Sug’urtaning iqtisodiy mohiyati, funksiyalari va bozor munosabatlaridagi o‘rni - Iqtisodiyot - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	113.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	06 Mart 2025
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nozimov Eldor Anvarovich

Ro'yxatga olish sanasi 06 Mart 2025

4 Sotish

Sug’urtaning iqtisodiy mohiyati, funksiyalari va bozor munosabatlaridagi o‘rni

Sotib olish

SUG‘URTANING IQTISODIY
MOHIYATI, FUNKSIYALARI VA BOZOR
MUNOSABATLARIDAGI O‘RNI
Nozimov E.A.

REJA:
1. Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati.
2. Sug‘urtaning turkumlanishi
3. Sug‘urtaning funksiya va fondlari .

1. Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Sug‘urtaning tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi, uning
aniq yuzaga kelish sanasini aytish judayam qiyin.

O‘tmish tamaddunlaridan qolgan binolar qoldiqlari, san’at
asarlari va boshqa moddiy alomatlarni topish nisbatan
oson bo‘lsa, ilk shaharlar aholisi iqtisodiyot sohasidagi
xizmatlarni qanday tashkil qilganligini tiklash qiyindir.
Biroq miloddan avvalgi, qadimgi, o‘rta asrlarga oid va ilk
yangi davr tamaddunlariga oid bino va inshootlar
qoldiqlari orasida odamlar oziq-ovqat mahsulotlarining
tegib bo‘lmaydigan zaxiralarini saqlagan omborlar
aniqlangan .


XII asrning oxirlarida Evropaliklar Osiyo va Amerikaga
yirik sayohatlarni amalga oshira boshlagan paytda «shahar
inqilobi» (sanoat inqilobidan oldin kelgan) ro‘y berdi, «risk» va
«umumiy fond» tushunchalari birlashib ketdi.

Agar kichik kemalardan iborat bo‘lgan kichik bir flotiliya
Evropadan aytayliq, Indoneziyaga savdo qilish va u erdan
qimmatabho va noyob ekzotik yuklar bilan qaytish uchun
chiqishning uddasidan chiqqan bo‘lsa, kemalarning hammasi ham
safardan qaytib kelmasligi riski bo‘lgan. Dengiz shtormi kemalarni
cho‘ktirib yuborishi, kemalarda oziq-ovqat zaxirasi tugab qolishi
(yoki kema jamoasi bironta epidemiyadan halok bo‘lishi), ayrim
kemalar adashib qolishi, boshka kemalar ortiqcha yuk yuklab
yuborilganligi yoki texnik nosozliklar tufayli cho‘kib ketishi
mumkin bo‘lgan.

Bunday riskli faoliyatga pul tikkan kishilar investorlardan
birontasi uning kemasi safardan qaytib kelmagan yagona kema ekanligi
sababli bor pulini yo‘qotmasligi uchun riskni o‘zaro taqsimlash
maqsadga muvofiq bo‘lgan. Buning uchun ikkita usul ishlab chiqilgan.

Birinchi usul qo‘shma korxona tashkil qilishdan iborat bo‘lib, u
orqali investorlar barcha risklar va olish mumkin bo‘lgan foydani
o‘zaro taqsimlagan hold umumiy yuk bilan bir nechta kemaga pul
kiritgan.

Ikkinchi yo‘l bu – sug‘urta bo‘lib, bunda kema va(yoki) yuk egasi
(yakka tartibdagi shaxs yoki kompaniya) agarda kema mazkur
reysda muvaffaqiyatsizlikka uchraydigan bo‘lsa, unga
yo‘qotishlarning o‘rnini to‘ldirishga rozi bo‘lgan odamlarga pul
mablag‘lari taklif qiladi.

Shunday qilib, qo‘shma korxonalar
(aksiyadorlik jamiyatlari) va sug‘urta bir-biri bilan
raqobatda rivojlanmasdan, bir-birini to‘ldira
boshladi. Odamlar guruhi yoki kompaniyalar
kema yo‘qotilgan taqdirda kema egasiga tovon
(indemnity) to‘lash evaziga pul mukofotlari
(premium) to‘play boshladi. Bu sug‘urta
qiluvchilar risk holati ro‘y berganda sug‘urta
qildiruvchilarga to‘lovlar uchun foydalanishni
va’da qilgan umumiy fond tashkil qilgan.

Sug‘urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning ajralmas
qismi sifatida bir tomondan, ijtimoiy kafolatni ta’minlasa,
ikkinchi tomondan, shartnomaviy majburiyat va tariflar
mexanizmi orqali turli sug‘urta risklaridan ogoh etish
negizida iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlarining himoyasini
ham o‘z zimmasiga oladi.
Sug‘urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar
manfaatlarini himoya qilish, ularning risklar yuz berishi
oqibatida ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararlarini qoplashning
zaruriy vositasi sifatida paydo bo‘ldi hamda rivojlandi.
S h unday anglanilgan zarurat - aniq sug‘urta manfaatlari
negizida sug‘urta munosabatlari yuzaga keldi .

Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini to‘liqroq
ochib berish uchun ilmiy adabiyotlarda bu masalaga
bo‘lgan yondashuvlarni o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
Ularda «sug‘urta-xizmat ko‘rsatish industriyasi» ekanligi
qayd etilgan, shunga asoslanib, keyingi yillarda xalqaro
iqtisodiy atamashunoslikda «xizmatlar iqtisodiyoti
nazariyasi» qaror topayotganligini ta’kidlash mumkin.
Sug‘urta faoliyatida o‘z mohiyati nuqtai nazaridan,
aynan «xizmat» tushunchasi fundamental hisoblanadi.
Sug‘urtachi tomonidan taklif etilayotgan «xizmat» o‘zida
dastlab moddiylikni aks ettirmaydi, ya’ni u o‘z mijoziga
faqat «va’dani sotadi».

Sug‘urtalovchiga hujjat – polis beriladi. Polis sug‘urtalovchi va
sug‘urtachi o‘rtasida shartnoma tuzilganligini isbotlovchi hujjat
hisoblanadi. Shartnoma zarar qiymatiga muqobil pul to‘lovini
yoki oldindan belgilangan miqdorni (hayot sug‘urtasida)
ta’minlaydi yoki ba’zida mulkni taqdim etadi).
Sug‘urta kompaniyasi sug‘urtalash risk holati yuzaga kelganda har
bir mijoz oldidagi majburiyatni ta’minlashda o‘zining zaxira
jamg‘armasida yoki aktivida alohida ulush ajratmaydi. Haqiqatan,
har qanday real sug‘urtalangan risk kelganda to‘lovni amalga
oshirish umumiy jamg‘armaning yagona maqsadi hisoblanadi.
Bu holatda har bir sug‘urtalanuvchiga sug‘urtalovchi risk
yuzaga kelganda shartnoma bo‘yicha majburiyatlarni bajarish va
tayyor bo‘lish qobiliyatiga ishonch hosil qilish kerakligini bildiradi

2021-yil 23-noyabr kuni kuchga kirgan yangi
taxrirdagi “Sug’urta faoliyati to’g’risi” dagi
O’zbeksiton Respublikasi qonuning 3-moddasida
sug’urta munosabatlariga quyidagicha ta’rif berilgan :
S ug‘urta — muayyan voqea (hodisa) yuz
berganda yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash,
tovonlar va boshqa to‘lovlar to‘lash uchun maqsadli
pul jamg‘armalarini tashkil etish hamda ulardan
foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan, jismoniy va yuridik
shaxslarning manfaatlarini himoya qilishga doir
munosabatlar;

2. Sug‘urtaning turkumlanishi
Tarmoklar bo‘yicha sug‘urtalash 4 yo’nalishda olib boriladi:

mulkiy sug‘urta;

shaxsiy sug‘urta;

javobgarlik sug‘urta;

tadbirkorlik sohasida xavf — xatar suturtasi;

qayta sug’urtalash.

Mulk sug‘urtasi o’z navbatida
quyidagilarga bo‘linadi:

yuridik shaxslar mol-mulkini sug‘urtalash;

jismoniy shaxslar mol- mulkini
sug‘urtalash.

Shaxsiy sug‘urtalash quyidagilarga
bo‘linadi:

xayotni sug‘urtalash;

baxtsiz xodisalardan fukarolarni
ximoyalash;

tibbiy sug‘urtalashdan iborat.

Javobgarlik sug‘urtasi quyidagilarga
bo‘linadi:

fukarolik javobgarligi sug‘urtasi (transport
egalari, sanoat va kurilish - montaj korxonalari,
tovar ishlab chikaruvchilar va boshkalar);

kasbiy javobgarligini suturtalash (vrach,
yurist, xisobchilar va x.k.).

Tadbirkorlikka oid xavf - xatar
sug‘urtasi quyidagilarga bo‘linadi :

tadbirkorlik tavakkalchiligini sug‘urtalash (savdo
— sotik tavakkalchiligini, ishlab chikarishda
yangi texnika va texnologiyalarni joriy etishdagi
xavf — xatar);

moliya tavakkalchiligini sug‘urtalash (tulanmagan
kredit xatari).

Xavf - xatar turlari bo’yicha guruhlash mol-mulk
sug’urtasiga tegishli soha xisoblanadi. Bunda
sug‘urta puli mol-mulkning shartnoma tuzilayotgan
vaqtda haqiqiy qiymatidan oshmasligi kerak. Bu
sohada guruxlash quyidagi yo’nalishlarda amalga
oshiriladi:

uy —joyni yongin va boshka ofatlardan;

kishlok xujaligi ekinlarini kurrokchilik kabi
tabiiy ofatlardan sug‘urtalash a


Shuningdek tarmoqlar bo‘yicha sug‘urtalash
majburiy va ixtiyoriy sug’urtaga bo‘linadi. Shu
bilan birga sug‘urtaning majburiy va ixtiyoriy
shakllari xam mavjud.

Majburiy va ixtiyoriy sug‘urtaning bir biridan
farqi, shundaki, majburiy sug‘urta yoppasiga
amalga oshiriladigan chora-tadbir, ixtiyoriy
sug‘urta esa tanlov yo‘li bilan,
sug‘urtalanuvchining xoxish istagi bilan amalga
oshiriladi

Bugungi kunda O‘zbekistonda quyidagi
sug‘urta turlari majburiy hisoblanadi;

qurilish - montaj ishlari;

avtofukarolik javobgarligini sug‘urta kilish;

ish beruvchining fuqorolik javobgarligini sug‘urtalash;

tashuvchining fuqorolik javobgarligini sug‘urtalash;

xavfli soxalardagi ishlovchi ishchi xizmatchilarni sug‘urta
qilish.

Sug‘urta bozorlari o’z tashkiliy — xuquqiy jixatidan:
aksiyadorlik, kooperativ, davlat va aralash sug‘urta
bozorlariga bo’linadi. Shuningdek, ichki va tashki jahon
sug‘urta bozorlari xam bor. Ichki sug‘urta bozori —
maxalliy sug‘urta bozoridir. Bunda sug‘urta xizmatiga zarur
bulgan talab asosida ish olib boriladi. Fuqarolarning mulkiy
sug‘urtasi bo’yicha xizmat ko’rsatiladi. Tashki sug‘urta
bozori esa ichki bozordan tashkarida chet ellik sug‘urta
kompaniyalari bilan birgalikda faoliyat olib boradi. Bu
bozorda ekologik sug‘urta, moliya tavakkalligi sug‘urtasi,
avtotransport javobgarligi sug‘urtasi kabi turlar mavjud.
Jahon sug‘urta bozori dunyo miqyosida ish yuritadi

Mulk va mulkiy sug‘urta tushunchalari

Mulk ob’ektlariga er, er osti boyliklari, o’simlik va xayvonot dunyosi, oqar
suvlar, imorat va inshootlar, asbob va uskunalar, moddiy va madaniy
yodgorliklar va boshqalar kiradi.

Mulkning mavjudligi sanoat, kishlok xujaligida ishlab chiqarishni tashkil
qilishning eng muxim shartidir.

Mulkiy sug‘urta, davlat va xususiy sug‘urta tashkilotlari faoliyatida yetakchi
o’rinni egallaydi. Mulkni mulk egalari orqali sug‘urtalash mulkiy sug‘urta
deb ataladi. Sug‘urta ishida avvalo sug‘urta turlarini aniqlash kerak. Ob’ekt
va sub’ektlarni o’rganish muhim. Rivojlangan mamlakatlarda mulkni xar
jihatdan o’rganib, keyin shartnoma tuziladi. Mol—mulk sug‘urta qilinganda
mulklar xo’jalik yuritish bo’yicha turkumlanadi: mulk kimga tegishli,
sanoatgami yoki kishlok xo’jaligigami aniqlanadi.

Shaxsiy sug‘urtasining mazmuni

Xar bir fuqaro o’z xayotini sug’urtalash huquqiga ega. Shaxsiy sug‘urta
fuqarolarga sila byudjetini yaxshilash va farovonlikni oshirish imkonini
beradi. Shaxsiy sug‘urta bir insonning xayoti, uning tug’ilishi, balog’at
yoshiga etish davri, nikohni rasmiylashtirish, baxtsiz xodisalar,
umrbod sug‘urtalash bilan borlik masalalarni o’z ichiga oladi.

Sug‘urta tajribasida shaxsiy sug‘urta ob’ekti inson xayoti , mehnatga
layokatliligi xamda uning vafoti bilan bog’liq jarayonlarni o‘zaro
mujassamlashtiradi.

Shaxsiy sug‘urtada sug‘urtachi sug‘urta pullarini vaqtida undirish, xodisa
yuz berganda zararni qoplash majburiyatini zimmaga oladi.

Sug‘urta pullari fuqaroni hohish va imkoniyatlarini xisobga olgan xolda
belgilanadi

Tadbirkorlik tavakkalchiligi sugurtasi.
Xar bir tadbirkor bozor sharoitida ish yuritadi.
Uning faoliyati tashabbusiga, soxani yaxshi bilishiga,
shart-sharoitni urganishiga boglik. Omadi kelsa, foyda
oladi, aksida zarar kuradi, chunki u faoliyatini
tavakkalchilik asosida yurgizadi. Tadbirkor ish
boshlashdan avval sug‘urta tashkiloti bilan shartnoma
tuzadi. Sug‘urta tashkiloti tadbirkorga kuradigan
zararlarni oldini olish va ularni kamaytirishga kumak
beradi.

3. Sug‘urtaning funksiyalari
Sug‘urtaning iqtisodiy tabiati uning
funksiyalarida o‘z aksini topadi. Moliya,
kredit kabi iqtisodiy kategoriyalar bilan bir
qatorda sug‘urta ham bir qator funksiyalarni
bajaradi. Ta’kidlash lozimki, iqtisodiy
adabiyotlarda sug‘urtaning funksiyalari bir
necha ko‘rinishda talqin etiladi.

Sug’urta quyidagi funksiyalarni
bajaradi:

Investitsiya funksiya;

Ogohlantirish (axborot) funksiyasi;

Jamg’arish funksiyasi

Nazorat funksiyasi.

Sug‘urtaning investitsiya funksiyasi
Investitsiya – sug‘urta tashkilotlari uchun
funksiya emas, balki asosiy sug‘urta faoliyatiga
qo‘shimcha ravishda amalga oshiriladigan faoliyatdir.
Investitsiyasiz ham sug‘urta tashkilotlari faoliyat
ko‘rsatishlari mumkin. Ammo, sug‘urta tashkilotlari
vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larini investitsiya
qilish orqali qo‘shimcha daromad oladi. Funksiya
doimiylik xarakteriga ega va u o‘zgarmasdir.


Sug'urtaning ogohlantirish funksiyasi
shundan iboratki, sug'urta fondining bir
qismi hisobidan sug'urta xavfini
kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlar
moliyalashtiriladi.

Jamg’arish funksiyasi . Hayotni
sug'urtalashda sug'urta toifasi kredit
toifasiga eng yaqin hisoblanadi, chunki
sug'urta shartnomalari bo'yicha ma'lum
sug'urta summalari to'planadi.

Sug'urtaning nazorat funksiyasi
Sug'urtaning nazorat funksiyasi
sug'urta fondini qat'iy maqsadli
shakllantirish va ishlatishdan iborat. Bu
funksiya yuqoridagi uchtadan kelib chiqadi
va ular bilan bir vaqtda o'ziga xos sug'urta
munosabatlarida, sug'urta sharoitida
namoyon bo'ladi.

Sug’urta fondlari
Ijtimoiy amaliyot sug'urta fondining uchta
asosiy tashkiliy shaklini ishlab chiqdi, ularning
sub'ektlari davlat, alohida ishlab chiqaruvchilar va
sug'urta tashkilotlari hisoblanadi. Davlat
markazlashtirilgan sug urta (zaxira) fondiʻ , tovar
ishlab chiqaruvchilarning zaxira fondlari (o zini
ʻ
o zi sug urtalash) va
ʻ ʻ sug urta tashkilotlarining ʻ
sug urta fondlari
ʻ mavjud.

Davlat markazlashtirilgan sug‘urta
(zaxira) fondi
Davlat markazlashtirilgan sug'urta (zaxira) fondi milliy
resurslardan natura va pul mablag'lari hisobidan shakllantiriladi.
Tabiiy shaklda mahsulot, tovar, xom ashyo, yoqilg'i, oziq-ovqat
va boshqalarning doimiy yangilanib turadigan zaxiralarini
ifodalaydi. Pul shaklida moliyaviy zaxiralar (oltin, zargarlik
buyumlari va boshqalar) ko'rinishida namoyon bo'ladi; uning
maqsadi yetkazilgan zararni qoplashni ta'minlash va tabiiy
ofatlar va yirik baxtsiz hodisalar oqibatlarini bartaraf etishdan
iborat

Tovar ishlab chiqaruvchilarning zaxira
fondlari (o'zini o'zi sug'urta qilish)
Tovar ishlab chiqaruvchilarning zaxira fondlari deganda har
bir xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan markazlashtirilmagan
tartibda, qoida tariqasida, tabiiy zaxiralar ko‘rinishidagi alohida
fondlar tashkil etilishi tushuniladi. Agrosanoat kompleksida urug'lik
va boshqa tabiiy fondlar shakllanadi. Xususiy tadbirkorlikda -
noqulay iqtisodiy sharoitlar yuzaga kelganda, mijozlar tomonidan
yetkazib berilgan mahsulot uchun to'lovlar kechiktirilganda,
shuningdek, bank kreditlari va avanslar bo'yicha foizlar to'langanda
faoliyatni ta'minlash uchun mablag'lar.

Sug'urta tashkilotlarining sug'urta
fondi
Sug'urta tashkilotlarining sug'urta fondi sug'urta
qildiruvchilarning mablag'lari hisobidan
markazlashtirilmagan tarzda shakllantiriladi, chunki
badallar ularning har biri tomonidan alohida to'lanadi.
Sug'urta fondi xarajatlari qat'iy maqsadli xarakterga
ega bo'lib, sug'urtalovchi tomonidan belgilangan
sug'urta qoidalari va shartlariga muvofiq to'lovlarni
amalga oshirish uchun mo'ljallangan.

Sug’urtaning iqtisodiy mohiyati, funksiyalari vabozor munosabatlaridagi o‘rni

Sotib olish