• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 7.6MB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Изобразительное искусство

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

Sxemalar va qurilish chizmalarini o’qish va bajarishni o’rgatish metodikasi

8 Boglanish chiziqlari vertikal va gorizontal kesmalardan iborat bo’lib, sinish va kesishish jo y la ri kam boMishi kerak. Prinsipial elektr sxemalarida KHYT standartlari tomonidan belgilangan shartli belgilar ma’lum kattalikdagi o’lchamlar bo’yicha qo’llaniladi. Elementlarning sxemada joytashishi ulaming usti yoki o’ng tomonida, 3,5 yoki 5 shrift bilan iotin harfiari va raqamlarda belgilanadi. Harf element turini ko’rsatadi: S-kondensator; G-elektr manbai; L- drossel; R-rezistor; yarim o’tkazgich asbob (VT-tranzistor, VD-diod va h.); S- boshqarish, signalizatsiya va o’lchov zanjirlaridagi kommutatsion qurilmalar va h. 122-123-shakllarda elektr sxemalaridagi shartli belgilardan namunalar keltirilgan: 122-shakl. Elektr sxemalaridagi shartli belgilashlar: a) guruhlangan elektr tarmog 7 liniyalari; b) korpus (mashina, qurilma, apparat); s) ferrit magnit о ’tkazgichli drossel; d) indikasiyaning elektrolyuminesent asbobi 9 foydasi va zaruriyati haqida batafsil to’xtalib o’tirmaymiz. Har bir o’qituvchi bunga istalgancha misol keltirishi mumkin. Quyida grafik va diagrammalaming turlari va ulami bajarish inetodikalari haqida ma’lumot berishga harakat qilamiz. Amaldagi o’quv dasturiga asosan umumla’lim maktablari chizmachilik kursida grafik va diagrammalami o’rganish ko’zda tutilmagan. Lekin kasbhunar kollejlaridagi reklama faoliyati va dizayn yo’nalishlaridagi ixtisoslikiari talabalari zamonaviy shakldagi, kishilami o’ziga jalb qiladigan ko’rinishli grafik va diagrammalami bajarishni bilishlari kerak. Grafik va diagrammalar amatiy grafika tarkibiga kiradi, chunki ular ko’pincha ko’rsatkichlarni namoyish qilish, iqtisodiyot, moliya, sanoat, qishloq xo’jaligi, ijtimoiy, maorif, tibbiyot kabi sohalardan hodisa va jarayonlami o’rganish hamda oldindan aytishda qo’llaniladi. Grafik va diagrammalar shakliga ko’ra chiziqli, ustunli va sektorli (shu jumladan hajmli va uch o’lchamli) kokrinishda bajarilishi mumkin. O’quvchilaming kundalik turmushlari bilan b o g iiq sohalardan misol va toshpiriqlar tanlansa, ular ushbu mavzuni qiziqish bilan o’rganadilar. An’anaviy ko’rinishda bajarilgan grafik va diagrammalarga misollar keltiramiz. CHIZIQLI GRAFIK, USTUNLI VA SEKTORLI DIAGRAMMALARNI BAJARISH METODIKASI Grafik va diagrammalar axborot uzatishning bir shakli bo’lib, ular o’zining ixchamliligi, mazmunliligi, universalliligi va tushunarliligi bilan ajralib turadi. Ulardan insonlar kundalik turmushida va kasbiy faoliyatlarida foydalanadilar. Grafik (grek. graphikos — chizma) biror kattalik (funksiya)ning ikkinchi kattalik (dalil) o’zgarishiga bog’liq holda, o’zgarishining grafik shakldagi tasviridir. Inson faoliyatining statistika, hisob-kitob va boshqa sohalarida graftklar jarayonlaming miqdoriy bogiiqligini yaqqol tasvirlash uchun keng qo’llaniladi. Masalan. rejanlng oylar yoki yillar bo’yicha bajarishning borishi grafigi, mamlakat aholi sonining yillar bo’yicha o’sishi grafigi va hokazo. O’quvchilarni grafik va diagrammalar bajarishga o’rgatishda dastavval 13 yozuv bo’lmasligi kerak. Reklama maqsadlari uchun jamoat joylarida, matbuot va televideniyada foydaianishga mo’ljallangan grafik va diagrammalarni tayyorlashga birmuncha boshqacharoq talablar qo’yiladi. Birinchi navbatda ular ko’plab axborot vositalari orasida o’zining grafik yechimi, ranglar uyg’unligi va bezaklarining originalligi bilan ajralib turib, kishilar e ‘tiborini o’ziga jalb qilishi kerak. Ikkinchidan, unda uzatilayotgan axborot hajmi (ma’lumot) ortiqcha ko’p bo’lmasdan, sodda va hamma uchun tushunarli boMishi zarur. Ushbu talablami bajarish uchun avvalambor kishilami qiziqtiradigan, shu kun uchun dolzarb bo’lgan mavzu tanianib, o’zaro bog’liq bolgan statistic ma’lutnotlar olinadi. Olingan ma’lumotlar asosida grafik va diagrammalar bajarilib, orqa fon uchun axborot mazmunini ochib beradigan grafik tasvir (fotomontaj, rasm, chizma,...) bajariladi. 138-140 - shakllarda ommabop mazmunlarda tayyorlangan grafik va diagrammalarga misollar keltirilgan. Ta’lim tizimi (umumtalim maktablari, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari,...)da badiiy bezakli grafik va diagrammalardan o’quv kabinetiarini 21 Yaqqollikni ta’minlash maqsadida ustunli diagrammalardon ham foydalanish mumkin. Ulami bajarishda eni bir xil boigan to’g’ri to’rtburchaklardan foydalaniladi. To’g’ri to’rtburchaklaming balandligi solishtiriladigan kattaliklarning son birliklariga mos bo’ladi. To’g’ri to’rtburchaklaming yuzalarini shtrixlab chiqish yoki bo’yash kerak bo’ladi. To’g lri to’rtburchaklarning ichiga yoki ustiga ulaming son qiymatlari yoziladi. Ustunlar guruhlari orasidagi masofa taxminan bitta ustunning eniga teng qilib olinadi. 133-shaklda maktab o’quvchilarining 4 yillik o’zlashtirish ko’rsatkichlari ustunli diagramma yordamida berilgan Sektorli diagrammalar odatda yaxlit bir butun tarkibiy qismlarining nisbatlarini tasvirlash maqsadida qollaniladi. Bunday diagrammani qurish tichun avlana fikran 100 ta teng bo’iakka bolinadi. Maktab o’quvchilarining sutkalik vaqt taqsimotini sektorli diagrammada ifodalang. Bunda oldin o^quvchitar o’rtasida so’rov o’tkazilib, natijalar jadvalga tushirib chiqiladi va keyin diagramma chiziladi . 16 3-misol Sutka davomida har xil mashgkulotlarga sarflaydigan vaqtingizni hisoblang. Hisoblangan kattaliklarga asosan jadvalni to’ldiring va shu jadvaldan foydalanib sektorli diagramma chizing (toshpiriqni bajarish na’munasi jadvalda). quyidagi shaklda sektorli diagrammani ikkita usuJda bajarish namunasi keltirilgan. 17 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI “TASVIRIY SAN’AT VA TEXNOLOGIK TALIM” FAKULTETI “TASVIRIY SANAT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI” KAFEDRASI Tasviriy sanat va muxandislik grafikasi ta’lim yo’nalishi Chizmachilik fanini o’qitish metodikasi fanidan. Sxemalar va qurilish chizmalarini o’qish va bajarishni o’rgatish metodikasi Mavzusida KURS ISHI Bajardi: Baxtyorov.D Qabul qildi: Abdreimov.D NUKUS - 202 5 ular tushinishi oson bo’lgan sxemani o’qish uchun individual topshiriqlar tanlash hamisha o’qituvchining diqqat markazida boMishi kerak. O’qituvchi rahbarligida plakatdan sxemani frontal o’qish ta’limiy xarakterga ega bo’lib, o’quvchilaming faol ishtirokida o’tkazilishi kerak. Sxemalar bilan ishlashdagi qiyinchiliklardan biri, ularda turii xil shartli belgilashlaming ko’pligi hamda materialni o’rganishga ajratilgan vaqtning kamligi sababli, o’quvchilar ulami eslab qolishda qtynaladilar. Shuning uchun bu yerda o’qituvchi asosiy e ‘tibomi o’quvchilarda ko’proq ma’lumotnomalar (jadvallar, shartli belgilar) bilan ishlash ko’nikmalarini shakllantirishga qaratishi kerak. Mavzuni o’zlashtirishda o’quvchilar sxemaning zarur joylariga (yozuvlaming o’miga) shartli belgilami qo’yib chiqishi talab qilinadigan topshiriqlar yaxshi natija beradi. Yirik o’chamda bajarilgan kinematik sxema (tokarlik yoki boshqa stanokning tezliklar qutisi, avtomobilning uzatmalar qutisi va h.) plakatini O’quvcbilar bilan frontal o’qishda o’qituvchi tishli mexanizmlardagi ≪ yetakchi ≫ va ≪ yetaklanuvchi ≫ atamalarining ma’nosini tushintirishi hamda tezJikni o’zgartirishni hisoblash qoidalariga umumiy tarzda to’xtalib o’tishi kerak bo’ladi. Buning uchun shartli belgilarini almashtirish imkoniyati bo’lgan plakatdan foydalanish qulaydir. 121-shaklda frontal o’qish uchun svetofor prinsipial elektr sxemasi bo’yicha tayyorlangan plakat namunasi tasvirlangan. Sxema bo’yicha almashtirgichning turli vaziyatlarida svetofoming u yoki bu guruh chiroqlari yonishini kuzatish mumkin. Chorrahada harakatni tartibga soluvchi yashil va qizil chiroqlarning aniq qonuniyat bilan bog’liqligi sxemani o’rganib tushinib olinadi. 6 XULOSA Chizmachilik bo`yicha o’zlashtirishni hisobga olish xar bir darsda izchil ravishda amalga oshirilishi lozim. O`quvchining darsga bo’lgan qiziqishi, ularni bilimlarini mustahkamlanishi va yaxshi esda qolishi tushunishi uchun ko’rsatmali vositalarning darsdagi o’rni katta.Hozirgi kun fan, madaniyat va ta’lim sohalarida ham katta o`zgarishlar amalga oshirilmoqda, islohotlarning sur’atlari tobora jadallashmoqda. Biroq axborotlar asri talablariga muvofiq o`zgarayotgan hayotimiz ehtiyojlari jamiyat oldiga yangidan-yangi vazifalarni ko`ndalang qilib qo`ymoqda. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun ta’lim va tarbiya tizimining barcha bosqichlarini Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida isloh qilish tadbirlari ko`rilmoqda. Bu borada qilinadigan ishlarning birinchi, ikkinchi bosqichi yakunlanib, uchinchi bosqich bo`yicha ishlar amalga oshirilmoqda. Chizmachilikka oid bilimlarni muvaffaqiyat bilan egallashning asosiy shartlaridan biri o’qituvchilarning darslarini sifatli bo’lishi, zamon talabida dars o’tishi, yangi-yangi ta’lim texnologiya va vositalarini tadbiq etishi lozim. Buning uchun o’qituvchi zamondan ortda qolmasligi va yangidan kashf etilayotgan yutuqlar texnologiyalarni bilishi lozim va ularni o’z darslarida qo’llay olishi kerak. Darsning sifatini o’quvchilarning bilimiga qarab, belgilash mumkin. O’quvchilarni bilimli bo’lishi albatta darslarni tushunarli, qiziqarli bo’lishini talab etadi. O’qituvchi buni bilgan holda darsda turli ko’rsatmali vositallar ya’ni modellar, plakatlar,tarqatmalar, elaktron vositalar, slaydlar, multimediyali dasturlardan foydalanishi lozim. 24 SXEMALAR VA QURILISH CHIZMALARINI O’QISH VA BAJARISHNI O’RGATISH METODIKASI SXEMALARNI O’QISH VA BAJARISHGA O’RGATISH . Darsning kirish qismiga shahar yo’lovchi transportining sxemasini olib kirib, uni o’quvchilar bilan muhokama qilib chiqishni tavsiya qilamiz. Bunga o’xshash misollar universal va sodda bo’lib. o’quvchilar uchun amaliy ahamiyatga ega bo’ladi. Har qanday sxema ham mavhum, biror narsaning soddaiashtirilgan tasviri bo’lib, aniq jarayon, konstruksiya va tuzilish kabilami tushinishni osonlashtirishga xizmat qilishini ta ‘kidlab o’tish kerak. O’quvchilar quyi sinflardagi mehnat ta’limi darslaridan boshlab soda kinematik va elektrik sxemalardagi shartli belgilashlar, ulami o’qish va bajarish bo’yicha dastlabki ma’lumotlarga ega bo’ladilar. Chizmachilik darslarida bu bilimlami kengaytirib, bir tizimga keltirish talab qilinadi. Quyida ko’rsatilgan shakldagi kabi ko’rinishda sxemalarning turlari va tiplari haqida qisqacha ma’lumot beribo’tish maqsadga muvofiq. Sxema shifri standartlar bo’yicha kirillisa harfi va raqamlardan iborat bo’ladi. Masalan, prinsipial elektr sxemasi 3 3 shilri bilan belgilanadi. Umumta’lim maktablari uchun nashr qilingan chizmachilik darsligida kinematik hamda 4 Sariq chiroqlar svetofoming to’rt tomonida ham bir vaqtning o’zida yonadi (chiroqlar almashinishi oldidan tanaffus). Ushbu plakat bo’yicha savoljavoblar o’tkazish va almashtirgichning ma’lum vaziyatida yonadigan chiroqlami ranglarda ko’rsatib sxema bajarish ham mumkin. Elektr sxemalari elementlarining grafik belgilanishlarini bog’lanish chiziqlari bilan bir xil: 0,2 dan 1,0 mm qaiinlikda bajariladi (tavsiya qilinadigan qalinlik - 0,3 dan 0,4 mm gacha). Quyidagi jadvalda sxemalarda chiziqlaming qo’llanilishi bilan bog’liq ma’lumotlar keltirilgan: 7 KIRISH Chizma chizish murakkab jarayon hisoblanadi, chizuvchidan sabr toqat va qunt bilan ishlashni talab qiladi. Chizmaning sifati chizuvchining qo’l sezgisiga bog’liq bo’ladi. Chizmalarni toza va chiroyli qilib chizishda, asosan, qo’l sezgisi katta ahamiyatga ega. Chiziladigan bir hil turdagi chiziqlar bir hil yo’g’onlikda, bir tekis qilib chizilishi lozim. Insonda qo’I sezgisi yaxshi rivojlangan bo’lsa, qo’liga olgan qalamni qog’oz ustida mahorat bilan yurgiza oladi. Insonning qo’l sezgisini tekshirish uchun qalam uchi ingichka qilib chiqariladi (uchlanadi) va chizg’ich yordamida bir nechta chiziq chizish mashq qilinadi. Shunda chizilgan chiziqlarning ko’pchiligi bir xil chiqsa, uning qo’l sezgisi yaxshi rivojlangan hisoblanadi. Ba’zi odamlarning qo’l sezgisi nisbatan rivojlanmagan bo’ladi. Ular qalamning uchi ingichka yoki yo’g’onroq uchlangandan qat’iy nazar, qalamni bir xilda bosib chizishadi. Shunda ingichka uchli qalam uchi sinib ketadi, bu yerda, ingichka uchli qalamni ohistalik bilan bosib chizish lozimligiga ahamiyat berilmaydi. Muntazam ravishda ingichka uchli qalam bilan chizishni mashq qilib turish orqali qo’l harakati sezgisini me’yorlash mumkin. Turli jismoniy mehnat jarayonidan keyin qo’l sezgisi pasayib ketadi. Bunda chizmalarni chizish bir muncha qiyinlashishini ham hisobga olish tavsiya etiladi. Hayotimizda chizmaning o’rni juda kattadir. Hozirgi ishlab chiqarishni chizmalarsiz tasawur etib boMmaydi. Narsalarni texnikada qabul qilingan tasvirlash usullari ko’p asrlar davomida yaratilgan. Ishlab chgiqarishda biror buyumni, masalan, mashina va mexanizmlarning detallarini yasash hamda ularni yig’ish, shuningdek, bino hamda inshootlar nqurish uchun ularning chizmalari bo’lishi zarur. Chunki chizmalarsiz buyumlarni yasab bolmaydi. Buyumning shaklini va o’lchamlarini tekislikda aniq ko’rsatadigan tasvir ko’mpleks chizma yoki qisqacha qilib chizma deyiladi. 3 123-shakl. Elektr sxemalaridagi shartli belgilashlar: a) to’g >i cho’g ‘lanuvchi katodli triod; b) aniq qutbli rotor; s) magnitodielektrik magnit о ‘tkazgichli induktivlik g ‘altagi O’quvchilar yoki kasb-hunar kollejlarining talabalari sxema bajarishlarida yo’l qo’yishlari mumkin boigan xatoliklarini oldini olish maqsadida ular tomonidan yo’l qo’yiladigan asosiy tipaviy xatoliklar ro’yxatini keltiramiz: 1. Bog’lanish chiziqlari va elementlarning shartli grafik belgilari harxil qalinlikdagi chiziqlar bilan bajariladi (bu mumkin emas). 2. Oismlarga ajralmaydigan (masalan , payvandlangan) yoki bolaklanadigan (bu sxemalar ishi mohiyatini chalkashtiradi) kontaktlarni belgilashda nuqtalar (0 1,5...2 mm) ko’rsatilmaydi. 3.Tranzistor noto’g’ri tasvirlanadi (bu elementni sxemada qanday tasvirlanishini yana bir marta aniqlab oling). 4._Tranzistordagi emitter o’icham strelkasi kabi ko’rsaktiladi – bu xato. 5. Galvanik elementni shartli belgilashda vertikal kesmalar turli xil qalmlikdagi chiziqlar bilan ko’rsatiladi - bu xato. 6. Kondensator va zazemlemyelarni belgilashda ingichka tutash chiziqlardan foydalaniladi - xato (bunda hamma chiziqlar elektr aloqa liniyalari qalinligidagi chiziqlar bilan bir xil qalinlikda bo’lishi kerak) 7. Sxema elementlarini harfsonli belgilashda harflarni raqamlarga qaraganda kattaroq yozadilar. Sxemalarda harjlar ham raqamlar ham shriftning bir xil o’lchamida (3,5 yoki 5) yozilishi kerak. Shuningdek elektr va kinematik sxemalarning ko’p ishlatiladigan elementlari tasvirlangan stendlarni naturada o’quvchilar bilan bajarish va ulaming shartli belgilari va nomlarini ko’rsatib qo’yish ham foydali. Ushbu mavzuni o’rganish jarayonida sxemalar bo’yicha ko’rgazmali material sifatida o’smir!ar o’rtasida ommalashgan, lekin tuzilishi ancha sodda bo’lgan - kompyuter sichqonchasi, elektron va mexanik o’yinchoqlar. shuningdek, maktab o’quv ustaxonasida mavjud bo’lg an 10 ularning shu sohadagi bilimlarini chuqurlashtirish, grafik va diagrammalar turlari hamda turli texnikada bajarilgan shakllari haqidagi tasavurlarini kengaytirish kerak. Buning uchun ularga ushbu mavzu bo’yicha birinchi topshiriq sifatida A3 formatli chizma qog’ozi varag’iga gazeta va jumallardan grafik va diagrammalami qirqib oflb, eiimlashni va maktab darsliklaridagi grafik va diagrammalardan na’munalar ko’chirib chizishni topshirish mumkin. Keyingi darsda vazifani tekshirish va ular ichidai original echim topilgan variantlarni o’qituvchi sinfdagi o’quvchilar bilan birgalikda tahlil qilishi tavsiyaetiladi. Ushbu metodik usul yordamida o’quvchilarning grafik va diagrammalar ularning ishlatilish sohalari, shuningdek ularga bo’lgan zaruriyat to’g’risidagi tasavvurlari kengayadi. Buning natijasida o’quvchilar o’z!ari uchun qiziqarli bo’lgan mavzuni mustaqil tanlashga, keyingi bajariladigan individual grafik topshiriqni yuqori saviyada bajarishga harakat qiiishadi. Quyida grafik va diagrammalarning matbuotda va o’quv adabiyotlarida eng ko’p uchraydigan turlariga misollar keltiramiz. Ulami bajarish tartiblari o’quvchilarga avvaldan tanish b’olganligi uchun bu haqda to’xtalmaymiz. Ushbu misollardan chizmachilik o^qituvchisi o’quvchilar uchun individual topshiriqiar variantlarini tuzishda foydaianishi mumkin. Funksional bog’liqlikning eng oddiy na’munasi sifatida graflklami ko’rsatish mumkin. l-misol. u~ax2 (parabola) funksiyaning jadvalli va grafik ko’rinishlarini taqqoslang. Ushbu ko’rinishlaming qaysi bin ikkita o’zgaruvchan kattalik - x va u lar o’rtasidagi funksional bog’ianishni yaqqol va Lo’nda ifodalaydi? . 14 hisobga olib ayrim metodist pedagoglar tomonidan umumtalim maktablarida qurilish chizmachiligini o’qitishga zaruriyat yo’q deb isbotlashga harakat qilishlar ham bo’ldi. Haqiqatan ham qurilish chizmachiligini hozirgi ko’rinishida maktablarda o’qitish zarurmi? Agar dasturdagi va darslikdagi o’quv materiallami o’quvchilaming kundalik turmush va kelgusi ish faoliyatidan zarur boMishi nuqtai nazaridan qaraganda bunga unchalik zaruriyat yo’q deyish ham mumkin. Chunki, kelgusida arxitektura va qurilish yo’naiishdagi kasblarni tanlovchi o’quvchilar shu soha bo’yicha bilimlarni keyingi o’quv yurtlarida egallaydilar. Lekin qurilish chizmachiligi darslarini umumta’lim maktablarida mazmun va hajm jihatdan butunlay boshqa shaklda tashkii qilish ham mumkin. Quyida shu haqda metodik tavsiyalar beramiz. Har bir kishi uy-joy qurish jarayonida, xarid qilishda, uy-joy yoki bog’ hovlini qayta jihozlashda, mebellarni xona yoki ish kabinetida joylashtirishda qurilish chizmachiligining ko’rinishlari bilan u yoki bu darajada duch keladi. Bundan tashqari arxitektura ≪ graflka iili ≫ ning xususiyatlarini biiisli inson umumiy madaniyati va bilimlarining tashkil qiluvchilaridan biri hisoblanadi. Grafik diagrammalarni bajarishga o’rgatish Grafik va diagrammalar fan, texnika, tibbiyot, maorif va lurmushda keng qo’llaniladi. Fanda ular yordamida har xil murakkab jarayonlarning kechishi va qonuniyatlari o’rganiladi, tibbiyotda tashxis qo’yishda (kardiogrammalar,...) foydalaniladi, ishlab chiqarish, maorif va shu kabilarda ma’lum bir davr mobaynida biror sohadagi ko’rsatkichlaming o’zgarishlari sodda va tushunarli shaklda ifodalaniladi. O’quvchilar grafik va diagrammalar bilan matematika, fizika, iqtisodiy bilim asoslari, mehnat ta’limi darslarida va shuningdek gazeta hamda jurnallarni mutolaa qilish jarayonlarida tanishganlar. Shuning uchun biz grafik va diagrammalami o’qish va bajarishni bilishning 12 2-misol Fermer xo’jaligining sentabr oyidan mart oyigacha davrda dizel yoqilg’isi va benzin olish bo’yicha tovar birjasi bilan tuzgan shartnomalarining o’zgarish diagrammasini tuzing . 15 sohalar bilan bog’liq fanlami o’rganishda ko4p ishlatiladigan ma’lumotlami eslab qolish uchun foydalaniladi. Chiziqli grafiklar odatda o’zgaruvchan kattaliklar orasidagi bog’lanish va qonuniyatlami ochib berishda qo’llaniladi. Bu grafiklar aniq fanlar (matematika, fizika, ximiya,...)ni o’rganishda muhim o’rin tutishi bilan birgalikda, biror davr mobaynida kattalikning tashqi, iqtisodiy va ijtimoiy ta’sirlarga bog’liq aniq qonuniyallarsiz o’zgarishini ifodalashda ham keng qo’llaniladi (mamlakat aholi sonining o’sishi aholining biror mahsulotga bo’lgan talabining ortibyoki kamayib borishi,...). Klassifikation va strukturali sxemalar ko’pincha mahsulot tarkibiga kiruvchi qismlari o’rtasidagi bogManishlarni ifodalash, biror jarayonning ketma-ketligini ko’rsatish (ochib berish)da qo’I keladi. Bunday sxemalar tabiiy fanlami o’rganishda, texnik ijodkorlik va shunga o’xshash sohalarda qo’l keladi. 134-140-shakllarda mavzuu shakllar bilan badiiy bezalgan grafik va diagrammalardan ta ‘lim tizimida foydalanishga misollar keltirilgan. Bu yerda shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, mavzuli chizma va rasm bilan bezalgan grafik va diagrammalardan o’quv plakatlari tayyorlashda foydalanish yaramaydi. Bunda o’quvchining e ‘tibori dars mazmunini ochib beruvchi asosiy ma’lumotga jalb qilinmasdan, ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo’lgan grafik tasvirga qaratilib, dars samaradorligi pasayadi. 23 Quyida sektorli diagrammadan turli ko’rinishlarda foydalanishga misol keltiramiz. 19 mashina, stanok va qurilmalarmng hamda zamonaviy inson turmushiga keng kirib kelayotgan oshxona kombavnlari, kir yuvish mashinalari, dazmol, havo va suv tozalagichlari sxemalaridan foydalanishni tavsiya qilamiz. Sinfdagi o’quvchilarning ayrimlari radioelektronika yoki radiotexnika masalalariga qiziqish bildiradigan boMsalar, mavzu materiallarini birmuncha kengaytirish yoki fakultativ mashg’uiotlarda bunga qo’shimcha vaqt ajratish mumkin. ARXITEKTURA-QURILISH CHIZMALARINI O’RGA T1SH METODIKASI Kasb-hunar kollejlarining mos mutaxassisliklarida qurilish chizmachiligi chuqur o’rganilib, talabalar qurilish chizmalarining hamma turlarini o’qish va bajarish bo’yicha yetarlicha chuqur bilim va chizmachilik o’qituvchisining kasbiy faoliyatida bu bilimlami chuqur bilishlik talab qiiinadi. Respublikamizdagi umum ta’lim maklablarida qurilish chizmachiligini (chizmachilik kursida) o’qitishdan maqsad o’quvchilaming dunyoqarashini kengaytirish, arxitektor, loyihalovchi kasblari bilan tanishtirish, qurilish chizmalari, ulaming xususiyatlari bilan tanishtirish hamda o’quvcbilami ulami o’qishga o’rgatish deb belgilab qo’yilgan. chizmachilik kursidagi shu boMimda qurilish chizmalarining asosiy xususiyatlari , qurilish chizmalaridagi shartli≪ ≫ ≪ tasvirlar , qurilish chizmalarini o’qish tartibi mavzulari berilgan. Agar o’quv ≫ ≪ ≫ dasturiga asosan maktablarda qurilish chizmalarini o’rganishga nihoyatda kam vaqt ajratilganini hisobga olsak, o’quvchilar bu mavzulami ko’zlangan darajada o’zlashtirishlari ham qiyin. Chunki, qurilish chizmalari o’z xususiyatiga ko’ra texnik va mashinasozlikchizmalaridan katta farq qiladi. Buning sababi, tasvirlanayotgan obyektiaming katta oMchamlarda bo’lishi; konstruksiya tarkibiga kiruvchi materiallar turlarining ko’pligi; sanitariya texnika jihozlarini joylashtirish qoidalari va ulaming chizmada belgilanishi; plan, qirqim, fasadni bajarishning o’ziga xos tomonlari; bosh plan chizmalari va undagi shartli belgilar va hokazo. Bu ro’yxatni yana davom ettirish mumkin. Ana shu jihatlami 11 elektrik sxemalar sxemalar haqida ma’lumotlar berilgan bo’lib, o’quvchilami shu sxemalarni o’qishga o’rgatish ko’zda tutilgan. Kasb-hunar kollejlarning mos mutaxassisligida talabalar sxemalarni o’qish va bajarish malakalarini yetarucha chuqur o’rgangan bo’lishlari talab qilinadi. Umuman, har bir o’quvchini sxemalarni to’g’ri o’qish va undan turmushda foydalana oiish malakalarini egallaganligi muhim ahamiyatga ega deb hisoblaymiz. Shuning uchun sxemalami o’qish va bajarish bo’yicha asosiy ma’lumotlami keltirishni lozim topdik. Ishlatilish sohasi va mazmuniga ko’ra sxemalar chizmachilik kursining asosiy materialini tashkil qiladigan proeksiqn chizmachilikdan ko’pjihatlari bilan farqlanadi. Bu farqlar qisqacha quyidagilardan iborat: • Sxemalar ma’lum sohada qo’llaniladigan tayyor mahsulotlaming konstruksiyalarini ochib ko’rsatmasdan, ulaming tarkibiy qismlarini o’ta soddalashiirilgan shartli belgilar yordamida o’zaro bog’lanishi va harakatlarini tasvirlaydi; • Sxemalaming vazifasi biror ko’rinishdagi: mexanik (kinematic sxemalar), elektrik (elektr sxemalari), siqilgan havo yoki gaz (pnevmatik sxemalar) va h. energiyaning harakati va o’zgarishini yaqqol ko’rsatishdan iborat. Yaqqollikni ta’minlash maqsadida sxemaning hamma elementlari fazoda haqiqiy joylashgan o’miga qaramasdan bitta tekisiikka yoyib tasvirlanadi; • Sxemalaming vazifasi qurilma tarkibiga kiruvchi elementlami ko’rsatib berish emas, balki ulaming o’zaro aioqalari xarakterini ochishdan iborat bo’lganligi uchun sxema bu aloqalar xarakterining o’zgarish ehtimoli bilan bog’liq ma’lumotlarni (mexanik uzatmalarda tezlikning o’zgarishi, radiopriyomnik to’lqiniarini turli diapazonlarga to’g ‘rilash, televizor kanallarini almashtirish va h.) ham o’z ichiga olishi kerak. • Ko’p hollarda o’quvchining texnik bilimlarga egaligi talab qilinmaydigan murakkab bolmagan proeksion chizmani o’qishga nisbatan sxemalar bilan ishlash (ulami o’qish va bajarish), ma’lum darajada o’quvchilaming shu sohadagi texnik bilimlar saviyasiga bog’liq bo’ladi. O’quvchilarga qiziqarli va 5 Bulardan tashqari amalda klassifikatsion va strukturali sxemalar ham amaliyotda keng qo’llaniladi. Klassiflkatsion va strukturali sxemalar odatda mahsulot carkibiga kiruvchi qismlari o’rtasidagi o’zaro bog’lanishni ochib berishga xizmat qiladi. Bu turdagi sxemalardan o’quv adabiyotlarida biror tushunchalar va jarayonlarning mazmunini hamda tuzilishini sodda va tushunarli shaklda ifodalashda keng foydalaniladi. l-shakld a grafik tasvirlarning turlari tasvirlangan strukturali sxemasi. 4-shaklda ta ‘limning didaktik prinsiplari sxemalari keltirilgan. 4-misol. Quyidagi shaklda xalqaro baland minoralar federatsiyasi a ‘zolari bo’lgan eng baland minoralarning tasvirlari ko’rsatilgan. Ular balandliklari o’lchamlarining chiziqli diagrammasmi yasang. 5-misol Sekrorli diagrammada novvoychilik mahsulotlarining savdosi bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan. Sektorli diagramma ma ‘lumotla ridan foydalanib, berilgan kattaliklar bo’yicha ustunli diagramma chizing. Har bir ustunni l-sektor uchun chizib ko’rsatilgan ustunga o’xshatib hajmli ko’rinishda tasvirlang. 18 GRAFIK VA DIAGRAMMALARNI MAVZULI CHIZMA VA RASM BILAN BADIIY BEZASH USULLARI . Grafik va diagrammalar kundalik turmush sohalarida ham keng qo’llanilmoqda. Kishilarning dam olish joylari, jamoat transportlari, gazeta va jumallardagi ishlab chiqarish sohasi yoki korxonalar faoliyati rivojlanish yoki o’sishini reklama qilishda grafik va diagrammalar maqsadni lo’nda va aniq ifodalash uchun xizmat qiladi. Reklama maqsadida tayyorlanadigan grafik va diagrammalar o’quv va ilmiy adabiyotlardagi grafik va diagrammalardan o’zining ta’sirchanligi bilan farqlanadi. O’quv va ilmiy adabiyotlarda keltiriladigan grafik va diagrammalar faqat o’rganilayotgan jarayonyoki qonuniyatdagi kattaliklar o’rtasidagi boglanishlarni ochib berishga xizmat qiladi. Ularda mavzuga aloqasi boimagan, o’quvchining diqqatini chalg’itadigan hech qanday ortiqcha grafik tasvir yoki 20 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T., “O„zbekiston”, 1997. 2. Ro„zimurodov O. M., Haydarov T . Masafoli o„qitish texnologiyalari va tamoyillari. T., “Istiqlol”, 2006. 3. Abduqodirov A. A . Masofali o„qitishga doir yuz savolga yuz javob. T., O„zR Prezidenti “Istedod”, 2005. 4. Azizxodjayeva N.N . Pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskoe masterstvo. Т .,”Cho„lpon”, 2005. 5. Azizxodjayeva N.N . Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. T., “Adabiyot jamg armasi”, 2006. ‟ 6. Allayorov I.A . Didakticheskie osnovi aktivnogo obucheniya upravlencheskim dissiplinam. T., “Fan”, 1994. 7. Ro„ziyev E.I., Ashirboyev A.O . Muhandislik grafikasini o„qitish metodikasi. T., “Fan va texnologiya”, 2010. 8. Rahmonov I . Chizmachilikdan didaktik o„yinlar. T., “O„qituvchi”, 1992. 25 MUNDARIJA I. KIRISH………………………………………………………………...........3 I BOB GRAFIK VA DIAGRAMMALARNI BAJARISHGA O’RGATISH I.1. Sxemalar va qurilish chizmalarini o’qish va bajarishni o’rgatish metodikasi ………………………………….…………..……….……...4 I.2. Arxitektura-Qurilish chizmalarini o’rgatish…………….…….. ….….11 I.3. Grafik diagrammalarni bajarishga o’rgatish ……………………..…..12 II. XULOSA………………………………………………………………….. 2 III. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………... 26 2 jihozlash, devoriy gazetalardagi maqolalarga grafik ilovalar (rasm, chizma ,...) tayyorlashda foydalanish mumkin. Ustunli va sektorli diagrammalar ko’pincha ma’lum bo’lgan biror statistik ma’lumotni ifodalashda xizmat qiladi. Bunday diagrammalardan ijtimoiy 22

Sxemalar va qurilish chizmalarini o’qish va bajarishni o’rgatish metodikasi 

KIRISH………………………………………………………………...........3

I BOB GRAFIK VA DIAGRAMMALARNI BAJARISHGA

O’RGATISH

  1. Sxemalar va qurilish chizmalarini o’qish va bajarishni o’rgatish metodikasi ………………………………….…………..……….……...4
  2. Arxitektura-Qurilish chizmalarini o’rgatish…………….……..….….11
  3. Grafik diagrammalarni bajarishga o’rgatish……………………..…..12
  4. XULOSA…………………………………………………………………..2
  5. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………...26
Купить