Tafakkurni tadqiq etish - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	171.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Tafakkurni tadqiq etish

Sotib olish

MUNDАRIJА:
KIRISH ................................................................................................................... 3
I BOB. TAFFAKURNING TA’RIFI VA TUSHUNCHASI ................................. 6
1.1. Taffakurning asosiy xususiyatlari ................................................................... 6
1.2. Taffakurning boshqa mental jarayonlar bilan aloqasi ................................... 13
II BOB. TAFFAKURNING SHAKLLARI VA TURLARI ................................ 19
2.1. Taffakurning rivojlanishi va shakllanishi ...................................................... 19
2.2. Taffakurning zamonaviy ilmlar bilan aloqasi ............................................... 26
2.3. Taffakurning psixologiya fanidagi o'rni ........................................................ 29
III BOB. TAFAKKURNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI VA
AMALIY TAVSIYALAR ................................................................................... 36
3.1. Ta'lim jarayonida tafakkurni rivojlantirish imkoniyatlari ............................. 36
2-3-kurs talabalaridan olingan tafakkurni rivojlantirish testlari natijalari ............ 36
Qo'llanilgan metodika: Sternberg tafakkur uslublari testi .................................... 36
Test natijalari ........................................................................................................ 37
Tafakkur turlari bo'yicha o'rtacha natijalar ........................................................... 38
.............................................................................................................................. 38
Eng yuqori natijalar .............................................................................................. 38
.............................................................................................................................. 39
Metodologik xulosalar .......................................................................................... 39
3-kurs talabalari test natijalari .............................................................................. 40
Tafakkur turlari bo'yicha o'rtacha natijalar ........................................................... 40
.............................................................................................................................. 41
Eng yuqori natijalar .............................................................................................. 41
.............................................................................................................................. 42
Metodologik xulosalar .......................................................................................... 42
2-kurs va 3-kurs talabalarining tafakkur ko'rsatkichlari qiyosiy tahlili ....................................................... 43
1. O'rtacha ko'rsatkichlar qiyosiy tahlili ............................................................... 43
.............................................................................................................................. 43
1

2. Eng yuqori ko'rsatkichlarning qiyosiy tahlili ................................................... 44
.............................................................................................................................. 44
.............................................................................................................................. 45
3. Tafakkur turlari bo'yicha qiyosiy tahlil ............................................................ 45
Analitik tafakkur ................................................................................................................................. 45
Ijodiy tafakkur .................................................................................................................................... 45
Tanqidiy tafakkur ............................................................................................................................... 45
4. Kurslar o'rtasidagi asosiy farqlar ...................................................................... 45
5. Xulosa va tavsiyalar ......................................................................................... 46
Xulosalar: ........................................................................................................................................... 46
Tavsiyalar: .......................................................................................................................................... 46
3.2. Tafakkurni rivojlantirish bo'yicha amaliy tavsiyalar va mashqlar ................ 47
1. Analitik tafakkurni rivojlantirish usullari ......................................................... 47
Amaliy tavsiyalar: ............................................................................................................................... 47
Amaliy mashqlar: ............................................................................................................................... 48
2. Ijodiy tafakkurni rivojlantirish usullari ............................................................ 48
Amaliy tavsiyalar: ............................................................................................................................... 48
Amaliy mashqlar: ............................................................................................................................... 49
3. Tanqidiy tafakkurni rivojlantirish usullari ....................................................... 49
Amaliy tavsiyalar: ............................................................................................................................... 49
Amaliy mashqlar: ............................................................................................................................... 50
4. Kompleks tafakkurni rivojlantirish usullari ..................................................... 50
Amaliy tavsiyalar: ............................................................................................................................... 50
Amaliy mashqlar: ............................................................................................................................... 51
5. Tafakkurni rivojlantirish uchun kundalik amaliyotlar ...................................... 51
XULOSA .............................................................................................................. 53
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI .......................................... 55
ILOVALAR .......................................................................................................... 58
Sternberg tafakkur uslublari testi .............................................................................................................. 58
Testning maqsadi .................................................................................................. 58
Test savollaridan namunalar: ................................................................................ 59
Natijalarni baholash .............................................................................................. 60
2

KIRISH
Zamonaviy dunyoda inson faoliyatining barcha sohalarida taffakur muhim rol
o'ynaydi. Taffakur – bu insonning atrof-muhitni anglash, unga o'z ta'sirini
ko'rsatish va murakkab vaziyatlarni hal qilish uchun foydalanadigan mental
jarayon bo'lib, u inson hayotining asosiy elementlaridan biridir. Bugungi kunda
global miqyosda o'zgaruvchan sharoitlar va tezkor axborot oqimlari bilan
to'qnashuvchi jamiyatda taffakurning rivojlanganligi va samarali foydalanilishi har
bir shaxs uchun zaruriyatga aylanib ketgan. Shu sababli, taffakurni chuqur
o'rganish va uni rivojlantirish yo'llarini aniqlash zamon talabi deb hisoblanadi.
Tafakkur - inson bilish faoliyatining yuqori shakli bo'lib, ijtimoiy-tarixiy
tajribaga asoslangan murakkab bilish jarayonidir. Tafakkurni tadqiq etish
psixologiya, pedagogika, falsafa va neyrofan sohalarining eng muhim
masalalaridan biri hisoblanadi.
Tafakkur orqali inson atrofdagi voqelikni, uning muhim xususiyatlari,
aloqalari va munosabatlarini aks ettiradi. Bu jarayon orqali inson voqelikning
bevosita idrok qilib bo'lmaydigan tomonlarini ham anglab oladi.
3

Ushbu kurs ishining maqsadi tafakkurning asosiy xususiyatlarini, turlarini,
uning shakllanish qonuniyatlarini o'rganish hamda zamonaviy tafakkurni tadqiq
etish metodlarini tahlil qilishdan iborat.
Hozirgi zamon sharoitida tafakkurni o'rganish nafaqat nazariy, balki amaliy
ahamiyatga ham ega. Chunki tafakkur jarayonlarini to'g'ri tashkil etish, yoshlar
tafakkurini rivojlantirish usullarini ishlab chiqish — ta'lim tizimining eng dolzarb
vazifalaridan biridir.
M а vzuning d о lz а rbligi Tafakkurni tadqiq etish mavzusi bugungi kunda
alohida dolzarblik kasb etmoqda. Zamonaviy jamiyatda intellektual salohiyat,
tanqidiy fikrlash va muammolarni hal qilish qobiliyati muhim ahamiyatga ega.
Axborot texnologiyalari rivojlanib, bilimlar hajmi keskin oshib borayotgan davrda
inson tafakkurining xususiyatlarini, uning rivojlanish qonuniyatlarini va samarali
tafakkur jarayonlarini shakllantirishning ilmiy asoslarini o'rganish dolzarb
ahamiyatga ega.
Mamlakatimizda ta'lim tizimini takomillashtirish, yoshlarning intellektual
salohiyatini oshirish va innovatsion fikrlashni rivojlantirish masalalari davlat
siyosati darajasiga ko'tarilgan hozirgi sharoitda tafakkurni tadqiq etish nafaqat
nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek,
zamonaviy ta'lim jarayonida o'quvchi-talabalarning tafakkurini rivojlantirish
metodikalarini takomillashtirish zarurati ham ushbu mavzuning dolzarbligini
belgilaydi.
Kurs ishining mаqsаdi tafakkur jarayoni, uning turlari, shakllari va
rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etish, zamonaviy psixologik-
pedagogik yondashuvlar asosida tafakkurni o'rganish metodlarini tahlil qilish
hamda tafakkurni rivojlantirish bo'yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vаzifаlаri:
1. Tafakkur tushunchasi, uning mohiyati va asosiy xususiyatlarini ilmiy
adabiyotlar tahlili asosida o'rganish;
2. Tafakkurning psixologik, pedagogik va falsafiy jihatdan tadqiq etilishining
nazariy asoslarini yoritish;
4

3. Tafakkur jarayonlari va turlarini tasniflab, ularning o'ziga xos xususiyatlarini
aniqlash;
4. Tafakkurni tadqiq etishning zamonaviy metodlarini tahlil qilish va ularning
samaradorligini baholash;
5. Turli yosh davrlarida tafakkurning rivojlanish xususiyatlarini aniqlash;
6. Tafakkurni rivojlantirish bo'yicha amaliy tavsiyalar va metodik tavsiyalar
ishlab chiqish.
Kurs ishining о b’ е kti inson tafakkuri, uning tuzilishi, faoliyat ko'rinishlari va
rivojlanish qonuniyatlari olingan. Tadqiqot doirasida tafakkurning individual
xususiyatlari, uning turlari, tafakkur operatsiyalari va tafakkurning shakllanish
jarayonlari o'rganiladi.
Kurs ishining predmeti tafakkur jarayonlarining psixologik-pedagogik
xususiyatlari, tafakkurni rivojlantirish omillari, zamonaviy ta'lim muhitida
tafakkurni shakllantirishning samarali usullari va tafakkur tadqiqotining
metodologik asoslaridir. Shuningdek, tadqiqot predmetiga turli yosh davrlarda
tafakkurning rivojlanish dinamikasi va o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash ham
kiradi.
Tаdqiqоt bаzаsi: Tоshkеnt amaliy fanlar universiteti 2-kurs talabalarining
10 nаfаri, 3-kurs talabalarining 10 nаfаri tаnlаb оlindi.
Tаdqiqоt mеtоdlаri :
Sternberg tafakkur uslublari testi
Kurs ishining ilmiy аhаmiyаti tafakkur haqidagi zamonaviy ilmiy
qarashlarni tizimlashtirish va umumlashtirishda namoyon bo'ladi. Tafakkurni
tadqiq etishning metodologik asoslarini takomillashtirish orqali psixologiya va
pedagogika fanlariga muayyan hissa qo'shiladi. Tadqiqot jarayonida tafakkur
rivojlanishining zamonaviy nazariyalari tahlil qilinib, ularni boyitish imkoniyatlari
ko'rsatiladi. O'zbek tilidagi ilmiy adabiyotlarda tafakkur tadqiqoti bo'yicha mavjud
ma'lumotlarni to'ldirish ham ishning ilmiy ahamiyatini belgilovchi omillardan
biridir.
5

Kurs ishining аmаliy аhаmiyаti tafakkurni rivojlantirish bo'yicha ishlab
chiqilgan tavsiyalarning ta'lim jarayonida qo'llanilishi imkoniyatlari bilan
belgilanadi. Tadqiqot natijalaridan o'qituvchilar va psixologlar amaliy
faoliyatlarida samarali foydalanishlari mumkin, bu esa, o'quvchilarning tafakkur
qobiliyatlarini maqsadli rivojlantirishga ko'maklashadi. Ishda keltirilgan tafakkurni
tadqiq etish metodlari to'g'risidagi ma'lumotlar amaliy diagnostika ishlarini olib
borishda muhim manba bo'lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, kurs ishida
keltirilgan materiallar talabalarning keyingi ilmiy-tadqiqot ishlarida nazariy va
amaliy asos sifatida qo'llanilishi, shuningdek, ta'lim muassasalarida tafakkurni
rivojlantirish dasturlarini yaratishda amaliy tavsiyalar sifatida foydalanilishi
mumkin.
Kurs ishi mundаrijа, uch bоb, xulоsа hаmdа fоydаlаnilgаn аdаbiytоlаr
r о ’yxаtidаn ibоrаt.
I BOB. TAFFAKURNING TA’RIFI VA TUSHUNCHASI
1.1. Taffakurning asosiy xususiyatlari
Taffakur – bu inson ongining eng murakkab va tabaqalangan jarayonlaridan
biri bo'lib, u insonning atrof-muhitni anglash, unga ta'sir ko'rsatish va hayotdagi
muammolarni hal qilishda asosiy vosita hisoblanadi. Taffakurning ta'rifi va
tushunchasi falsafa, psixologiya, pedagogika va neyrofiziologiya kabi fanlarning
markaziy mavzularidan biri hisoblanadi. Bu bobda biz taffakurning mohiyatini,
uning ta'rifi, xususiyatlari va boshqa mental jarayonlar bilan aloqasini chuqurroq
o'rganamiz.
Taffakurning ta'rifi turli fan sohalarida har xil tarzda berilishi mumkin. Falsafiy
nuqtai nazardan taffakur – bu insonning dunyo haqidagi bilimlarini tahlil qilish,
sintez qilish va yangi g'oyalarni ishlab chiqish jarayoni hisoblanadi. 1
Psixologik
nuqtai nazar esa taffakur – bu miyada sodir bo'ladigan mental jarayon bo'lib, uning
1
Abdullaev, S. (2020). "Tafakkur psixologiyasi". Toshkent: "O'qituvchi" nashriyoti. 148 b.
6

asosiy vazifasi ma'lumotlarni qayta ishlash, ularni tushunish va natijada qaror
qabul qilishdir.
Falsafiy ta’rif:
Falsafada taffakur asosan mantiqiy fikrlash, abstrakt g'oyalarni ishlab chiqish va
ularga amaliy ahamiyat berish bilan bog'liq. Aristotel taffakurni “bilishning eng
yuqori darajasi” deb atagan, chunki u faqat oddiy sezgi emas, balki sezgilarni tahlil
qilish va ularni umumlashtirish orqali yangi bilimlarni yaratishni anglatadi.
Psixologik ta’rif:
Psixologiyada taffakur – bu insonning ongida ma'lumotlarni qayta ishlash va shu
asosda yangi bilimlarni hosil qilish jarayoni sifatida qaraladi. U sezgi, diqqat va
xotira bilan uzviy ravishda bog'langan va insonning atrof-muhit bilan munosabatini
tartibga soluvchi asosiy qurol hisoblanadi.
Pedagogik ta’rif:
Ta'lim sohasida taffakur – bu o'quvchilarning bilim olish, ularga tahlil qilish va
amaliyotda qo'llash qobiliyatini rivojlantirish jarayoni hisoblanadi. Bunday holda
taffakur ta'limning asosiy vositasiga aylanadi.
2. Taffakurning asosiy xususiyatlari
Taffakurning bir necha muhim xususiyatlari mavjud, ular quyidagilardan iborat:
a) Faollik:
Taffakur passiv jarayon emas, balki insonning ongida faol ravishda amalga
oshadigan jarayondir. U insonning o'zi tomonidan boshqariladi va maqsadga
yo'naltirilgan.
b) Maqsadga yo’naltirilganlik:
Taffakur har doim biror maqsadga erishishga intiladi. Masalan, muammo
yechish, yangi bilimlarni olish yoki rejalashtirish kabi maqsadlar taffakurning
asosini tashkil etadi.
c) Muammoli tabiat:
Taffakur asosan muammolar bilan bog'liq holda sodir bo'ladi. Insonning
taffakur jarayonida asosiy vazifasi – mavjud muammoni aniqlash, uni tahlil
qilish va echim topishdan iborat.
7

d) Abstraktligi:
Taffakur sezgi organlari bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liq bo'lmagan abstract
g'oyalarni qayta ishlashga qodir. Masalan, matematik formulalar, falsafiy
g'oyalarni tushunish va ularni amaliyotga tatbiq qilish taffakurning
abstraktligini ifodalaydi.
e) Tahliliy va sintetiklik:
Taffakur jarayonida inson biror hodisani ajratib olish (tahlil qilish) va keyin
ularni bir butun holatga keltirish (sintez qilish) qobiliyatiga ega bo'ladi.
3. Taffakurning boshqa mental jarayonlar bilan aloqasi
Taffakur insonning boshqa mental jarayonlari bilan yaqindan bog'langan. U
sezgi, diqqat, xotira va his-tuyg'ular bilan uzviy aloqada bo'lib, ulardan ta'sirlanadi
va ularni ham ta'sirlaydi.
a) Sezgi bilan aloqa:
Sezgi taffakurning asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Ko'rish, eshitish,
hidlash, ta'mlash va sezish organlari orqali olgan ma'lumotlar taffakur
jarayonida qayta ishlanadi va tahlil qilinadi.
b) Diqqat bilan aloqa:
Diqqat taffakurning samaradorligini oshirishda muhim rol o'ynaydi. Agar inson
diqqatini biror masala yoki muammo atrofida to'plashsa, taffakur jarayoni
yanada samarali bo'ladi.
c) Xotira bilan aloqa:
Xotira taffakur uchun zaruriy shartdir. Chunki taffakur jarayonida avvaldan
saqlangan bilimlar va tajribalar qayta ishlanadi va yangi bilimlar hosil
qilinishida foydalaniladi.
d) His-tuyg’ular bilan aloqa:
His-tuyg'ular taffakur jarayonini ham ta'sirlaydi. Masalan, kuchli emotsional
holatlar taffakurni sekinlashtirishi yoki aksincha, tezlashtirishi mumkin.
4. Taffakurning turlari va shakllari
Taffakur turli shakllarda namoyon bo'lishi mumkin. Ular quyidagilardan iborat:
8

Aniq taffakur – bu mantiqiy va sistemali tarzda olib boriladigan jarayon bo'lib,
unda natijalar aniq va isbotlangan bo'ladi. Noaniq taffakur esa sezgi va intuitiv
elementlarga asoslangan bo'lib, unda natijalar aniq isbotlanmagan bo'lishi mumkin.
Induktiv taffakur – bu juziy ma'lumotlardan umumiy xulosalarga kelish
jarayonidir. Deduktiv taffakur esa umumiy qoidalar asosida juziy natijalarga yetib
borishni anglatadi. 2
Ilmiy taffakur – bu ilmiy usullar asosida olib boriladigan jarayon bo'lib, unda
faktlar va dalillar ustunlik qiladi. Ijodiy taffakur esa yangi g'oyalarni ishlab chiqish
va innovatsion loyihalarni yaratishga qaratilgan
Amaliy taffakur – bu kundalik hayotda qo'llaniladigan taffakur shakli bo'lib,
unda inson amaliy masalalarni hal qilishga intiladi.
5. Taffakurning kurslari. Taffakur jarayoni odatda bir necha kursda amalga
oshadi:Muammoni aniqlash:Taffakur jarayonining birinchi kursi – bu muammo
yoki vazifa aniqlanadi. Bu kursda inson muammo sifatida qaraladigan holatni
aniqlaydi.
Ma’lumotlarni to’plash:
Keyingi kursda inson muammoni hal qilish uchun kerakli ma'lumotlarni
to'playdi. Bu kursda sezgi, xotira va diqqat aktiv ishlaydi.
Alternativ echimlar izlash:
Inson bir nechta echim variantlarini ishlab chiqadi va ulardan eng yaxshi
variantni tanlashga intiladi.
Natijani baholash:
Tanlangan echim amalga oshirilib, natija baholanadi. Agar natija kutgan
natijaga mos kelmasa, jarayon qayta takrorlanadi.
6. Taffakurning inson faoliyatidagi roli
Taffakur inson faoliyatining barcha sohalarida muhim rol o'ynaydi. U ta'lim,
biznes, fan-texnika va kundalik hayotda keng qo'llaniladi.Ta’lim sohasida:
Taffakur ta'limning asosiy vositasidir. O'quvchilar bilim olish, ularga tahlil qilish
2
Ahmedov, M. (2020). "Tafakkur psixologiyasi". Toshkent: "O'qituvchi" nashriyoti.
9

va amaliyotda qo'llash qobiliyatini rivojlantirish uchun taffakurni rivojlantirish
zarur.
Biznes sohasida:Biznesda taffakur strategik rejalashtirish, qaror qabul qilish va
muammolar bilan kurashishda asosiy qurol hisoblanadi.
Fan-texnika sohasida:Ilmiy tadqiqotlar va innovatsion loyihalarni yaratishda
taffakur asosiy vosita hisoblanadi. Yangi g'oyalarni ishlab chiqish va ularni
amaliyotga tatbiq qilish taffakurning natijasidir.
Kundalik hayotda:Kundalik hayotda taffakur insonning rejalashtirish, muammolar
bilan kurashish va o'zini o'zi rivojlantirish qobiliyatini oshiradi.
Taffakur – bu inson ongining eng murakkab va dolzarb jarayonlaridan biri
bo'lib, u inson faoliyatining barcha sohalarida muhim rol o'ynaydi. Taffakurning
ta'rifi, xususiyatlari, turlari va kurslari chuqur o'rganilishi lozim bo'lgan mavzudir.
Taffakur jarayonini tushunish orqali inson o'zini-o'zi rivojlantirish, atrof-muhit
bilan munosabatlarini yaxshilash va hayotdagi muammolarni hal qilish qobiliyatini
oshirishi mumkin.
Taffakur – bu inson ongining eng murakkab va tabaqalangan jarayonlaridan biri
bo'lib, u insonning atrof-muhitni anglash, unga ta'sir ko'rsatish va hayotdagi
muammolarni hal qilishda asosiy vosita hisoblanadi. Taffakurning mohiyatini
chuqurroq tushunish uchun uning asosiy xususiyatlarini o'rganish zarur. Bu
xususiyatlar taffakurning faollik, maqsadga yo'naltirilganlik va muammoli
tabiatiga bog'liq bo'lib, ular taffakur jarayonining samaradorligini va natijalarini
aniqlaydi. Quyida biz har bir xususiyatni alohida-alohida chuqurroq ko'rib
chiqamiz.
Taffakur passiv emas, balki faol jarayondir. U insonning ongida sodir bo'ladigan
va ma'lumotlarni qayta ishlash, tahlil qilish, sintez qilish va yangi bilimlar hosil
qilishni o'z ichiga olgan jarayon hisoblanadi. Faollik taffakurning eng muhim
xususiyatlaridan biri bo'lib, u quyidagi jihatlar bilan namoyon bo'ladi:
Insonning ixtiyoridagi faolligi:
Taffakur insonning o'zi tomonidan boshqariladigan jarayondir. Unga sezgi
organlari orqali olingan ma'lumotlar asosida fikrlash, tahlil qilish va natijaga
10

erishish uchun intellektual kuch sarflash lozim. Masalan, matematik masala
yechishda yoki strategik rejalashtirishda insonning faol ishtiroki talab etiladi.
Fikrlash jarayonining uzluksizligi:
Taffakur doimo davom etuvchi jarayon sifatida namoyon bo'ladi. Biror
muammo ustida ishlaganda, inson turli usullar va g'oyalarni sinab ko'radi, natijada
yangicha yechimlar topadi. Masalan, ilmiy tadqiqotlar olib borishda tadqiqotchilar
bir necha kurslarni o'tkazib, natijaga yetib boradilar. 3
Faollikni rivojlantirish imkoniyatlari:
Taffakurning faollik xususiyati uni rivojlantirishga ham imkon beradi.
Masalan, turli mental mashqlar (puzzles yechish, strategik o'yinlar, kreativ
vazifalar) orqali taffakur jarayoni yanada faollashtirilishi mumkin. Bundan
tashqari, ta'lim sohasida faollikni rivojlantirish uchun muammoli o'qitish
texnologiyalari qo'llaniladi.
Faollikning individual xususiyatlari:
Har bir insonning taffakuri shaxsiyatiga bog'liq holda turlicha namoyon bo'ladi.
Ba'zi odamlar analitik fikrlashga moyil bo'lsa, boshqalari esa ijodiy yondashuvga
ega bo'ladi. Shuning uchun faollik darajasi ham individning qobiliyatlariga va
tajribasiga bog'liq.
Maqsadga yo'naltirilganlik
Taffakur har doim biror maqsadga erishishga intiladi. Bu xususiyat
taffakurning mahsuldarligini va samaradorligini aniqlaydi. Maqsadga
yo'naltirilganlik quyidagi jihatlar bilan namoyon bo'ladi:
Aniq maqsadlarni belgilash:
Taffakur jarayonining birinchi kursi – bu aniq maqsadni aniqlashdir. Masalan,
muammo yechishda inson avval muammoni tushunishi va unga qarshi qanday
yondashish kerakligini aniqlashi lozim. Agar maqsad aniq bo'lmasa, taffakur
jarayoni tartibsiz va natijasiz bo'lishi mumkin.
Maqsadga erishish uchun resurslardan foydalanish:
3
G'oziev, E. (2021). "Umumiy psixologiya: tafakkur jarayonlari". Toshkent: TDPU nashriyoti. 287 b.
11

Taffakur jarayonida inson mavjud bilimlar, tajribalar va sezgi organlaridan
foydalanadi. Masalan, biznesda strategik rejalashtirishda statistik ma'lumotlar,
marketing tahlillari va mijozlar bilan bog'liq ma'lumotlar ishlatiladi.
Maqsadga erishish uchun strategiya ishlab chiqish:
Maqsadga erishish uchun inson turli strategiyalarni ishlab chiqadi va ulardan
eng samaralisini tanlaydi. Masalan, ilmiy tadqiqotlar olib borishda tadqiqotchilar
bir necha gipotezalar ishlab chiqadilar va ularni tekshirish orqali eng yaxshi
variantni tanlashadi.
Natijani baholash va maqsadni tuzatish:
Taffakur jarayonining yakuniy kursi – bu natijani baholash va kerak bo'lganda
maqsadni tuzatishdir. Agar natija kutgan natijaga mos kelmasa, inson maqsadni
qayta aniqlash va strategiyani o'zgartirishga intiladi.
Maqsadga yo'naltirilganlikning amaliy ahamiyati:
Taffakurning maqsadga yo'naltirilganlik xususiyati unda amaliyotda keng
qo'llanilish imkonini beradi. Masalan, ta'lim sohasida o'quvchilarning bilim olish
maqsadlarini aniqlash va ularga erishish uchun strategiya ishlab chiqish
taffakurning bu xususiyatini namoyon qiladi.
Muammoli tabiati
Taffakur asosan muammolar bilan bog'liq holda sodir bo'ladi. U muammoni
aniqlash, uni tahlil qilish va echim topishga qaratilgan jarayon hisoblanadi.
Muammoli tabiat quyidagi jihatlar bilan namoyon bo'ladi:
Muammoni aniqlash:
Taffakur jarayonining birinchi kursi – bu muammoni aniqlashdir. Muammo –
bu inson uchun noaniq yoki echimi topilmagan holat bo'lib, u taffakur jarayonini
boshlashga sabab bo'ladi. Masalan, fan-texnika sohasida yangi texnologiyani ishlab
chiqishda muammo sifatida mavjud texnologiyalarning kamchiliklari aniqlanadi.
Muammo ustida ishlash:
Muammoni aniqlagandan keyin inson uni tahlil qiladi va echim izlashga
kirishadi. Bu jarayonda sezgi, diqqat, xotira va boshqa mental jarayonlar aktiv
12

ishlaydi. Masalan, tibbiyot sohasida kasallikni davolash uchun dastlab kasallikning
sababini aniqlash va undan keyin davolash usullarini tanlash kerak.
Muammoli vaziyatlarni hal qilish strategiyasi:
Taffakur jarayonida inson turli strategiyalarni ishlab chiqadi va ulardan eng
samaralisini tanlaydi. Masalan, biznesda muammoli vaziyatlarni hal qilishda
SWOT tahlili (kuchli tomonlar, zaifliklar, imkoniyatlar va tahdidlar) kabi usullar
qo'llaniladi.
Muammoni hal qilishning natijalari:
Taffakur jarayonining yakuniy kursi – bu muammoni hal qilish va natijani
baholashdir. Agar natija kutgan natijaga mos kelmasa, inson muammoli vaziyatni
qayta tahlil qilish va yangi echimlar izlashga intiladi.
Muammoli tabiatning dolzarbligi:
Zamonaviy dunyoda global miqyosda o'zgaruvchan sharoitlar va tezkor
axborot oqimlari bilan to'qnashuvchi jamiyatda muammoli vaziyatlarni hal qilish
qobiliyati har bir shaxs uchun zaruriyatga aylanib ketgan. Shu sababli, taffakurning
muammoli tabiati zamon talabi deb hisoblanadi.
Taffakurning faollik, maqsadga yo'naltirilganlik va muammoli tabiati uning
asosiy xususiyatlarini tashkil etadi. Ushbu xususiyatlar taffakur jarayonining
samaradorligini va natijalarini aniqlaydi. Faollik orqali inson taffakur jarayonini
boshqaradi va uni rivojlantiradi. Maqsadga yo'naltirilganlik taffakurni mahsuldar
va samarali qiladi. Muammoli tabiat esa taffakurni murakkab vaziyatlarni hal
qilishga qaratilgan jarayon sifatida namoyon qiladi. Taffakurning bu xususiyatlari
inson faoliyatining barcha sohalarida muhim rol o'ynaydi va uning rivojlanishiga
katta ta'sir ko'rsatadi.
1.2. Taffakurning boshqa mental jarayonlar bilan aloqasi
Taffakur – bu inson ongining murakkab va tabaqalangan jarayonlaridan biri
bo'lib, u boshqa mental jarayonlar bilan yaqindan bog'liqdir. His-tuyg'ular, diqqat,
xotira va sezgi kabi jarayonlar taffakur jarayonini shakllantirishda va uning
samaradorligini oshirishda muhim rol o'ynaydi. Taffakurning boshqa mental
13

jarayonlar bilan uzviy aloqasini chuqurroq o'rganish orqali insonning fikrlash
qobiliyatini rivojlantirish va uni amaliyotda qo'llash imkoniyatlari kengayadi.
Quyida biz taffakurning his-tuyg'ular, diqqat, xotira bilan bog'liqligini alohida-
alohida ko'rib chiqamiz.
Taffakurning his-tuyg'ular bilan bog'liqligi
His-tuyg'ular – bu insonning sezgi organlari orqali olgan ma'lumotlarga
javoban vujudga keladigan emotsional reaksiyalardir. Taffakur esa mantiqiy va
analitik jarayon bo'lib, his-tuyg'ular bilan yaqindan bog'langan. His-tuyg'ular
taffakur jarayoniga quyidagicha ta'sir ko'rsatadi: 4
Emotsional motivatsiya:
His-tuyg'ular taffakurni faollashtirishda muhim rol o'ynaydi. Masalan, qiziqish,
hayrat yoki ehtiros kabi ijobiy his-tuyg'ular insonni yangi g'oyalarni ishlab chiqish
va muammolarni hal qilishga undaydi. Shuningdek, urg'u, qo'rqinch yoki
bezovtalik kabi salbiy his-tuyg'ular ham taffakur jarayonini sekinlashtirishi
mumkin.
Qaror qabul qilishdagi rol:
Qaror qabul qilish jarayonida his-tuyg'ular muhim omil bo'lib, ular insonning
tanlovlariga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, biror loyiha ustida ishlashda inson hayajonli
bo'lsa, u yanada faol fikrlaydi va tezroq natijaga erishadi. Agar esa inson
hayvonlanib ketgan bo'lsa, taffakur jarayoni sekinlashishi mumkin.
Ijodiy fikrlashdagi ta'sir:
Ijodiy fikrlashda his-tuyg'ular maxsus rol o'ynaydi. Masalan, san'atkorlar va
yozuvchilar o'z ijodlarini yaratishda sezgilariga va his-tuyg'ulariga tayanishadi. Bu
jarayonda taffakur his-tuyg'ular bilan birgalikda ishlaydi va yangi g'oyalarni ishlab
chiqishga yordam beradi.
Muammoli vaziyatlarda his-tuyg'ular insonning taffakur jarayoniga ta'sir
ko'rsatishi mumkin. Masalan, qo'rqinch yoki bezovtalik kabi his-tuyg'ular
muammo yechish jarayonini qiyinlashtirishi mumkin. Ammo ijobiy his-tuyg'ular,
masalan, umid yoki ishonch, insonni muammolarni hal qilishga undaydi.
4
Karimova, V. (2021). "Psixologiyada tafakkur nazariyalari". Toshkent: "Yangi asr avlodi". 196 b.
14

Taffakurning diqqat bilan bog'liqligi
Diqqat – bu insonning biror ob’ekt yoki jarayonga to'liq e'tibor qaratishi
hisoblanadi. Taffakur jarayonida diqqatning roli juda muhim, chunki diqqat
taffakurning samaradorligini oshiradi. Diqqat bilan taffakurning bog'liqligi
quyidagi jihatlar bilan namoyon bo'ladi:
Fokuslash va markazlash:
Taffakur jarayonida diqqat insonni biror masala yoki muammo atrofida
to'plashga yordam beradi. Masalan, ilmiy tadqiqotlar olib borishda tadqiqotchilar
aniq bir masalaga diqqat qaratib, unga chuqurroq kirishishadi.
Ma'lumotlarni filtrlash:
Diqqat taffakur jarayonida keraksiz axborotlardan xalos bo'lishga yordam
beradi. Inson bir vaqtning o'zida ko'plab ma'lumotlar bilan ishlashga qodir
bo'lmaydi. Shuning uchun diqqat asosiy ma'lumotlarni ajratib olish va ularni tahlil
qilishga yordam beradi.
Amaliyotdagi ahamiyati:
Ta'lim sohasida diqqatning rivojlanishi o'quvchilarning taffakur qobiliyatini
oshirishda muhim rol o'ynaydi. Masalan, dars jarayonida o'quvchilarning diqqatini
biror masala yoki mavzu atrofida to'plash orqali ularga chuqurroq tushunchalar
berish mumkin.
Diqqatning chegaralari:
Inson diqqati cheklangan bo'lib, u bir vaqtning o'zida ko'p narsaga e'tibor
qaratolmaydi. Shuning uchun taffakur jarayonida diqqatni to'g'ri taqsimlash
muhim. Masalan, bir necha vazifani bir vaqtda bajarishga harakat qilganda diqqat
tarqalishi mumkin va taffakur jarayoni sekinlashishi mumkin.
Taffakurning xotira bilan bog'liqligi
Xotira – bu insonning avvaldan olgan bilimlarini va tajribalarini saqlash va
kerak paytida ulardan foydalanish qobiliyatidir. Taffakur jarayonida xotira juda
muhim rol o'ynaydi, chunki taffakur avvaldan saqlangan bilimlar va tajribalar
asosida amalga oshadi. Xotira bilan taffakurning bog'liqligi quyidagi jihatlar bilan
namoyon bo'ladi:
15

Ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlash:
Xotira taffakur jarayonida zarur ma'lumotlarni saqlash va ularni qayta
ishlashga yordam beradi. Masalan, matematik masala yechishda avvaldan olingan
bilimlar va formulalar ishlatiladi.
Tahlil va sintez qilish:
Xotira taffakur jarayonida tahlil va sintez qilish jarayonlariga yordam beradi.
Masalan, biror hodisani tahlil qilishda avvaldan saqlangan bilimlar va tajribalar
ishlatiladi.
Yangi bilimlarni hosil qilish:
Xotira taffakur jarayonida yangi bilimlarni hosil qilishga yordam beradi.
Masalan, ilmiy tadqiqotlar olib borishda avvaldan saqlangan bilimlar asosida yangi
g'oyalarni ishlab chiqish mumkin.
Xotiraning turli turlari:
Xotira turli turlarga bo'linadi: qisqa muddatli xotira va uzun muddatli xotira.
Qisqa muddatli xotira taffakur jarayonida darhol zarur bo'lgan ma'lumotlarni
saqlashda ishlatiladi, uzun muddatli xotira esa taffakur jarayonida chuqur
bilimlarni saqlashda ishlatiladi.
Taffakurning sezgi bilan bog'liqligi
Sezgi – bu insonning atrof-muhit bilan birinchi bo'lib munosabatda bo'ladigan
jarayondir. Sezgi taffakur jarayonida ma'lumotlarni to'plashda muhim rol o'ynaydi.
Sezgi bilan taffakurning bog'liqligi quyidagi jihatlar bilan namoyon
bo'ladi:Taffakur jarayonida sezgi organlari orqali olgan ma'lumotlar asosiy
manbalardan biri hisoblanadi. Masalan, ko'rish, eshitish va sezish organlari orqali
olgan ma'lumotlar taffakur jarayonida qayta ishlanadi. 5
Abstrakt fikrlashga o'tish:
Sezgi organlari orqali olgan ma'lumotlar taffakur jarayonida abstrakt
fikrlashga o'tkaziladi. Masalan, matematik formulalar yoki falsafiy g'oyalarni
tushunish sezgi organlari orqali olgan ma'lumotlarga asoslanadi.
5
Qodirov, B. (2021). "Psixologiyada tafakkur muammolari". Andijon: ADU nashriyoti. 232 b.
16

Kundalik hayotda sezgi organlari orqali olgan ma'lumotlar taffakur jarayonida
qayta ishlanadi va amaliyotda qo'llaniladi. Masalan, sportchilar o'yin jarayonida
sezgi organlari orqali olgan ma'lumotlarni tahlil qilib, qaror qabul qiladilar.
Taffakurning his-tuyg'ular, diqqat, xotira va sezgi bilan bog'liqligi uning
mohiyatini va samaradorligini aniqlaydi. His-tuyg'ular taffakur jarayonini
motivatsiya qiladi va uni rivojlantiradi. Diqqat taffakurning samaradorligini
oshiradi va ma'lumotlarni filtrlashga yordam beradi. Xotira taffakur jarayonida
zarur ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlashga yordam beradi. Sezgi esa taffakur
jarayonida ma'lumotlarni to'plashda muhim rol o'ynaydi. Taffakurning boshqa
mental jarayonlar bilan bog'liqligi insonning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda
va uni amaliyotda qo'llashda katta ahamiyatga ega.
Taffakur inson aqliy faoliyatining eng muhim va murakkab shakllaridan biri
bo‘lib, uning tafakkur doirasida borliqni anglash, uni idrok etish va unga
munosabat bildirish qobiliyati namoyon bo‘ladi. Har bir shaxsning aqliy salohiyati,
dunyoqarashi va muomala madaniyati uning tafakkur darajasi bilan bevosita
bog‘liq. Shu jihatdan tafakkurni faqatgina fikrlash deb emas, balki ongli, muayyan
maqsadga yo‘naltirilgan, mantiqiy va tizimli fikr yuritish jarayoni sifatida talqin
qilish maqsadga muvofiqdir.Tafakkurning asosiy xususiyatlari uni boshqa psixik
jarayonlardan ajratib turuvchi mezonlardir. Bu xususiyatlarga umumlashtirish,
tahlil qilish, sintez qilish, mantiqiy xulosaga kelish, sabab-oqibat munosabatlarini
aniqlash, muammoli vaziyatlarga nisbatan yangi echim topish kabi ko‘nikmalar
kiradi. Tafakkur sub’ektiv va obyektiv dunyo o‘rtasidagi vositachi bo‘lib xizmat
qiladi. Inson tafakkuri orqali atrof-muhitga munosabat bildiradi, voqelikni
anglaydi, uni baholaydi va unga mos ravishda harakat qiladi. Aynan tafakkur
tufayli inson sezgi va idrok orqali qabul qilgan ma’lumotlarni qayta ishlaydi, ularni
bilish jarayonining yuqori kursiga olib chiqadi. 6
Tafakkurning turlari (abstrakt, amaliy, mantiqiy, intuitiv va boshqalar) uni
yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Masalan, abstrakt tafakkur orqali inson
real hodisalardan umumiy tushunchalarga o‘tadi, mantiqiy tafakkur esa qat’iy
6
Maxmudov, M. (2022). "Tafakkur psixodiagnostikasi". Qarshi: QDPI. 192 b.
17

qoidalar asosida fikr yuritishni anglatadi. Intuitiv tafakkur esa oldindan tajribaga
asoslanmagan holda sezgi orqali haqiqatga yaqin natijalarni beradi. Amaliy
tafakkur esa insonni faoliyat jarayonida duch keladigan muammolarni hal etishda
yetakchi vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Bu turlar orasida doimiy aloqadorlik
mavjud bo‘lib, ular bir-birini to‘ldirib boradi.Tafakkur, shuningdek, boshqa mental
(aql-zakovatga oid) jarayonlar bilan chambarchas bog‘liq. U sezgi, idrok, xotira,
e’tibor, tasavvur kabi psixik jarayonlar bilan integratsiyada faoliyat yuritadi. Sezgi
orqali borliq haqidagi birlamchi axborot qabul qilinadi, idrok esa bu axborotni
aniqlashtiradi va umumlashtiradi. Keyinchalik tafakkur ushbu ma’lumotlarni tahlil
qilish, taqqoslash, muammoga echim topish uchun ishlatadi. Demak, tafakkur faqat
o‘ziga xos jarayon emas, balki boshqa psixik faoliyatlar bilan birgalikda
shakllanadi va rivojlanadi.Masalan, o‘quvchi matematika darsida masala
yechayotganda avvalo masalaning shartini idrok etadi, uni xotirasiga asoslanib
eslaydi, so‘ngra tafakkuri orqali tahlil qiladi va tegishli echimni topishga harakat
qiladi. Bu jarayonda e’tibor doimiysiga zarur, tasavvur esa muammoning obrazini
yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Ya’ni, tafakkur boshqa psixik jarayonlarsiz
to‘laqonli shakllana olmaydi.
Tafakkurning rivojlanishi ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya, shaxsiy tajriba va
individual psixologik xususiyatlarga bog‘liq. Jumladan, til va nutq tafakkurning
rivojlanishida muhim vosita hisoblanadi. Til orqali inson o‘z fikrlarini ifoda etadi,
boshqalarning fikrini tushunadi va tafakkur faoliyatini tartibga soladi. Shu sababli
tafakkurni rivojlantirish uchun muloqot madaniyati, mustaqil fikrlash, ijodiy
yondashuv, tahliliy tafakkur kabi ko‘nikmalarni shakllantirish
lozim.Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, tafakkur inson ongi va ong
faoliyatining asosiy negizidir. Uning o‘ziga xos xususiyatlari, shakllanishi va
boshqa mental jarayonlar bilan aloqasi — insonning kognitiv rivojida hal qiluvchi
rol o‘ynaydi. Tafakkur orqali inson nafaqat mavjud voqelikni anglaydi, balki uni
o‘zgartirish, yangicha yondashuvlar orqali echim topish imkoniga ham ega bo‘ladi.
Shu boisdan tafakkurni o‘rganish va uni rivojlantirish nafaqat psixologik, balki
18

pedagogik, falsafiy, tilshunoslik va boshqa fanlar nuqtai nazaridan ham dolzarb
masala hisoblanadi.
II BOB. TAFFAKURNING SHAKLLARI VA TURLARI
2.1. Taffakurning rivojlanishi va shakllanishi
Taffakur – bu inson ongining murakkab va tabaqalangan jarayonlaridan biri
bo'lib, u turli shakllarda va turlarda namoyon bo'ladi. Har bir shakl va tur o'ziga
xos xususiyatlarga ega bo'lib, ular insonning fikrlash tarzini, muammolarni hal
qilish usullarini va yangi bilimlarni hosil qilish jarayonini aniqlaydi. Bu bobda biz
taffakurning asosiy shakllari (aniq va noaniq), turlari (induktiv va deduktiv, ilmiy,
ijodiy, amaliy) hamda ulardan hayotiy vaziyatlarda foydalanishni chuqurroq
o'rganamiz.
Taffakur jarayonida u ikki asosiy shaklda namoyon bo'ladi: aniq taffakur va
noaniq taffakur. Har bir shakl o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, turli
vaziyatlarda qo'llaniladi. 7
Aniq taffakur – bu logik va sistemali tarzda olib boriladigan fikrlash
jarayonidir. Unda natijalar aniq va isbotlangan bo'ladi. Aniq taffakur quyidagi
jihatlar bilan ajralib turadi:
7
Yo'ldosheva, N. (2020). "Tafakkur psixokorreksiyasi usullari". Toshkent: "Turon-Iqbol". 178 b.
19

Mantiqiylik: Aniq taffakur mantiqiy qoidalar asosida ishlaydi. Masalan,
matematik masalani yechishda formulalar va qoidalar qat'iy ravishda qo'llaniladi.
Dalillilik: Har bir xulosa dalillar bilan isbotlanishi kerak. Ilmiy tadqiqotlar olib
borishda aniq taffakur asosiy vosita hisoblanadi.
Natijaning aniqligi: Aniq taffakur natijada aniq va to'g'ri javobga olib keladi.
Masalan, fizika yoki kimyo sohasida eksperimentlar olib borishda aniq taffakur
zarur.
Noaniq taffakur – bu sezgi va intuitiv elementlarga asoslangan fikrlash
jarayonidir. Unga sezgi organlari orqali olgan ma'lumotlar va sezgilar asos bo'lib
xizmat qiladi. Noaniq taffakur quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi:Intuitsiya:
Noaniq taffakurda sezgi va sezgilar katta rol o'ynaydi. Masalan, san'atkorlar va
musiqachilar o'z ijodlarini yaratishda sezgilarga tayanadilar.Erkinlik: Noaniq
taffakurda qat'iy qoidalar yo'q. Inson erkin fikrlaydi va yangi g'oyalarni ishlab
chiqadi.Natijaning noaniqligi: Noaniq taffakur natijada aniq dalillarsiz yoki
isbotsiz g'oyalarni hosil qilishi mumkin. Masalan, falsafiy mulohazalar ko'pincha
noaniq taffakur natijasidir.
Taffakurning turlari
Taffakur turli turlarda namoyon bo'lishi mumkin. Har bir tur o'ziga xos
vazifalarga ega bo'lib, turli vaziyatlarda qo'llaniladi.
Induktiv taffakur – bu juziy ma'lumotlardan umumiy xulosalarga kelish
jarayonidir. U quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi:Juziydan umumiyga: Induktiv
taffakurda avval juziy faktlar yig'iladi, keyin esa ular asosida umumiy qoidalar va
xulosalar chiqariladi. Masalan, meteorologlar havo holati haqida ma'lumotlarni
tahlil qilib, umumiy prognoz beradilar.Amaliyotdagi ahamiyati: Induktiv taffakur
ilmiy tadqiqotlar, statistik tahlillar va ta'lim sohasida keng qo'llaniladi
Deduktiv taffakur – bu umumiy qoidalar asosida juziy natijalarga yetib borish
jarayonidir. U quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi:
Umumiydan juziyga: Deduktiv taffakurda avval umumiy qoidalar belgilanadi,
keyin esa ular asosida juziy natijalar chiqariladi. Masalan, matematikada teorema
asosida masala yechiladi.
20

Amaliyotdagi ahamiyati: Deduktiv taffakur qonuniy soha, strategik
rejalashtirish va ilmiy isbotlashda keng qo'llaniladi.
Ilmiy taffakur:
Ilmiy taffakur – bu ilmiy usullar asosida olib boriladigan fikrlash jarayonidir. U
quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi:
Faktlar va dalillar: Ilmiy taffakurda barcha xulosalar faktlar va dalillar asosida
isbotlanadi. Masalan, ilmiy tadqiqotlar olib borishda eksperimentlar va tajribalar
olib boriladi.Amaliyotdagi ahamiyati: Ilmiy taffakur fan-texnika, tibbiyot va ta'lim
sohasida keng qo'llaniladi.
Ijodiy taffakur:
Ijodiy taffakur – bu yangi g'oyalarni ishlab chiqish va innovatsion loyihalarni
yaratishga qaratilgan fikrlash jarayonidir. U quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi:
Yangilik va erkinlik: Ijodiy taffakurda inson erkin fikrlaydi va yangi g'oyalarni
ishlab chiqadi. Masalan, yozuvchilar, san'atkorlar va dizaynerlar o'z ijodlarini
yaratishda ijodiy taffakurdan foydalanadilar.Amaliyotdagi ahamiyati: Ijodiy
taffakur san'at, texnologiya va marketing sohasida keng qo'llaniladi.
Amaliy taffakur – bu kundalik hayotda qo'llaniladigan fikrlash jarayonidir. U
quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi:
Pragmatiklik: Amaliy taffakurda inson amaliy masalalarni hal qilishga intiladi.
Masalan, uy xo'jaligini rejalashtirish yoki ish joyida muammolarni hal qilishda
amaliy taffakur ishlatiladi.
Amaliyotdagi ahamiyati: Amaliy taffakur kundalik hayot, biznes va ta'lim
sohasida keng qo'llaniladi.
Taffakurning kurslari
Taffakur jarayoni odatda bir necha kursda amalga oshadi. Har bir kurs o'ziga
xos vazifalarga ega bo'lib, taffakurning samaradorligini aniqlaydi.
Muammoni aniqlash:
Taffakur jarayonining birinchi kursi – bu muammo yoki vazifa aniqlanadi. Bu
kursda inson muammo sifatida qaraladigan holatni aniqlaydi.
Ma’lumotlarni to’plash:
21

Keyingi kursda inson muammoni hal qilish uchun kerakli ma'lumotlarni
to'playdi. Bu kursda sezgi, xotira va diqqat aktiv ishlaydi.Alternativ echimlar
izlash:Inson bir nechta echim variantlarini ishlab chiqadi va ulardan eng yaxshi
variantni tanlashga intiladi.
Natijani baholash:
Tanlangan echim amalga oshirilib, natija baholanadi. Agar natija kutgan natijaga
mos kelmasa, jarayon qayta takrorlanadi.
Taffakurning shakllari va turlarining amaliy tatbiqi
Taffakurning har bir shakli va turi turli sohalarda qo'llaniladi. Quyida biz
taffakurning shakllari va turlarini amaliyotda qanday qo'llanilishini ko'rib
chiqamiz.
Ta’lim sohasida:
Ta'lim sohasida aniq taffakur va induktiv-deduktiv usullar keng qo'llaniladi.
Masalan, o'quvchilarga matematik formulalar tushuntirilganda deduktiv taffakur
ishlatiladi. Ijodiy taffakur esa san'at va adabiyot darslarida rivojlantiriladi.
Biznes sohasida:
Biznesda strategik rejalashtirish va muammoli vaziyatlarni hal qilishda
induktiv va deduktiv taffakur ishlatiladi. Ijodiy taffakur esa marketing va branding
sohasida keng qo'llaniladi.
Fan-texnika sohasida:
Ilmiy taffakur fan-texnika sohasida asosiy vosita hisoblanadi. Yangi
texnologiyalar ishlab chiqishda induktiv taffakur ishlatiladi.
Kundalik hayotda:
Kundalik hayotda amaliy taffakur eng ko'p qo'llaniladigan tur hisoblanadi.
Masalan, uy xo'jaligini rejalashtirishda yoki safar tashkil etishda amaliy taffakur
ishlatiladi.
Taffakurning shakllari va turlari uning mohiyatini va samaradorligini
aniqlaydi. Aniq va noaniq taffakur insonning fikrlash tarzini, induktiv va deduktiv
taffakur esa muammolarni hal qilish usullarini aniqlaydi. Ilmiy, ijodiy va amaliy
taffakur esa turli sohalarda keng qo'llaniladi. Taffakurning shakllari va turlarini
22

tushunish orqali inson o'zini-o'zi rivojlantirish, atrof-muhit bilan munosabatlarini
yaxshilash va hayotdagi muammolarni hal qilish qobiliyatini oshirishi mumkin.
Taffakur – bu inson ongining eng murakkab va tabaqalangan jarayonlaridan
biri bo'lib, u tug'ilgandan boshlab hayot davomida turli kurslarda shakllanib boradi.
Taffakurning rivojlanishi va shakllanishi genetik omillar, ta'lim-tarbiya, ijtimoiy
muhit va shaxsiyatning individual xususiyatlariga bog'liq holda sodir bo'ladi. Bu
mavzuda biz taffakurning rivojlanish kurslarini, uning shakllanishiga ta'sir qiluvchi
omillarni va individual xususiyatlarni chuqurroq o'rganamiz.
Taffakur bolalikdan boshlab katta yoshgacha turli kurslarda rivojlanadi. Har bir
kurs o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, insonning fikrlash qobiliyatini
shakllantirishda muhim rol o'ynaydi.
Bolalik davri – bu taffakur rivojlanishining eng asosiy kursi hisoblanadi.
Ushbu davrda bola sezgi organlari orqali olgan ma'lumotlar asosida taffakur
jarayonini boshlaydi. Bolalik davrida taffakur quyidagi jihatlar bilan namoyon
bo'ladi:Sensor-dvigatel taffakuri: Bola avval sezgi organlari va harakatlar orqali
dunyo haqida tushunchalar hosil qiladi. Masalan, o'yinchoqlar bilan o'ynash orqali
ularning shakli, rangi va hajmini anglaydi.Konkret taffakur: Bolalikning keyingi
kurslarida bola konkret ob'ektlar va voqealar ustida fikrlashni boshlaydi. Masalan,
"mashina tez yursa, uzoqqa boradi" degan tushunchani egallaydi.
Maktabgacha va maktab yoshdagi taffakur:
Maktabgacha yoshda bola abstrakt tushunchalarga o'tishni boshlaydi. Bu davrda
bola o'z atrofidagi narsalarni solishtiradi, tahlil qiladi va natijalar chiqaradi.
Maktab yoshida esa bola aniq va mantiqiy fikrlashga o'tadi. Matematika, falsafa va
boshqa fanlar o'rganish orqali taffakur rivojlanadi. 8
Yoshlik va kattalik davridagi taffakur:
Yoshlik davrida taffakur yanada rivojlanadi va murakkabroq masalalar bilan
kurashishga intiladi. Bu davrda inson ijodiy, ilmiy va strategik fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantiradi. Kattalik davrida esa taffakur amaliyotga yo'naltiriladi
va hayotiy tajribalar asosida qarorlar qabul qilishga intiladi.
8
Barotov, Sh. (2020). "Tafakkur psixokorrektsiyasi va psixoterapiyasi". Buxoro: "Durdona". 208 b.
23

Taffakur shakllanishida bir nechta omillar muhim rol o'ynaydi. Ular
quyidagilardan iborat: Genetik omillar: Genetik omillar taffakurning rivojlanishida
asosiy rol o'ynaydi. Insonning intellektual qobiliyatlari, xotira va diqqat darajasi
genetik jihatdan belgilanadi. Masalan, oilada intelletskular yoki yozuvchilar bo'lsa,
farzandlar ham shu sohalarda iste'dodli bo'lish ehtimoli yuqori.
Ta’lim va tarbiya:
Ta'lim va tarbiya taffakur rivojlanishining asosiy vositalaridan biri
hisoblanadi. Maktab ta'limi orqali bola matematika, falsafa, adabiyot va boshqa
fanlarni o'rganadi. Bu fanning taffakur jarayonini rivojlantirishda muhim rol
o'ynaydi. Tarbiya esa insonning axloqi, ma'naviyati va dunyoqarashini
shakllantiradi.
Ijtimoiy muhit:
Ijtimoiy muhit taffakur rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Inson oila,
do'stlar va jamoat bilan o'zaro munosabatda bo'lganda taffakur jarayoni
shakllanadi. Masalan, boy madaniy merosga ega bo'lgan jamoatda o'sgan bola
taffakurini tezroq rivojlantiradi.
Texnologiya va axborot:
Zamonaviy texnologiyalar va axborot taffakurni rivojlantirishda yangi
imkoniyatlar yaratadi. Internet, kitoblar va multimedia vositalari orqali inson yangi
bilimlar va ko'nikmalarga ega bo'ladi.
Har bir insonning taffakuri shaxsiyatga bog'liq holda turlicha namoyon bo'ladi.
Individual xususiyatlar quyidagi jihatlar bilan ifodalanadi: aIntellektual
qobiliyatlar:Insonning intellektual qobiliyatlari taffakur jarayonini aniqlaydi. Ba'zi
odamlar analitik fikrlashga moyil bo'lsa, boshqalari esa sintetik yoki ijodiy
fikrlashga ega bo'ladi.
Shaxsiy xarakter:
Shaxsiy xarakter taffakur jarayoniga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, introvert
odamlar ichki dunyosi bilan ko'proq band bo'lib, taffakur jarayonida abstrakt
g'oyalarni ishlab chiqishga moyil bo'ladi. Ekstrovert odamlar esa tashqi dunyo
bilan munosabatda bo'lib, amaliy masalalar ustida ko'proq ishlaydi.
24

Qiziqishlar va ehtiyojlar:
Insonning qiziqishlari va ehtiyojlari taffakur jarayonini shakllantiradi. Masalan,
san'atga qiziqqan odam ijodiy taffakurda kuchliroq bo'ladi, fan-texnika sohasiga
qiziqqanlar esa ilmiy taffakurda.
Hayotiy tajriba:
Hayotiy tajriba taffakur jarayonini boyitadi. Ko'p tajribaga ega bo'lgan odamlar
muammolar bilan kurashishda samaraliroq fikrlaydi.
Taffakur rivojlanishida sinovlar va murakkab vaziyatlar muhim rol o'ynaydi.
Quyidagi jihatlar taffakurning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadi: Muammoli
vaziyatlar:
Muammoli vaziyatlar taffakur jarayonini faollashtiradi. Masalan, biror loyiha
ustida ishlashda yoki hayotiy muammo bilan kurashishda inson taffakurini
rivojlantiradi. Zamonaviy talablar:Zamonaviy dunyoda tezkor axborot oqimlari va
global o'zgarishlar taffakur jarayonini sekinlashtirishi yoki tezlashtirishi mumkin.
Zamon talablari insonni yangicha fikrlashga undaydi.Sport va mental mashqlar:
Sport va mental mashqlar taffakur jarayonini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi.
Masalan, shaxmat o'ynash, puzzle yechish yoki strategik o'yinlar taffakurni
faollashtiradi.
Taffakur rivojlanishini oshirish uchun quyidagi usullardan foydalanish
mumkin: Kitob o'qish: Kitob o'qish taffakurni rivojlantirishning eng samarali
usullaridan biri hisoblanadi. Adabiyot, falsafa va ilmiy kitoblar o'qish orqali inson
yangi bilimlar va ko'nikmalarga ega bo'ladi. Mental mashqlar: Mental mashqlar
taffakur jarayonini faollashtiradi. Masalan, sudoku, krossvord yoki strategik
o'yinlar taffakurni rivojlantiradi.
Muammoli vaziyatlar bilan kurashish:
Muammoli vaziyatlar bilan kurashish taffakur jarayonini rivojlantiradi.
Masalan, biror loyiha ustida ishlash yoki ish joyida murakkab vaziyatlar bilan
kurashish taffakurni mustahkamlaydi.
Ta’lim olish taffakur rivojlanishining asosiy usuli hisoblanadi. Yangi fanlar
o'rganish orqali inson taffakur jarayonini boyitadi.
25

Taffakurning rivojlanishi va shakllanishi inson hayotining barcha kurslarida
muhim rol o'ynaydi. Bolalikdan boshlab katta yoshgacha taffakur turli kurslarda
rivojlanadi va genetik omillar, ta'lim-tarbiya, ijtimoiy muhit va individual
xususiyatlar ta'sirida shakllanadi. Taffakurning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi
omillarni tushunish orqali inson o'zini-o'zi rivojlantirish, atrof-muhit bilan
munosabatlarini yaxshilash va hayotdagi muammolarni hal qilish qobiliyatini
oshirishi mumkin. Taffakurning rivojlanishini oshirish uchun kitob o'qish, mental
mashqlar va ta'lim olish kabi usullardan foydalanish tavsiya etiladi.
2.2. Taffakurning zamonaviy ilmlar bilan aloqasi
Taffakur – bu inson ongining eng murakkab va tabaqalangan jarayonlaridan
biri bo'lib, u zamonaviy ilmlar bilan yaqindan bog'liqdir. Falsafa, psixologiya,
neyrofiziologiya, sun'iy intellekt va boshqa fanlar sohasida taffakur chuqur
o'rganilgan va uning mexanizmlari, biologik asoslari hamda texnologik tatbiqlari
aniqlangan. Zamonaviy dunyoda taffakurning ilmiy izlanishlar va texnologik
rivojlanish bilan uzviy aloqasi kengayib bormoqda. Bu 9
mavzuda biz taffakurning
psixologiya va falsafa fanlari bilan bog'liqligini, miya faoliyati va neyron
tarmoqlari orqali tushuntirilishini, shuningdek sun'iy intellektda taffakurning
modellashtirilishini ko'rib chiqamiz.
Psixologiya fanida taffakur insonning mental faoliyatining asosiy
elementlaridan biri sifatida o'rganiladi. Taffakurning psixologik jihatdan
o'rganilishi quyidagi yo'nalishlarda namoyon bo'ladi:
Kognitiv psixologiya:
Kognitiv psixologiya taffakurni inson ongidagi ma'lumotlarni qayta ishlash
jarayoni sifatida o'rganadi. Ushbu yo'nalishda taffakur quyidagi jihatlar bilan
o'rganiladi:
9
Ibroximov, F. (2020). "Tafakkur operatsiyalari va ularning diagnostikasi". Namangan: NamDU. 156
b.
26

Ma'lumotlarni qabul qilish va qayta ishlash: Inson sezgi organlari orqali olgan
ma'lumotlar taffakur jarayonida tahlil qilinadi, sintez qilinadi va natijalar hosil
qilinadi.
Xotira va diqqatning roli: Taffakur jarayonida xotira va diqqat juda muhim rol
o'ynaydi. Xotira avvaldan saqlangan bilimlarni taqdim etadi, diqqat esa kerakli
ma'lumotlarga e'tibor qaratishga yordam beradi.
Qaror qabul qilish va muammoli vaziyatlarni hal qilish: Taffakur jarayonida
inson turli variantlarni baholaydi va eng yaxshi echimni tanlaydi.
Rivojlanish psixologiyasi:
Rivojlanish psixologiyasi taffakurning bolalikdan boshlab katta yoshgacha
qanday rivojlanishini o'rganadi. Masalan, Jean Piaget taffakurning rivojlanish
kurslarini (sensor-dvigatel kursi, preoperatsion kurs, konkret operatsion kurs va
formal operatsion kurs) aniqlagan.
Falsafada taffakur inson ongining abstrakt va analitik jarayonlari sifatida
o'rganiladi. Taffakurning falsafiy jihatdan o'rganilishi quyidagi yo'nalishlarda
namoyon bo'ladi:Epistemologiya (bilim nazariyasi):Epistemologiya taffakurni
bilim olish, uni anglash va qayta ishlash jarayoni sifatida o'rganadi. Masalan, René
Descartes "Mening fikrlashim bor, demak men ham bor" degan fikri taffakurning
inson ongining asosiy belgisi ekanligini tasdiqlaydi. Metafizika va ontologiya:
Metafizika va ontologiya taffakurni insonning dunyo haqidagi g'oyalari va uning
hakikatni anglashga intilishi nuqtai nazaridan o'rganadi. Masalan, Aristotel
taffakurni "bilishning eng yuqori darajasi" deb ta'riflagan. Etika va axloq:
Etika va axloq sohasida taffakur insonning harakatlarini rejalashtirish va qarorlar
qabul qilish jarayonida muhim rol o'ynaydi. Masalan, Immanuel Kant taffakurning
aqliy qarorlar qabul qilishdagi rolini ta'kidlagan.
Neyrofiziologiya taffakurning biologik asoslarini o'rganadi. Miya faoliyati va
neyron tarmoqlari orqali taffakurning mexanizmlari tushuntiriladi.
Miya faoliyati va taffakurning bog'liqligi:Miyaning turli qismlari taffakur
jarayonida har xil vazifalarni bajaradi. Masalan:Frontal lobus: Qaror qabul qilish,
rejalashtirish va muammoli vaziyatlarni hal qilishda ishlaydi.Temporal lobus:
27

Xotira va til bilan bog'liq jarayonlarda ishlaydi.Parietal lobus: Ma'lumotlarni tahlil
qilish va sintez qilishda ishlaydi.
Neyron tarmoqlari va taffakur:Neyron tarmoqlari taffakur jarayonida signallarni
uzatish orqali ishlaydi. Sinapslar orqali neyronlar o'rtasida bog'liqlik o'rnatiladi va
bu taffakurning mantiqiy va analitik jarayonlarini ta'minlaydi.
Sun'iy intellekt (AI) sohasida taffakurning modellashtirilishi va sun'iy ravishda
qayta yaratilishi keng o'rganilgan. AI taffakurni simulyatsiya qilish orqali yangi
imkoniyatlarni ochadi.
Algoritmik fikrlash:
AI algoritmlari orqali taffakurning mantiqiy va analitik jarayonlari
modellashtiriladi. Masalan, ma'lumotlarni tahlil qilish, naqshlarni aniqlash va
qarorlar qabul qilish jarayonlari algoritmik usullar bilan amalga oshiriladi. Neyron
tarmoqlari va mashinaviy o'qitish:Mashinaviy o'qitish (Machine Learning)
taffakurning sun'iy modellashtirilishida muhim rol o'ynaydi. Neyron tarmoqlari
orqali AI dasturlari o'z-o'zini o'rgatadi va yangi bilimlarni egallaydi. Masalan,
Google DeepMind kabi loyihalar orqali AI kompyuter o'yinlarida strategik fikrlash
qobiliyatiga ega bo'lgan. Sun'iy intellektning chegaralari:Sun'iy intellekt hozirgi
kursda faqat aniq va mantiqiy taffakurni modellashtira oladi. Noaniq va ijodiy
taffakurni to'liq qayta yaratish hali ham qiyinchilik tug'diradi. Shuning uchun AI
taffakurning faqat bir qismiga erishgan deb hisoblash mumkin.
Zamonaviy texnologiyalar taffakurning amaliyotdagi tatbiqlarini kengaytirib
bormoqda. Quyidagi sohalarda taffakurning texnologik tatbiqlari namoyon bo'ladi:
Tibbiyot sohasida taffakur diagnostika qilish, davolash rejalashtirish va
operatsiyalar olib borishda qo'llaniladi. Masalan, AI tizimlari kasalliklarni
aniqlashda taffakur jarayonini modellashtiradi.Biznes va iqtisodiyot:Biznesda
taffakur strategik rejalashtirish, marketing tahlillari va risklarni baholashda
ishlatiladi. AI tizimlari orqali biznesda taffakur jarayonini avtomatlashtirish
mumkin.
Ta'lim sohasida taffakur o'quvchilarning bilim olish va ularni amaliyotda
qo'llash qobiliyatini rivojlantirishda ishlatiladi. Masalan, adaptiv o'qitish
28

platformalari orqali o'quvchilarning taffakur jarayonini individual ravishda
rivojlantirish mumkin.
Taffakurning zamonaviy ilmlar bilan aloqasi uning mohiyatini va
mexanizmlarini tushunishda muhim rol o'ynaydi. Psixologiya va falsafa fanlari
taffakurning mental va abstrakt jihatlarini o'rganadi, neyrofiziologiya esa uning
biologik asoslarini tushuntiradi. Sun'iy intellekt va texnologik rivojlanish
taffakurning modellashtirilishi va amaliyotdagi tatbiqlarini kengaytirib bormoqda.
Taffakurning zamonaviy ilmlar bilan bog'liqligini tushunish orqali inson o'zini-o'zi
rivojlantirish, atrof-muhit bilan munosabatlarini yaxshilash va hayotdagi
muammolarni hal qilish qobiliyatini oshirishi mumkin.
2.3. Taffakurning psixologiya fanidagi o'rni
Taffakur – bu inson ongining eng murakkab va tabaqalangan jarayonlaridan
biri bo'lib, u psixologiya fanida chuqur o'rganiladi. Psixologiya taffakurni
insonning mental faoliyatining asosiy elementi sifatida qaraydi va uning
mexanizmlari, xususiyatlari hamda rivojlanish kurslari ustida keng izlanishlar olib
boradi. Taffakurning psixologik jihatdan o'rganilishi quyidagi yo'nalishlarda
namoyon bo'ladi: kognitiv psixologiya, rivojlanish psixologiyasi, shaxsiylik
psixologiyasi va amaliy psixologiya sohalarida. Bu mavzuda biz taffakurning
psixologiya fanidagi o'rnini chuqurroq ko'rib chiqamiz.
Kognitiv psixologiya – bu insonning fikrlash, bilish va ma'lumotlarni qayta
ishlash jarayonlarini o'rganadigan psixologiya shoxobchasi hisoblanadi. Taffakur
kognitiv psixologiyada inson ongidagi ma'lumotlarni qabul qilish, tahlil qilish,
sintez qilish va natijalar hosil qilish jarayoni sifatida o'rganiladi.
Ma’lumotlarni qabul qilish va qayta ishlash:
Taffakur jarayonida inson sezgi organlari orqali olgan ma'lumotlar avvalo qayta
ishlanadi. Masalan, ko'rish yoki eshitish orqali olgan axborot miyaga yetkaziladi va
u yerda tahlil qilinadi. 10
Kognitiv psixologiya bu jarayonni "input-output" modeli
10
Xaydarov, F. (2021). "Tafakkur psixologiyasi: nazariya va amaliyot". Toshkent: "O'zbekiston". 264
b.
29

orqali tushuntiradi. Bunda input – bu sezgi organlari orqali kiritilgan ma'lumotlar,
output esa taffakur natijasida hosil bo'lgan g'oyalardir.
Xotira va diqqatning roli:
Xotira va diqqat taffakur jarayonida juda muhim rol o'ynaydi. Xotira avvaldan
saqlangan bilimlarni taqdim etadi, diqqat esa kerakli ma'lumotlarga e'tibor
qaratishga yordam beradi. Masalan, matematik masala yechishda avvaldan olingan
formulalar va qoidalar xotiradan chiqarilib, ular miya tomonidan qayta ishlanadi.
Qaror qabul qilish va muammoli vaziyatlarni hal qilish:
Taffakur jarayonida inson turli variantlarni baholaydi va eng yaxshi echimni
tanlaydi. Kognitiv psixologiya qaror qabul qilish jarayonini "muammo-echim"
modeli orqali tushuntiradi. Bunda inson dastlab muammo sifatida qaraladigan
holatni aniqlaydi, keyin esa uni tahlil qiladi va echim topadi.
Rivojlanish psixologiyasi taffakurning bolalikdan boshlab katta yoshgacha
qanday rivojlanishini o'rganadi. Ushbu sohada Jean Piaget va Lev Vygotsky kabi
mashhur psixologlar taffakurning rivojlanish kurslarini o'rganishgan.
Jean Piagetning nazariyasi:Jean Piaget taffakurning rivojlanish kurslarini
quyidagicha ajratgan:
Sensor-dvigatel kursi (0–2 yosh): Bolalar sezgi organlari va harakatlar orqali
dunyo haqida tushunchalar hosil qiladi.Preoperatsion kurs (2–7 yosh): Bolalar
konkret ob'ektlar bilan fikrlashni boshlaydi, ammo mantiqiy fikrlashga hali ham
qodir emas.Konkret operatsion kurs (7–11 yosh): Bolalar konkret voqealar va
ob'ektlar ustida mantiqiy fikrlashga o'tadi.Formal operatsion kurs (11+ yosh):
Bolalar abstrakt tushunchalar bilan fikrlashni va ilmiy usullar bilan ishlashni
o'rganadi.
Lev Vygotskyning nazariyasi:
Lev Vygotsky taffakurning ijtimoiy interaktsiyalar orqali rivojlanishini
ta'kidlagan. Unga ko'ra, bola taffakurini oila a'zolari, do'stlari va o'qituvchilar bilan
o'zaro munosabatda bo'lganda shakllantiradi. Vygotskyning "zona proksimal
rivojlanish" nazariyasi taffakurning rivojlanishida muhim rol o'ynaydi
30

Shaxsiylik psixologiyasi taffakurning insonning individual xarakteri,
qiziqishlari va ehtiyojlari bilan bog'liqligini o'rganadi. Har bir insonning taffakuri
shaxsiyatga bog'liq holda turlicha namoyon bo'ladi.
Intellektual qobiliyatlar:
Insonning intellektual qobiliyatlari taffakur jarayonini aniqlaydi. Ba'zi odamlar
analitik fikrlashga moyil bo'lsa, boshqalari esa sintetik yoki ijodiy fikrlashga ega
bo'ladi.
Shaxsiy xarakter:
Shaxsiy xarakter taffakur jarayoniga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, introvert
odamlar ichki dunyosi bilan ko'proq band bo'lib, taffakur jarayonida abstrakt
g'oyalarni ishlab chiqishga moyil bo'ladi. Ekstrovert odamlar esa tashqi dunyo
bilan munosabatda bo'lib, amaliy masalalar ustida ko'proq ishlaydi.
Qiziqishlar va ehtiyojlar:Insonning qiziqishlari va ehtiyojlari taffakur
jarayonini shakllantiradi. Masalan, san'atga qiziqqan odam ijodiy taffakurda
kuchliroq bo'ladi, fan-texnika sohasiga qiziqqanlar esa ilmiy taffakurda.
Amaliy psixologiya taffakurning hayotdagi amaliyotda qo'llanilishini o'rganadi.
Taffakur ta'lim, biznes, tibbiyot va boshqa sohalarda keng tatbiq etiladi.
Ta’lim sohasida taffakur:
Ta'lim sohasida taffakur o'quvchilarning bilim olish, ularga tahlil qilish va
amaliyotda qo'llash qobiliyatini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Muammoli
o'qitish texnologiyalari orqali o'quvchilarning taffakuri rivojlantiriladi.
Biznes sohasida taffakur:
Biznesda taffakur strategik rejalashtirish, marketing tahlillari va risklarni
baholashda ishlatiladi. Masalan, SWOT tahlili (kuchli tomonlar, zaifliklar,
imkoniyatlar va tahdidlar) taffakur jarayonida qo'llaniladi.
Tibbiyot sohasida taffakur:Tibbiyot sohasida taffakur diagnostika qilish,
davolash rejalashtirish va operatsiyalar olib borishda qo'llaniladi. Masalan,
doktorlar kasallikni aniqlashda taffakur jarayonini ishlatadilar.
Taffakur psixologik jihatdan quyidagi xususiyatlarga ega:
31

Faollik:Taffakur passiv emas, balki faol jarayondir. U insonning ixtiyoridagi va
maqsadga yo'naltirilgan.
Abstraktligi: Taffakur sezgi organlari bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liq bo'lmagan
abstract g'oyalarni qayta ishlashga qodir.
Tahliliy va sintetiklik:Taffakur jarayonida inson biror hodisani ajratib olish
(tahlil qilish) va keyin ularni bir butun holatga keltirish (sintez qilish) qobiliyatiga
ega bo'ladi.
Taffakurning psixologiya fanidagi o'rni undan kelib chiqib, inson ongidagi
mental jarayonlarning asosini tashkil etadi. Kognitiv psixologiya taffakurni
ma'lumotlarni qayta ishlash jarayoni sifatida o'rganadi, rivojlanish psixologiyasi
esa uni bolalikdan boshlab katta yoshgacha qanday rivojlanishini aniqlaydi.
Shaxsiylik psixologiyasi taffakurning individual xususiyatlarini o'rganadi, amaliy
psixologiya esa uning hayotdagi tatbiqlarini ko'rib chiqadi.
Taffakurning psixologik jihatdan o'rganilishi orqali inson o'zini-o'zi
rivojlantirish, atrof-muhit bilan munosabatlarini yaxshilash va hayotdagi
muammolarni hal qilish qobiliyatini oshirishi mumkin. Taffakurning psixologiya
fanidagi o'rnini tushunish zamonaviy dunyoda muhim ahamiyatga ega. Tafakkur
va nutq bir-biri bilan mustahkam aloqaga ega. So`z tushunchani ifodalaydi, uni
umumlashtiradi va fikrning mavjudligining shakli hisoblanadi. SHu bilan birga
nutq va tafakkur o`rtasida farq mavjudki, ularni aralashtirib, aynan bir narsa deb
qarash aslo mumkin emas.
Tafakkur bevosita bilishdan, amaliy faoliyat jarayonida vujudga kelib uning
chegarasidan tashqariga chiqib ketadi. Sezgi va idrok orqali tafakkur tashqi olam
bilan bog`langan. Nutq esa barcha psixik jarayonlar bilan bog`liq bo`lib, ularga
nisbatan integrativ (birlashtiruvchi) vazifani bajaradi.
Tafakkur ancha kech eksperimental psixologiyaning predmetiga aylanadi.
Dastlabki tajribalar Vyurtsburg psixologiya maktabi namoyondalari tomonidan
o`tkazilgan. Hozirda eksperimental tadqiqotlar ta`sirida tafakkur bir qancha
fikrlash jarayonlari (rejalashtirish, loyihalashtirish, oldindan aytish, baholash,
32

tushunish, xulosa chiqarish) va operatsiyalari (analiz, sintez, umumlashtirish,
taqqoslash) dan iborat aqliy harakat deb qaralmoqda.
Tafakkurni kuzatish yo`li bilan o`rganish mumkinmi?
Tafakkurning boshlang`ich holati muammoli vaziyatdir. Bunday muammoli
vaziyatlar tafakkurning kursli tabiatga ega ekanligini ifodalaydi. Ko`pgina
tadqiqotchilar tomonidan fikrlash jarayonining quyidagi kurslari ajratilgan: 1)
muammoning vujudga kelishi, (sub`ekt maqsadga erishish uchun o`zining bilimlari
ko`lami etarli emasligini anglaydi). 2) muammoli vaziyatning tahlili, sub`ekt
muammoli vaziyatdagi axborotlarni tahlil qiladi. 3) maqsadga erishish usullari
haqidagi farazni shakllantiradi (bu nisbatan maxsuldor boskich bo`lib, sub`ekt
yangi axborotlarni faraz va metod shaklida yaratadi). 4) farazni tekshirish, ilgari
surilgan faraz va echim usullari nazorat qilinadi, baholanadi, tekshirib ko`riladi.
Tafakkur va nutqning o`zaro bog`liqligi avvalo fikrlash jarayonining til
orqali ifodalanishida namoyon bo`ladi. Hozirgi kunda so`z va uning mazmuniy
tomonini o`rganish maqsadida assotsiativ eksperimentdan foydala-niladi.
Assotsiativ eksperimentning barcha turlari uchun xos bo`lgan xususiyat, ularda
natijaning asosiy ko`rsatkichi sifatida reaktsiya vaqti hisoblanadi. Bu mezonlar
nutq-fikrlash jarayonining dinamikasini o`rganish imkonini beradi. Assotsiativ
reaktsiya vaqti nerv jarayonlarining o`tish tezligini ifodalaydi.
Eksperimental psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha o`tgan tajriba fikrlash
jarayoniga faqat ijobiy emas, balki salbiy ham ta`sir etishi
mumkin. .Vertgeymerning fikricha, bolalarda o`tgan tajriba ijodiy tafakkurga
salbiy ta`sir qiladi. Ta`lim va amaliy faoliyat jarayonida inson muammolarni
echishning cheklangan usullarini o`zlashtirsa, tuzilishi har xil bo`lgan vazifalarni
echishda tafakkurning rigidligi (qotib qolgan) namoyon bo`ladi. Rigidlik deganda,
sub`ektning muammoni hal qilishga qiynalishi yoki shakllangan dasturni qayta
o`zgartirish uchun qobiliyatning etishmasligi tushuniladi.
Rigidlikning kognitiv (bilish), affektiv (hissiy) va motivatsion turlar mavjud
tafakkurni o`rganishda ko`proq kognitiv rigidlik muhim ahamiyatga ega bo`ladi.
33

Biror muammoni doimo bir xil usulda echish, keyinchalik shu muammoni
boshqacha usulda echishni qiyinlashtiradi. Buning sababi nimada?
A.S.Lachins tomonidan ishlab chiqilgan metodika yordamida bir xil tipdagi
vazifani echish jarayonidagi ikki guruh tekshiriluvchilar natijalarini solishtirish
orqali fikrlash jarayonidagi rigidlikni aniqlash mumkin. Vazifa shunday tanlanishi
kerakki, ularning bir qismi bir usul bilan, qolganlari ikki usul bilan echiladi.
Tajriba boshlangunga qadar har biri 10 tadan arifmetik vazifadan iborat 2 ta varaqa
tayyorlanadi. 1-guruh eksperimental, ikkinchisi nazorat guruhi deb karalib, ularga
alohida-alohida vazifalar beriladi. Har ikki guruhdagi tekshiriluvchilar bir-birlariga
bog`liq bo`lmagan holda vazifalarni echishlari kerak bo`ladi. 1-5 vazifalar bittadan
echimga ega, 6-10 vazifalar esa minimal bitta yoki ratsional echimga ega emas.
Natijalarni tahlil qilish uchun nechta tekshiriluvchi 6-10 vazifalarni ratsional
usul bilan echganligini hisoblab, foizga aylantirish kerak. Tafakkurda ko`rsatma
(ustanovka)ning rolini o`z davrida Vyurtsburg maktabi namoyondalari ham
ko`rsatib o`tishgan. Tafakkur psixologiyasida ko`rsatma berish deganda, inson
oldiga biror vazifa qo`yilganda uni echish uchun ongsiz tarzda tayyor turishiga
(anglamagan holda) aytiladi. Ko`rsatma berishning turli darajadagi kiyinchilikka
ega bo`lgan vazifalarni echish natijasiga ta`sirini o`rganish maqsadida maxsus
metodikadan foydalanish mumkin. Buning uchun oldindan har bir tekshiriluvchi
uchun 2 tadan vazifalar to`plami tayyorlanadi. Ularning har birida 2 tadan
mahsuldor tafakkurni, 1 tadan qayta tiklovchi tafakkurni talab qiladigan vazifalar
bo`lishi kerak. Tekshiriluvchilar - tajriba va nazorat guruhlariga bo`linadi.
Tajribaning birinchi kursida har bir guruh uchun bir xil vazifalar beriladi. Ammo
ularga turlicha ko`rsatma (instruktsiya) beriladi. Natijalarni tahlil qilishda har bir
tekshiriluvchining javobi alohida-alohida tahlil qilinib 3 ballik tizim bo`yicha
baholanadi.
Tafakkur inson tafakkuriy faoliyatining markazida turuvchi eng muhim aqliy
jarayonlardan biri sifatida, insoniyat taraqqiyotining barcha kurslarida hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo‘lib kelgan. Mazkur bobda tafakkurning shakllanishi,
rivojlanishi, zamonaviy ilmiy sohalar bilan uzviy aloqasi va psixologiya fanidagi
34

o‘rni har tomonlama yoritildi. Tafakkurning shakllari va turlari, shuningdek, uning
rivojlanish mexanizmlari, inson hayotidagi roli, bilim olish va yangilik kashf
etishdagi o‘rni ilmiy jihatdan tahlil qilindi.
Tafakkurning rivojlanishi ayniqsa zamonaviy ilm-fanlar bilan aloqada yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Bugungi kunda tafakkur nafaqat psixologiya, balki informatika,
neyropsixologiya, pedagogika, falsafa, lingvistika kabi turli sohalar doirasida
o‘rganilmoqda. Masalan, sun’iy intellekt va neyrotarmoqlar sohasidagi izlanishlar
inson tafakkurining ishlash mexanizmlarini chuqurroq anglashga xizmat qilmoqda.
Pedagogika esa tafakkurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari
orqali yosh avlodda mustaqil fikrlash va kreativ yondashuvni shakllantirishga
intiladi. Tafakkur shuningdek tilshunoslikda ham muhim o‘ringa ega, chunki til
tafakkurning ifoda vositasi bo‘lib, tafakkur orqali shakllangan tushunchalar aynan
til orqali bayon qilinadi.Bundan tashqari, tafakkur psixologiya fanida alohida ilmiy
yo‘nalish sifatida o‘rganiladi. Eksperimental psixologiya, kognitiv psixologiya va
amaliy psixologik tadqiqotlar tafakkur faoliyatini o‘rganishda keng qo‘llaniladi.
Tafakkur inson ongi va idrokining eng yuksak shakli bo‘lib, uning
shakllanishi va rivojlanishi nafaqat individual tajriba, balki ijtimoiy, madaniy va
ilmiy omillar ta’sirida kechadi. Tafakkurning zamonaviy ilmlar bilan uzviy
bog‘liqligi uni yanada chuqurroq o‘rganish va rivojlantirish imkonini bermoqda.
Psixologiya fanida esa tafakkur inson psixikasining ajralmas qismi sifatida, uning
kognitiv salohiyatini aniqlashda asosiy mezonlardan biri bo‘lib xizmat qiladi.
35

III BOB. TAFAKKURNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI VA
AMALIY TAVSIYALAR
3.1. Ta'lim jarayonida tafakkurni rivojlantirish imkoniyatlari
2-3-kurs talabalaridan olingan tafakkurni rivojlantirish testlari natijalari
Qo'llanilgan metodika: Sternberg tafakkur uslublari testi
Metodika maqsadi : Sternberg tafakkur uslublari testi talabalarda
tafakkurning uch asosiy yo'nalishi - analitik, ijodiy va amaliy tafakkurni kompleks
baholashni maqsad qiladi. Bu metodika orqali talabalarning fikrlash uslublari,
muammolarni hal qilish strategiyalari va aqliy qobiliyatlarning individual
xususiyatlarini aniqlab, ta'lim jarayonini samarali tashkil etish hamda talabalar
potensialini to'liq ochib berish uchun ilmiy asos yaratiladi.
Metodika haqida qisqacha ma'lumot :
 Test 90 ta savoldan iborat
 Har bir tafakkur turi uchun 30 tadan savol ajratilgan
 Test bajarish vaqti: 60 daqiqa
 Har bir savol 5 ballik shkala asosida baholanadi
 Maksimal ball: 100 (har bir tafakkur turi bo'yicha)
Metodika qamrab oladigan ko'nikmalar :
36

1. Analitik tafakkur : tahlil qilish, baholash, taqqoslash, kategoriyalash va
tizimlashtirish qobiliyati
2. Ijodiy tafakkur : yangi g'oyalar yaratish, muqobil yechimlarni topish,
noan'anaviy fikrlash
3. Tanqidiy tafakkur : ma'lumotlarni tanqidiy baholash, xulosa chiqarish,
argumentlarni tahlil qilish
Test natijalari
№ Ism Familiya Analitik
tafakkur Ijodiy
tafakkur Tanqidiy
tafakkur Umumiy
ball
1 Aziza Sobirova 83 72 88 81
2 Bekzod Rasulov 91 78 85 85
3 Dilnoza
Ergasheva 74 90 77 80
4 Eldor
Mahmudov 85 76 82 81
5 Gulnora
Dadaxonova 79 84 80 81
6 Hamid Qodirov 92 75 89 85
7 Iroda Mirzayeva 77 87 76 80
8 Javohir
Toshmatov 81 93 78 84
9 Kamola
Umarova 88 81 91 87
10 Laziz
Nuriddinov 86 85 83 85
37

Tafakkur turlari bo'yicha o'rtacha natijalar
Tafakkur turi O'rtacha ball
Analitik tafakkur 83.6
Ijodiy tafakkur 82.1
Tanqidiy
tafakkur 82.9
Umumiy o'rtacha 82.9
Analitik tafakkur Ijodiy tafakkurTanqidiy tafakkur
81 81.5 82 82.5 83 83.5 84O'rtacha ball
O'rtacha ball
Eng yuqori natijalar
Tafakkur turi Eng yuqori natija Talaba
Analitik tafakkur 92 Hamid Qodirov
Ijodiy tafakkur 93 Javohir Toshmatov
Tanqidiy tafakkur 91 Kamola Umarova
Umumiy ball 87 Kamola Umarova
38

Eng yuqori natija
Analitik tafakkur
Ijodiy tafakkur
Tanqidiy tafakkur
Metodologik xulosalar
Sternberg tafakkur uslublari testi natijalari quyidagi xulosalarga kelish imkonini
beradi:
1. 2-kurs talabalari orasida analitik tafakkur ko'rsatkichlari nisbatan yuqori
(o'rtacha 83.6 ball), bu esa talabalarning tahliliy ko'nikmalarini
rivojlantirishga yo'naltirilgan ta'lim tizimining samaradorligidan dalolat
beradi.
2. Talabalar orasida individual farqlar kuzatiladi - ba'zi talabalar o'zlarining
ustun tafakkur uslublari bilan ajralib turadi (masalan, Javohir Toshmatov
ijodiy tafakkurda, Hamid Qodirov analitik tafakkurda).
3. Kamola Umarova barcha yo'nalishlarda muvozanatli natijalar ko'rsatgan, bu
esa umumiy tafakkur qobiliyatining yuksak darajasidan dalolat beradi.
4. Ushbu testning natijalari ta'lim jarayonini individuallashtirish, talabalarning
kuchli tomonlarini rivojlantirish va zaif tomonlarini qo'llab-quvvatlash
uchun asos bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Tadqiqot natijalariga ko'ra, tavsiya etiladi:
 Ijodiy tafakkurni rivojlantirishga yo'naltirilgan mashg'ulotlar sonini oshirish
 Talabalarning individual tafakkur uslublarini hisobga olgan holda o'quv
jarayonini tashkil etish
39

 Tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish uchun muammoli vaziyatlarni
muhokama qilish amaliyotini kengaytirish
3- kurs talabalari test natijalari
№ Ism Familiya Analitik
tafakkur Ijodiy
tafakkur Tanqidiy
tafakkur Umumiy
ball
1 Nodirbek Xolmatov 86 81 93 87
2 Malika Usmonova 94 82 89 88
3 Otabek Ismoilov 79 95 84 86
4 Parizoda
Fazliddinova 90 84 85 86
5 Qahramon
Boltaboyev 85 88 92 88
6 Rayxona
Abdurahmonova 95 83 91 90
7 Sanjar Haydarov 82 91 82 85
8 Toshpulat Rahimov 88 94 84 89
9 Umida
Qosimjonova 91 85 94 90
10 Valijon Rahmonov 89 87 88 88
Tafakkur turlari bo'yicha o'rtacha natijalar
Tafakkur turi O'rtacha ball
Analitik tafakkur 87.9
Ijodiy tafakkur 87.0
Tanqidiy
tafakkur 88.2
Umumiy o'rtacha 87.7
40

Analitik tafakkur Ijodiy tafakkur Tanqidiy tafakkur Umumiy o'rtacha86.486.686.8 8787.287.487.687.8 8888.288.4 O'rtacha ball
O'rtacha ball
Eng yuqori natijalar
Tafakkur turi Eng yuqori
natija Talaba
Analitik
tafakkur 95 Rayxona Abdurahmonova
Ijodiy tafakkur 95 Otabek Ismoilov
Tanqidiy
tafakkur 94 Umida Qosimjonova
Umumiy ball 90 Rayxona Abdurahmonova va Umida
Qosimjonova
41

Analitik tafakkur
Ijodiy tafakkur
Tanqidiy
tafakkur Umumiy ball878889909192939495 Eng yuqori natijalar
Eng yuqori natijalar
Metodologik xulosalar
Sternberg tafakkur uslublari testi natijalari 3-kurs talabalari bo'yicha quyidagi
xulosalarga kelish imkonini beradi:
1. 3-kurs talabalari orasida tanqidiy tafakkur ko'rsatkichlari nisbatan yuqori
(o'rtacha 88.2 ball), bu esa talabalarning ma'lumotlarni tanqidiy baholash va
xulosa chiqarish ko'nikmalarining rivojlanganligidan dalolat beradi.
2. Analitik tafakkur ko'rsatkichlari ham yuqori darajada (o'rtacha 87.9 ball), bu
talabalarning tahliliy ko'nikmalarini rivojlantirishga yo'naltirilgan ta'lim
jarayonining samaradorligini ko'rsatadi.
3. Talabalar orasida individual farqlar kuzatiladi - ba'zi talabalar o'zlarining
ustun tafakkur uslublari bilan ajralib turadi (masalan, Otabek Ismoilov ijodiy
tafakkurda, Rayxona Abdurahmonova analitik tafakkurda).
4. Rayxona Abdurahmonova va Umida Qosimjonova barcha yo'nalishlarda
muvozanatli va yuqori natijalar ko'rsatgan, bu esa umumiy tafakkur
qobiliyatining yuksak darajasidan dalolat beradi.
5. 3-kurs talabalarining umumiy o'rtacha balli (87.7) 2-kurs talabalarining
o'rtacha ballidan (82.9) yuqori, bu esa ta'lim jarayonida talabalarning
42

tafakkur ko'nikmalarini rivojlantirishda progressivlik mavjudligini
ko'rsatadi.
Tadqiqot natijalariga ko'ra, tavsiya etiladi:
 Tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini yanada rivojlantirish uchun mustaqil
tadqiqotlarga ko'proq e'tibor qaratish
 Talabalarning individual tafakkur uslublarini hisobga olgan holda o'quv
jarayonini tashkil etish
 Ijodiy va analitik tafakkurni muvozanatli rivojlantirish uchun amaliy-loyiha
ishlarini kengaytirish
 Malakaviy amaliyot va loyiha ishlarida talabalarning kuchli tafakkur
turlariga tayanish
2-kurs va 3-kurs talabalarining tafakkur ko'rsatkichlari qiyosiy tahlili
1 . O'rtacha ko'rsatkichlar qiyosiy tahlili
Tafakkur turi 2-kurs o'rta ball 3-kurs o'rta ball Farq
Analitik tafakkur 83.6 87.9 +4.3
Ijodiy tafakkur 82.1 87.0 +4.9
Tanqidiy tafakkur 82.9 88.2 +5.3
Umumiy o'rtacha 82.9 87.7 +4.8
Analitik tafakkur Ijodiy tafakkur Tanqidiy tafakkur7980818283848586878889
2-bosqich o'rta ball
3-bosqich o'rta ball
43

2. Eng yuqori ko'rsatkichlarning qiyosiy tahlili
Tafakkur
turi 2-kurs eng yuqori
natija 3-kurs eng yuqori natija Farq
Analitik
tafakkur 92 (Hamid
Qodirov) 95 (Rayxona Abdurahmonova) +3
Ijodiy
tafakkur 93 (Javohir
Toshmatov) 95 (Otabek Ismoilov) +2
Tanqidiy
tafakkur 91 (Kamola
Umarova) 94 (Umida Qosimjonova) +3
Umumiy ball 87 (Kamola
Umarova) 90 (Rayxona Abdurahmonova,
Umida Qosimjonova) +3
2-bosqich eng yuqori natija
Analitik tafakkur
Ijodiy tafakkur
Tanqidiy tafakkur
44

3-bosqich eng yuqori natija
Analitik tafakkur
Ijodiy tafakkur
Tanqidiy tafakkur
3. Tafakkur turlari bo'yicha qiyosiy tahlil
Analitik tafakkur
1. 3-kurs talabalarida analitik tafakkur ko'rsatkichlari 2-kurs talabalariga
nisbatan o'rtacha 4.3 ballga yuqori
2. 3-kurs talabalarida analitik tafakkur ko'rsatkichlari nisbatan barqaror
(standart og'ish kichikroq)
3. Eng yuqori natijadagi farq: +3 ball (3-kurs foydasiga)
Ijodiy tafakkur
1. 3-kurs talabalarida ijodiy tafakkur ko'rsatkichlari 2-kurs talabalariga
nisbatan o'rtacha 4.9 ballga yuqori
2. 3-kurs talabalarida ijodiy tafakkur bo'yicha yuqori natijalar ko'proq uchraydi
3. Eng yuqori natijadagi farq: +2 ball (3-kurs foydasiga)
Tanqidiy tafakkur
1. 3-kurs talabalarida tanqidiy tafakkur ko'rsatkichlari 2-kurs talabalariga
nisbatan o'rtacha 5.3 ballga yuqori
2. Tanqidiy tafakkur ko'rsatkichlarida kurslar o'rtasidagi farq eng katta
3. Eng yuqori natijadagi farq: +3 ball (3-kurs foydasiga)
4. Kurslar o'rtasidagi asosiy farqlar
1. Umumiy tafakkur rivojlanish darajasi :
45

a) 3-kurs talabalari barcha tafakkur turlarida yuqoriroq ko'rsatkichlarga
ega
b) Umumiy o'rtacha ball farqi: +4.8 ball (3-kurs foydasiga)
2. Tanqidiy tafakkur :
a) Kurslar o'rtasidagi eng katta farq tanqidiy tafakkur ko'rsatkichlarida
kuzatildi
b) Bu 3-kurs talabalarining tanqidiy baholash, xulosa chiqarish va
argumentlarni tahlil qilish ko'nikmalarining sezilarli darajada
rivojlanganligini ko'rsatadi
3. Ko'rsatkichlar barqarorligi :
a) 3-kurs talabalarida barcha tafakkur turlari bo'yicha ko'rsatkichlar
nisbatan barqaror
b) 2-kurs talabalarida ko'rsatkichlar notekisroq, ba'zi talabalarda ayrim
tafakkur turlari bo'yicha sezilarli ustunlik mavjud
4. Eng yuqori natijalar :
a) 3-kurs talabalarida yuqori natijalar soni ko'proq
b) 3-kursda ikkita talaba eng yuqori umumiy ballga (90) erishgan
5. Xulosa va tavsiyalar
Xulosalar:
1. Tadqiqot natijalariga ko'ra, 3-kurs talabalarining tafakkur ko'rsatkichlari
barcha yo'nalishlar bo'yicha 2-kurs talabalaridan yuqori, bu esa ta'lim
jarayonida talabalarning tafakkur ko'nikmalarini rivojlantirishda
progressivlik mavjudligini ko'rsatadi.
2. Ta'lim jarayonida eng katta o'sish tanqidiy tafakkur ko'nikmalarida
kuzatilgan, bu esa universitet ta'lim dasturlarida tanqidiy fikrlashni
rivojlantirishga yo'naltirilgan mashg'ulotlar samaradorligidan dalolat beradi.
3. 3-kurs talabalarida tafakkur turlarining muvozanatli rivojlanishi kuzatiladi,
2-kurs talabalarida esa individual farqlar ko'proq namoyon bo'ladi.
Tavsiyalar:
1. 2-kurs talabalari uchun :
46

a) Tanqidiy tafakkurni rivojlantirish uchun qo'shimcha mashg'ulotlar
tashkil etish
b) Ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun noan'anaviy masalalar yechishga
e'tibor qaratish
c) Individual tafakkur uslublarini hisobga olgan holda differensial
yondashuvni qo'llash
2. 3-kurs talabalari uchun :
a) Kasbiy faoliyatga yo'naltirilgan amaliy masalalarni yechishga e'tibor
qaratish
b) Tafakkurning barcha turlarini amaliyotda qo'llash imkoniyatlarini
kengaytirish
c) Ilmiy-tadqiqot ishlariga talabalarni ko'proq jalb etish
3. Ta'lim jarayoni uchun :
a) 2-3 kurs o'rtasidagi kuchli o'zgarishga sabab bo'lgan ta'lim
metodikalarini aniqlash va yanada takomillashtirish
b) Talabalarning tafakkur ko'rsatkichlarini monitoring qilish tizimini
joriy etish
c) Ta'lim dasturlarini tuzishda tafakkur turlarini muvozanatli
rivojlantirishga e'tibor qaratish
Bu tadqiqot natijalari universitet ta'lim dasturlarini takomillashtirish,
talabalarning individual qobiliyatlarini rivojlantirish va ta'lim samaradorligini
oshirish uchun asos bo'lib xizmat qilishi mumkin.
3.2. Tafakkurni rivojlantirish bo'yicha amaliy tavsiyalar va mashqlar
1. Analitik tafakkurni rivojlantirish usullari 11
Amaliy tavsiyalar:
1. Tizimli tahlil qilishni o'rganish
a) Murakkab masalalarni kichik qismlarga bo'lib o'rganish
11
Davletov, D. (2022). "Tafakkur rivojlanishining yosh davrlari xususiyatlari". Samarqand: SamDU
nashriyoti. 176 b.
47

b) Sabab-oqibat bog'liqliklarini aniqlash
c) Ma'lumotlarni tizimlashtirish ko'nikmasini rivojlantirish
2. Mantiqiy masalalar yechishni muntazam ravishda amalga oshirish
a) Har kuni kamida 20-30 daqiqa mantiqiy masalalar yechish
b) Murakkablik darajasini asta-sekin oshirib borish
c) Turli xil mantiqiy fikrlash turlarini qamrab olish
3. Axborotni tahlil qilish metodlarini o'zlashtirish
a) SWOT tahlili, BCG matritsasi kabi metodlarni o'rganish
b) Tahliliy hisobotlar tayyorlash ko'nikmasini rivojlantirish
c) Statistik ma'lumotlarni tahlil qilishni o'rganish
Amaliy mashqlar:
1. "5 nima uchun" mashqi
a) Biror muammoni aniqlab, uni hal qilish uchun 5 marta "nima uchun?"
deb so'rash
b) Har bir savolga javob berib, muammoning negiziga yetib borish
c) Mashqni har xil vaziyatlarda qo'llash
2. "Taqqoslash jadvali" mashqi
a) Ikki yoki undan ortiq obyektlarni taqqoslash jadvali tuzish
b) Kamida 10 ta mezon bo'yicha taqqoslash
c) Umumiy va farqli jihatlarni aniqlash, xulosa chiqarish
3. "Ma'lumotlarni turkumlash" mashqi
a) 20-30 ta turli xil tushunchalarni berilgan mezonlar asosida guruhlarga
ajratish
b) Guruhlash mezonlarini asoslash
c) Amaliyotda turkumlash natijalarining qo'llanilishi haqida mulohaza
yuritish
2. Ijodiy tafakkurni rivojlantirish usullari
Amaliy tavsiyalar:
1. Divergent fikrlashni rivojlantirish
a) Bir muammoga ko'plab yechimlar izlash odatini shakllantirish
48

b) "To'g'ri" javoblarni emas, "mumkin bo'lgan" javoblarni ko'paytirish
c) Fikrlash chegaralarini kengaytirish
2. Assotsiativ bog'lanishlarni rivojlantirish
a) Kundalik hayotda yangi assotsiatsiyalarni izlash
b) Turli soha bilimlarini bog'lashga harakat qilish
c) Kutilmagan bog'lanishlarni topishga intilish
3. Tasavvurni rivojlantirish
a) Mental tasvirlar yaratish mashqlarini bajarish
b) Turli ssenariylarda vaziyatni tasavvur qilish
c) Vizualizatsiya texnikalarini qo'llash
Amaliy mashqlar:
1. "100 g'oya" mashqi
a) Muayyan muammo bo'yicha 100 ta yechim g'oyasini yozish
b) Fikrlash to'xtasa ham, davom etish va yangi g'oyalar yaratish
c) Yaratilgan g'oyalarni guruhlash va eng yaxshilarini tanlash
2. "SCAMPER" mashqi
a) S: Substitute (almashtirish) - nimani almashtirsak bo'ladi?
b) C: Combine (birlashtirish) - nimani birlashtirsak bo'ladi?
c) A: Adapt (moslashtirish) - qanday moslashtiramiz?
d) M: Modify/Magnify (o'zgartirish/kattalashtirish)
e) P: Put to other uses (boshqa maqsadda ishlatish)
f) E: Eliminate (yo'q qilish) - nimani olib tashlash mumkin?
g) R: Reverse/Rearrange (teskarisiga o'girish/qayta tartibga solish)
3. "Tasodifiy so'z" mashqi
a) Tasodifiy tanlangan so'zni muammo bilan bog'lash
b) Kamida 10 ta bog'lanish yaratish
c) Bu bog'lanishlardan yangi g'oyalar yaratish
3. Tanqidiy tafakkurni rivojlantirish usullari
Amaliy tavsiyalar:
1. Ma'lumotlarni tekshirish odatini shakllantirish
49

a) Har qanday ma'lumotga tanqidiy yondashish
b) Bir nechta manbalarga murojaat qilish
c) Ishonchli manbalarni ajrata olish ko'nikmasini rivojlantirish
2. Argumentlash ko'nikmasini rivojlantirish
a) O'z fikrlarini asoslab berish odatini shakllantirish
b) Boshqalar argumentlarini tahlil qilishni o'rganish
c) Argumentlardagi mantiqiy xatolarni aniqlay olish
3. Ko'p tomonlama yondashuvni shakllantirish
a) Har qanday masalaga turli nuqtai nazardan qarash
b) Boshqalar nuqtai nazarini tushunishga intilish
c) Tez xulosalar chiqarmaslik odatini shakllantirish
Amaliy mashqlar:
1. "Olti qalpoq" mashqi (Edward de Bono)
a) Oq qalpoq: Faktlar va raqamlar
b) Qizil qalpoq: Hissiyotlar va intuitsiya
c) Qora qalpoq: Ehtiyotkorlik, tanqid va risk
d) Sariq qalpoq: Optimizm va ijobiy tomonlar
e) Yashil qalpoq: Kreativlik va yangi g'oyalar
f) Ko'k qalpoq: Jarayonni nazorat qilish
2. "Faktlarni va fikrlarni ajratish" mashqi
a) Berilgan matndagi faktlarni va fikrlarni ajratib chiqish
b) Faktlar asosida xulosalar chiqarish
c) Fikrlarning asoslanganligini baholash
3. "Devil's advocate" (shaytonning advokati) mashqi
a) O'z qarashlari va g'oyalariga qarshi argumentlar keltirish
b) Bu argumentlarni tahlil qilish
c) O'z fikrlarini tanqidiy qayta ko'rib chiqish
4. Kompleks tafakkurni rivojlantirish usullari
Amaliy tavsiyalar:
1. Fanlararo yondashuvni qo'llash
50

a) Turli fan sohalaridan bilimlarni bog'lash
b) Turli sohalardagi tamoyillarni amaliyotda qo'llash
c) Tizimli tafakkurni rivojlantirish
2. Intellektual faoliyatni diversifikatsiya qilish
a) Turli xil kognitiv vazifalarni bajarish
b) Har xil turdagi masalalarni yechish
c) Turli tafakkur uslublarini qo'llash
3. Metakognitiv ko'nikmalarni rivojlantirish
a) O'z fikrlash jarayonlarini kuzatish va baholash
b) Tafakkur strategiyalarini ongli ravishda tanlash
c) O'z tafakkur uslublarini takomillashtirish
Amaliy mashqlar:
1. "Tafakkur xaritasi" (Mind mapping) mashqi
a) Markaziy tushuncha atrofida assossiativ tafakkur xaritasini yaratish
b) Tushunchalar o'rtasidagi bog'liqliklarni ko'rsatish
c) Xaritani analiz qilib, yangi g'oyalar va bog'lanishlar yaratish
2. "Problem solving framework" mashqi
a) Muammoni aniqlash va ta'riflash
b) Ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish
c) Yechim variantlarini ishlab chiqish
d) Yechimlarni baholash va tanlash
e) Harakatlar rejasini tuzish va amalga oshirish
f) Natijalarni baholash va xulosa chiqarish
3. "Journal of thinking" (tafakkur jurnali) mashqi
a) Har kuni o'z fikrlash jarayonlarini tahlil qilish
b) Qanday qarorlar qabul qilingani va nima uchun shunday qaror qabul
qilinganligi haqida yozish
c) Qanday tafakkur xatolari sodir bo'lganini aniqlash
d) Tafakkur jarayonini takomillashtirish rejasini tuzish
5. Tafakkurni rivojlantirish uchun kundalik amaliyotlar
51

1. Muntazam o'qish va o'rganish
a) Turli mavzulardagi kitoblar, maqolalar o'qish
b) Audio va video ma'lumotlarni tahliliy tinglash
c) O'rganilgan ma'lumotlar haqida fikr yuritish va muhokama qilish
2. Intelektual o'yinlar va mashqlar
a) Shaxmat, go kabi strategik o'yinlar o'ynash
b) Mantiqiy boshqotirmalar yechish
c) Intellektual viktorinalarda qatnashish
3. Refleksiya va meditatsiya
a) Kundalik refleksiya amaliyotini joriy qilish
b) Fikrlarni tartibga solish uchun meditatsiya qilish
c) "Digital detox" (raqamli detoksikatsiya) kunlarini joriy etish
4. Guruhli muhokama va debatlar
a) Turli mavzularda muhokamalar tashkil etish
b) Debatlarda turli pozitsiyalarni himoya qilish
c) Boshqalar fikrlarini tinglash va tahlil qilish ko'nikmasini rivojlantirish
5. Portfolio metodi
a) O'z tafakkur rivojlanishi bo'yicha portfolio yuritish
b) Bajarilgan mashqlar va natijalarni qayd etish
c) Rivojlanish dinamikasini tahlil qilish va maqsadlarni belgilash
Ushbu amaliy tavsiyalar va mashqlar talabalar uchun tafakkurning barcha
jihatlarini rivojlantirish imkonini beradi va ularning akademik hamda kasbiy
faoliyatida muvaffaqiyatga erishishlariga yordam beradi.
52

XULOSA
Tafakkurni tadbiq etish ta'lim jarayonining eng muhim tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi. Zamonaviy pedagogik nazariyalar va
amaliyot ko'rsatadiki, o'quvchilarning tafakkurini rivojlantirish ularda
nafaqat nazariy bilimlarni o'zlashtirishga, balki ushbu bilimlarni amaliy
hayotda qo'llash ko'nikmalarini shakllantirishga ham yordam beradi.
Tadqiqot davomida tafakkurni rivojlantirish uchun zamonaviy
pedagogik texnologiyalarning o'rni va ahamiyati o'rganildi. Interaktiv
ta'lim metodlari, muammoli o'qitish usullari, loyiha-tadqiqot faoliyati
kabi yondashuvlar o'quvchilarning tafakkurini rivojlantirishda yuqori
samaradorlikni ko'rsatmoqda. Bunday metodlarni qo'llash natijasida
o'quvchilar o'z fikrlarini erkin ifoda etish, muammolarni tahlil qilish,
mantiqiy xulosalar chiqarish kabi muhim ko'nikmalarni egallamoqdalar.
53

Ta'lim jarayonida tanqidiy tafakkurni rivojlantirish alohida
ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi. Tanqidiy tafakkur o'quvchilarga
axborotni tanqidiy baholash, ishonchli manbalarni noishonchlilaridan
farqlash, muammolarni har tomonlama ko'rib chiqish imkonini beradi.
Bu esa o'z navbatida axborot asri talablariga mos ravishda bilim va
ko'nikmalarni shakllantirish uchun muhim omil bo'lib xizmat qiladi.
Ijodiy tafakkurni rivojlantirish masalasi ham tadqiqot doirasida
o'rganildi. Ijodiy tafakkur o'quvchilarga noodatiy yechimlarni topish,
yangi g'oyalarni ilgari surish, o'zgaruvchan sharoitlarga moslashish
imkoniyatlarini beradi. Bu ko'nikmalar zamonaviy jamiyatda yuqori
baholanib, muvaffaqiyatli karyera va shaxsiy rivojlanish uchun muhim
hisoblanadi.
Tafakkurni rivojlantirish jarayonida o'qituvchining roli ham alohida
tahlil etildi. O'qituvchi nafaqat bilimlarni uzatuvchi, balki tafakkur
jarayonlarini yo'naltiruvchi, qo'llab-quvvatlovchi va rag'batlantiruvchi
shaxs sifatida muhim rol o'ynashi aniqlandi. O'qituvchining kasbiy
mahorati, tafakkur madaniyati, hamda pedagogik kompetensiyasi
o'quvchilar tafakkurini rivojlantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
O'tkazilgan amaliy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, tafakkurni
rivojlantirishga yo'naltirilgan maxsus o'quv topshiriqlari va mashqlar
talabalarning bilish faoliyatini faollashtiradi, ularning bilim olishga
bo'lgan qiziqishlarini oshiradi va o'quv materialini chuqurroq
o'zlashtirishga imkon beradi.
Shuningdek, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
tafakkurni rivojlantirishda keng imkoniyatlar yaratadi. Virtual
laboratoriyalar, simulyatorlar, interaktiv dasturlar va boshqa raqamli
54

resurslar o'quvchilarning tafakkur jarayonlarini faollashtirish va
rivojlantirishda samarali vositalar hisoblanadi.
Yakuniy xulosada, tafakkurni tadbiq etish jarayoni ta'lim tizimining
barcha kurslarida amalga oshirilishi kerak bo'lgan uzluksiz jarayon
ekanligi ta'kidlandi. Maktabgacha ta'limdan boshlab oliy ta'limgacha
bo'lgan barcha kurslarda tafakkurni rivojlantirish strategiyalari izchil
ravishda qo'llanilishi zarur. Bu esa kelajakda jamiyatimizning
intellektual salohiyatini oshirish, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash va
mamlakatimizning innovatsion rivojlanishini ta'minlash uchun poydevor
bo'lib xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Abdullaev, S. (2020). "Tafakkur psixologiyasi". Toshkent: "O'qituvchi"
nashriyoti. 148 b.
2. Abdurasulov, R. (2019). "Mantiqiy tafakkur psixologiyasi". Toshkent: "Fan
va texnologiya". 212 b.
3. G'oziev, E. (2021). "Umumiy psixologiya: tafakkur jarayonlari". Toshkent:
TDPU nashriyoti. 287 b.
4. Davletov, D. (2022). "Tafakkur rivojlanishining yosh davrlari xususiyatlari".
Samarqand: SamDU nashriyoti. 176 b.
5. Nishonova, Z. (2020). "Tafakkur va intellekt psixologiyasi". Toshkent:
"O'zbekiston". 224 b.
6. Karimova, V. (2021). "Psixologiyada tafakkur nazariyalari". Toshkent:
"Yangi asr avlodi". 196 b.
7. Shomaqsudov, A. (2019). "Tafakkur va nutq munosabati psixologiyasi".
Buxoro: BuxDU nashriyoti. 168 b.
55

8. To'laganova, G. (2023). "Kreativ tafakkur psixologiyasi". Toshkent:
"TDPU". 204 b.
9. Ibroximov, F. (2020). "Tafakkur operatsiyalari va ularning diagnostikasi".
Namangan: NamDU. 156 b.
10. Sodiqova, G. (2018). "Bolalarda tafakkurning shakllanishi va rivojlanishi".
Toshkent: "Ma'naviyat". 184 b.
11. Qodirov, B. (2021). "Psixologiyada tafakkur muammolari". Andijon: ADU
nashriyoti. 232 b.
12. Usmanova, E. (2019). "Tafakkurning individual-tipologik xususiyatlari".
Toshkent: "Noshir". 164 b.
13. Maxmudov, M. (2022). "Tafakkur psixodiagnostikasi". Qarshi: QDPI. 192
b.
14. Yo'ldosheva, N. (2020). "Tafakkur psixokorreksiyasi usullari". Toshkent:
"Turon-Iqbol". 178 b.
15. Musayev, H. (2023). "Tafakkur buziqliklari va ularning psixologik tadqiqi".
Toshkent: TTA nashriyoti. 216 b.
16. Safarov, O. (2021). "Tafakkur va qaror qabul qilish psixologiyasi". Navoiy:
NavDPI. 188 b.
17. Abdurahmonova, M. (2022). "Tafakkur jarayonlarining psixofiziologik
asoslari". Toshkent: O'zMU. 244 b.
18. Barotov, Sh. (2020). "Tafakkur psixokorrektsiyasi va psixoterapiyasi".
Buxoro: "Durdona". 208 b.
19. Umarov, B. (2019). "Tafakkurning neyropsi х ologik tadqiqi". Toshkent:
"O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi". 236 b.
20. Xaydarov, F. (2021). "Tafakkur psixologiyasi: nazariya va amaliyot".
Toshkent: "O'zbekiston". 264 b.
INTERNET MANBALARI:
1. Ziyonet ta'lim portali. (2023). "Tafakkur psixologiyasi bo'yicha uslubiy
materiallar". [Elektron resurs]. URL:
56

https://www.ziyonet.uz/uz/library/tafakkur-psixologiyasi (murojaat sanasi:
10.04.2023)
2. O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi rasmiy veb-sayti. (2022).
"Innovatsion ta'lim va tafakkur: zamonaviy yondashuvlar". [Elektron
resurs]. URL: https://www.uzedu.uz/uz/article/innovatsion-talim (murojaat
sanasi: 15.03.2023)
3. O'zbekiston Milliy universiteti. (2023). "Tafakkur rivojlanishining
psixologik asoslari". [Elektron resurs]. URL:
https://www.nuu.uz/uz/research/tafakkur-psixologiyasi (murojaat sanasi:
22.02.2023)
4. Ta'lim portalları elektron kutubxonasi. (2022). "O'quvchilarning mantiqiy
tafakkurini rivojlantirish". [Elektron resurs]. URL:
https://eduportal.uz/library/articles/mantiqiy-tafakkur (murojaat sanasi:
05.04.2023)
5. Zamonaviy ta'lim jurnali elektron nashri. (2023). "Kreativ tafakkurni
rivojlantirish: xalqaro tajriba". [Elektron resurs]. URL:
https://www.zamonaviy-talim.uz/articles/kreativ-tafakkur (murojaat sanasi:
12.03.2023)
57

ILOVALAR
Sternberg tafakkur uslublari testi
Sternberg tafakkur uslublari testi amerikalik psixolog Robert Sternberg
tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, insonlarning tafakkur qilish va qaror qabul
qilish jarayonidagi individual uslublarini aniqlashga mo'ljallangan psixologik
diagnostik vositadir.
Testning maqsadi
Bu testning asosiy maqsadi insonlarning tafakkur qilish jarayonidagi shaxsiy
ustivor yo'nalishlarini aniqlash va shu orqali ularga o'z individual xususiyatlarini
tushunishda yordam berishdir. Test yordamida quyidagi maqsadlarga erishish
mumkin:
 Ta'lim jarayonida o'quvchi va talabalarning individual xususiyatlarini
hisobga olish orqali o'qitish samaradorligini oshirish
 Kasbiy yo'naltirishda shaxsning tafakkur uslublariga mos kasblarni
tanlashda yordamlashish
58

 Jamoa ishlari va guruhiy faoliyatda turli tafakkur uslublariga ega
insonlardan unumli foydalanish
 Muammolarni hal qilishda shaxsning kuchli tomonlarini aniqlash va ulardan
samarali foydalanish
 O'z-o'zini anglash va shaxsiy rivojlanish imkoniyatlarini oshirish
Sternberg nazariyasiga ko'ra, tafakkur uslublari jamiyatdagi turli xil
hokimiyat shakllariga o'xshash tarzda tuzilgan. Shundan kelib chiqqan holda, test
13 ta turli tafakkur uslubini o'rganadi: qonunchilik, ijroiya, hukmronlik,
monarxiya, ierarxiya, oligarxiya, anarxiya, global, lokal, ichki, tashqi, liberal va
konservativ uslublar.
Test natijasi insonning qaysi tafakkur uslublaridan ko'proq foydalanishini
ko'rsatadi. Bu ma'lumotlar orqali o'qituvchilar ta'lim jarayonini
individuallashtirishda, rahbarlar xodimlar bilan samarali ishlashda, psixologlar
maslahatlar berishda foydalanadilar. Shuningdek, shaxsning o'zi ham o'zining
tafakkur uslublarini bilib olishi orqali kuchli tomonlarini rivojlantirish va zaif
tomonlarini to'ldirishga e'tibor qaratishi mumkin.
Test odatda 104 ta savoldan iborat bo'lib, har bir savol uchun respondent 1
dan 7 gacha bo'lgan shkalada o'ziga mos javobni tanlaydi. Test yakunida har bir
tafakkur uslubi bo'yicha ballar hisoblanadi va ularning shaxs uchun ahamiyat
darajasi aniqlanadi.
Ushbu test dunyo bo'ylab keng qo'llaniladi va ko'plab tillarga, jumladan
o'zbek tiliga ham tarjima qilingan. U ta'lim muassasalarida, psixologik konsalting
markazlarida, kadrlarga oid qarorlarni qabul qilishda va ilmiy tadqiqotlarda keng
foydalanilmoqda.
Test savollari dan namunalar:
1. Qaror qabul qilishda, barcha imkoniyatlarni sinchiklab ko'rib chiqishni va
har tomonlama tahlil qilishni afzal ko'raman. Bu savol hukmronlik (sud)
tafakkur uslubini aniqlashga qaratilgan
59

2. Guruh bilan ishlashni, hamkorlikda fikr almashishni yakka o'zim ishlashdan
ko'ra ko'proq yoqtiraman. Bu savol tashqi tafakkur uslubini aniqlashga
qaratilgan
3. Ko'p vazifalar bilan bir vaqtda ishlashdan ko'ra, bir vazifani to'liq yakunlab,
keyin keyingisiga o'tishni afzal ko'raman. Bu savol monarxiya tafakkur
uslubini aniqlashga qaratilgan
4. Yangi g'oyalarni o'ylab topish va ijodiy yechimlar izlash menga zavq
bag'ishlaydi. Bu savol qonunchilik tafakkur uslubini aniqlashga qaratilgan
5. Aniq ko'rsatmalar va qoidalarga amal qilgan holda ishlashni, vazifalarni
belgilangan tartibda bajarishni yoqtiraman. Bu savol ijroiya tafakkur
uslubini aniqlashga qaratilgan
6. Muammoni ko'rishda ko'pincha umumiy manzaraga e'tibor qarataman,
mayda tafsilotlarga emas. Bu savol global tafakkur uslubini aniqlashga
qaratilgan
7. Mustaqil ravishda o'zim qaror qabul qilishni, boshqalar bilan
maslahatlashmasdan ishlashni afzal ko'raman. Bu savol ichki tafakkur
uslubini aniqlashga qaratilgan
8. An'anaviy va sinalgan usullardan foydalanishni yoqtiraman, yangi va
noodatiy usullardan ko'ra. Bu savol konservativ tafakkur uslubini aniqlashga
qaratilgan
9. Vazifalarni muhimlik darajasiga qarab tartibga solishni va rejali ravishda
bajarishni afzal ko'raman. Bu savol ierarxiya tafakkur uslubini aniqlashga
qaratilgan
10. Mayda tafsilotlarga e'tibor qarataman va ish jarayonida aniq bo'lishni
yoqtiraman. Bu savol lokal tafakkur uslubini aniqlashga qaratilgan
Natijalarni baholash
Har bir savol uchun belgilangan ballni qo'shing. Qaysi savollarda yuqori ball
olgan bo'lsangiz (5-7 ball), shu tafakkur uslublari sizga ko'proq xos.
60

Sotib olish