Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 327.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Avgust 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Biologiya

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

144 Sotish

Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasi

Sotib olish
O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim,
fan va innovatsiya vazirligi Andijon davlat universiteti 
Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta`lim yo`nalishi 
I- bosqich 104 guruh talabasi
Usmonjonova Mohinurning
Botanika fanidan   
KURS ISHI
Mavzu:   Suvsumbuldoshlar( Adiantaceac ) oilasi
  
Kurs ishi rahbari:                                               ____________________
 
Andijon – 2024 MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB: SPORALI O’SIMLIKLAR VA ULARNING TURLARI
1.1 Qirqbo’g’imtoifa   o’simliklar   va   qirqquloqtoifa   o’simliklar……………..
…...9
1.2 Marsiliyanamolar,   Salviniyanamolar   va   Suvsumbulnamolar
qabilasi……...14
II BOB: SUVSUMBULNAMOLAR OILASI VA UNING AHAMIYATLARI
2.1   Suvsumbul(Adiantaceac)   oilasining   turlari   va   tarixi…………………….
….21
2.2 Suvsumbuldoshlar(Adiantaceac) ning ahamiyati…………………….…….24
XULOSA…………………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR…………………………...……………
29
2 KIRISH
Kurs   ishining   dolzarbligi.   Suvsumbuldoshlar(Adiantaceac)   oilasi   sporali
o’simliklar   tipiga   mansub   bo’lib,   ushbu   tipda   mavzjud   bo’lgan,   jumladan;   yusin
toifalar   bo`limi,   plaun   toifalar   bo`limi,   qirq   bo`g`imlar   bo`limi,   qirq   quloqlar
bo`limi,   Suvsumbulnamolar   bo’limlari   ichida   juda   katta   ahamiyatga   ega   bo’lib
turadi.   Suvsumbuldoshlar   yer   yuzoda   kam   tarqalishiga   qaramsdan   insoniyatga   va
janiyat o’rnida juda katta ahamiyatga ega.
Kurs   ishining   maqsadi.   Suvsumbuldoshlar   (Adiantaceac)   oilasining   o‘ziga
xos   jihatlarini   aniqlash   va   o’simlik   olamida   ushbu   oilaning   qanday   ekanlgi
ahamiyatlari haqida tegishli xulosalar ishlab chiqish.
Kurs   ishining   vazifalari.   Kurs   ishining   oldiga   qo‘ygan   vazifalari
quyidagilardan iborat:
● Suvsumbuldoshlar(Adiantaceac)   oilasining   qaysi   tibga   yoku   turga
mansubligi va suvsumbuldoshlar oilasiga yaqin oila vakillari bilan tanishish, ularni
yoritib berish:
● Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasining mohiyatini yoritib berish;
● Suvsumbuldoshlar   (Adiantaceac)   oilasining   hozirgi   holati   va   uni   tahlil
qilish;
Kurs   ishining   obyekti   va   predmeti.   Suvsumbuldoshlar   (Adiantaceac)
oilasini   tahlil   qilish   kurs   ishining   obyekti   bo’lib,   predmetini   ushbu   jarayon
haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi.
Kurs   ishining   predmeti:   Suvsumbuldoshlar   (Adiantaceac)   oilasiga   oid
hozirgi   zamon   nazariy   qarashlari,   o zbek   va   chet   el   olimlarining   shu   boradagiʻ
qarashlari,   O zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasi,   O zbekiston   Respublikasi	
ʻ ʻ
Prezidentining farmon va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib	
ʻ
xizmat qiladi.
3           Kurs   ishining   tuzilishi.   Ushbu   Kurs   ishi   kirish,   xulosa,   foydalanilgan
adabiyotlar   ro’yxati   va   o’zaro   mazmunan   bog’langan   2   ta   bobdan   iborat   bo’lib
umumiy hajmda 30 betni tashkil etadi.
I BOB: SPORALI O’SIMLIKLAR VA ULARNING TURLARI
Sporali   o simliklarʻ   -   asosan,   sporalar   yordamida   jinsiy   va   jinssiz
ko payadigan o simliklar. Ko pchilik Sporali o simliklar noqulay muhit sharoitini	
ʻ ʻ ʻ ʻ
spora holatida o tkazadi. Ayrim Sporali o’simliklarda sporalar kamdankam paydo	
ʻ
bo ladi, ular, asosan, tanasining bo laklarga bo linishi yo li bilan ko payadi. Tuban	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sporali   o simliklar   va   yuksak   sporali   o simliklarga   bo linadi.   Tuban   sporali	
ʻ ʻ ʻ
o simliklar suvo tlar, bakteriyalar, zamburug lar va lishayniklardan; yuksak sporali	
ʻ ʻ ʻ
o simliklar   esa   plaunlar,   qirqbo g imlar,   qirqquloqpar,   selaginella   va   ayrim
ʻ ʻ ʻ
qazilma o simliklardan iborat.	
ʻ
Yuksak sporali o’simliklar
Yo’sinlar bo’limi
Yo‘sinlar bo’limiga xos xususiyatlar:
Yer   yuzida   20   000   dan   ortiq   turi   uchraydi.   Ular   asosan   sernam   tuproqlarda
o‘sishga   moslashgan.   Barcha   yuksak   o‘simliklar   kabi   ko‘payishi   jinsiy   va   jinssiz
bo‘g‘inlaming gallanishi bilan amalga oshadi. Yuksak o‘simliklar hayotida jinssiz
(sporofit)   va   jinsiy   (gametofit)   bo‘g‘inlar   gallanadi.   Yo‘sinlar   hayotida   boshqa
yuksak o‘simliklardan farq qilib, jinsiy bo‘g‘in ustunlik qiladi.
Yo‘sinlar yuksak o‘simliklaming eng qadimiy va juda sodda tuzilgan vakillari
bo‘lib, olimlaming taxminicha, suvo‘tlardan kelib chiqqan. Ularing bo‘yi 4-5 mm
dan   40   sm   gacha   boradi.   Ayrimlarining   tanasi,   xuddi   suvo‘tlaming   tanasiga
o‘xshash,   bargsimon   tallomdan   iborat.   Ko‘pchilik   yo‘sinlar   poya-bargli
o‘simliklardir, lekin ularning ildizi bo‘lmaydi, ular tuproqqa rizoidlar orqali birikib
4 turadi.   Ildizi   va   o‘tkazuvchi   sistemalari   yo‘qligi   bilan   yo‘sinlar   boshqa   yuksak
o‘simliklardan   farq   qiladi   va   taraqqiyot   bo‘yicha   ulardan   keyinda   turadi.
Yo‘sinlar   sporalar   bilan   ko‘payadi.   Ularning   jinsiy   a’zolari   tuban   o‘simliklardan
farq qilib, ko‘p hujayrali bo‘ladi. Erkaklik jinsiy a’zosi anteridiy, urg‘ochilik jinsiy
a’zosi   esa   arxegoniy   deb   ataladi.   Yo‘sinlaming   urug‘lanishi   suvda,   harakatchan
spermatozoidlar orqali amalga oshadi.
Poyabargli yo’sinlarga xos xususiyatlar.
    Poyabargli   yo‘sinlar   tabiatda   juda   keng   tarqalgan   bo‘lib,   tundrada,
botqoqliklar   va  zax   yerlarda  yer   yuzini   butunlay   qoplab   oladi.   Bunga   misol   qilib
O’rta   Osiyo   tekisliklarida   keng   tarqalgan   funariya   yo‘sinini   olish   mumkin   .
Funariya   yo’sining   tuzilishi   .Funariya   yo‘sini   bo‘yi   1-3   sm   keladigan   bir   uyli
o‘simlik. Bu o‘simliklaming och yashil rangli gilamchalarga o‘xshash maysalarini
erta   bahorda   ariq   bo‘ylarida,   zax   bosgan   devorlarda,   hovlilaming   oftob   kam
tushadigan yerlarida, daraxt po‘stloqlarida ko‘rish mumkin.
Funariya   yo‘sinining   poyasi     ingichka,   ketma-ket   o‘mashgan   bargchalar
bilan   qoplangan.   Poyaning   tubi   tuproq   ichiga   rizoidlar   chiqarib,   poyani   tuproqqa
biriktiradi.
Funariyaning   barglari   asosan   bir   qavat   hujayralardan   tashkil   topgan.
Ulaming   hujayralarida   xlorofill   donachalari   bor.   Bu   barglarda   yorug‘da   karbonat
angidrid gazi, suv va mineral tuzlardan kraxmal va boshqa organik moddalar hosil
bo‘ladi.
  Funariya   yo‘sinining   ko‘payish   usuli   ancha   murakkab.   Novdalarining
uchida   barglar   orasida   jinsiy   a’zolari   yetiladi.   Anteridiylarda   ko‘p   miqdorda   ikki
xivchinli harakatchan jinsiy hujayralar - spermatozoidlar hosil bo‘ladi. Urg‘ochilik
jinsiy a’zolari - arxegoniylar kolba shaklida bo‘ladi. Har bir arxegoniyda bittadan
tuxum hujayra hosil Bahorgi yog‘ingarchilik paytida yo‘sinlaming ustini suv bosib,
anteridiy   va   arxegoniylaming   uchi   ochiladi.   Spermatozoidlar   anteridiydan   suvga
chiqadi,   xivchinlari   orqali   harakat   qilib,   arxegoniylar   ichiga   kiradi   va   ulaming
ichidagi   tuxum   hujayra   bilan   qo‘shilib,   zigota   hosil   qiladi.   Oradan   ozgina   vaqt
5 o‘tgach,   zigota   o‘sib,   sporofitni   hosil   qiladi.   U   sporangiyband   va   uning   uchida
joylashgan   sporalar   hosil   qiladigan   ko‘sakcha   -   sporangiydan   iborat.   Sporalar
yetilgandan so‘ng to‘kiladi va tarqaladi.
Sporadan   jinsiy   bo‘g‘in   -   gametofit   rivojlanadi .   Nam   tuproqqa   tushgan
spora   о ‘sib,   ko‘p   hujayrali,   shoxlangan,   ingichka   yashil   iplami   beradi.   Ip
shoxlarida   kurtaklar   paydo   bo‘ladi.   Har   bir   kurtakdan   esa   yangi   poya-bargli
funariya yo‘sini o‘sib chiqadi .Shunday qilib, zigotadan jinssiz bo‘g‘in rivojlanadi.
U   sporangiy   bandi,   sporangiy   va   uning   ichidagi   sporalardan   iborat.   Yo‘sinlar
yuksak o‘simliklaming tubani hisoblanadi.
1.1-rasm.
Yo’sinlarning ko’payish sikli 
Sporali   o’simliklar   ochiq   urug lilar   va   yopiq   urug lilarta   qaramaqarshiʻ ʻ
qo yiladi.   Pekin   urug li   o simliklarning   chang   donachalari   va   murtak   xaltachasi	
ʻ ʻ ʻ
6 yuksak   Sporali   o’simliklarning   sporalariga   gomolog   hisoblanadi.Siporali
o`simliklar to`rt bo`limdan iborat.
Bular: 
1. yusin toifalar bo`limi.
2. plaun toifalar bo`limi.
3. qirq bo`g`imlar bo`limi. 4. qirq quloqlar bo`limi.
5. Suvsumbulnamolar
Yuksak   o'simliklar   Ycr   yuzida   cng   keng   tarqalgan   bo'lib,   murakkab
tuzilishga   ega   bo'lishi   bilan   ajralib   turadi.   O'simliklar   dunyosini,   shu
jumladan   yuksak   o'simliklarni   ma'lum   bir   lizim   (sistema)   asosida
joylashtirish   ustida   olimlar   uzoq   yillar   mobaynida   tadqiqot   ishlari   olib
borganlar va o'zlarining klassifikatsiya- larini ishlab chiqqanlar. O'simliklar
sistemasini   ilk   bor   tavsiya   etgan   botaniklardan   biri   italiyalik   botanik   A.
ZEZALPIN   (1519-1603)   bo'lib,   u   o'simliklarni   asosan   mevasiga   qarab   15
sinfga   ajratgan.   K.LINNEY   esa   o'simliklarni   mevasiga   emas,   guliga
(ayniqsa, changchilaming tuzilishiga) qarab 23 sinfga, gulsizlarni bir sinfga
kiritib,   o'zining   24   sinfdan   iborat   sistemasini   yaratdi.   Vaqt   o'lishi   bilan
o'simliklar,   shu   jumladan   gulli   o'simliklar   sistemasiga   bag'ishlab   ko'plab
asarlar   nashr   etildi   va   yangi   sistemalar   tavsiya   etila   boshlandi.   Bu   borada
A.Engler,   N.I.Kuzneisov,   N.A.   Bush,   A.A.Grossgeym,   X.Y.   Gobi,   B.M.
Kozo-  Polyanskiy,  A.L.Taxtadjyan  kabilarning olib borgan  ishlari  diqqatga
sazovordir. Hozirda yuksak o'simliklar dunyochasi (kichik dunyosi) 300 000
dan ortiq turni o'z ichiga oluvchi 9 ta bo'limga ajratiladi.
1. Riniyatoifalar — Rhyniophyta
2. Zoosterofiltoifalar — Zoosterophyllophyta
3. Yo'sintoifalar — Bryophyta
4. Plauntoifalar — Lycopodiophyta 
5. Psilottoifalar —Psilotophyta
6. Qirqbo'g'imtoifalar — Equisetophyta
7. Qirqquloqtoifalar — Polypodiophyta
7 8. Suvsumbulnamolar - Adiantaceac
YO’SINTOIFALAR BOLIMI – BRYOPHYTA Yo’sintoifalar bo’limi yuksak
o’simliklar evolyutsiyasining gametofit ustun bo’lgan yo’nalishini tashkil etadi va
ularni   “Briologiya”   fani   o’rganadi.   Yo’sinlar   eng   qadimgi   yuksak   o’simliklardan
bo’lib,   ularning   qoldiqlari   paleozoy   erasining   toshko’mir   va   perm   davrlari
qatlamlarida uchraydi, ammo olimlarning fikriga ko’ra bu paleobotanik topilmalar
yo’sinlar  filogenezini  to’liq tiklash imkonini bermaydi. Bu bo ’ limga 50 mingga
yaqin   tur   kiradi,   ya   ’   ni   tur   soni   jihatidan   yuksak   o   ’   simliklar   orasida   gulli   o   ’
simliklardan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Ular sodda tuzilishga ega o’t o'simliklar
bo’lib,   suvo’tlarga   ancha   yaqin   turadi.   Sababi   vegetativ   tanasi   tallom   (qattana)
shaklida,   ildizi   yo'q,   rizoidlari   ildiz   vazifasini   bajaradi.   Tipik   o’tkazuvchi
to’qimalari ham shakllanmagan.
Poyabargli   moxlarning   barg,   poya   va   novdalari   bo’lsada,   sodda   tuzilishiga
ko’ra   ularni   naychali   yuksak   o’simliklarga   kiritib   bo’lmaydi.   O’tkazuvchi
to’qimalari   shakllanmagan.   Gametofitining   o’sishi   uchki   qismidagi   hujayralar
yordamida boradi. Barglari oddiy, o’troq, tomiri faqat barg markazida o’rnashgan,
ayrim   vakillarida   umuman   barg   tomirlari   bo’lmaydi.   Yo’sinlarning   tallom   yoki
poyabargli vegetativ tanasini gametofit deb yuritilishining sababi shundaki, ularda
arxegoniy   anteridiylar   shakllanib,   dastlab   jinsiy   yo’l   bilan   ko’payadi   va   hosil
bo’lgan   zigotadan   sporogon   taraqqiy   etadi.   Shundan   so’ng   jinsiy   ko'payishi
sporofit bilan almashadi. Yuksak o’simliklarning boshqa bo’limlari vakillarida esa
bu   jarayonning   aksini   kuzatamiz.   Ularda   sporofitning   taraqqiyoti   gametofit   bilan
uzviy bog’langan. Chunki sporofit suv va oziqani asosan gametofitdan olib turadi.
Sporogonda   assimilatsiya   to'qimasi   zaif   taraqqiy   etgan.   Shuning   uchun   ham
yo’sintoifalarda  gametofit   davri   ustunlik  qiladi. Shu bois  bo'lim   vakillari   yuk sak
o'simliklar   shajarasida   alohida   evolutsion   shox   sifatida   ajratiladi.   Yo'sintoifalar
xilma-xil   ekologik   muhitlarda   tarqalgan.   Ular   tropik   va   subtropik   zonadan   sovuq
tundra zonasigacha boigan hududlarda uchraydi. Yo'sinlarning taraqqiyot siklidagi
xarakterli belgilaridan yana bittasi pishib yetilgan spora tarqalganidan so'ng, undan
protonemaning o’sishidir.
8 Protonema   ko’pchilik   yo’sinlarda   ipsimon   tuzilishga   ega.   Faqat   sfagnum   va
andrea   yo’sin   gametofitining   dastlabki   fazasida   plastinka   holatida   bo’ladi.
Jigarsimon   yo’sinlarda   protonema   qisqagina   ipchadan   iborat.   Bir   yoki   bir   necha
hujayralardan tashkil topgan. Uning apikal hujayrasi uzunasiga 2 ga bo'linib, undan
plastinkali   yoki   poyabargli   gametofit   taraqqiy   etadi.   Yo’sintoifalar   orasida
funariyaning   (   Funaria   hydrometrica   )   protonemasi   yaxshi   o’rganilgan.   Uning
sporasi   qulay   sharoitda   tez   o’sib   ipcha   hosil   qiladi.   Undan   keyinchalik   rizoid
taraqqiy   etadi.   Yashil   rangli   ipsimon   protonema   xloronema   deyiladi.   Ipcha
shoxlanib   kaulonema   deb   ataluvchi   bosqichga   o’tadi.   Bu   protonemaning   oxirgi
bosqichi   bo’lib,   unda   gametofor   kurtaklari   va   rizoidlar   bo'ladi.   Yo’sinlarning
bunday   ipsimon   protonemasi   tashqi   ko’rinishi   jihatidan   yashil   suvo’tlariga   juda
o’xshaydi.   Shunga   ko’ra   yo’sinlarni   yashil   suv   o’tlaridan   kelib   chiqqan   degan
taxminlar mavjud. Biroq bu fikrni tasdiqiovchi asosli dalillar yo’q.
PLAUNTOIFALAR   BO’LIMI   -   LYCOPODIOPHYTA   Bu   bo’lim   yuksak
o’simliklar   evolyusiyasining   sporofit   ustun   yo’nalishidagi   dastlabki   bo’limidir.
Uning   vakillari   yer   yuzida   tarqalgan   sporali   yuksak   o’simliklarning   eng
qadimgilaridan   hisoblanadi.   Ularning   qoldiqlari   silur   davrining   qatlamlaridan
topilgan.   Usha   davr   plaunlarning   orasida   bo’yi   30   metrgacha   yetadigan   daraxt
turlari   ko’p   bo’lgan.   Lepidodendronlar,   sigillyariyalar   qabilalarining   qoldiqlari
toshko’mir hosil bo’lishida ishtirok etgan. Hozirgi yashab turgan vakillari plaunlar,
selaginellalar   va   polushniklar   o’tchil   o’simliklardir.   Ular   haqiqiy   bargpoyali
o’simliklar   bo’lib,   doimo   ildizi   bo’ladi.   Poyalari   dixotamik   shoxlangan.   Barglari
oddiy, ularga poyadan suv naylari bog’lami kirib turadi. Sporofillari bir sporangiyli
va   ularning   ichida   sporalar   yetiladi.   Sporalar   bir   xil   (plaunlarda)   yoki   har   xil
(selaginellalarda) kattalikda bo’ladi.
1.1 Qirqbo’g’imtoifa o’simliklar va qirqquloqtoifa o’simliklar
Qirqbo g imʻ ʻ   –   qirqbo g imdoshlarga	ʻ ʻ   mansub   ko p yillik o simliklar	ʻ ʻ   turkumi.
O zbekistonda   dala   qirqbo g imi   va   tarnovcho p	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qirqbo g im	
ʻ ʻ   turlari   uchraydi.   Poyasi   qattiq,   tik,   bo g imli,   qobirg ali,   sershox.	ʻ ʻ ʻ
Bo yi   40-60   sm.	
ʻ   Bo g imlaridan	ʻ ʻ   g uj   shoxchalar   chiqadi.   Qizg ish-qo ng ir	ʻ ʻ ʻ ʻ
9 novdalari uchida sporali   boshoq   hosil  bo ladi.ʻ   Ildizpoyalari   va   sporalari   ko payadi.	ʻ
Qirqbo g im   bedazor,   paxta   maydonlari,   sholipoyalarda,   shuningdek,   sug orish	
ʻ ʻ ʻ
shoxobchalari bo ylari, zax va botqoq yerlarda o sadi.	
ʻ ʻ
1.2-rasm Dala   qirqbo`g`imi   (Equisetum
arvense)   qishqi   qirbo`g`im   (E.   humile)
shoxlangan   qirqbo`g`im   (E.
ramosissmum)   kabi   vakillari   Markaziy
Osiyoda uchraydi.
Qirqbo`g`imlarning   mayda,   tangachasimon   barglari   poyada   halqa   hosil   qilib
joylashgan, xatto poyadagi yon novdalar ham halqa shaklida joylashgan bo`ladi.
Dala qirqbo`g`imi ekin maydonlarida, ariq bo`ylarida yo`qotish qiyin bo`lgan
parazit begona o`t. Tibbiyotda dala qirqbo`g`imi  novdalari  siydik xaydovchi, qon
to`qtatuvchi   vosita   sifatida   ishlatiladi.   Qirqbo`g`imlar   yer   ostki   suvining   yuza
joylanishii joylanishi ko`rsatib beradigan indikator o`simliklar hisoblanadi.
Qirqquloqlar hozirgi vaqtda keng tarqalgan yuksak sporali o`simliklar guruhi
bo`lib,   10   000   gacha   yaqin   turni   o`z   ichiga   oladi.   Nam   tropik   o`lkalarda
daraxtsimon va o`tsimon shakillari uchraydi.
Qirqquloqlarning   sporofiti   yaxshi   rivojlangan,   ko`p   yillik   va   yirik   bargli
(makrofilliya).   Barglari   patsimon,   ayrim   hollardagina   butun   bo`lishi   mumkin.
Boshqa o`simlik barglaridan farqi shuki, ularning barglari har doim uchidan o`sadi.
Ularning barglari   «vayya»   deyiladi.
Qirqquloqlar hozirgi vaqtda keng tarqalgan yuksak sporali o`simliklar guruhi
bo`lib,   10   000   gacha   yaqin   turni   o`z   ichiga   oladi.   Nam   tropik   o`lkalarda
daraxtsimon va o`tsimon shakillari uchraydi.
Qirqquloqlarning   sporofiti   yaxshi   rivojlangan,   ko`p   yillik   va   yirik   bargli
(makrofilliya).   Barglari   patsimon,   ayrim   hollardagina   butun   bo`lishi   mumkin.
10 Boshqa o`simlik barglaridan farqi shuki, ularning barglari har doim uchidan o`sadi.
Ularning barglari   «vayya»   deyiladi.
Qirqquloqlar bo`limi 7 ta ajdod ga bo`linadi:
 Anevrofitsimonlar — Aneurophytopsida
 Arxeoptsrissimonlar — Archaeopteridopsida
 Kladoksilonsimonlar - Sladoxylopsida
 Z i gopterissimonlar — Zigopteridopsida
 Ofioglossimonlar (ilontilsimonlar) - Ophioglossopsida
 Marattiyasimonlar — Marattiopsida
 Polipodiumsimonlar — Rolypodiopsida
 Quyidagi ba’zi birlari bilan tanishib chiqamiz:
1-   ajdod   .   Ofioglossimonlar   (ilontilsimonlar)-   Ophioglossopsida   ga   300ga
yaqin   turi   bo`lib,   sodda   tuzilishga   ega.   Ular   teng   sporali   gametofiti   ko`p   yillik
xlorofillsiz,   yer   ostida   rivojlanadi,   zamburug`lar   bilan   hamkorlikda   yashaydi
(mikoriza).
Bu   ajdodning   vakillari   tropik   o`lkalarda   yashab,   ba’zi   birlari   epifit   holda
o`sadi.
2-   ajdod   .   Maratgiyasimonlar   -   Marattiopsida   vakillari   nam   tropik
o`rmonlarda   saqlanib   qolgan.   Ular   juda   yirik   o`simliklar,   poyalari   yirik
tugunaksimon, barglarning uzunligi 6m ga yetadi.
3-   ajdod.   Polipodiumsimonlar   —   Rolypodiopsida   vakillari   hoziri   o`tsimon
o`simliklar bo`lib, tuproqda yoki daraxtlar tanasida epifit holda yashaydi. Ular nam
tropik,   subtropik   o`rmonlarda,   sovuq   zonalarda   o`sadi.   Qirqquloqlarning   erkak
qirqquloq   (Dryopteris   filixmas),   ilontili   (Oplioglossum),   su   mbul   (Adianthum),
osmundalar   (Osmunda),   botrixium   (Botrychium),   xelmintostaxis
11 (Helminthostachys), asplenum ( Asplenum) , suv qirqqulog`i (Salvinia) , marsiliya
(Marsilia), kabi turkumlarini ko`rsatish mumkin.
1.3-rasm: Erkak qirqquloq (Dryopteris filix mas)
Suv qirqqulog`i suvda suvda suzib yuruvchi o`simlik bo`lib, daryo bo`ylarida,
zovurlarda va sholipoyalarda hayot kechiradi.
O`zbekiston florasida uchraydigan sumbul yoki zuhra soch buloq bo`ylarida,
ariq   va   soy   bo`ylarida,   tog`larda   suvli   qoyalarning   yoriqlarida   va   salqin   joylarda
o`sadi.
Halq   xo`jaligidagi   ahamiyati:   erkak   qirqquloqdan   gijja   tushiruvchi   vosita
sifatida   tibbiyotda,   orlyak   qirqqulog`i   ildizpoyasidan   oziq-ovqat   sifatida,
asplenum, sumbul kabilardan manzarali o`simlik sifatida foydalaniladi.
Qadimgi   qirqquloqlar   hamda   plaunlar,   qirqbo`g`imlar   toshko`mir
konlarining hosil bo`lishida ishtirok etgan.
Qirqquloqliklar —   qirqquloqdoshlarga   mansub   o simliklarʻ   turkumi .
O zbekistonda   Q.ning   botqoq   Q.i   yoki   botqoq   paparotnigi   va   erkak   Q.   yoki	
ʻ
erkak   paparotnik   turi   o sadi.   Botqoq   Q.i   ning	
ʻ   ildizpoyasi   ingichka,   qoramtir,   eski
barg   bandlari   bilan   o ralgan.
ʻ   Barglari   15—60   sm,   yakka-yakka   joylashgan,   barg
plastinkasi   qatlami,   ikki   karra   patsimon   qirqilgan.   Avgust—sentabrda   spora   hosil
12 qiladi.   Cho lʻ ,   adir   va   tog	ʻ   zonalarida   uchraydi.   Botqoqliklarda ,   ariq   va   daryo
bo ylarida   o sadi.   Erkak   Q.ining   ildizpoyasi   yo g on,   eski   barg   bandlari   bilan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o ralgan.   Barglari   to p-to p   bo lib   joylashgan.   Barg   plastinkasi   uzunchoq
ʻ ʻ ʻ ʻ
ellipssimon,   ikki   karra   patsimon   qirqilgan.   Avg.-sentabr   da   spora   hosil
qiladi.   Tibbiyotda   lentasimon   gijjalarni   davolashda   foydalaniladi.   Tog   zonasida	
ʻ
mayda toshli tuproqlarda, daraxt va toshlarning soyasida, zax joylarda o sadi.
ʻ
Qirqquloqtoifalar   klassifikatsiyasi.   1.   Kladoksilonsimonlar   ajdodi.     Bu
ajdodga   eng   sodda   tuzilgan,   Poleozoy,   erasida   yashagan,   hozirda   faqat   qazilma
holda   uchraydigan   o’simliklar   kiradi.   Bularda   hali   haqiqiy   paporotniklarga   xos
belgilar   yuzaga   kelmagan.   Barglari   mayda   yoki   bargsiz   bo’lgan.   Sporangiyalari
barglarda   turmasdan   novdalarning   uchlarida   joylashgan.   Vakil:   Cladoxylon
Scoparium.   Bu   o’simlikni   bo`yi   25-30   sm.ga   yetib   boradigan   butacha   shakldagi
o’simlik.   qazilma   holda   Belgiya,   FRG,   Xitoy   va   Kanadadan   topilgan.   2.
Ujovniksimonlar   ajdodi.   Ajdodning   1   ta   Ujovniknomalar   (Ophioglossales),
qabilasi va 1 ta oila ujovnikdoshlar (Ophioglossaceae) oilasidan iborat bo’lib, 3 ta
turkumni   o’z   ichiga   oladi.   (Ophioglossum,Botrychium,   Helminthostachys).
Shulardan  bizning floramizda uchraydigan  turi   – Ophioglossum   vulgatum. Uning
bo’yi   30   sm.   gacha   yetib   boradigan   ildizpoyali   o’simlik.   Ildizpoyadan   yer   betiga
bitta barg o’sib chiqadi. Bu barg meva beruvchi va vegetativ qismlarga bo’linadi.
Sporangiyalar   bargning   meva   beruvchi   qismida   hosil   bo’ladi.   Sporalari   bir   xil
shaklda.  Gametofiti  ingichka chuvalchangsimon  ko’rinishida  bo’lib, yer  tagida 2-
10 sm  chuqurlikda rivojlanadi. Uning kattaligi 2-3 sm bo’lib   zamburug’lar bilan
simbioz   holda   hayot   kechiradi.   Gametofiti   bir   uyli.   Spermatozoidlari   ko’p
xivchinli.   Vegetativ   yo’l   bilan   ildizpoyadagi   qo’shimcha   kurtaklar   yordamida
ko’payadi.  3.Marattiyasimonlar ajdodi. Bu Ajdodining ham 1 ta Marattiyanamolar
(Marattiales), qabilasi va 1 ta Marattiyadoshlar oilasi (Marattiaceae) bo’lib, uning
turlari asosan tropik va subtropik mintaqalarda tarqalgan.  Oilani bir muncha keng
tarqalgan   turkumlaridan   Angiopteris,   Maratiyalar   hisoblanadi.   Bularning   barglari
yirik,   patsimon,   yoki   panjasimon   tuzilishga   ega.   Barglari   tuproqqa     ko’milib
turadigan   poyadan   chiqadi.   Sporangiyalari   bargning   ostki   yuzasida   hosil   bo’ladi.
13 Gametofiti  yerning ustki  yuza qismida rivojlanadi. 4. Polipodiumsimonlar ajdodi.
Ajdod 3 ta ajdodchaga bo’linadi: 1.Polipodiumkabilar  ajdodchasi  – Polypodiidae.
2.Marsiliyakabilar   ajdodchasi   -     Marsileidae.   3.Sal’viniyakabilar   ajdodchasi   -
Salviniidae.
1.2 Polipodiyasimonlar,   Salviniyanamolar   va   Suvsumbulnamolar
qabilasi
Polipodiumkabilar   ajdodchasi.   Bu   ajdodcha   4   ta   qabilaga   bo’linadi:
Osmundales,   Schizaeales,   Polypodiales,   Cyatheales.     Shulardan   Siateynamolar
qabilasi,   aspleniyadoshlar   (Aspleniaceae)     oilasining   keng   tarqalgan   vakillaridan
biri   O’rmon   qirqqulog’i     (Dryopteris   filix-mas)     o’simligiga   to’xtab   o’tamiz.   Bu
o’simlik   ko’p   yilik   ildizpoyali   o’t   o’simlik.   Respublikamiz   hududida   tog’
zonasining   mayda   shag’alli   tuproqlarda,   daraxt   va   qoyalarning   soyasida   o’sadi.
O’rmon   qirqqulog’i   murakkab   tuzilgan   serbar   barg   dastalarini   hosil   qiladi.   Bular
ildizpoyaning uchidan o’sib chiqadi. Ildizpoya yer yuzasiga yaqin joylashgan  va u
qora-qo’ng’ir   rangda   bo’ladi.   Barglari   har   yili   kuzga   kelib   tushib   ketadi   va   barg
bandlarining   yer   ostki   qismigina   saqlanib   qoladi.   Tuproqdan   o’sib   chiqqan   yosh
barglar   uchi   dastlab   gajakka   o’xshab   o’ralib   turadi.   Bular   juda   sekin   o’sib   3-yili
tuproq Yuzasiga chiqadi. Keyinchalik voyaga etgan barglarga aylanadi.
O’simlik   bo’yi   1   m.   ga   o’sib   boradi.   Ildizpoyadan   bir   talay   qo’shimcha
ingichka   ipsimon   ildizchalar   ham   hosil   buladi.   Yoz   faslining   o’rtalariga   kelib,
bargning   ostki   yuzasida   sporongiylar   hosil   bo’ladi.   Sporangiylar   to’p-to’p   bo’lib,
joy   olib,   ularga   soruslar   deb   ataladi.   Har   bir   sorus   ustki   tomonidan   yupqa   parda
induziy bilan o’ralgan. Sorusning tuzilishini o’rganish uchun uni ko’ndalang kesib
qaralsa,   bargning   ostki   tomonida   qalin   burtmalar   (platsenta)   borligi   ko’rinadi.
Platsentadan   induziy   oyoqchasi   hosil   bo’ladi.   Bundan   tashqari   Sporangiyda
yetilgan   sporalar   xalqa   yordamida   tashqariga   tarqaladi.   Xalqa   tuzilishi   jihatdan
tutash bo’lmasdan sporangiy aylanasini 2-3 qismini o’rab turadi.
Xalqa   uchlarini   bir-biriga   o’rab   turuvchi   yupqa   devor   bo’lib,   uning  yorilishi
bilan xalqani bir uchi birdan teskari tomonga buraladi. Shu harakat tufayli sporalar
tashqariga   tarqaladi.   qulay   sharoitga   tushgan   sporalardan   gametofit   nasl   o’sib
14 chiqadi.   Gametofit   yurakka   o’xshash   kichkina   yashil   yaproqchadan   iborat   bo’lib,
uning   eni   1   sm.   ga   yetib   boradi.   Gametofit   yaproqchaning   ostki   yuzasida,   uning
uchliroq   tomonida   esa   bir   nechta   rizoidlar   vujudga   keladi.   Shu   yuza   tomonida
jinsiy     a`zolar   arxegoniy   va   anteridiylar   rivojlanadi.   Arxegoniylar   yaproqchaning
uchki   qismiga   yaqin   joyda   anterediylar   esa   o’rtaroq   qismida   hosil   bo’ladi.
Spermatozoidlar   tuxum   xujayrasiga   etib   kelib,   uni   otalantiradi.   Otalangan   tuxum
xujayradan   zigota   hosil   bo’ladi   va   bo’linib   o’sishi   natijasida   murtakka   aylanadi.
Murtakdan voyaga etgan o’simlik hosil bo’ladi. Gametofit yaproqchasi o’sib asta-
sekin qurib yo’qolib ketadi.
2.   Marsiliyakabilar   ajdodchasi.   Ajdodcha   1   ta   Marsiliyanamolar
(Marsileales)   qabilasini,   u   bitta   Marsiliyadoshlar   (Marsilaceae)   oilasidan   iborat.
Oila 3 ta turkumni o’z ichiga oladi. Shulardan Marsiliya turkumi 60 dan ortiq turni
birlashtiradi. Bu  oilaga vakil  sifatida To’rt  bargli  Marsiliya  (Marsilia qvadrifolia)
hisoblanadi.   Bu   o’simlik   O’zbekiston   sharoitida     botqoqliklarda,   sholipoyalarda
uchraydi.   Poyasi   sudralib   o’sadi.   Poyaning   ostki   tomonidan   ildizlar,   ustki
tomonidan   barglar,   o’sib   chiqadi.   Barg   bandining   poyaga   tutashgan   qismidan
yuqoriroqda   Sporokarpiylar   joylashgan.   Ularda   Mikro   va   megosporalar   hosil
bo’ladi.   3.   Salviniyakabilar   ajdodchasi.   Bu   ajdodcha   ham   1   ta   Salviniyanomalar
(Salviniales)   qabilasidan   iborat.   qabila   2   ta   oilaga   bo’linadi:   Salviniyadoshlar
(Salvinaceae)   va   Azolliyadoshlar   (Azollaceae).   Salviniyadoshlar   oilasidan   keng
tarqalganlaridan   biri   Suzuvchi   salviniya   (Salvinia   natans).   Bu   o’simlik   daryo   va
ko’llarda, sekin oqadigan suvlarda, suv betida qalqib suzib yuradi.
O’zbekiston sharoitida Amudaryo quyi oqimlarida-Xorazm, qoraqolpog’iston
hududlarida,   Sirdaryoni   Chinoz   atrofidagi   ko’llarda   uchraydi.   Uning   kattaligi   15
sm. etib boradi. Barglari poyadagi bo’g’imlarda 3 tadan bo’lib joylashgan. Har bir
bo’g’imdagi   barglardan   2   tasi   suv   betida   qalqib   turadi.   Uchinchisi   ildiz
ko’rinishida   suvga   botgan   holda  poyada   osilib   turadi.   Suv  betidagi   barglar   yashil
qisqa bandli, tuxumsimon, tekis qirrali ustki tomoni so’rg’ichlar, ostki tomoni esa
ko’ng’ir   tukchalar   bilan   qoplangan.   Suvga   botgan   barglar   uzun-uzun   ipsimon
tishchalarga   bo’lingan   va   mayda   tukchalar   bilan   qoplangan.     Bu   barglar   ildiz
15 vazifasini   bajaradi.   Poya   va   barglar   to’qimasida   bir   nechta   havo   bo’shliqlari   bor.
Bu   bo’shliqlar   tufayli   suv   betida   yurishga   moslashgan.   Suvga   botib   turgan
barglarning   asos   qismlarida   to’p-to’p   bo’lib   joy   olgan   sharsimon   soruslar   yoki
sporakarpiylar   hosil   bo’ladi.   Har   bir   sporakarpiylar   tashqi   tomonidan   parda   bilan
o’ralgan.   Parda   2   qavatdan   iborat.   Sporakarpiylar   bir   xil   kattalikda   bo’lsa   ham,
lekin   ular   ichida   hosil   bo’lgan   sporangiylardagi   sporalar   har   –   xil.
Mikrosporangiyda mayda 64 ta mikrospora vujudga keladi. Megasporangiyda 32 ta
yirik sporalir  hosil bo’ladi. Tayyor holga kelgan sporakarpiylar kuzga kelib, bandi
uziladi va suvning ostki qismiga cho’kadi. Bu yerda sporakarpiy pardasi chirib va
undan   ajralgan,   mikro   va   megosporangiylar   bahorga   kelganda   suv   betiga
ko’tariladi.       Mikrosporalar   mikrosporangiy   ichida   unib   otalik   gametofitiga
aylanadi,   ayni   shu   vaqtda   gametofit   mikrosporangiy   devorini   yorib   tashqariga
chiqadi, lekin undan ajralib ketmaydi.  Unda ikkita anteridiy hosil bo’lib, har birida
4   tadan   8   tagacha   ko’p   xivchinli   spermatozoidlar   hosil   bo’ladi.   Bular   suvga
chiqqandan     so’ng   onalik   gametofiti   tomon   harakatlanadi.     Megosporadan   onalik
gametofiti   hosil   bo’ladi.   Bu   gametofit   uchburchak   ko’rinishida   bo’lib,
megosporangiy   po’stini   bir   oz   yorib   chiqadi.   Uning   yuza   tomonida   arxegoniylar
joylashgan.   Otalangan   tuxum   xujayradan   keyinchalik   salviniya     o’simligi
rivojlanadi.   Azolladoshlar   oilasining   1   ta   turkumi   Azolla   (Azolla)   6   ta   turni
birlashtirdi.   Ulardan   ayrimlari   bizda   ham   keng   tarqalgan.   Bular   azotga   boy
substratda,   tez   ko’payadi.   Har-xil   sporali   o’simlik.   Uning   bargida   ko’kyashil   suv
o’ti   Anabena   simbioz   holatda   yashaydi.   Ahamiyati:   Paporotniklar   o’zining
tarqalishi bilan yer shari o’simliklar qoplamida mustaqil senozlar (jamoalar) hosil
qiladi. Ayrim turlari dori sifatida (o’rmon qirqqulog’i), yana boshqalari  esa o’g’it
(azolla) va manzarali o’simlik sifatida ishlatiladi.
Sinfcha (ajdodcha) salviniyaqabilar - salviniidae
Mazkur   sinfcha   bitta   qabila   (salviniyanamolar   -   Salviniales)   va   2   ta
oila(salviniyadoshlar - Salviniaceae) va (Azalladoshlar - Azollaceae) va shu oilalar
nomi   bilan   yuritiladigan   2   ta   turkum   hamda   16   ta   turdan   tashkil   topgan.   Ular
ko'proq tropik va subtropik xududlarda, ayrim turlari esa mo’tadil iqlimli joylarda
16 tarqalgan.   Salviniya   turkumining   yer   sharida   tarqalgan   10   ta   turidan   O’rta   Osiyo
xududida   faqat   bittasi-suzuvchi   salviniya   -   Salvinia   natans   uchraydi.   Bu   tur
Janubiy   Yevropa,   Sibir,   Uzoq   Sharq,   Kavkazda   ham   tarqalgan,   Salviniya   nomi
XVII asrda yashagan Italiya olimi A.Salvini nomiga qo'yilgan.
Salvinia natans - O’zbekistonda qo'llarda, sholipoyalarda uchraydi. U suvning
yuzasida   qalqib   o'sadigan   bir   yillik   o'simlik.   Poyasi   (ildizpoyasi)   5-15   sm
uzunlikda,   ingichka.   Poyasining   har   bir   bo’g’imida   barglari   halqasimon
joylashgan.   Ikkita   bargi   ovalsimon   bo'lib;   o'ziga   hos   tukchalar   bilan   qoplangan.
Uchinchi bargi esa ipsimon kesilgan bo'lib, suv ostida joylashgan va o’simlikning
suvdan oziqlanishi uchun xizmat qiladi. Salviniyaning haqiqiy ildizi bo'lmaydi.
Poyasi   va   bargining   anatomik   tuzilishi   uning   suv   muhitida   yashashga
moslashganligini   bildiradi.   Poyasining   markazida   konsentrik   tipdagi   bitta
o’tkazuvchi   bog’lam   mavjud.   Birlamchi   po’stloq   qavati   yaxshi   taraqqiy   etgan,
unda   yirik   havo   saqlovchi   qismlari   bor.   Poyaning   tashqi   tomoni   epidermis   bilan
o'ralgan.   Bargining   usti   va   ostki   tomoni   ham   epidermis   bilan   qoplangan.
Epidermisida labchalar bo'lmaydi. 
Salviniyaning   suvga   botgan   bargining   qo'ltig'ida   soruslar   joylashgan.
Mikrosoruslarda 500 tagacha, megosoruslarda esa 25 tagacha sporangiylar taraqqiy
etadi.   Megasporangiyada   bitta,   mikrosporangiyada   32   yoki   64   ta   spora   hosil
bo'ladi.   Salviniyalarda   gametofit   juda   reduksiyalangan   va   ayrim   jinsli.   Kuzda
mikro   va   megasporalar   suvning   ostiga   cho’kadi.   Sorusning   devori   asta-sekin
chirigandan o'sib, mikro va megosporangiyalar yana suvning yuzasiga ko’tariladi.
Sporalar   sporangiyalarning   ichida   u   sib,   gametofitni   hosil   qiladi.   Mikrosporadan
taraqqiy   etgan   erkaklik   gametofit   bir   nechta   vegetativ   hujayralardan   va   2   ta
anterisiydan   iborat.   Har   qaysi   anterisiyda   4   tadan   ko'p   xivchinli   spermotozoidlar
taraqqiy etadi. Urg'ochi gametofitda uchta arxegoniy taraqqiy etadi. Urug'lanishdan
so'ng urg'ochi gametofitdan yangi sporofit taraqqiy etadi.
Suvsumbulnamolar qabilasi: 
17 Bu   sinfga   bitta   qabila   va   bitta   suvsumbulnamolar   oilasijuda   ko’p   tur   va
turkumlarga   bo’linadi.   Tur   soni   jihatidan   bu   sinf   qarag'aytoifa   bo'limda
qarag'aysimonlar sinfidan keyingi o'rinda turadi.
Sinfning   nomi   sagovnik   turkumidan   olingan   bo'lib,   sagovnik   yoki   sikas
(Cycas) yunoncha kukas - palma degan ma'noni bildiradi.
Suvsumbulnamolar   Yevropa   va   Antarktidadan   tashqari   boshqa   hamma
qit’alarda   (kontinentallarda)   ham   tarqalgan.   Suvsumbulnamolar   tabiatda   keng
tarqalmagan.   Ular   yakka-yakka   holda   yoki   kichik   guruhlar   hosil   qilib   o'sadi.
Suvsumbulnamolarning   ayrim   turlari   o’rmonlarda   o’ssa,   masalan   Avstraliyada
evkalipt o’rmonlari orasida yoki Amerikada doim yashil eman o’rmonlarida, ayrim
turlari   esa   ochiq   joylarda   Afrika   savannalarida   akatsiyalar   bilan   birgalikda
uchraydi.
Suvsumbulnamolarning   tropik   va   subtropik   xududlarida   tarqalgan   turlari
ularning   eng   qadimgi   turlari   sanaladi   va   ular   mezozoy   erasida   keng   tarqalgan
bo'lib, bizning davrimizgacha yetib kelgan.
Keyingi ma'lumotlar bo'yicha suvsumbulnamolar quyi karbonda paydo bo'lib
ular   kelib   chiqishi   jihatidan   urug'li   qirqquloqlar   bilan   bog'liq   deb   ko'rsatiladi.
Suvsumbulnamolar hayotiy shakliga ko'ra asosan daraxt va butalardan iborat, lekin
poyasi to'liq yer ostida yoki tanasining bir qismigina yer ustida joylashgan turlari
ham bor. Yer ustida esa asosan barglari joylashgan. Ba'zi birlarida yer usti poyalari
tugunaksimon shaklda bo'ladi.
Zamiya   turkumining   ikki   turi   epifit   holida   o'sadi.   Shu   turkumning   Kuba
orolida o'suvchi turi poyasining bo’yi esa 3 sm, diametri 2 sm dan iborat.
Suvsumbulnamolarning   poyasining   uchida   joylashgan   patsimon   barglari
urug'li   qirqquloqlarning  barglariga  o’xshab   ketadi.   Ularning  barglari   ham   har-xil.
Masalan,   pakana   (karlik)   zamiyalarning   bargi   5-6   sm   uzunlikda   bo'lsa,   sagovnik
turkumi   va   serotozamiya   turkumlarining   vakillarida   3   metrgacha,   ensefalyartos
turkumining   ayrim   vakillarida   esa   barglarining   uzunligi   5-6   metrgacha   yetadi.
Suvsumbulnamolarning   barglari   kseromorf   tuzilishga   ega.   Ular   qalin,   qattiq
kutikula   bilan   qoplangan.   Suvsumbulnamolarning   poyasi   sekin   o'sadi.   Ko'pincha
18 poyasining   uchida   mikro   va   megostrobil   hosil   bo'lgandan   so'ng,   o'sishdan
to'xtaydi. Chunki tepa kurtak strobila bilan tugaydi. 
Suvsumbulnamolarning poyasi  o'ziga  hos anatomik tuzilishga  ega. Poyaning
markazida o’zak hujayralari bo'lib, uni parenxima o’rab turadi, undan so'ng kambiy
qavati joylashgan, kambiydan tashqarida ikkilamchi floema, po’stloq parenximasi
va nixoyat poyaning tashqi qavati ikkilamchi qoplovchi to’qima joylashgan.
Suvsumbulnamolarda   o’tkazuvchi   bog’lami   kaloterial   tipda.   Po’stloq
parenximasi va o’zak qismida shilimshiq modda yo'llari bo'ladi.
Yuksak   o'simliklarda   suvsumbulnamolardan   boshlab,   evolyutsiya   jarayonida
o’q ildiz taraqqiy eta boshlagan. Ayrim vakillarida u qisqa, yo’g'on ayrimlarida esa
10-12 metrga yetadi.
Ba'zan   bosh   ildiz   ma'lum   vaqtdan   so'ng   o'sishdan   to'xtab,   uning   o'rniga   bir
qancha ildizlar taraqqiy etadi. Ildizining uchki qismida ildiz qinchasi bor.
Ildizni   tashqi   tomonidan   periderma   o’rab   olgan.   Po’stloq   qavati   bir   necha
qavat   tirik   parenxima   hujayralaridan   tashkil   topgan.   Undan   ichkarida   endoderma
va ko'p qavatli perisikl joylashgan. Ildizning ichki qismida murakkab o’tkazuvchi
bog’lamlar   bo'lib,   unda   1-3   ta   radial   cho'zilgan   ksilemalar,   floema   bilan
navbatlashib joylashgan.
Ko'pchilik   suvsumbulnamolarning   sporafillari   qubbalarda   to'plangan.
Megosporangiya   urug'chi   (urg'ochi)   o'simlikning   megosporofill   deb   ataluvchi
generativ   barglarining   qo'ltig'ida   joylashgan.   Suvsumbulnamolar   ikki   uyli
o'simliklardir.   Ularning   changchi   erkaklik   va   urg'ochi   urug'chi   qubbalari   boshqa-
boshqa   o'simliklarda   taraqqiy   etadi.   Strobilalar   (qubbalar)   suvsumbulnamolarda
poyasining uchidagi barglari orasida shakllanadi.
Suvsumbulnamolarning   ko'payish   organlarini   Shimoliy   Osiyoda   (Janubiy
Yaponiyada)   o'suvchi,   balandligi   3   metrgacha   yetadigan   poyaning   uchida   bo'lib
revlluta   sikasi   misolida   ko’rish   mumkin.   Ularning   uuzunligi   2   m   gacha   yetadi.
Changchi   o'simlik   tupining   uchki   qismida   changchi,   changchili   qubbalari   hosil
bo'ladi.   Ularning   uzunligi   50-70   sm.   Qubbaning   uchida   mikrosporofillar
o'rnashgan.   Mikrosporofillarning   pastki   qismida   bir   qancha   mikrosoruslar
19 joylashgan   bo'lib,   ularning   har   qaysisida   2   tadan   4   tagacha   mikrosporangiylar
o'rnashgan.   Mikrosporangiylar   yetilgandan   so'ng   uzunasiga   chatnab,   ulardan   bir
qancha elipssimon mayda sporalar to’kiladi.
Urug'kurtakda   urug'lanish   jarayoni   quyidagicha   ro’y   beradi.   Mikrospora
(chang)   chang   yo'li   orqali   chang   kamerasiga   tushgandan   so'ng,   uning   ichidagi
vegetativ hujayrasi o'sib, uzun naychani  (gaustoriyani) hosil etadi va u to nuselus
to’qimasiga qadar o'sib boradi va anteridial hujayra bo'linib, spermagen hujayrani
hosil qiladi. Spermagen hujayra tez kattalashib, so'ngra bo'linadi va ko'p xivchinli
2   ta   spermatozoid   hosil   etadi.   Spermatozoidlar   esa   chang   naychasi   orqali   kelib,
arxegoniyning   tuxum   hujayrasi   bilan   qo'shiladi.   Urug'langan   tuxum   hujayradan
zigota, zigotadan esa keyinchalik urug'ning murtagi taraqqiy etadi. Shunday qilib,
urug'kurtakdan urug' hosil bo'ladi. Urug' uzilib yerga tushgandan so'ng yetiladi.
20 II BOB: SUVSUMBULNAMOLAR OILASI VA UNING AHAMIYATLARI
2.1 Suvsumbul(Adiantaceac) oilasining turlari va tarixi
Suvsumbulning   (Adiantaceac)   botanikasini   ko'rib   chiqamiz.   Suvsumbul
o'simlik   oilasiga   mansub   daraxtlar   turi   bo'lib,   no'xat   shakllik   sifatida   namoyish
etiladi. Bu o'simliklarning o'siqlaridan ko'p qismi o'sishayotgan yoki yilqiv shaklga
ega bo'lgan, qizil rangli chiroq kabi ko'zga ko'rinadigan ranglar bilan mo'ljallangan
gul   ko'zga   ko'rinadi.   Suvsumbul   o'simliklari   yallig'   sezonda   ko'pbarabar   gullaydi
va kuchli, sifatli aroma ega bo'lgan mevalar tuzadi.
Suvsumbulning o'rnatilishi juda kengdir va ular o'tkinch bitkilari bo'lib, ayni
paytda   uyushtirilgan,   ko'pbarabar   joylashgan   bu   o'simliklar   qog'ozpanalari   ustida
yashashadi. Bu o'simliklar bilan bog'liq ma'lumotlar odatda gullash joyida topiladi,
chunki   ular   katta   toplamlarda   birlashadilar   va   kichik   bog'lar,   parklar,   va   hatta   uy
yordamida ham o'sib boradilar.
Suvsumbulning   o'simlikning   ajoyib   vaqtli   turi   bo'lib,   yallig'   sezonda
shuningdek   bir   necha   hafta   davomida   chiroyli   gullar   yaratish   uchun   mashhurdir.
Suvsumbul   o'simliklarini   o'simlik   turg'unlari   doirasida   yoki   gullash   joylarida,
shuningdek xona dekoratsiyasida ham ko'rish mumkin.
Suvsumbul   (Adiantaceac)   oilasiga   mansub   daraxtlardan   biri   hisoblanadi.   Bu
o'simliklar   asosan   o'rtacha   bo'ylab   shifobaxsh   (hyacinthoides),   o'tkinch
(Adiantaceac) va kompakttir (pseudoAdiantaceac) turdagi o'simliklardan iboratdir.
Suvsumbulning   ilgari   asliy   bo'ylab   Osiyo   va   Batafitariqda   tabiatga   oid   edi,   lekin
17-18   asrlarda   Evropaga   keltirildi   va   keyinchalik   bu   xilma-xillikdagi
o'simliklarning ba'zilari botanik va gullash ustalarining diqqatini jalb etdi. 
Suvsumbulning   eng   mashhur   turlari   o'simlikning   o'siqlari   va   o'siqlarida
joylashgan   gullarining   rang   va   aromasi   ko'rinib   turadi.   Bu   o'simliklar   ko'p
toshkentlar,  bog'lar   va   uy  xonasidagi   tozalar   bilan   boy   turg'an   joylarda  yetishadi.
Suvsumbulning katta varietatlarida o'rnatilishi juda kengdir va ular yallig' sezonda
chiroyli gullar yaratish uchun mashhurdir.
21 Aniqroq,   Adiantaceac     (suvsumbul)   oilasi   haqida   sizga   ko'proq   malumot
beraman.  Adiantaceac     oilasi,   suvsumbul   (Adiantaceac   )   turlarini   o'z   ichiga   oladi
va   bu   oilaga   mansub   daraxtlar   asosan   yallig'   sezonda   ko'pbarabar   gullashadi.
Adiantaceac   ning   gullari   o'rtacha   20-30   sm   balandlikda   bo'lib,   no'xat   shakllikda,
bir qancha ranglarda bo'ladi, qizil, oq, ko'k yoki boshqa ranglarda bo'lishi mumkin.
Bu o'simliklar asosan o'tkinch turda bo'lib, ildizlar ostida qurilgan, ko'p to'siq,
teriqli   quruq   tarkibidagi   no'shatlar   mavjud.   Ko'kilar   esa   normalga   qaraganda
qizilroq,   ko'k   yoki   boshqa   ranglarda   bo'lishi   mumkin.   Adiantaceac     o'simliklari
yallig'   sezonda   gullarini   ochib   beradi   va   kuchli,   so'zlasha   texnika   ega   bo'lgan
aromaga ega bo'ladi. 
Bu   oilaga   mansub   o'simliklar,   parklar,   bog'lar,   bog'chalar   va   hatta
xonadonlarda ham  o'sib  borishi  mumkin. Suvsumbulning bir  qancha turkumlarini
o'z   ichiga   olgan   Adiantaceac     oilasi,   kichikroq   o'simliklaridan,   katta   va   kuchli
varietatlarga   qadar   ajralib   turadi.   Suvsumbulning   botanikasi,   ekologiyasi,   va
mamlakatlar   bo'yicha   turli   turdagi   varietatlari   haqida   o'rganilgan   ma'lumotlar
mavjud.
Yerda   suvsumbul   (Adiantaceac)   turlari   ko'plikda   mavjud.   Bu   turkumlarda
turli   ranglarda   gul   tikuvlari   va   ba'zi   farqiy   xususiyatlarga   ega   bo'lishi   mumkin.
Ayni paytda ba'zi suvsumbul turlari maqbul bir geografiyaga xos bo'lishi mumkin,
ba'zilari   esa   keng   bo'lgan   sahroda   yayilishi   mumkin.   Suvsumbulning   ba'zi   turlari
quyidagilardir:
1.   Adiantaceac   orientalis:   Eng   ko'p   ko'riladigan   suvsumbul   turlaridan   biri.
Murakkab ranglarda gul tikuvlari bilan, kengroqda park, bog' va saksi bog'lari yoki
sokin joylarda yetishtiriladi.
2. Adiantaceac transcaspicus:  O'rta Osiyo'ga  xos tur, oq yoki  ko'k rangli gul
tikuvlari bilan ajralib turadi.
22 3.   Adiantaceac   litwinowii:   O'rta   Osiyo   va   Kavkaz   bo'yicha   yetishtiriladi,
mavi-mor gul tikuvlari bilan mashhur.
4.   Adiantaceac   comosus:   Shimoliy   Afrika'ya   xosdir   va   gul   tikuvlari   ochiq
rangda bo'lishi mumkin.
Bu faqat ba'zi namunalar, suvsumbul turlari turli geografik hududlarda va turli
iqlim   sharoitlarda   uchrashishi   mumkin.   Botanika   tadqiqotlari   davom   etib,   yangi
turlar   aniqlanishi   mumkin   yoki   mavjud   turlarning   sinflandirilishi   o'zgarishi
mumkin.
Suvsumbul   (Adiantaceac)   tabiatda   odatda   Osiyo   va   Batafitariqda   o'sadi.   Bu
o'simliklar   turli   iqlim   sharoitlariga   mos   ravishda   o'sadi,   ammo   ular   ko'p   asablar
o'sish   uchun   ilon   va   mukammal   yoritilgan   jaziralar,   qayiqchasimon   yoki   o'sib
boruvchi   zeminlarda   kuchli   ayvonlar   bilan   bog'liq   bo'lishi   maqbuldir.   Suvsumbul
o'simliklarining   keng   tarqalgan   jihatlaridan   biri,   ularning   quruqlikka   to'larli
sharoitda   o'sishi   va   ularning   xos   aromasini   yaratishi.   Shuningdek,   suvsumbul
o'simliklarining   yallig'   sezonda   yorug'lik   va   haroratning   ko'payishi   bilan   birga
o'sishlari kuchayadi.
Suvsumbul o'simliklari, ilon va sovuq iqlimga mos ravishda o'sishi  mumkin.
Yallig' sezonda ular ko'pbarabar gullangan va katta tarqalgan joylarda topiladi. Bu
o'simliklar quruq va haroratli iqlimga yaxshi bo'lishi mumkin, lekin qisqa muddatli
sovuq   va   donlar   suvsumbul   o'simliklariga   zarar   keltirishi   mumkin.   Suvsumbul
o'simliklarining   kichik   turkumlaridan,   qattiq   xilma-xillikdagi   varietatlarga   qadar
ajralib   turishi   mumkin,   shuningdek   ularning   iqlim   va   qayiqchasimon   sharoitlarga
mos ravishda o'sishi mumkin.
Suvsumbulnamolar,   suvsumbul   (Adiantaceac)   gul   tikuvlarining   ko'rsatilgan
yoki o'sib boruvchi joylaridir. Ular ko'p holatda, bog'larda, parklarda, ko'kjonlarda
yoki   xususiy   bog'chalarida,   ya'ni   aksariyatida   odamlar   toplagan   joylarda
ko'rsatiladi.
23 Suvsumbulnamolar,   suvsumbul   gullarining   estetik   go'zalligini   ko'rsatib
chiqaradi va tabiatga rang va hayot kiritadi.
Suvsumbulnamolar haqida eng muhim narsalar:
1. Estetik qo'shimcha: Suvsumbul gullari, turli ranglarda va chiroyli haroratga
ega bo'lganlar uchun peyzajda ko'p jihatdan mashhurdir.
2.   Bahorning   farmonchisi:   Suvsumbul   gullari   ko'pincha   bahorning
boshlang'ich   alomati   sifatida   hisoblanadi,   shuning   uchun   suvsumbulnamolar,
bahorning kelishini bayramlash uchun ahamiyatga ega.
3.   Jamiyatchilik   joylarida   keyfiyat:   Jamoat   joylarida   yoki   parklarda
joylashgan   suvsumbulnamolar,   odamlarga   tabiatni   solish   va   dam   olish
imkoniyatini beradi.
Suvsumbulnamolar   odatda   turli   turlardagi   suvsumbul   gullarini   jamlangan
joylar   sifatida   yaratiladi.   Bu   gullar   turli   ranglarda   bo'lishi   mumkin   va   turli
turlardagi   gullar   birga  qo'llanilishi   bilan ko'zga  ko'p  qiziqarli  dizaynlarni  yaratish
mumkin.   Suvsumbulnamolar   tashqi   landschaftchilar   yoki   bog'chi   mutaxassislar
tomonidan yaratilishi mumkin va mavjud maydonning xususiyatlari va foydalanish
maqsadiga qarab moslashtirilishi mumkin.
2.2 Suvsumbuldoshlar(Adiantaceac) ning ahamiyati
Suvsumbulnamos   -   suvsumbul   (Adiantaceac)   gullari   ko'rsatiladigan   yoki
o'stiriladigan joylar. Bu joylar bog'lar, bog'lar, ko'cha chetlari, jamoat joylari yoki
shaxsiy   bog'lar   bo'lishi   mumkin,   bu   erda   turli   xil   suvsumbul   navlari   namoyish
etiladi   yoki   birgalikda   etishtiriladi.   “Suvsumbulnamos”lar   gullarning   estetik
go‘zalligini ta’kidlab, tabiiy muhitga rang va jonlilik bag‘ishlaydi.
Suvsumbulnamosning ahamiyati quyidagilardan iborat:
1.   Estetik   hissa:   Suvsumbul   gullari   turli   xil   ranglarda   va   yoqimli   hidga   ega
bo'lganligi sababli manzaralarga vizual joziba bag'ishlaydi.
24 2.   Bahor   xabarchisi:   Suvsumbul   gullari   ko'pincha   bahor   faslining
boshlanishidan   xabar   berganligi   sababli,   suvsumbulnamolar   bahor   kelishini
nishonlash uchun ayniqsa qadrlidir.
3.   Jamoat   joylarida   rohatlanish:   Jamoat   joylarida   yoki   bog‘larda   joylashgan
“Suvsumbulnamos”   odamlarga   tabiatdan   bahramand   bo‘lish   va   dam   olish
imkoniyatini beradi.
Suvsumbulnamoslar   ko pincha   suvsumbul   gullarining   har   xil   turlariʻ
yig iladigan   yoki   ma lum   bir   tur   intensiv   o stiriladigan   maydonlar   sifatida	
ʻ ʼ ʻ
yotqiziladi.   Bu   gullar   turli   xil   ranglarda   bo'lishi   mumkin   va   turli   xil   navlarni
birlashtirib,   vizual   ta'sirchan   tartiblarni   yaratish   mumkin.   Suvsumbulnamoslarni
loyihalash   va   tartibga   solish   landshaft   me'morlari   yoki   bog   'mutaxassislari
tomonidan   amalga   oshirilishi   mumkin   va   mavjud   maydonning   xususiyatlariga   va
undan maqsadli foydalanishga moslashtiriladi.
Suvsumbulnamolarning   gullari,   suvsumbul   (Adiantaceac   )   o'simliklarining
belgilangan turidir. Suvsumbulning gul tikuvlari, qo'shiq shaklida va qilich shakli
boyicha   qisqa   o'siqli   kesimlere   ega   bo'lgan   yallig'   sezonda   ochadi.   Bu   gullar
genellikle   konsolidering   (yo'nalish   shakli)   yoki   chiziq   shaklida
majmu'lashganlaridir.
Suvsumbulning   tuzilishi   quyidagi   bo'lib,   bir   yig'ilgan   joyda   joylashgan   bir
nechta guldorlikdan iborat:
1.   Bir   necha   g'oluvchi   qo'shiq   shaklida   o'siqli   gul   tikuvlari,   turli   ranglarda
bo'lishi mumkin.
2. Yallig' sezonda, suvsumbul o'simliklari kichik turkumlar va daraxtlar yoki
o'siqlarda joylashgan gul bosqichlariga ega bo'ladi.
3.   Gullar   odatda   yo'nalish   shaklida   joylashib,   bitki   taraflarida   eng   ko'p
yoritilgan joylarda topiladi.
Suvsumbulning   gullari   yo'nalish   shaklida   joylashish,   bahor   keldi   va
suvsumbulnamolar ob'ektiga ko'plab rang va harorat kiritishga yordam beradi. Bu
25 gullar esa bahorning boshlang'ich alomatlari sifatida ko'rsatiladi va o'simliklarning
yo'nalishini va go'zalligini ko'rsatishda muhim rol o'ynayadi.
Suvsumbulnamolarni klassifikatsiyalash:
Suvsumbulnamolar,   suvsumbul   (Adiantaceac)   turlarining   turli   usullarda
to'plangan   va   yig'ilgan   joylaridir.   Ularni   ko'rib   chiqishimizda,   quyidagi   kriterlar
bo'yicha sinflandirish mumkin:
1.   Rang:   Suvsumbulnamolarning   ichida   bo'lgan   suvsumbul   o'simliklarining
rangi   bo'yicha   sinflandirish   mumkin.   Masalan,   ko'k,   sariq,   oq,   yashil,   yoki   turli
ranglardagi suvsumbul gullarini o'z ichiga olgan namolarga bo'lishi mumkin.
2.   Tur:   Suvsumbulnamolarning   ichida   bo'lgan   suvsumbul   turlariga   qarab
sinflandirish.   Har   bir   tur   suvsumbulning   unikal   xususiyatlariga   ega   bo'lishi
mumkin.
3. Dizayn: Suvsumbulnamolar dizayni va gullarining joylashishi, ko'rinishi va
tasviri bo'yicha sinflandirish mumkin. Misol uchun, belgilangan ranglar, simmetrik
yoki asimmetrik qo'llanishlar, yoki belgilangan ornitish stili bo'yicha sinflandirish.
4.   Yetishtiriladigan   joy:   Suvsumbulnamolar   yetishtiriladigan   joy   va   muhit
bo'yicha   sinflandirish   mumkin.   Masalan,   bog'larda,   parklarda,   bog'chalar   yoki
ichki bog'larida yetishtiriladigan suvsumbulnamolar.
Bu   kriterlardan   biri   yoki   bir   nechasi   foydalanib,   suvsumbulnamolar   yaxshi
tartiblangan   va   tanilgan   bo'ladi.   Bu   sinflandirish,   suvsumbulnamolarni   tanlash,
ro'yxatga   olish   va   dizayn   va   yetishtirish   jarayonlarini   osonlashtirish   uchun
foydalanilishi mumkin.
Turli   suvsumbul   turkumlari   va   ularning   xususiyatlarining   ta'riflanishi   va
ko'rib chiqilishi.
Suvsumbul (Adiantaceac) turklari turli xususiyatlarga ega bo'lgan o'simliklar
guruhini ifodalayadi. Eng mashhur suvsumbul turklari quyidagilar:
1. Adiantaceac orientalis: Bu tur, eng ko'p ko'riladigan suvsumbul turklaridan
biridir. Qo'shiq shaklida  gul  tikuvlari  va keng rang tomonga ega bo'lganlari bilan
mashhur.
26 2.   Adiantaceac   transcaspicus:   O'rta   Osiyo'ga   xosdir   va   mavsumning
boshlanishi bilan birga ochadi. Oq, kirmizi va ko'k rangli gul tikuvlari mashhurdir.
3. Adiantaceac litwinowii: O'rta Osiyo va Kavkazda endemik bo'lgan bir tur.
Uning gul tikuvlari mavi-mor ranglarda bo'lishi mashhurdir.
4. Adiantaceac comosus: Bu tur Shimoliy Afrika'ya mahsusdir. Gul tikuvlari
ochiq rangda bo'lishi bilan ajralib turadi.
Turli   suvsumbul   turklari   o'zlariga   xos   rang,   shakl   va   o'sish   shaklida   farq
qiladi. Ularning turli xususiyatlarini tushuntirish uchun, ularning o'zgacha rasmlari
yoki   ko'rinishi   yordam   beradi.   Turli   turklarning   o'sish   davri   va   joylashish   joylari
ham farqli bo'lishi mumkin. Masalan, quyidagi qisqa ta'riflar bilan turli suvsumbul
turklari ko'rib chiqilishi mumkin:
- Adiantaceac orientalis: Qo'shiq shaklida gul tikuvlari, ko'p rangli (ko'k, oq,
sariq, kulrangli) va katta joylarda ochadi. Bahor boshida ochadi.
-   Adiantaceac   transcaspicus:   Kichikroq   gul   tikuvlari,   oq,   kirmizi   va   ko'k
rangli. Orta Osiyo o'simliklari. Bahor boshida ochadi.
-   Adiantaceac   litwinowii:   Mavi-mor   gul   tikuvlari,   odatda   o'sgan   va   chiyon
sharoitlarda yashaydi. Bahor boshida ochadi.
-   Adiantaceac   comosus:   Gul   tikuvlari   ochiq   rangda   bo'lishi   bilan   ajralib
turadi. Shimoliy Afrika'ya xosdir.
27 XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Har qanday tabiiy fanlar qatori botanika
fani   ham   jamiyatning   talablari   bilan   bog'liq   holda   rivojlangan.   Shuning   uchun
o'simliklarni   o'rganish   tarixi   uzoq   o'tmishga   borib   taqaladi.   Dastlab   o'simliklar
faqat   oziq-ovqat   mahsuloti   sifatida   ishlatilgan.   Arxeologik   ma’lumotlarga   ko'ra,
Misrda   dorivor,   oziq-ovqat   va   boshqa   foydali   o'simliklardan   eramizdan   avvalgi
2000-3000- yillarda foydalanilgan.
Botanika   fanining   rivojlanishida   dorishunoslarning   roli   benihoya   katta
bo'lgan.   Dorivor   o'simliklarni   ilmiy   asosda   o'rganishga   Gippokrat,   kcyinroq
Aristotel, Dioskorid, Pliniylar katta hissa qo'shishgan.
XVII   asming   o'rtalarida   R.Guk   (1635—1703)   tomonidan   hujayraning   kashf
etilishi   o'simliklarning   ichki   tuzilishi   (anatomiyasi)ni   o'rganishga   qo'shilgan   katta
hissa bo'ldi.
XVIII  asrda botaniklarning e’tibori  o'simlik turlarini  o'rganishga  va ularning
tizimini   ishlab   chiqishga   qaratiladi.   Bu   borada   shved   tabiatshunosi   Karl   Linney
olib borgan ishlar diqqatga sazovordir. U ko'plab yangi tur va turkumlar kashf etish
bilan   bir   qatorda,   shu   davr   uchun   ma’lum   bo'lgan   barcha   o'simlik   turlarini   24   ta
sinfga birlashtirdi. Shuningdek, u o'simliklarni qo'sh nom (binar) bilan, ya’ni turni
turkumga qo'shib nomlashni taklif qildi.
Bu   o'simliklardan   oqilona   foydalanish   va   ularni   muhofaza   qilish
botaniklardan   ularni   har   tomonlama   mukammal   o'rganishni   talab   etadi.   Buning
uchun   ularning   qanday   taksonomik   birliklardan   tashkil   topganligini,   hayoti,
rivojlanishi,   tashqi   va   ichki   tuzilishi,   tarqalishi,   o'sish   sharoiti,   turli   omillarning
ularga ta’siri hamda o'tmishini chuqur o'rganish zarur.
O'simliklar   dunyosi   sodda   tizilishga   ega   bir   hujayrali   o'simliklardan   tarixiy
taraqqiyot   jarayonida   asta-sekin   takomillashib   borgan.   Natijada   murakkab
tuzilishga ega va hozirgi paytda Yer yuzi o'simliklar qoplamida ustunlik qilayotgan
gulli (magnoliyatoifa) o'simliklar paydo bo'lgan.
28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. “Botanika” o.Pratov, L.Shamsuvakiyev, E.Sulaymonov, X.axunov, K.Ibodov,
V.Mahmudov., Toshkent-2010
2. ‘‘Botanika asoslari’’ I.Hamdamov, P.Shukrullayev Mehnat 1990
3. Burigin V.A. i dr. Botanika. T., O’qituvchi. 1977
4. James D. Mauseth Botany an introduction to Plant Biology USA 2014. P. 766
5. Jukovskiy P.M. Botanka. M. «Kolos» 1982
6. Kursanov L.I. va boshqalar. Botanika. T., o’rta va oliy maktab, 1978.
7. Mustafaev S.M. Botanika, T., 2002. «O’zbekiston»
8. Namangan   davlat   universiteti,   Biologiya   kafedrasi   “Fitosenologiya”   fanidan
o’quv-uslubiy majmua., Namangan-2023
9. P.Rudall.   Anatomy   of   Flowering   Plants   (An   Introduction   to   structure   and
Development) Third Edition. Cambridge. 2007. P. 147
10. Pratov   O’.,   Shamsuvaliyeva   L.,   Sulaymonov   E.   va   bosh.         Botanika
(morfologiya, anatomiya,      sistematika, geobotanika). – Toshkent: Ta’lim, 2010.
– 288 b.
11. Reyvn P., Evrent R., i dr. Sovremennaya botanika 1-2 jildlar, M. "Mir
12. To’xtaev   A.S.   O’simliklar   anatomiyasi   va   morfologiyasi,   T.   O’qituvchi,
1994
13. Xrjanovskiy   V.G.   Panomorenko   S.F.   Praktikum   po   kursu   obщey   botaniki,
M., «Agropromizdat», 1989.
14. Hamdamov S. va boshqalar. Botanika asoslari. T. Mehnat, 1990.
15. Тўхтаев А.С.    Экология    - Тошкент: Ўқитувчи, 1998. – 132 б.
16. Воронов А.Г.  Геоботаника  - М.: Высщая школа, 1973.384 с.
17. Полевая геоботаника.  Т.1-5. - М.-Л.:  1959-1976. 
29

Suvsumbuldoshlar (Adiantaceac) oilasi

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Ikkilamchi va uchlamchi qoplovchi to‘qima periderma va po‘stloq bilan tanishish
  • Ikkilamchi va uchlamchi qoplovchi to‘qima periderma va po‘stloq bilan tanishish
  • Genetik injeneriya
  • Biologiya dars ishlanma
  • O‘zbekiston qizil kitobiga kiritilgan Astragal turkumi turlarining tasnifi

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский