Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasi - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	327.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

144 Sotish

Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasi

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim,
fan va innovatsiya vazirligi Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta`lim yo`nalishi
I- bosqich 104 guruh talabasi
Usmonjonova Mohinurning
Botanika fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Suvsumbuldoshlar( Adiantaceac ) oilasi

Kurs ishi rahbari: ____________________

Andijon – 2024

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB: SPORALI O’SIMLIKLAR VA ULARNING TURLARI
1.1 Qirqbo’g’imtoifa o’simliklar va qirqquloqtoifa o’simliklar……………..
…...9
1.2 Marsiliyanamolar, Salviniyanamolar va Suvsumbulnamolar
qabilasi……...14
II BOB: SUVSUMBULNAMOLAR OILASI VA UNING AHAMIYATLARI
2.1 Suvsumbul(Adiantaceac) oilasining turlari va tarixi…………………….
….21
2.2 Suvsumbuldoshlar(Adiantaceac) ning ahamiyati…………………….…….24
XULOSA…………………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………...……………
29
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Suvsumbuldoshlar(Adiantaceac) oilasi sporali
o’simliklar tipiga mansub bo’lib, ushbu tipda mavzjud bo’lgan, jumladan; yusin
toifalar bo`limi, plaun toifalar bo`limi, qirq bo`g`imlar bo`limi, qirq quloqlar
bo`limi, Suvsumbulnamolar bo’limlari ichida juda katta ahamiyatga ega bo’lib
turadi. Suvsumbuldoshlar yer yuzoda kam tarqalishiga qaramsdan insoniyatga va
janiyat o’rnida juda katta ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi. Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasining o‘ziga
xos jihatlarini aniqlash va o’simlik olamida ushbu oilaning qanday ekanlgi
ahamiyatlari haqida tegishli xulosalar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo‘ygan vazifalari
quyidagilardan iborat:
● Suvsumbuldoshlar(Adiantaceac) oilasining qaysi tibga yoku turga
mansubligi va suvsumbuldoshlar oilasiga yaqin oila vakillari bilan tanishish, ularni
yoritib berish:
● Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasining mohiyatini yoritib berish;
● Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasining hozirgi holati va uni tahlil
qilish;
Kurs ishining obyekti va predmeti. Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac)
oilasini tahlil qilish kurs ishining obyekti bo’lib, predmetini ushbu jarayon
haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi.
Kurs ishining predmeti: Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasiga oid
hozirgi zamon nazariy qarashlari, o zbek va chet el olimlarining shu boradagiʻ
qarashlari, O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Prezidentining farmon va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib
ʻ
xizmat qiladi.
3

Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 30 betni tashkil etadi.
I BOB: SPORALI O’SIMLIKLAR VA ULARNING TURLARI
Sporali o simliklarʻ - asosan, sporalar yordamida jinsiy va jinssiz
ko payadigan o simliklar. Ko pchilik Sporali o simliklar noqulay muhit sharoitini
ʻ ʻ ʻ ʻ
spora holatida o tkazadi. Ayrim Sporali o’simliklarda sporalar kamdankam paydo
ʻ
bo ladi, ular, asosan, tanasining bo laklarga bo linishi yo li bilan ko payadi. Tuban
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sporali o simliklar va yuksak sporali o simliklarga bo linadi. Tuban sporali
ʻ ʻ ʻ
o simliklar suvo tlar, bakteriyalar, zamburug lar va lishayniklardan; yuksak sporali
ʻ ʻ ʻ
o simliklar esa plaunlar, qirqbo g imlar, qirqquloqpar, selaginella va ayrim
ʻ ʻ ʻ
qazilma o simliklardan iborat.
ʻ
Yuksak sporali o’simliklar
Yo’sinlar bo’limi
Yo‘sinlar bo’limiga xos xususiyatlar:
Yer yuzida 20 000 dan ortiq turi uchraydi. Ular asosan sernam tuproqlarda
o‘sishga moslashgan. Barcha yuksak o‘simliklar kabi ko‘payishi jinsiy va jinssiz
bo‘g‘inlaming gallanishi bilan amalga oshadi. Yuksak o‘simliklar hayotida jinssiz
(sporofit) va jinsiy (gametofit) bo‘g‘inlar gallanadi. Yo‘sinlar hayotida boshqa
yuksak o‘simliklardan farq qilib, jinsiy bo‘g‘in ustunlik qiladi.
Yo‘sinlar yuksak o‘simliklaming eng qadimiy va juda sodda tuzilgan vakillari
bo‘lib, olimlaming taxminicha, suvo‘tlardan kelib chiqqan. Ularing bo‘yi 4-5 mm
dan 40 sm gacha boradi. Ayrimlarining tanasi, xuddi suvo‘tlaming tanasiga
o‘xshash, bargsimon tallomdan iborat. Ko‘pchilik yo‘sinlar poya-bargli
o‘simliklardir, lekin ularning ildizi bo‘lmaydi, ular tuproqqa rizoidlar orqali birikib
4

turadi. Ildizi va o‘tkazuvchi sistemalari yo‘qligi bilan yo‘sinlar boshqa yuksak
o‘simliklardan farq qiladi va taraqqiyot bo‘yicha ulardan keyinda turadi.
Yo‘sinlar sporalar bilan ko‘payadi. Ularning jinsiy a’zolari tuban o‘simliklardan
farq qilib, ko‘p hujayrali bo‘ladi. Erkaklik jinsiy a’zosi anteridiy, urg‘ochilik jinsiy
a’zosi esa arxegoniy deb ataladi. Yo‘sinlaming urug‘lanishi suvda, harakatchan
spermatozoidlar orqali amalga oshadi.
Poyabargli yo’sinlarga xos xususiyatlar.
Poyabargli yo‘sinlar tabiatda juda keng tarqalgan bo‘lib, tundrada,
botqoqliklar va zax yerlarda yer yuzini butunlay qoplab oladi. Bunga misol qilib
O’rta Osiyo tekisliklarida keng tarqalgan funariya yo‘sinini olish mumkin .
Funariya yo’sining tuzilishi .Funariya yo‘sini bo‘yi 1-3 sm keladigan bir uyli
o‘simlik. Bu o‘simliklaming och yashil rangli gilamchalarga o‘xshash maysalarini
erta bahorda ariq bo‘ylarida, zax bosgan devorlarda, hovlilaming oftob kam
tushadigan yerlarida, daraxt po‘stloqlarida ko‘rish mumkin.
Funariya yo‘sinining poyasi ingichka, ketma-ket o‘mashgan bargchalar
bilan qoplangan. Poyaning tubi tuproq ichiga rizoidlar chiqarib, poyani tuproqqa
biriktiradi.
Funariyaning barglari asosan bir qavat hujayralardan tashkil topgan.
Ulaming hujayralarida xlorofill donachalari bor. Bu barglarda yorug‘da karbonat
angidrid gazi, suv va mineral tuzlardan kraxmal va boshqa organik moddalar hosil
bo‘ladi.
Funariya yo‘sinining ko‘payish usuli ancha murakkab. Novdalarining
uchida barglar orasida jinsiy a’zolari yetiladi. Anteridiylarda ko‘p miqdorda ikki
xivchinli harakatchan jinsiy hujayralar - spermatozoidlar hosil bo‘ladi. Urg‘ochilik
jinsiy a’zolari - arxegoniylar kolba shaklida bo‘ladi. Har bir arxegoniyda bittadan
tuxum hujayra hosil Bahorgi yog‘ingarchilik paytida yo‘sinlaming ustini suv bosib,
anteridiy va arxegoniylaming uchi ochiladi. Spermatozoidlar anteridiydan suvga
chiqadi, xivchinlari orqali harakat qilib, arxegoniylar ichiga kiradi va ulaming
ichidagi tuxum hujayra bilan qo‘shilib, zigota hosil qiladi. Oradan ozgina vaqt
5

o‘tgach, zigota o‘sib, sporofitni hosil qiladi. U sporangiyband va uning uchida
joylashgan sporalar hosil qiladigan ko‘sakcha - sporangiydan iborat. Sporalar
yetilgandan so‘ng to‘kiladi va tarqaladi.
Sporadan jinsiy bo‘g‘in - gametofit rivojlanadi . Nam tuproqqa tushgan
spora о ‘sib, ko‘p hujayrali, shoxlangan, ingichka yashil iplami beradi. Ip
shoxlarida kurtaklar paydo bo‘ladi. Har bir kurtakdan esa yangi poya-bargli
funariya yo‘sini o‘sib chiqadi .Shunday qilib, zigotadan jinssiz bo‘g‘in rivojlanadi.
U sporangiy bandi, sporangiy va uning ichidagi sporalardan iborat. Yo‘sinlar
yuksak o‘simliklaming tubani hisoblanadi.
1.1-rasm.
Yo’sinlarning ko’payish sikli
Sporali o’simliklar ochiq urug lilar va yopiq urug lilarta qaramaqarshiʻ ʻ
qo yiladi. Pekin urug li o simliklarning chang donachalari va murtak xaltachasi
ʻ ʻ ʻ
6

yuksak Sporali o’simliklarning sporalariga gomolog hisoblanadi.Siporali
o`simliklar to`rt bo`limdan iborat.
Bular:
1. yusin toifalar bo`limi.
2. plaun toifalar bo`limi.
3. qirq bo`g`imlar bo`limi. 4. qirq quloqlar bo`limi.
5. Suvsumbulnamolar
Yuksak o'simliklar Ycr yuzida cng keng tarqalgan bo'lib, murakkab
tuzilishga ega bo'lishi bilan ajralib turadi. O'simliklar dunyosini, shu
jumladan yuksak o'simliklarni ma'lum bir lizim (sistema) asosida
joylashtirish ustida olimlar uzoq yillar mobaynida tadqiqot ishlari olib
borganlar va o'zlarining klassifikatsiya- larini ishlab chiqqanlar. O'simliklar
sistemasini ilk bor tavsiya etgan botaniklardan biri italiyalik botanik A.
ZEZALPIN (1519-1603) bo'lib, u o'simliklarni asosan mevasiga qarab 15
sinfga ajratgan. K.LINNEY esa o'simliklarni mevasiga emas, guliga
(ayniqsa, changchilaming tuzilishiga) qarab 23 sinfga, gulsizlarni bir sinfga
kiritib, o'zining 24 sinfdan iborat sistemasini yaratdi. Vaqt o'lishi bilan
o'simliklar, shu jumladan gulli o'simliklar sistemasiga bag'ishlab ko'plab
asarlar nashr etildi va yangi sistemalar tavsiya etila boshlandi. Bu borada
A.Engler, N.I.Kuzneisov, N.A. Bush, A.A.Grossgeym, X.Y. Gobi, B.M.
Kozo- Polyanskiy, A.L.Taxtadjyan kabilarning olib borgan ishlari diqqatga
sazovordir. Hozirda yuksak o'simliklar dunyochasi (kichik dunyosi) 300 000
dan ortiq turni o'z ichiga oluvchi 9 ta bo'limga ajratiladi.
1. Riniyatoifalar — Rhyniophyta
2. Zoosterofiltoifalar — Zoosterophyllophyta
3. Yo'sintoifalar — Bryophyta
4. Plauntoifalar — Lycopodiophyta
5. Psilottoifalar —Psilotophyta
6. Qirqbo'g'imtoifalar — Equisetophyta
7. Qirqquloqtoifalar — Polypodiophyta
7

8. Suvsumbulnamolar - Adiantaceac
YO’SINTOIFALAR BOLIMI – BRYOPHYTA Yo’sintoifalar bo’limi yuksak
o’simliklar evolyutsiyasining gametofit ustun bo’lgan yo’nalishini tashkil etadi va
ularni “Briologiya” fani o’rganadi. Yo’sinlar eng qadimgi yuksak o’simliklardan
bo’lib, ularning qoldiqlari paleozoy erasining toshko’mir va perm davrlari
qatlamlarida uchraydi, ammo olimlarning fikriga ko’ra bu paleobotanik topilmalar
yo’sinlar filogenezini to’liq tiklash imkonini bermaydi. Bu bo ’ limga 50 mingga
yaqin tur kiradi, ya ’ ni tur soni jihatidan yuksak o ’ simliklar orasida gulli o ’
simliklardan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Ular sodda tuzilishga ega o’t o'simliklar
bo’lib, suvo’tlarga ancha yaqin turadi. Sababi vegetativ tanasi tallom (qattana)
shaklida, ildizi yo'q, rizoidlari ildiz vazifasini bajaradi. Tipik o’tkazuvchi
to’qimalari ham shakllanmagan.
Poyabargli moxlarning barg, poya va novdalari bo’lsada, sodda tuzilishiga
ko’ra ularni naychali yuksak o’simliklarga kiritib bo’lmaydi. O’tkazuvchi
to’qimalari shakllanmagan. Gametofitining o’sishi uchki qismidagi hujayralar
yordamida boradi. Barglari oddiy, o’troq, tomiri faqat barg markazida o’rnashgan,
ayrim vakillarida umuman barg tomirlari bo’lmaydi. Yo’sinlarning tallom yoki
poyabargli vegetativ tanasini gametofit deb yuritilishining sababi shundaki, ularda
arxegoniy anteridiylar shakllanib, dastlab jinsiy yo’l bilan ko’payadi va hosil
bo’lgan zigotadan sporogon taraqqiy etadi. Shundan so’ng jinsiy ko'payishi
sporofit bilan almashadi. Yuksak o’simliklarning boshqa bo’limlari vakillarida esa
bu jarayonning aksini kuzatamiz. Ularda sporofitning taraqqiyoti gametofit bilan
uzviy bog’langan. Chunki sporofit suv va oziqani asosan gametofitdan olib turadi.
Sporogonda assimilatsiya to'qimasi zaif taraqqiy etgan. Shuning uchun ham
yo’sintoifalarda gametofit davri ustunlik qiladi. Shu bois bo'lim vakillari yuk sak
o'simliklar shajarasida alohida evolutsion shox sifatida ajratiladi. Yo'sintoifalar
xilma-xil ekologik muhitlarda tarqalgan. Ular tropik va subtropik zonadan sovuq
tundra zonasigacha boigan hududlarda uchraydi. Yo'sinlarning taraqqiyot siklidagi
xarakterli belgilaridan yana bittasi pishib yetilgan spora tarqalganidan so'ng, undan
protonemaning o’sishidir.
8

Protonema ko’pchilik yo’sinlarda ipsimon tuzilishga ega. Faqat sfagnum va
andrea yo’sin gametofitining dastlabki fazasida plastinka holatida bo’ladi.
Jigarsimon yo’sinlarda protonema qisqagina ipchadan iborat. Bir yoki bir necha
hujayralardan tashkil topgan. Uning apikal hujayrasi uzunasiga 2 ga bo'linib, undan
plastinkali yoki poyabargli gametofit taraqqiy etadi. Yo’sintoifalar orasida
funariyaning ( Funaria hydrometrica ) protonemasi yaxshi o’rganilgan. Uning
sporasi qulay sharoitda tez o’sib ipcha hosil qiladi. Undan keyinchalik rizoid
taraqqiy etadi. Yashil rangli ipsimon protonema xloronema deyiladi. Ipcha
shoxlanib kaulonema deb ataluvchi bosqichga o’tadi. Bu protonemaning oxirgi
bosqichi bo’lib, unda gametofor kurtaklari va rizoidlar bo'ladi. Yo’sinlarning
bunday ipsimon protonemasi tashqi ko’rinishi jihatidan yashil suvo’tlariga juda
o’xshaydi. Shunga ko’ra yo’sinlarni yashil suv o’tlaridan kelib chiqqan degan
taxminlar mavjud. Biroq bu fikrni tasdiqiovchi asosli dalillar yo’q.
PLAUNTOIFALAR BO’LIMI - LYCOPODIOPHYTA Bu bo’lim yuksak
o’simliklar evolyusiyasining sporofit ustun yo’nalishidagi dastlabki bo’limidir.
Uning vakillari yer yuzida tarqalgan sporali yuksak o’simliklarning eng
qadimgilaridan hisoblanadi. Ularning qoldiqlari silur davrining qatlamlaridan
topilgan. Usha davr plaunlarning orasida bo’yi 30 metrgacha yetadigan daraxt
turlari ko’p bo’lgan. Lepidodendronlar, sigillyariyalar qabilalarining qoldiqlari
toshko’mir hosil bo’lishida ishtirok etgan. Hozirgi yashab turgan vakillari plaunlar,
selaginellalar va polushniklar o’tchil o’simliklardir. Ular haqiqiy bargpoyali
o’simliklar bo’lib, doimo ildizi bo’ladi. Poyalari dixotamik shoxlangan. Barglari
oddiy, ularga poyadan suv naylari bog’lami kirib turadi. Sporofillari bir sporangiyli
va ularning ichida sporalar yetiladi. Sporalar bir xil (plaunlarda) yoki har xil
(selaginellalarda) kattalikda bo’ladi.
1.1 Qirqbo’g’imtoifa o’simliklar va qirqquloqtoifa o’simliklar
Qirqbo g imʻ ʻ – qirqbo g imdoshlarga ʻ ʻ mansub ko p yillik o simliklar ʻ ʻ turkumi.
O zbekistonda dala qirqbo g imi va tarnovcho p
ʻ ʻ ʻ ʻ
qirqbo g im
ʻ ʻ turlari uchraydi. Poyasi qattiq, tik, bo g imli, qobirg ali, sershox. ʻ ʻ ʻ
Bo yi 40-60 sm.
ʻ Bo g imlaridan ʻ ʻ g uj shoxchalar chiqadi. Qizg ish-qo ng ir ʻ ʻ ʻ ʻ
9

novdalari uchida sporali boshoq hosil bo ladi.ʻ Ildizpoyalari va sporalari ko payadi. ʻ
Qirqbo g im bedazor, paxta maydonlari, sholipoyalarda, shuningdek, sug orish
ʻ ʻ ʻ
shoxobchalari bo ylari, zax va botqoq yerlarda o sadi.
ʻ ʻ
1.2-rasm Dala qirqbo`g`imi (Equisetum
arvense) qishqi qirbo`g`im (E. humile)
shoxlangan qirqbo`g`im (E.
ramosissmum) kabi vakillari Markaziy
Osiyoda uchraydi.
Qirqbo`g`imlarning mayda, tangachasimon barglari poyada halqa hosil qilib
joylashgan, xatto poyadagi yon novdalar ham halqa shaklida joylashgan bo`ladi.
Dala qirqbo`g`imi ekin maydonlarida, ariq bo`ylarida yo`qotish qiyin bo`lgan
parazit begona o`t. Tibbiyotda dala qirqbo`g`imi novdalari siydik xaydovchi, qon
to`qtatuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Qirqbo`g`imlar yer ostki suvining yuza
joylanishii joylanishi ko`rsatib beradigan indikator o`simliklar hisoblanadi.
Qirqquloqlar hozirgi vaqtda keng tarqalgan yuksak sporali o`simliklar guruhi
bo`lib, 10 000 gacha yaqin turni o`z ichiga oladi. Nam tropik o`lkalarda
daraxtsimon va o`tsimon shakillari uchraydi.
Qirqquloqlarning sporofiti yaxshi rivojlangan, ko`p yillik va yirik bargli
(makrofilliya). Barglari patsimon, ayrim hollardagina butun bo`lishi mumkin.
Boshqa o`simlik barglaridan farqi shuki, ularning barglari har doim uchidan o`sadi.
Ularning barglari «vayya» deyiladi.
Qirqquloqlar hozirgi vaqtda keng tarqalgan yuksak sporali o`simliklar guruhi
bo`lib, 10 000 gacha yaqin turni o`z ichiga oladi. Nam tropik o`lkalarda
daraxtsimon va o`tsimon shakillari uchraydi.
Qirqquloqlarning sporofiti yaxshi rivojlangan, ko`p yillik va yirik bargli
(makrofilliya). Barglari patsimon, ayrim hollardagina butun bo`lishi mumkin.
10

Boshqa o`simlik barglaridan farqi shuki, ularning barglari har doim uchidan o`sadi.
Ularning barglari «vayya» deyiladi.
Qirqquloqlar bo`limi 7 ta ajdod ga bo`linadi:
 Anevrofitsimonlar — Aneurophytopsida
 Arxeoptsrissimonlar — Archaeopteridopsida
 Kladoksilonsimonlar - Sladoxylopsida
 Z i gopterissimonlar — Zigopteridopsida
 Ofioglossimonlar (ilontilsimonlar) - Ophioglossopsida
 Marattiyasimonlar — Marattiopsida
 Polipodiumsimonlar — Rolypodiopsida
 Quyidagi ba’zi birlari bilan tanishib chiqamiz:
1- ajdod . Ofioglossimonlar (ilontilsimonlar)- Ophioglossopsida ga 300ga
yaqin turi bo`lib, sodda tuzilishga ega. Ular teng sporali gametofiti ko`p yillik
xlorofillsiz, yer ostida rivojlanadi, zamburug`lar bilan hamkorlikda yashaydi
(mikoriza).
Bu ajdodning vakillari tropik o`lkalarda yashab, ba’zi birlari epifit holda
o`sadi.
2- ajdod . Maratgiyasimonlar - Marattiopsida vakillari nam tropik
o`rmonlarda saqlanib qolgan. Ular juda yirik o`simliklar, poyalari yirik
tugunaksimon, barglarning uzunligi 6m ga yetadi.
3- ajdod. Polipodiumsimonlar — Rolypodiopsida vakillari hoziri o`tsimon
o`simliklar bo`lib, tuproqda yoki daraxtlar tanasida epifit holda yashaydi. Ular nam
tropik, subtropik o`rmonlarda, sovuq zonalarda o`sadi. Qirqquloqlarning erkak
qirqquloq (Dryopteris filixmas), ilontili (Oplioglossum), su mbul (Adianthum),
osmundalar (Osmunda), botrixium (Botrychium), xelmintostaxis
11

(Helminthostachys), asplenum ( Asplenum) , suv qirqqulog`i (Salvinia) , marsiliya
(Marsilia), kabi turkumlarini ko`rsatish mumkin.
1.3-rasm: Erkak qirqquloq (Dryopteris filix mas)
Suv qirqqulog`i suvda suvda suzib yuruvchi o`simlik bo`lib, daryo bo`ylarida,
zovurlarda va sholipoyalarda hayot kechiradi.
O`zbekiston florasida uchraydigan sumbul yoki zuhra soch buloq bo`ylarida,
ariq va soy bo`ylarida, tog`larda suvli qoyalarning yoriqlarida va salqin joylarda
o`sadi.
Halq xo`jaligidagi ahamiyati: erkak qirqquloqdan gijja tushiruvchi vosita
sifatida tibbiyotda, orlyak qirqqulog`i ildizpoyasidan oziq-ovqat sifatida,
asplenum, sumbul kabilardan manzarali o`simlik sifatida foydalaniladi.
Qadimgi qirqquloqlar hamda plaunlar, qirqbo`g`imlar toshko`mir
konlarining hosil bo`lishida ishtirok etgan.
Qirqquloqliklar — qirqquloqdoshlarga mansub o simliklarʻ turkumi .
O zbekistonda Q.ning botqoq Q.i yoki botqoq paparotnigi va erkak Q. yoki
ʻ
erkak paparotnik turi o sadi. Botqoq Q.i ning
ʻ ildizpoyasi ingichka, qoramtir, eski
barg bandlari bilan o ralgan.
ʻ Barglari 15—60 sm, yakka-yakka joylashgan, barg
plastinkasi qatlami, ikki karra patsimon qirqilgan. Avgust—sentabrda spora hosil
12

qiladi. Cho lʻ , adir va tog ʻ zonalarida uchraydi. Botqoqliklarda , ariq va daryo
bo ylarida o sadi. Erkak Q.ining ildizpoyasi yo g on, eski barg bandlari bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
o ralgan. Barglari to p-to p bo lib joylashgan. Barg plastinkasi uzunchoq
ʻ ʻ ʻ ʻ
ellipssimon, ikki karra patsimon qirqilgan. Avg.-sentabr da spora hosil
qiladi. Tibbiyotda lentasimon gijjalarni davolashda foydalaniladi. Tog zonasida
ʻ
mayda toshli tuproqlarda, daraxt va toshlarning soyasida, zax joylarda o sadi.
ʻ
Qirqquloqtoifalar klassifikatsiyasi. 1. Kladoksilonsimonlar ajdodi. Bu
ajdodga eng sodda tuzilgan, Poleozoy, erasida yashagan, hozirda faqat qazilma
holda uchraydigan o’simliklar kiradi. Bularda hali haqiqiy paporotniklarga xos
belgilar yuzaga kelmagan. Barglari mayda yoki bargsiz bo’lgan. Sporangiyalari
barglarda turmasdan novdalarning uchlarida joylashgan. Vakil: Cladoxylon
Scoparium. Bu o’simlikni bo`yi 25-30 sm.ga yetib boradigan butacha shakldagi
o’simlik. qazilma holda Belgiya, FRG, Xitoy va Kanadadan topilgan. 2.
Ujovniksimonlar ajdodi. Ajdodning 1 ta Ujovniknomalar (Ophioglossales),
qabilasi va 1 ta oila ujovnikdoshlar (Ophioglossaceae) oilasidan iborat bo’lib, 3 ta
turkumni o’z ichiga oladi. (Ophioglossum,Botrychium, Helminthostachys).
Shulardan bizning floramizda uchraydigan turi – Ophioglossum vulgatum. Uning
bo’yi 30 sm. gacha yetib boradigan ildizpoyali o’simlik. Ildizpoyadan yer betiga
bitta barg o’sib chiqadi. Bu barg meva beruvchi va vegetativ qismlarga bo’linadi.
Sporangiyalar bargning meva beruvchi qismida hosil bo’ladi. Sporalari bir xil
shaklda. Gametofiti ingichka chuvalchangsimon ko’rinishida bo’lib, yer tagida 2-
10 sm chuqurlikda rivojlanadi. Uning kattaligi 2-3 sm bo’lib zamburug’lar bilan
simbioz holda hayot kechiradi. Gametofiti bir uyli. Spermatozoidlari ko’p
xivchinli. Vegetativ yo’l bilan ildizpoyadagi qo’shimcha kurtaklar yordamida
ko’payadi. 3.Marattiyasimonlar ajdodi. Bu Ajdodining ham 1 ta Marattiyanamolar
(Marattiales), qabilasi va 1 ta Marattiyadoshlar oilasi (Marattiaceae) bo’lib, uning
turlari asosan tropik va subtropik mintaqalarda tarqalgan. Oilani bir muncha keng
tarqalgan turkumlaridan Angiopteris, Maratiyalar hisoblanadi. Bularning barglari
yirik, patsimon, yoki panjasimon tuzilishga ega. Barglari tuproqqa ko’milib
turadigan poyadan chiqadi. Sporangiyalari bargning ostki yuzasida hosil bo’ladi.
13

Gametofiti yerning ustki yuza qismida rivojlanadi. 4. Polipodiumsimonlar ajdodi.
Ajdod 3 ta ajdodchaga bo’linadi: 1.Polipodiumkabilar ajdodchasi – Polypodiidae.
2.Marsiliyakabilar ajdodchasi - Marsileidae. 3.Sal’viniyakabilar ajdodchasi -
Salviniidae.
1.2 Polipodiyasimonlar, Salviniyanamolar va Suvsumbulnamolar
qabilasi
Polipodiumkabilar ajdodchasi. Bu ajdodcha 4 ta qabilaga bo’linadi:
Osmundales, Schizaeales, Polypodiales, Cyatheales. Shulardan Siateynamolar
qabilasi, aspleniyadoshlar (Aspleniaceae) oilasining keng tarqalgan vakillaridan
biri O’rmon qirqqulog’i (Dryopteris filix-mas) o’simligiga to’xtab o’tamiz. Bu
o’simlik ko’p yilik ildizpoyali o’t o’simlik. Respublikamiz hududida tog’
zonasining mayda shag’alli tuproqlarda, daraxt va qoyalarning soyasida o’sadi.
O’rmon qirqqulog’i murakkab tuzilgan serbar barg dastalarini hosil qiladi. Bular
ildizpoyaning uchidan o’sib chiqadi. Ildizpoya yer yuzasiga yaqin joylashgan va u
qora-qo’ng’ir rangda bo’ladi. Barglari har yili kuzga kelib tushib ketadi va barg
bandlarining yer ostki qismigina saqlanib qoladi. Tuproqdan o’sib chiqqan yosh
barglar uchi dastlab gajakka o’xshab o’ralib turadi. Bular juda sekin o’sib 3-yili
tuproq Yuzasiga chiqadi. Keyinchalik voyaga etgan barglarga aylanadi.
O’simlik bo’yi 1 m. ga o’sib boradi. Ildizpoyadan bir talay qo’shimcha
ingichka ipsimon ildizchalar ham hosil buladi. Yoz faslining o’rtalariga kelib,
bargning ostki yuzasida sporongiylar hosil bo’ladi. Sporangiylar to’p-to’p bo’lib,
joy olib, ularga soruslar deb ataladi. Har bir sorus ustki tomonidan yupqa parda
induziy bilan o’ralgan. Sorusning tuzilishini o’rganish uchun uni ko’ndalang kesib
qaralsa, bargning ostki tomonida qalin burtmalar (platsenta) borligi ko’rinadi.
Platsentadan induziy oyoqchasi hosil bo’ladi. Bundan tashqari Sporangiyda
yetilgan sporalar xalqa yordamida tashqariga tarqaladi. Xalqa tuzilishi jihatdan
tutash bo’lmasdan sporangiy aylanasini 2-3 qismini o’rab turadi.
Xalqa uchlarini bir-biriga o’rab turuvchi yupqa devor bo’lib, uning yorilishi
bilan xalqani bir uchi birdan teskari tomonga buraladi. Shu harakat tufayli sporalar
tashqariga tarqaladi. qulay sharoitga tushgan sporalardan gametofit nasl o’sib
14

chiqadi. Gametofit yurakka o’xshash kichkina yashil yaproqchadan iborat bo’lib,
uning eni 1 sm. ga yetib boradi. Gametofit yaproqchaning ostki yuzasida, uning
uchliroq tomonida esa bir nechta rizoidlar vujudga keladi. Shu yuza tomonida
jinsiy a`zolar arxegoniy va anteridiylar rivojlanadi. Arxegoniylar yaproqchaning
uchki qismiga yaqin joyda anterediylar esa o’rtaroq qismida hosil bo’ladi.
Spermatozoidlar tuxum xujayrasiga etib kelib, uni otalantiradi. Otalangan tuxum
xujayradan zigota hosil bo’ladi va bo’linib o’sishi natijasida murtakka aylanadi.
Murtakdan voyaga etgan o’simlik hosil bo’ladi. Gametofit yaproqchasi o’sib asta-
sekin qurib yo’qolib ketadi.
2. Marsiliyakabilar ajdodchasi. Ajdodcha 1 ta Marsiliyanamolar
(Marsileales) qabilasini, u bitta Marsiliyadoshlar (Marsilaceae) oilasidan iborat.
Oila 3 ta turkumni o’z ichiga oladi. Shulardan Marsiliya turkumi 60 dan ortiq turni
birlashtiradi. Bu oilaga vakil sifatida To’rt bargli Marsiliya (Marsilia qvadrifolia)
hisoblanadi. Bu o’simlik O’zbekiston sharoitida botqoqliklarda, sholipoyalarda
uchraydi. Poyasi sudralib o’sadi. Poyaning ostki tomonidan ildizlar, ustki
tomonidan barglar, o’sib chiqadi. Barg bandining poyaga tutashgan qismidan
yuqoriroqda Sporokarpiylar joylashgan. Ularda Mikro va megosporalar hosil
bo’ladi. 3. Salviniyakabilar ajdodchasi. Bu ajdodcha ham 1 ta Salviniyanomalar
(Salviniales) qabilasidan iborat. qabila 2 ta oilaga bo’linadi: Salviniyadoshlar
(Salvinaceae) va Azolliyadoshlar (Azollaceae). Salviniyadoshlar oilasidan keng
tarqalganlaridan biri Suzuvchi salviniya (Salvinia natans). Bu o’simlik daryo va
ko’llarda, sekin oqadigan suvlarda, suv betida qalqib suzib yuradi.
O’zbekiston sharoitida Amudaryo quyi oqimlarida-Xorazm, qoraqolpog’iston
hududlarida, Sirdaryoni Chinoz atrofidagi ko’llarda uchraydi. Uning kattaligi 15
sm. etib boradi. Barglari poyadagi bo’g’imlarda 3 tadan bo’lib joylashgan. Har bir
bo’g’imdagi barglardan 2 tasi suv betida qalqib turadi. Uchinchisi ildiz
ko’rinishida suvga botgan holda poyada osilib turadi. Suv betidagi barglar yashil
qisqa bandli, tuxumsimon, tekis qirrali ustki tomoni so’rg’ichlar, ostki tomoni esa
ko’ng’ir tukchalar bilan qoplangan. Suvga botgan barglar uzun-uzun ipsimon
tishchalarga bo’lingan va mayda tukchalar bilan qoplangan. Bu barglar ildiz
15

vazifasini bajaradi. Poya va barglar to’qimasida bir nechta havo bo’shliqlari bor.
Bu bo’shliqlar tufayli suv betida yurishga moslashgan. Suvga botib turgan
barglarning asos qismlarida to’p-to’p bo’lib joy olgan sharsimon soruslar yoki
sporakarpiylar hosil bo’ladi. Har bir sporakarpiylar tashqi tomonidan parda bilan
o’ralgan. Parda 2 qavatdan iborat. Sporakarpiylar bir xil kattalikda bo’lsa ham,
lekin ular ichida hosil bo’lgan sporangiylardagi sporalar har – xil.
Mikrosporangiyda mayda 64 ta mikrospora vujudga keladi. Megasporangiyda 32 ta
yirik sporalir hosil bo’ladi. Tayyor holga kelgan sporakarpiylar kuzga kelib, bandi
uziladi va suvning ostki qismiga cho’kadi. Bu yerda sporakarpiy pardasi chirib va
undan ajralgan, mikro va megosporangiylar bahorga kelganda suv betiga
ko’tariladi. Mikrosporalar mikrosporangiy ichida unib otalik gametofitiga
aylanadi, ayni shu vaqtda gametofit mikrosporangiy devorini yorib tashqariga
chiqadi, lekin undan ajralib ketmaydi. Unda ikkita anteridiy hosil bo’lib, har birida
4 tadan 8 tagacha ko’p xivchinli spermatozoidlar hosil bo’ladi. Bular suvga
chiqqandan so’ng onalik gametofiti tomon harakatlanadi. Megosporadan onalik
gametofiti hosil bo’ladi. Bu gametofit uchburchak ko’rinishida bo’lib,
megosporangiy po’stini bir oz yorib chiqadi. Uning yuza tomonida arxegoniylar
joylashgan. Otalangan tuxum xujayradan keyinchalik salviniya o’simligi
rivojlanadi. Azolladoshlar oilasining 1 ta turkumi Azolla (Azolla) 6 ta turni
birlashtirdi. Ulardan ayrimlari bizda ham keng tarqalgan. Bular azotga boy
substratda, tez ko’payadi. Har-xil sporali o’simlik. Uning bargida ko’kyashil suv
o’ti Anabena simbioz holatda yashaydi. Ahamiyati: Paporotniklar o’zining
tarqalishi bilan yer shari o’simliklar qoplamida mustaqil senozlar (jamoalar) hosil
qiladi. Ayrim turlari dori sifatida (o’rmon qirqqulog’i), yana boshqalari esa o’g’it
(azolla) va manzarali o’simlik sifatida ishlatiladi.
Sinfcha (ajdodcha) salviniyaqabilar - salviniidae
Mazkur sinfcha bitta qabila (salviniyanamolar - Salviniales) va 2 ta
oila(salviniyadoshlar - Salviniaceae) va (Azalladoshlar - Azollaceae) va shu oilalar
nomi bilan yuritiladigan 2 ta turkum hamda 16 ta turdan tashkil topgan. Ular
ko'proq tropik va subtropik xududlarda, ayrim turlari esa mo’tadil iqlimli joylarda
16

tarqalgan. Salviniya turkumining yer sharida tarqalgan 10 ta turidan O’rta Osiyo
xududida faqat bittasi-suzuvchi salviniya - Salvinia natans uchraydi. Bu tur
Janubiy Yevropa, Sibir, Uzoq Sharq, Kavkazda ham tarqalgan, Salviniya nomi
XVII asrda yashagan Italiya olimi A.Salvini nomiga qo'yilgan.
Salvinia natans - O’zbekistonda qo'llarda, sholipoyalarda uchraydi. U suvning
yuzasida qalqib o'sadigan bir yillik o'simlik. Poyasi (ildizpoyasi) 5-15 sm
uzunlikda, ingichka. Poyasining har bir bo’g’imida barglari halqasimon
joylashgan. Ikkita bargi ovalsimon bo'lib; o'ziga hos tukchalar bilan qoplangan.
Uchinchi bargi esa ipsimon kesilgan bo'lib, suv ostida joylashgan va o’simlikning
suvdan oziqlanishi uchun xizmat qiladi. Salviniyaning haqiqiy ildizi bo'lmaydi.
Poyasi va bargining anatomik tuzilishi uning suv muhitida yashashga
moslashganligini bildiradi. Poyasining markazida konsentrik tipdagi bitta
o’tkazuvchi bog’lam mavjud. Birlamchi po’stloq qavati yaxshi taraqqiy etgan,
unda yirik havo saqlovchi qismlari bor. Poyaning tashqi tomoni epidermis bilan
o'ralgan. Bargining usti va ostki tomoni ham epidermis bilan qoplangan.
Epidermisida labchalar bo'lmaydi.
Salviniyaning suvga botgan bargining qo'ltig'ida soruslar joylashgan.
Mikrosoruslarda 500 tagacha, megosoruslarda esa 25 tagacha sporangiylar taraqqiy
etadi. Megasporangiyada bitta, mikrosporangiyada 32 yoki 64 ta spora hosil
bo'ladi. Salviniyalarda gametofit juda reduksiyalangan va ayrim jinsli. Kuzda
mikro va megasporalar suvning ostiga cho’kadi. Sorusning devori asta-sekin
chirigandan o'sib, mikro va megosporangiyalar yana suvning yuzasiga ko’tariladi.
Sporalar sporangiyalarning ichida u sib, gametofitni hosil qiladi. Mikrosporadan
taraqqiy etgan erkaklik gametofit bir nechta vegetativ hujayralardan va 2 ta
anterisiydan iborat. Har qaysi anterisiyda 4 tadan ko'p xivchinli spermotozoidlar
taraqqiy etadi. Urg'ochi gametofitda uchta arxegoniy taraqqiy etadi. Urug'lanishdan
so'ng urg'ochi gametofitdan yangi sporofit taraqqiy etadi.
Suvsumbulnamolar qabilasi:
17

Bu sinfga bitta qabila va bitta suvsumbulnamolar oilasijuda ko’p tur va
turkumlarga bo’linadi. Tur soni jihatidan bu sinf qarag'aytoifa bo'limda
qarag'aysimonlar sinfidan keyingi o'rinda turadi.
Sinfning nomi sagovnik turkumidan olingan bo'lib, sagovnik yoki sikas
(Cycas) yunoncha kukas - palma degan ma'noni bildiradi.
Suvsumbulnamolar Yevropa va Antarktidadan tashqari boshqa hamma
qit’alarda (kontinentallarda) ham tarqalgan. Suvsumbulnamolar tabiatda keng
tarqalmagan. Ular yakka-yakka holda yoki kichik guruhlar hosil qilib o'sadi.
Suvsumbulnamolarning ayrim turlari o’rmonlarda o’ssa, masalan Avstraliyada
evkalipt o’rmonlari orasida yoki Amerikada doim yashil eman o’rmonlarida, ayrim
turlari esa ochiq joylarda Afrika savannalarida akatsiyalar bilan birgalikda
uchraydi.
Suvsumbulnamolarning tropik va subtropik xududlarida tarqalgan turlari
ularning eng qadimgi turlari sanaladi va ular mezozoy erasida keng tarqalgan
bo'lib, bizning davrimizgacha yetib kelgan.
Keyingi ma'lumotlar bo'yicha suvsumbulnamolar quyi karbonda paydo bo'lib
ular kelib chiqishi jihatidan urug'li qirqquloqlar bilan bog'liq deb ko'rsatiladi.
Suvsumbulnamolar hayotiy shakliga ko'ra asosan daraxt va butalardan iborat, lekin
poyasi to'liq yer ostida yoki tanasining bir qismigina yer ustida joylashgan turlari
ham bor. Yer ustida esa asosan barglari joylashgan. Ba'zi birlarida yer usti poyalari
tugunaksimon shaklda bo'ladi.
Zamiya turkumining ikki turi epifit holida o'sadi. Shu turkumning Kuba
orolida o'suvchi turi poyasining bo’yi esa 3 sm, diametri 2 sm dan iborat.
Suvsumbulnamolarning poyasining uchida joylashgan patsimon barglari
urug'li qirqquloqlarning barglariga o’xshab ketadi. Ularning barglari ham har-xil.
Masalan, pakana (karlik) zamiyalarning bargi 5-6 sm uzunlikda bo'lsa, sagovnik
turkumi va serotozamiya turkumlarining vakillarida 3 metrgacha, ensefalyartos
turkumining ayrim vakillarida esa barglarining uzunligi 5-6 metrgacha yetadi.
Suvsumbulnamolarning barglari kseromorf tuzilishga ega. Ular qalin, qattiq
kutikula bilan qoplangan. Suvsumbulnamolarning poyasi sekin o'sadi. Ko'pincha
18

poyasining uchida mikro va megostrobil hosil bo'lgandan so'ng, o'sishdan
to'xtaydi. Chunki tepa kurtak strobila bilan tugaydi.
Suvsumbulnamolarning poyasi o'ziga hos anatomik tuzilishga ega. Poyaning
markazida o’zak hujayralari bo'lib, uni parenxima o’rab turadi, undan so'ng kambiy
qavati joylashgan, kambiydan tashqarida ikkilamchi floema, po’stloq parenximasi
va nixoyat poyaning tashqi qavati ikkilamchi qoplovchi to’qima joylashgan.
Suvsumbulnamolarda o’tkazuvchi bog’lami kaloterial tipda. Po’stloq
parenximasi va o’zak qismida shilimshiq modda yo'llari bo'ladi.
Yuksak o'simliklarda suvsumbulnamolardan boshlab, evolyutsiya jarayonida
o’q ildiz taraqqiy eta boshlagan. Ayrim vakillarida u qisqa, yo’g'on ayrimlarida esa
10-12 metrga yetadi.
Ba'zan bosh ildiz ma'lum vaqtdan so'ng o'sishdan to'xtab, uning o'rniga bir
qancha ildizlar taraqqiy etadi. Ildizining uchki qismida ildiz qinchasi bor.
Ildizni tashqi tomonidan periderma o’rab olgan. Po’stloq qavati bir necha
qavat tirik parenxima hujayralaridan tashkil topgan. Undan ichkarida endoderma
va ko'p qavatli perisikl joylashgan. Ildizning ichki qismida murakkab o’tkazuvchi
bog’lamlar bo'lib, unda 1-3 ta radial cho'zilgan ksilemalar, floema bilan
navbatlashib joylashgan.
Ko'pchilik suvsumbulnamolarning sporafillari qubbalarda to'plangan.
Megosporangiya urug'chi (urg'ochi) o'simlikning megosporofill deb ataluvchi
generativ barglarining qo'ltig'ida joylashgan. Suvsumbulnamolar ikki uyli
o'simliklardir. Ularning changchi erkaklik va urg'ochi urug'chi qubbalari boshqa-
boshqa o'simliklarda taraqqiy etadi. Strobilalar (qubbalar) suvsumbulnamolarda
poyasining uchidagi barglari orasida shakllanadi.
Suvsumbulnamolarning ko'payish organlarini Shimoliy Osiyoda (Janubiy
Yaponiyada) o'suvchi, balandligi 3 metrgacha yetadigan poyaning uchida bo'lib
revlluta sikasi misolida ko’rish mumkin. Ularning uuzunligi 2 m gacha yetadi.
Changchi o'simlik tupining uchki qismida changchi, changchili qubbalari hosil
bo'ladi. Ularning uzunligi 50-70 sm. Qubbaning uchida mikrosporofillar
o'rnashgan. Mikrosporofillarning pastki qismida bir qancha mikrosoruslar
19

joylashgan bo'lib, ularning har qaysisida 2 tadan 4 tagacha mikrosporangiylar
o'rnashgan. Mikrosporangiylar yetilgandan so'ng uzunasiga chatnab, ulardan bir
qancha elipssimon mayda sporalar to’kiladi.
Urug'kurtakda urug'lanish jarayoni quyidagicha ro’y beradi. Mikrospora
(chang) chang yo'li orqali chang kamerasiga tushgandan so'ng, uning ichidagi
vegetativ hujayrasi o'sib, uzun naychani (gaustoriyani) hosil etadi va u to nuselus
to’qimasiga qadar o'sib boradi va anteridial hujayra bo'linib, spermagen hujayrani
hosil qiladi. Spermagen hujayra tez kattalashib, so'ngra bo'linadi va ko'p xivchinli
2 ta spermatozoid hosil etadi. Spermatozoidlar esa chang naychasi orqali kelib,
arxegoniyning tuxum hujayrasi bilan qo'shiladi. Urug'langan tuxum hujayradan
zigota, zigotadan esa keyinchalik urug'ning murtagi taraqqiy etadi. Shunday qilib,
urug'kurtakdan urug' hosil bo'ladi. Urug' uzilib yerga tushgandan so'ng yetiladi.
20

II BOB: SUVSUMBULNAMOLAR OILASI VA UNING AHAMIYATLARI
2.1 Suvsumbul(Adiantaceac) oilasining turlari va tarixi
Suvsumbulning (Adiantaceac) botanikasini ko'rib chiqamiz. Suvsumbul
o'simlik oilasiga mansub daraxtlar turi bo'lib, no'xat shakllik sifatida namoyish
etiladi. Bu o'simliklarning o'siqlaridan ko'p qismi o'sishayotgan yoki yilqiv shaklga
ega bo'lgan, qizil rangli chiroq kabi ko'zga ko'rinadigan ranglar bilan mo'ljallangan
gul ko'zga ko'rinadi. Suvsumbul o'simliklari yallig' sezonda ko'pbarabar gullaydi
va kuchli, sifatli aroma ega bo'lgan mevalar tuzadi.
Suvsumbulning o'rnatilishi juda kengdir va ular o'tkinch bitkilari bo'lib, ayni
paytda uyushtirilgan, ko'pbarabar joylashgan bu o'simliklar qog'ozpanalari ustida
yashashadi. Bu o'simliklar bilan bog'liq ma'lumotlar odatda gullash joyida topiladi,
chunki ular katta toplamlarda birlashadilar va kichik bog'lar, parklar, va hatta uy
yordamida ham o'sib boradilar.
Suvsumbulning o'simlikning ajoyib vaqtli turi bo'lib, yallig' sezonda
shuningdek bir necha hafta davomida chiroyli gullar yaratish uchun mashhurdir.
Suvsumbul o'simliklarini o'simlik turg'unlari doirasida yoki gullash joylarida,
shuningdek xona dekoratsiyasida ham ko'rish mumkin.
Suvsumbul (Adiantaceac) oilasiga mansub daraxtlardan biri hisoblanadi. Bu
o'simliklar asosan o'rtacha bo'ylab shifobaxsh (hyacinthoides), o'tkinch
(Adiantaceac) va kompakttir (pseudoAdiantaceac) turdagi o'simliklardan iboratdir.
Suvsumbulning ilgari asliy bo'ylab Osiyo va Batafitariqda tabiatga oid edi, lekin
17-18 asrlarda Evropaga keltirildi va keyinchalik bu xilma-xillikdagi
o'simliklarning ba'zilari botanik va gullash ustalarining diqqatini jalb etdi.
Suvsumbulning eng mashhur turlari o'simlikning o'siqlari va o'siqlarida
joylashgan gullarining rang va aromasi ko'rinib turadi. Bu o'simliklar ko'p
toshkentlar, bog'lar va uy xonasidagi tozalar bilan boy turg'an joylarda yetishadi.
Suvsumbulning katta varietatlarida o'rnatilishi juda kengdir va ular yallig' sezonda
chiroyli gullar yaratish uchun mashhurdir.
21

Aniqroq, Adiantaceac (suvsumbul) oilasi haqida sizga ko'proq malumot
beraman. Adiantaceac oilasi, suvsumbul (Adiantaceac ) turlarini o'z ichiga oladi
va bu oilaga mansub daraxtlar asosan yallig' sezonda ko'pbarabar gullashadi.
Adiantaceac ning gullari o'rtacha 20-30 sm balandlikda bo'lib, no'xat shakllikda,
bir qancha ranglarda bo'ladi, qizil, oq, ko'k yoki boshqa ranglarda bo'lishi mumkin.
Bu o'simliklar asosan o'tkinch turda bo'lib, ildizlar ostida qurilgan, ko'p to'siq,
teriqli quruq tarkibidagi no'shatlar mavjud. Ko'kilar esa normalga qaraganda
qizilroq, ko'k yoki boshqa ranglarda bo'lishi mumkin. Adiantaceac o'simliklari
yallig' sezonda gullarini ochib beradi va kuchli, so'zlasha texnika ega bo'lgan
aromaga ega bo'ladi.
Bu oilaga mansub o'simliklar, parklar, bog'lar, bog'chalar va hatta
xonadonlarda ham o'sib borishi mumkin. Suvsumbulning bir qancha turkumlarini
o'z ichiga olgan Adiantaceac oilasi, kichikroq o'simliklaridan, katta va kuchli
varietatlarga qadar ajralib turadi. Suvsumbulning botanikasi, ekologiyasi, va
mamlakatlar bo'yicha turli turdagi varietatlari haqida o'rganilgan ma'lumotlar
mavjud.
Yerda suvsumbul (Adiantaceac) turlari ko'plikda mavjud. Bu turkumlarda
turli ranglarda gul tikuvlari va ba'zi farqiy xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin.
Ayni paytda ba'zi suvsumbul turlari maqbul bir geografiyaga xos bo'lishi mumkin,
ba'zilari esa keng bo'lgan sahroda yayilishi mumkin. Suvsumbulning ba'zi turlari
quyidagilardir:
1. Adiantaceac orientalis: Eng ko'p ko'riladigan suvsumbul turlaridan biri.
Murakkab ranglarda gul tikuvlari bilan, kengroqda park, bog' va saksi bog'lari yoki
sokin joylarda yetishtiriladi.
2. Adiantaceac transcaspicus: O'rta Osiyo'ga xos tur, oq yoki ko'k rangli gul
tikuvlari bilan ajralib turadi.
22

3. Adiantaceac litwinowii: O'rta Osiyo va Kavkaz bo'yicha yetishtiriladi,
mavi-mor gul tikuvlari bilan mashhur.
4. Adiantaceac comosus: Shimoliy Afrika'ya xosdir va gul tikuvlari ochiq
rangda bo'lishi mumkin.
Bu faqat ba'zi namunalar, suvsumbul turlari turli geografik hududlarda va turli
iqlim sharoitlarda uchrashishi mumkin. Botanika tadqiqotlari davom etib, yangi
turlar aniqlanishi mumkin yoki mavjud turlarning sinflandirilishi o'zgarishi
mumkin.
Suvsumbul (Adiantaceac) tabiatda odatda Osiyo va Batafitariqda o'sadi. Bu
o'simliklar turli iqlim sharoitlariga mos ravishda o'sadi, ammo ular ko'p asablar
o'sish uchun ilon va mukammal yoritilgan jaziralar, qayiqchasimon yoki o'sib
boruvchi zeminlarda kuchli ayvonlar bilan bog'liq bo'lishi maqbuldir. Suvsumbul
o'simliklarining keng tarqalgan jihatlaridan biri, ularning quruqlikka to'larli
sharoitda o'sishi va ularning xos aromasini yaratishi. Shuningdek, suvsumbul
o'simliklarining yallig' sezonda yorug'lik va haroratning ko'payishi bilan birga
o'sishlari kuchayadi.
Suvsumbul o'simliklari, ilon va sovuq iqlimga mos ravishda o'sishi mumkin.
Yallig' sezonda ular ko'pbarabar gullangan va katta tarqalgan joylarda topiladi. Bu
o'simliklar quruq va haroratli iqlimga yaxshi bo'lishi mumkin, lekin qisqa muddatli
sovuq va donlar suvsumbul o'simliklariga zarar keltirishi mumkin. Suvsumbul
o'simliklarining kichik turkumlaridan, qattiq xilma-xillikdagi varietatlarga qadar
ajralib turishi mumkin, shuningdek ularning iqlim va qayiqchasimon sharoitlarga
mos ravishda o'sishi mumkin.
Suvsumbulnamolar, suvsumbul (Adiantaceac) gul tikuvlarining ko'rsatilgan
yoki o'sib boruvchi joylaridir. Ular ko'p holatda, bog'larda, parklarda, ko'kjonlarda
yoki xususiy bog'chalarida, ya'ni aksariyatida odamlar toplagan joylarda
ko'rsatiladi.
23

Suvsumbulnamolar, suvsumbul gullarining estetik go'zalligini ko'rsatib
chiqaradi va tabiatga rang va hayot kiritadi.
Suvsumbulnamolar haqida eng muhim narsalar:
1. Estetik qo'shimcha: Suvsumbul gullari, turli ranglarda va chiroyli haroratga
ega bo'lganlar uchun peyzajda ko'p jihatdan mashhurdir.
2. Bahorning farmonchisi: Suvsumbul gullari ko'pincha bahorning
boshlang'ich alomati sifatida hisoblanadi, shuning uchun suvsumbulnamolar,
bahorning kelishini bayramlash uchun ahamiyatga ega.
3. Jamiyatchilik joylarida keyfiyat: Jamoat joylarida yoki parklarda
joylashgan suvsumbulnamolar, odamlarga tabiatni solish va dam olish
imkoniyatini beradi.
Suvsumbulnamolar odatda turli turlardagi suvsumbul gullarini jamlangan
joylar sifatida yaratiladi. Bu gullar turli ranglarda bo'lishi mumkin va turli
turlardagi gullar birga qo'llanilishi bilan ko'zga ko'p qiziqarli dizaynlarni yaratish
mumkin. Suvsumbulnamolar tashqi landschaftchilar yoki bog'chi mutaxassislar
tomonidan yaratilishi mumkin va mavjud maydonning xususiyatlari va foydalanish
maqsadiga qarab moslashtirilishi mumkin.
2.2 Suvsumbuldoshlar(Adiantaceac) ning ahamiyati
Suvsumbulnamos - suvsumbul (Adiantaceac) gullari ko'rsatiladigan yoki
o'stiriladigan joylar. Bu joylar bog'lar, bog'lar, ko'cha chetlari, jamoat joylari yoki
shaxsiy bog'lar bo'lishi mumkin, bu erda turli xil suvsumbul navlari namoyish
etiladi yoki birgalikda etishtiriladi. “Suvsumbulnamos”lar gullarning estetik
go‘zalligini ta’kidlab, tabiiy muhitga rang va jonlilik bag‘ishlaydi.
Suvsumbulnamosning ahamiyati quyidagilardan iborat:
1. Estetik hissa: Suvsumbul gullari turli xil ranglarda va yoqimli hidga ega
bo'lganligi sababli manzaralarga vizual joziba bag'ishlaydi.
24

2. Bahor xabarchisi: Suvsumbul gullari ko'pincha bahor faslining
boshlanishidan xabar berganligi sababli, suvsumbulnamolar bahor kelishini
nishonlash uchun ayniqsa qadrlidir.
3. Jamoat joylarida rohatlanish: Jamoat joylarida yoki bog‘larda joylashgan
“Suvsumbulnamos” odamlarga tabiatdan bahramand bo‘lish va dam olish
imkoniyatini beradi.
Suvsumbulnamoslar ko pincha suvsumbul gullarining har xil turlariʻ
yig iladigan yoki ma lum bir tur intensiv o stiriladigan maydonlar sifatida
ʻ ʼ ʻ
yotqiziladi. Bu gullar turli xil ranglarda bo'lishi mumkin va turli xil navlarni
birlashtirib, vizual ta'sirchan tartiblarni yaratish mumkin. Suvsumbulnamoslarni
loyihalash va tartibga solish landshaft me'morlari yoki bog 'mutaxassislari
tomonidan amalga oshirilishi mumkin va mavjud maydonning xususiyatlariga va
undan maqsadli foydalanishga moslashtiriladi.
Suvsumbulnamolarning gullari, suvsumbul (Adiantaceac ) o'simliklarining
belgilangan turidir. Suvsumbulning gul tikuvlari, qo'shiq shaklida va qilich shakli
boyicha qisqa o'siqli kesimlere ega bo'lgan yallig' sezonda ochadi. Bu gullar
genellikle konsolidering (yo'nalish shakli) yoki chiziq shaklida
majmu'lashganlaridir.
Suvsumbulning tuzilishi quyidagi bo'lib, bir yig'ilgan joyda joylashgan bir
nechta guldorlikdan iborat:
1. Bir necha g'oluvchi qo'shiq shaklida o'siqli gul tikuvlari, turli ranglarda
bo'lishi mumkin.
2. Yallig' sezonda, suvsumbul o'simliklari kichik turkumlar va daraxtlar yoki
o'siqlarda joylashgan gul bosqichlariga ega bo'ladi.
3. Gullar odatda yo'nalish shaklida joylashib, bitki taraflarida eng ko'p
yoritilgan joylarda topiladi.
Suvsumbulning gullari yo'nalish shaklida joylashish, bahor keldi va
suvsumbulnamolar ob'ektiga ko'plab rang va harorat kiritishga yordam beradi. Bu
25

gullar esa bahorning boshlang'ich alomatlari sifatida ko'rsatiladi va o'simliklarning
yo'nalishini va go'zalligini ko'rsatishda muhim rol o'ynayadi.
Suvsumbulnamolarni klassifikatsiyalash:
Suvsumbulnamolar, suvsumbul (Adiantaceac) turlarining turli usullarda
to'plangan va yig'ilgan joylaridir. Ularni ko'rib chiqishimizda, quyidagi kriterlar
bo'yicha sinflandirish mumkin:
1. Rang: Suvsumbulnamolarning ichida bo'lgan suvsumbul o'simliklarining
rangi bo'yicha sinflandirish mumkin. Masalan, ko'k, sariq, oq, yashil, yoki turli
ranglardagi suvsumbul gullarini o'z ichiga olgan namolarga bo'lishi mumkin.
2. Tur: Suvsumbulnamolarning ichida bo'lgan suvsumbul turlariga qarab
sinflandirish. Har bir tur suvsumbulning unikal xususiyatlariga ega bo'lishi
mumkin.
3. Dizayn: Suvsumbulnamolar dizayni va gullarining joylashishi, ko'rinishi va
tasviri bo'yicha sinflandirish mumkin. Misol uchun, belgilangan ranglar, simmetrik
yoki asimmetrik qo'llanishlar, yoki belgilangan ornitish stili bo'yicha sinflandirish.
4. Yetishtiriladigan joy: Suvsumbulnamolar yetishtiriladigan joy va muhit
bo'yicha sinflandirish mumkin. Masalan, bog'larda, parklarda, bog'chalar yoki
ichki bog'larida yetishtiriladigan suvsumbulnamolar.
Bu kriterlardan biri yoki bir nechasi foydalanib, suvsumbulnamolar yaxshi
tartiblangan va tanilgan bo'ladi. Bu sinflandirish, suvsumbulnamolarni tanlash,
ro'yxatga olish va dizayn va yetishtirish jarayonlarini osonlashtirish uchun
foydalanilishi mumkin.
Turli suvsumbul turkumlari va ularning xususiyatlarining ta'riflanishi va
ko'rib chiqilishi.
Suvsumbul (Adiantaceac) turklari turli xususiyatlarga ega bo'lgan o'simliklar
guruhini ifodalayadi. Eng mashhur suvsumbul turklari quyidagilar:
1. Adiantaceac orientalis: Bu tur, eng ko'p ko'riladigan suvsumbul turklaridan
biridir. Qo'shiq shaklida gul tikuvlari va keng rang tomonga ega bo'lganlari bilan
mashhur.
26

2. Adiantaceac transcaspicus: O'rta Osiyo'ga xosdir va mavsumning
boshlanishi bilan birga ochadi. Oq, kirmizi va ko'k rangli gul tikuvlari mashhurdir.
3. Adiantaceac litwinowii: O'rta Osiyo va Kavkazda endemik bo'lgan bir tur.
Uning gul tikuvlari mavi-mor ranglarda bo'lishi mashhurdir.
4. Adiantaceac comosus: Bu tur Shimoliy Afrika'ya mahsusdir. Gul tikuvlari
ochiq rangda bo'lishi bilan ajralib turadi.
Turli suvsumbul turklari o'zlariga xos rang, shakl va o'sish shaklida farq
qiladi. Ularning turli xususiyatlarini tushuntirish uchun, ularning o'zgacha rasmlari
yoki ko'rinishi yordam beradi. Turli turklarning o'sish davri va joylashish joylari
ham farqli bo'lishi mumkin. Masalan, quyidagi qisqa ta'riflar bilan turli suvsumbul
turklari ko'rib chiqilishi mumkin:
- Adiantaceac orientalis: Qo'shiq shaklida gul tikuvlari, ko'p rangli (ko'k, oq,
sariq, kulrangli) va katta joylarda ochadi. Bahor boshida ochadi.
- Adiantaceac transcaspicus: Kichikroq gul tikuvlari, oq, kirmizi va ko'k
rangli. Orta Osiyo o'simliklari. Bahor boshida ochadi.
- Adiantaceac litwinowii: Mavi-mor gul tikuvlari, odatda o'sgan va chiyon
sharoitlarda yashaydi. Bahor boshida ochadi.
- Adiantaceac comosus: Gul tikuvlari ochiq rangda bo'lishi bilan ajralib
turadi. Shimoliy Afrika'ya xosdir.
27

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Har qanday tabiiy fanlar qatori botanika
fani ham jamiyatning talablari bilan bog'liq holda rivojlangan. Shuning uchun
o'simliklarni o'rganish tarixi uzoq o'tmishga borib taqaladi. Dastlab o'simliklar
faqat oziq-ovqat mahsuloti sifatida ishlatilgan. Arxeologik ma’lumotlarga ko'ra,
Misrda dorivor, oziq-ovqat va boshqa foydali o'simliklardan eramizdan avvalgi
2000-3000- yillarda foydalanilgan.
Botanika fanining rivojlanishida dorishunoslarning roli benihoya katta
bo'lgan. Dorivor o'simliklarni ilmiy asosda o'rganishga Gippokrat, kcyinroq
Aristotel, Dioskorid, Pliniylar katta hissa qo'shishgan.
XVII asming o'rtalarida R.Guk (1635—1703) tomonidan hujayraning kashf
etilishi o'simliklarning ichki tuzilishi (anatomiyasi)ni o'rganishga qo'shilgan katta
hissa bo'ldi.
XVIII asrda botaniklarning e’tibori o'simlik turlarini o'rganishga va ularning
tizimini ishlab chiqishga qaratiladi. Bu borada shved tabiatshunosi Karl Linney
olib borgan ishlar diqqatga sazovordir. U ko'plab yangi tur va turkumlar kashf etish
bilan bir qatorda, shu davr uchun ma’lum bo'lgan barcha o'simlik turlarini 24 ta
sinfga birlashtirdi. Shuningdek, u o'simliklarni qo'sh nom (binar) bilan, ya’ni turni
turkumga qo'shib nomlashni taklif qildi.
Bu o'simliklardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish
botaniklardan ularni har tomonlama mukammal o'rganishni talab etadi. Buning
uchun ularning qanday taksonomik birliklardan tashkil topganligini, hayoti,
rivojlanishi, tashqi va ichki tuzilishi, tarqalishi, o'sish sharoiti, turli omillarning
ularga ta’siri hamda o'tmishini chuqur o'rganish zarur.
O'simliklar dunyosi sodda tizilishga ega bir hujayrali o'simliklardan tarixiy
taraqqiyot jarayonida asta-sekin takomillashib borgan. Natijada murakkab
tuzilishga ega va hozirgi paytda Yer yuzi o'simliklar qoplamida ustunlik qilayotgan
gulli (magnoliyatoifa) o'simliklar paydo bo'lgan.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. “Botanika” o.Pratov, L.Shamsuvakiyev, E.Sulaymonov, X.axunov, K.Ibodov,
V.Mahmudov., Toshkent-2010
2. ‘‘Botanika asoslari’’ I.Hamdamov, P.Shukrullayev Mehnat 1990
3. Burigin V.A. i dr. Botanika. T., O’qituvchi. 1977
4. James D. Mauseth Botany an introduction to Plant Biology USA 2014. P. 766
5. Jukovskiy P.M. Botanka. M. «Kolos» 1982
6. Kursanov L.I. va boshqalar. Botanika. T., o’rta va oliy maktab, 1978.
7. Mustafaev S.M. Botanika, T., 2002. «O’zbekiston»
8. Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya” fanidan
o’quv-uslubiy majmua., Namangan-2023
9. P.Rudall. Anatomy of Flowering Plants (An Introduction to structure and
Development) Third Edition. Cambridge. 2007. P. 147
10. Pratov O’., Shamsuvaliyeva L., Sulaymonov E. va bosh. Botanika
(morfologiya, anatomiya, sistematika, geobotanika). – Toshkent: Ta’lim, 2010.
– 288 b.
11. Reyvn P., Evrent R., i dr. Sovremennaya botanika 1-2 jildlar, M. "Mir
12. To’xtaev A.S. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi, T. O’qituvchi,
1994
13. Xrjanovskiy V.G. Panomorenko S.F. Praktikum po kursu obщey botaniki,
M., «Agropromizdat», 1989.
14. Hamdamov S. va boshqalar. Botanika asoslari. T. Mehnat, 1990.
15. Тўхтаев А.С. Экология - Тошкент: Ўқитувчи, 1998. – 132 б.
16. Воронов А.Г. Геоботаника - М.: Высщая школа, 1973.384 с.
17. Полевая геоботаника. Т.1-5. - М.-Л.: 1959-1976.
29

Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasi

Sotib olish