Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 113.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 06 Mart 2025
Kengaytma pptx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nozimov Eldor Anvarovich

Ro'yxatga olish sanasi 06 Mart 2025

2 Sotish

Sug’urtaning iqtisodiy mohiyati, funksiyalari va bozor munosabatlaridagi o‘rni

Sotib olish
SUG‘URTANING IQTISODIY MOHIYATI, FUNKSIYALARI VA BOZOR MUNOSABATLARIDAGI O‘RNI Nozimov E.A. REJA: 1. Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati. 2. Sug‘urtaning turkumlanishi 3. Sug‘urtaning funksiya va fondlari . 1. Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati  Sug‘urtaning tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi, uning aniq yuzaga kelish sanasini aytish judayam qiyin.  O‘tmish tamaddunlaridan qolgan binolar qoldiqlari, san’at asarlari va boshqa moddiy alomatlarni topish nisbatan oson bo‘lsa, ilk shaharlar aholisi iqtisodiyot sohasidagi xizmatlarni qanday tashkil qilganligini tiklash qiyindir. Biroq miloddan avvalgi, qadimgi, o‘rta asrlarga oid va ilk yangi davr tamaddunlariga oid bino va inshootlar qoldiqlari orasida odamlar oziq-ovqat mahsulotlarining tegib bo‘lmaydigan zaxiralarini saqlagan omborlar aniqlangan .  XII asrning oxirlarida Evropaliklar Osiyo va Amerikaga yirik sayohatlarni amalga oshira boshlagan paytda «shahar inqilobi» (sanoat inqilobidan oldin kelgan) ro‘y berdi, «risk» va «umumiy fond» tushunchalari birlashib ketdi.  Agar kichik kemalardan iborat bo‘lgan kichik bir flotiliya Evropadan aytayliq, Indoneziyaga savdo qilish va u erdan qimmatabho va noyob ekzotik yuklar bilan qaytish uchun chiqishning uddasidan chiqqan bo‘lsa, kemalarning hammasi ham safardan qaytib kelmasligi riski bo‘lgan. Dengiz shtormi kemalarni cho‘ktirib yuborishi, kemalarda oziq-ovqat zaxirasi tugab qolishi (yoki kema jamoasi bironta epidemiyadan halok bo‘lishi), ayrim kemalar adashib qolishi, boshka kemalar ortiqcha yuk yuklab yuborilganligi yoki texnik nosozliklar tufayli cho‘kib ketishi mumkin bo‘lgan. Bunday riskli faoliyatga pul tikkan kishilar investorlardan birontasi uning kemasi safardan qaytib kelmagan yagona kema ekanligi sababli bor pulini yo‘qotmasligi uchun riskni o‘zaro taqsimlash maqsadga muvofiq bo‘lgan. Buning uchun ikkita usul ishlab chiqilgan.  Birinchi usul qo‘shma korxona tashkil qilishdan iborat bo‘lib, u orqali investorlar barcha risklar va olish mumkin bo‘lgan foydani o‘zaro taqsimlagan hold umumiy yuk bilan bir nechta kemaga pul kiritgan.  Ikkinchi yo‘l bu – sug‘urta bo‘lib, bunda kema va(yoki) yuk egasi (yakka tartibdagi shaxs yoki kompaniya) agarda kema mazkur reysda muvaffaqiyatsizlikka uchraydigan bo‘lsa, unga yo‘qotishlarning o‘rnini to‘ldirishga rozi bo‘lgan odamlarga pul mablag‘lari taklif qiladi. Shunday qilib, qo‘shma korxonalar (aksiyadorlik jamiyatlari) va sug‘urta bir-biri bilan raqobatda rivojlanmasdan, bir-birini to‘ldira boshladi. Odamlar guruhi yoki kompaniyalar kema yo‘qotilgan taqdirda kema egasiga tovon (indemnity) to‘lash evaziga pul mukofotlari (premium) to‘play boshladi. Bu sug‘urta qiluvchilar risk holati ro‘y berganda sug‘urta qildiruvchilarga to‘lovlar uchun foydalanishni va’da qilgan umumiy fond tashkil qilgan. Sug‘urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning ajralmas qismi sifatida bir tomondan, ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi tomondan, shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug‘urta risklaridan ogoh etish negizida iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlarining himoyasini ham o‘z zimmasiga oladi. Sug‘urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilish, ularning risklar yuz berishi oqibatida ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararlarini qoplashning zaruriy vositasi sifatida paydo bo‘ldi hamda rivojlandi. S h unday anglanilgan zarurat - aniq sug‘urta manfaatlari negizida sug‘urta munosabatlari yuzaga keldi . Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini to‘liqroq ochib berish uchun ilmiy adabiyotlarda bu masalaga bo‘lgan yondashuvlarni o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Ularda «sug‘urta-xizmat ko‘rsatish industriyasi» ekanligi qayd etilgan, shunga asoslanib, keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy atamashunoslikda «xizmatlar iqtisodiyoti nazariyasi» qaror topayotganligini ta’kidlash mumkin. Sug‘urta faoliyatida o‘z mohiyati nuqtai nazaridan, aynan «xizmat» tushunchasi fundamental hisoblanadi. Sug‘urtachi tomonidan taklif etilayotgan «xizmat» o‘zida dastlab moddiylikni aks ettirmaydi, ya’ni u o‘z mijoziga faqat «va’dani sotadi». Sug‘urtalovchiga hujjat – polis beriladi. Polis sug‘urtalovchi va sug‘urtachi o‘rtasida shartnoma tuzilganligini isbotlovchi hujjat hisoblanadi. Shartnoma zarar qiymatiga muqobil pul to‘lovini yoki oldindan belgilangan miqdorni (hayot sug‘urtasida) ta’minlaydi yoki ba’zida mulkni taqdim etadi). Sug‘urta kompaniyasi sug‘urtalash risk holati yuzaga kelganda har bir mijoz oldidagi majburiyatni ta’minlashda o‘zining zaxira jamg‘armasida yoki aktivida alohida ulush ajratmaydi. Haqiqatan, har qanday real sug‘urtalangan risk kelganda to‘lovni amalga oshirish umumiy jamg‘armaning yagona maqsadi hisoblanadi. Bu holatda har bir sug‘urtalanuvchiga sug‘urtalovchi risk yuzaga kelganda shartnoma bo‘yicha majburiyatlarni bajarish va tayyor bo‘lish qobiliyatiga ishonch hosil qilish kerakligini bildiradi 2021-yil 23-noyabr kuni kuchga kirgan yangi taxrirdagi “Sug’urta faoliyati to’g’risi” dagi O’zbeksiton Respublikasi qonuning 3-moddasida sug’urta munosabatlariga quyidagicha ta’rif berilgan : S ug‘urta — muayyan voqea (hodisa) yuz berganda yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash, tovonlar va boshqa to‘lovlar to‘lash uchun maqsadli pul jamg‘armalarini tashkil etish hamda ulardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan, jismoniy va yuridik shaxslarning manfaatlarini himoya qilishga doir munosabatlar; 2. Sug‘urtaning turkumlanishi Tarmoklar bo‘yicha sug‘urtalash 4 yo’nalishda olib boriladi:  mulkiy sug‘urta;  shaxsiy sug‘urta;  javobgarlik sug‘urta;  tadbirkorlik sohasida xavf — xatar suturtasi;  qayta sug’urtalash. Mulk sug‘urtasi o’z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:  yuridik shaxslar mol-mulkini sug‘urtalash;  jismoniy shaxslar mol- mulkini sug‘urtalash. Shaxsiy sug‘urtalash quyidagilarga bo‘linadi:  xayotni sug‘urtalash;  baxtsiz xodisalardan fukarolarni ximoyalash;  tibbiy sug‘urtalashdan iborat. Javobgarlik sug‘urtasi quyidagilarga bo‘linadi:  fukarolik javobgarligi sug‘urtasi (transport egalari, sanoat va kurilish - montaj korxonalari, tovar ishlab chikaruvchilar va boshkalar);  kasbiy javobgarligini suturtalash (vrach, yurist, xisobchilar va x.k.). Tadbirkorlikka oid xavf - xatar sug‘urtasi quyidagilarga bo‘linadi :  tadbirkorlik tavakkalchiligini sug‘urtalash (savdo — sotik tavakkalchiligini, ishlab chikarishda yangi texnika va texnologiyalarni joriy etishdagi xavf — xatar);  moliya tavakkalchiligini sug‘urtalash (tulanmagan kredit xatari). Xavf - xatar turlari bo’yicha guruhlash mol-mulk sug’urtasiga tegishli soha xisoblanadi. Bunda sug‘urta puli mol-mulkning shartnoma tuzilayotgan vaqtda haqiqiy qiymatidan oshmasligi kerak. Bu sohada guruxlash quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi:  uy —joyni yongin va boshka ofatlardan;  kishlok xujaligi ekinlarini kurrokchilik kabi tabiiy ofatlardan sug‘urtalash a  Shuningdek tarmoqlar bo‘yicha sug‘urtalash majburiy va ixtiyoriy sug’urtaga bo‘linadi. Shu bilan birga sug‘urtaning majburiy va ixtiyoriy shakllari xam mavjud.  Majburiy va ixtiyoriy sug‘urtaning bir biridan farqi, shundaki, majburiy sug‘urta yoppasiga amalga oshiriladigan chora-tadbir, ixtiyoriy sug‘urta esa tanlov yo‘li bilan, sug‘urtalanuvchining xoxish istagi bilan amalga oshiriladi Bugungi kunda O‘zbekistonda quyidagi sug‘urta turlari majburiy hisoblanadi;  qurilish - montaj ishlari;  avtofukarolik javobgarligini sug‘urta kilish;  ish beruvchining fuqorolik javobgarligini sug‘urtalash;  tashuvchining fuqorolik javobgarligini sug‘urtalash;  xavfli soxalardagi ishlovchi ishchi xizmatchilarni sug‘urta qilish. Sug‘urta bozorlari o’z tashkiliy — xuquqiy jixatidan: aksiyadorlik, kooperativ, davlat va aralash sug‘urta bozorlariga bo’linadi. Shuningdek, ichki va tashki jahon sug‘urta bozorlari xam bor. Ichki sug‘urta bozori — maxalliy sug‘urta bozoridir. Bunda sug‘urta xizmatiga zarur bulgan talab asosida ish olib boriladi. Fuqarolarning mulkiy sug‘urtasi bo’yicha xizmat ko’rsatiladi. Tashki sug‘urta bozori esa ichki bozordan tashkarida chet ellik sug‘urta kompaniyalari bilan birgalikda faoliyat olib boradi. Bu bozorda ekologik sug‘urta, moliya tavakkalligi sug‘urtasi, avtotransport javobgarligi sug‘urtasi kabi turlar mavjud. Jahon sug‘urta bozori dunyo miqyosida ish yuritadi Mulk va mulkiy sug‘urta tushunchalari  Mulk ob’ektlariga er, er osti boyliklari, o’simlik va xayvonot dunyosi, oqar suvlar, imorat va inshootlar, asbob va uskunalar, moddiy va madaniy yodgorliklar va boshqalar kiradi.  Mulkning mavjudligi sanoat, kishlok xujaligida ishlab chiqarishni tashkil qilishning eng muxim shartidir.  Mulkiy sug‘urta, davlat va xususiy sug‘urta tashkilotlari faoliyatida yetakchi o’rinni egallaydi. Mulkni mulk egalari orqali sug‘urtalash mulkiy sug‘urta deb ataladi. Sug‘urta ishida avvalo sug‘urta turlarini aniqlash kerak. Ob’ekt va sub’ektlarni o’rganish muhim. Rivojlangan mamlakatlarda mulkni xar jihatdan o’rganib, keyin shartnoma tuziladi. Mol—mulk sug‘urta qilinganda mulklar xo’jalik yuritish bo’yicha turkumlanadi: mulk kimga tegishli, sanoatgami yoki kishlok xo’jaligigami aniqlanadi. Shaxsiy sug‘urtasining mazmuni  Xar bir fuqaro o’z xayotini sug’urtalash huquqiga ega. Shaxsiy sug‘urta fuqarolarga sila byudjetini yaxshilash va farovonlikni oshirish imkonini beradi. Shaxsiy sug‘urta bir insonning xayoti, uning tug’ilishi, balog’at yoshiga etish davri, nikohni rasmiylashtirish, baxtsiz xodisalar, umrbod sug‘urtalash bilan borlik masalalarni o’z ichiga oladi.  Sug‘urta tajribasida shaxsiy sug‘urta ob’ekti inson xayoti , mehnatga layokatliligi xamda uning vafoti bilan bog’liq jarayonlarni o‘zaro mujassamlashtiradi.  Shaxsiy sug‘urtada sug‘urtachi sug‘urta pullarini vaqtida undirish, xodisa yuz berganda zararni qoplash majburiyatini zimmaga oladi.  Sug‘urta pullari fuqaroni hohish va imkoniyatlarini xisobga olgan xolda belgilanadi Tadbirkorlik tavakkalchiligi sugurtasi. Xar bir tadbirkor bozor sharoitida ish yuritadi. Uning faoliyati tashabbusiga, soxani yaxshi bilishiga, shart-sharoitni urganishiga boglik. Omadi kelsa, foyda oladi, aksida zarar kuradi, chunki u faoliyatini tavakkalchilik asosida yurgizadi. Tadbirkor ish boshlashdan avval sug‘urta tashkiloti bilan shartnoma tuzadi. Sug‘urta tashkiloti tadbirkorga kuradigan zararlarni oldini olish va ularni kamaytirishga kumak beradi. 3. Sug‘urtaning funksiyalari Sug‘urtaning iqtisodiy tabiati uning funksiyalarida o‘z aksini topadi. Moliya, kredit kabi iqtisodiy kategoriyalar bilan bir qatorda sug‘urta ham bir qator funksiyalarni bajaradi. Ta’kidlash lozimki, iqtisodiy adabiyotlarda sug‘urtaning funksiyalari bir necha ko‘rinishda talqin etiladi. Sug’urta quyidagi funksiyalarni bajaradi:  Investitsiya funksiya;  Ogohlantirish (axborot) funksiyasi;  Jamg’arish funksiyasi  Nazorat funksiyasi. Sug‘urtaning investitsiya funksiyasi Investitsiya – sug‘urta tashkilotlari uchun funksiya emas, balki asosiy sug‘urta faoliyatiga qo‘shimcha ravishda amalga oshiriladigan faoliyatdir. Investitsiyasiz ham sug‘urta tashkilotlari faoliyat ko‘rsatishlari mumkin. Ammo, sug‘urta tashkilotlari vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larini investitsiya qilish orqali qo‘shimcha daromad oladi. Funksiya doimiylik xarakteriga ega va u o‘zgarmasdir.  Sug'urtaning ogohlantirish funksiyasi shundan iboratki, sug'urta fondining bir qismi hisobidan sug'urta xavfini kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlar moliyalashtiriladi.  Jamg’arish funksiyasi . Hayotni sug'urtalashda sug'urta toifasi kredit toifasiga eng yaqin hisoblanadi, chunki sug'urta shartnomalari bo'yicha ma'lum sug'urta summalari to'planadi. Sug'urtaning nazorat funksiyasi Sug'urtaning nazorat funksiyasi sug'urta fondini qat'iy maqsadli shakllantirish va ishlatishdan iborat. Bu funksiya yuqoridagi uchtadan kelib chiqadi va ular bilan bir vaqtda o'ziga xos sug'urta munosabatlarida, sug'urta sharoitida namoyon bo'ladi. Sug’urta fondlari Ijtimoiy amaliyot sug'urta fondining uchta asosiy tashkiliy shaklini ishlab chiqdi, ularning sub'ektlari davlat, alohida ishlab chiqaruvchilar va sug'urta tashkilotlari hisoblanadi. Davlat markazlashtirilgan sug urta (zaxira) fondiʻ , tovar ishlab chiqaruvchilarning zaxira fondlari (o zini ʻ o zi sug urtalash) va ʻ ʻ sug urta tashkilotlarining ʻ sug urta fondlari ʻ mavjud. Davlat markazlashtirilgan sug‘urta (zaxira) fondi Davlat markazlashtirilgan sug'urta (zaxira) fondi milliy resurslardan natura va pul mablag'lari hisobidan shakllantiriladi. Tabiiy shaklda mahsulot, tovar, xom ashyo, yoqilg'i, oziq-ovqat va boshqalarning doimiy yangilanib turadigan zaxiralarini ifodalaydi. Pul shaklida moliyaviy zaxiralar (oltin, zargarlik buyumlari va boshqalar) ko'rinishida namoyon bo'ladi; uning maqsadi yetkazilgan zararni qoplashni ta'minlash va tabiiy ofatlar va yirik baxtsiz hodisalar oqibatlarini bartaraf etishdan iborat Tovar ishlab chiqaruvchilarning zaxira fondlari (o'zini o'zi sug'urta qilish) Tovar ishlab chiqaruvchilarning zaxira fondlari deganda har bir xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan markazlashtirilmagan tartibda, qoida tariqasida, tabiiy zaxiralar ko‘rinishidagi alohida fondlar tashkil etilishi tushuniladi. Agrosanoat kompleksida urug'lik va boshqa tabiiy fondlar shakllanadi. Xususiy tadbirkorlikda - noqulay iqtisodiy sharoitlar yuzaga kelganda, mijozlar tomonidan yetkazib berilgan mahsulot uchun to'lovlar kechiktirilganda, shuningdek, bank kreditlari va avanslar bo'yicha foizlar to'langanda faoliyatni ta'minlash uchun mablag'lar. Sug'urta tashkilotlarining sug'urta fondi Sug'urta tashkilotlarining sug'urta fondi sug'urta qildiruvchilarning mablag'lari hisobidan markazlashtirilmagan tarzda shakllantiriladi, chunki badallar ularning har biri tomonidan alohida to'lanadi. Sug'urta fondi xarajatlari qat'iy maqsadli xarakterga ega bo'lib, sug'urtalovchi tomonidan belgilangan sug'urta qoidalari va shartlariga muvofiq to'lovlarni amalga oshirish uchun mo'ljallangan.

Sug’urtaning iqtisodiy mohiyati, funksiyalari vabozor munosabatlaridagi o‘rni

Sotib olish