Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	5.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Изобразительное искусство

Тарихий меъморчилик обидаларини гризаилда тасвирлаш ва ўқитиш методи

Keyin tasvirning oppoq eridan boshqa hamma suyuq bo’yoq eritmasi bilan qoplab
chiqiladi. Soyalarni birdaniga qaraytirib yubormasdan asta-sekin bir qatlam
qurigach ikkinchisini qo’yish yo’li bilan to’qlashtirib bering. Kub va ko’zaning
shaklini sekin-asta aniqlashtirib borib ularni sirtida yorug’likning tarqalishini
sinchiklab tahlil qiling. Oppoq gipsni sapol ko’zachada va yumshoq mattodan
farqlanishini ifodalashga harakat qiling. Oxirgi bosqichda ingichka mo’y qalam
bilan shakllarini maydalab ishlab chiqish narsalarning asoslari yonida soyalarni bir
oz to’qlashtirib natyurmortning yahlit va hamohang ko’rinishiga erishish kerak.
Naturalar o’rtasidagi nisbatlarini to’g’ri ifodalang. Tasvirni naturaga yaqinroq
joyga qo’yib yana bir marta butunligicha natura bilan solishtirib tahlil qilib
chiqing. Oq surb mattodagi qatlamlarning shaklini tasvirlashga alohida ahamiyat
bering. Garchi kub ham surb ham oq bo’lsada ularning yorug’ va soyalar bir xil
ohanga ega emas.
Sirtlarning fakturasini esa faqat diqqat bilan kuzatib har bir nozik o’zgarishni
tasvirlash tufayli ifodalash mumkin. Grizayl uslubida rasm solish ko’p rang ish
usuliga o’tish uchun tayorgarlik bosqichi bo’lib unda mo’y qalamni ishlatish
yo’llari va akvarel bo’yoqlarining xususiyatlarini o’rganish uchun imkoniyat katta.
Grizayl uslubi bilan bir nechta natyurmort tasvirlab o’rgandan so’ng butun
ranglar majmuasi bilan natyurmortning rang-tasvirini ishlashga o’tish mumkin
bo’ladi.
Natyurmortning ko’p rangli tasvirini yaratish ancha murakkab ish bo’lib
rangshunoslik nazariyasini batafsil o’rganishni akvarel guash moy bo’yoqlarning
xususiyatlarini yaxshi bilish va ulardan foydalanish yo’llarini mukammal
egallashni talab etadi.
Grizayil usulida rasm ishlash talabada quydagi hislatlarni shakillantiradi.
-tasvirda yaxlitlikni his etish sezgisini;
-katta shakilni lo’nda qilib ko’rsata olish qobilyatini;
-tasvirdagi to’q, och, o’rtacha tusli qisimlarining o’zaro muvozanatini to’g’ri
belgilay bilishi;
-to’qlikdan oqqacha bo’lgan oraliq tuslar farqlanishining nozik o’zgarishlari sonini
yaxshi ajrata olish malakasi va maxorat sifatlarini;

musavvirlarni tarbiyalaganligini yozadi. Uning shogirdlari Bеhzodning tasviriy
san’at uslubini davom etirganlari ham rasmiy ma’lumotlardan ayon.
O`zb е kistonda hozirgi zamon ta’lim tizimining paydo bo`lishi XX asrning
birinchi choragiga to`g`ri k е ladi. Rossiyada Oktyabr inqilobi so`zsiz uning
mustamlakasi hisbolangan Turkistonga ham katta ta’sir ko`rsatadi. Yangi tuzum
o`zini ko`rsatish maqsadida e’tibordan ch е tda qolgan chorizimning mustamlaka
o`lkalariga e’tibor qaratdi. Shu maqsadda u bir guruh fan va madaniyat vakillarini
Turkistonga yubordi. Shulardan bir guruxi Sankt P е t е rburg va Moskvalik
rassomlar edilar. Ularning bir qismi ijodiy ish bilan shug`ullansalar, ayrimlari
yoshlar badiiy ta’limiga o`z e’tiborlarini qaratdilar. Bu rassomlar Turkiston yirik
shaharlarida badiiy studiyalar tashkil etdilar, o`z asarlarining ko`rgazmalarini
o`tkazdilar.
1918 yilda Toshk е ntda badiiy kommuna ochiladi, bir yildan k е yin
Samarqandda Turkiston o`lka badiiy halq maktabi ishga tushadi. 1920 yilda
Andijonda rangtasvir maktabi, Yangi Buxoroda san’at tugaragi tashkil etildi,
musulmonlar uchun tasviriy san’at kurslari ochildi. Bir yildan so`ng r е spublikada
badiiy maktab va studiyalar soni 29 taga е tdi va unda shug`ullanuvchilar soni 500
kishidan oshib k е tdi. 1921 yil kuzida ochilgan badiiy polit е xnikumda 170
o`kuvchidan 150 tasi o`zb е klar edi.
Tasviriy san’at mashg`ulotlarining boshqa fanlarni o`qitishdagi ahamiyati .
Ijodiy tafakkur butunlay yangi g`oyalar va tasavvurlarni vujudga keltiradi,
shaxsda yashiringan qobiliyat va imkoniyatlarni, o`ziga xoslikni ruyobga chiqishga
yordamlashadi. Shuni ham alohida qayd qilish lozimki, bunday sifatlar olimlar
uchungina emas, balki hama sohada ishlovchilar (injenermi, vrachmi, dehqonmi,
nonvoymi v. b) uchun muhimdir.
O`quvchilarning ijodkorligi esa ko`proq bolalarda diqqat va tasavo`rni
o`stirishi bilan bog`lanadi. O`quvchi ayniqsa, boshqa sayoralar, suv osti dunyosi,
afsonaviy hayvonlar (dev, kengtavr, suv parisi, dengiz shoxlari v.b) bilan bog`liq
bo`lgan rasmlar ishlaganda tasavvo`rni kuchli ishga solmasdan turib topshiriqni
samarali hal qilolmaydi. qolaversa har bir ijodiy ishni tasavvursiz va diqqatsiz
yechib bo`lmaydi. Shuningdek bu masala bolalarda his-hayajonni rivojlantirish

2.3.17-rasm. Pyotr Mordvintsev 1929-1998 “ Go’r-Amir ” 1983 y

2.3.18-rasm. Aleksandr Perov 1935-2009 “ Ota-Polvonov portreti ” 1973 y

2.3.1-rasm. Boris Brinskix 1923-2004 “ Xiva ” Mato, moybo’yoq 1960 y
2.3.2-rasm. Boris Brinskix 1923-2004 “ Xiva darvozalari ” Mato, moybo’yoq 1960 y

2.3.3-rasm. Boris Brinskix 1923-2004 “ Eski shahar ” Mato, moybo’yoq 1970 y

nazariyasini yaxshi bilmog’i lozim. Shuningdek, zaruriy metodik adabiyotlarni
ko’proq o’qishi va boshqa o’quv fanlari bilan sistemali bog’lanishi darkor.
Ma’lumki, tasviriy san’at insonni mehnatga, tafakkur qilishga, ijodga,
go’zallikni his qilishga chorlaydi. Kuzatishlar va ilmiy tadqiqotlar, tasviriy san’at
yoshlarga faqat ilm-tafakkur, go’zal estetik ideallarni beribgina qolmay, insonning
eng muhim jihatlarini, ya’ni kuzatish, ko’rish, idrok qilish hamda
tafakkurtasavvurlarini rivojlantiradigan va asosiy vosita ekanligini isbotlamoqda.
O’quvchilar tasviriy san’at mashg’ulotlarida xilma-xil narsalar bilan
tanishib, uning katta-kichikligi, shakli, undagi xunuk va chiroyli elementlarni
aniqlaydilar, narsalar shaklini idrok etadilar, rang va tuslarni o’rganadilar. Narsa
shaklini idrok etish bilan birga, uni tahlil qilib, ong faoliyati asosida naturani
tasvirga aylantirib, uni qog’ozga joylashtirish mo’ljallanadi. Shundan so’ng natura
tasviri daftar yuzasiga tushiriladi.
Lekin bu jarayon juda murakkab bo’lib, uni sog’lom, rivojlangan bolagina
uddasidan chiqa oladi. Bu jarayonda bolaning fikri chalg’isa, shakl aniq
chiqmaydi, rang topilmaydi. Shu boisdan bu faoliyatni faqat sog’lom, ya’ni
fiziologik va psixologik jihatdan to’la rivojlangan bolagina amalga oshira oladi.
Tasviriy san’at mashg’ulotlarida bolaning ko’rish a’zolari takomillashib
boradi. Chunki har bir mashg’ulotda narsalarni e’tibor bilan kuzatish va ularni
idrok etish o’rgatilib, bolaning diqqat-e’tiborini bir nuqtaga qaratish malakasi ham
beriladi. Shuningdek, tasviriy san’at mashg’uloti o’quvchilarni e’tiborli, zehn bilan
faoliyat ko’rsatishga barcha his-tuyg’ularini jamlagan holda, o’zida bo’lgan
nazariy va amaliy bilimlarni ishga solishga o’rgatadi. Binobarin, tasviriy san’at
darslari o’quvchilarning har tomonlama rivojlanishida asosiy omillardan biri bo’lib
qoladi.
1.3. T а sviriy s а n` а tning rivojl а nish t а rixi.
Ibtidoiy d а vr od а ml а ri qoya v а toshl а rg а ko’mir bil а n turli t а svirl а rni
tushirib, so’ngr а ul а r ustid а n o’tkir toshni yurg’izib chiqq а nl а r, keyin es а
t а svirl а rni pushti r а ng bil а n bo’yag а nl а r, shuni t а `kidl а sh lozimki, а ks а riyat
t а svirl а r а fson а viy v а turli m а rosiml а r а sosid а ishl а ng а n (ritu а l) sur а tl а r bo’lib,

bo’lg а n. T а sviriy s а n` а t metodl а rini m а kt а bl а rd а o’rg а tilishini biz q а dimgi
misrlikl а r f а oliyatid а ko’rishimiz mumkin.
O’qitish r а ssom ped а gogl а r tomonid а n а niq ishl а b chiqilg а n v а t а sdiql а ng а n
metod h а md а qonunl а r а sosid а olib boril а rdi. SHuni t а `kidl а sh lozimki, misrlikl а r
r а sm chizish v а uning n а z а riy qonunl а rig а а sos solg а nl а r. O’sh а d а vr m а kt а bl а rid а
yoshl а rg а t а `lim berishning а niq ishl а b chiqilg а n did а ktik t а moyill а ri bo’lm а g а n.
Yoshl а rg а r а sm chizishni o’rg а tish, n а tur а ni kuz а tish, t а hlil etish, а trof t а bi а td а gi
voqe а v а hodis а l а rni kuz а tish orq а li em а s, b а lki oldind а n ishl а b chiqilg а n
а ndoz а l а rd а olib borilg а n.
Misrlikl а rd а n f а rqli o’l а rog’ q а dimgi Yunon r а ssoml а ri t а sviriy s а n` а tni
o’qitish bor а sid а t а `lim t а rbiyag а o’zg а ch а yondoshib, uni tubd а n boyitdil а r. Ul а r
yosh r а ssoml а rni ko’prog’ t а bi а tni o’rg а nishg а v а uning
а jr а lm а s bo’l а kl а rid а n biri bo’lg а n inson go’z а lligini yuks а k d а r а j а d а t а svirl а shg а
ch а qirg а nl а r. P а r а ssiy, Evpomp, P а mfil, А pelles v а ,boshq а r а ssoml а r o’zl а rining
n а z а riy а s а rl а rid а dunyod а gi b а rch а n а rs а v а buyuml а r simmetrik, g а rmonik
h а md а m а tem а tik jih а td а n o’lch а ml а rg а eg а ek а nligi h а qid а yoz а dil а r. Juml а d а n,
er а mizd а n а vv а lgi 432-yild а yash а b ijod etg а n h а yk а lt а rosh Poliklet od а m t а n а
bo’l а kl а rining bir - birig а nisb а tl а ri h а qid а yozib, uning isboti sif а tid а «Dorifor»
m а `bud а sini yar а tg а n. Keyinch а lik r а sm chizishni o’rg а n а yotg а n yoshl а rg а
Poliklet yar а tg а n h а yk а ll а rd а n birini o’zig а q а r а b t а svirl а sh m а jburiy r а vishd а
t а `lim tizimig а kiritilg а nini ko’r а miz.
А k а -uk а Dyupyuil а rning t а `kidl а shich а , o’simlikl а rd а n t а shkil etilg а n n а qsh
bo’l а kl а ri t а bi а tning b а rch а eng mur а kk а b sh а kll а rini o’zid а muj а ss а ml а shtirg а n.
T а svirl а sh uchun buyum v а n а rs а l а rni (qo’yilm а l а rni) o’quvchil а r
ped а gogsiz o’zl а ri xoxl а g а n t а rzd а t а shkil et а rdil а r. V а zif а l а r es а а niq m а qs а dg а
q а r а tilm а sd а n engil-elpi b а j а ril а r edi.

2.1.4-rasm. Ulug’bek madrasasi.
Me’morchilik ko’rinishini grizaylda tasvirlash jarayonida idrok etish bilan
birga, uning tasvirini yaratish tahlilini o’rganib, ong faoliyati asosida me’morchilk
ko’rinishini tasvirga aylantirib, qog’oz yuziga joylashtirish bo’yicha hisob-kitob
qilinadi. Shundan so’ng me’morchilk ko’rinishini tasviri qog’az yuzasiga
tushiriladi. Bu mashg’ulotlar davomida diqqat, idrok, xotira, tasavvur, did
emotsiya
rivojlanib, rasm chizish malakasi ortadi. Chunki bu mashg’ulotlarda talaba
me’morchilk ko’rinishini kuzatadi va ko’radi, uni ong faoliyatida tahlil qiladi, rang
tuslarini me’morchilk ko’rinishi ichidan topib, uni qog’ozga tushiradi.
Lekin bu jarayon shunchalik murakkabki, sog’lom rivojlangan odam
talabagina uning uddasidan chiqa oladi. Qarangki, bu jarayonda talabaning fikri
chalg’isa, boshqa yoqqa ketsa, shakl chiqmaydi, rang topilmaydi. Shu boisdan
hamma talaba ham rasm chiza olmaydi.
Rangtasvirdagi rangni ham faqat uni atrofda o’rab turgan ranglar bilan
solishtirib mutanosiblik munosabatlarini xisobga olgan xolda tasvirlash lozim . Bu
murakkab jarayondir. Lekin bu ishni grizayl texnikasidan foydalanib bajarilsa
ishning keyingi bosqichlariga asonlik bilan erilishi mumkin.

Buxoro

(«Zargarlarning gumbazi»), Telpak-Furushon («Telpaklar sotuvchilarining
gumbazi») va Toqi-Sarrofon («Pul almashtiruvchi sarroflarning gumbazi»)
saklangan, ular hozirgacha savdo rastalari sifatida ishlatilmoqda. Ularning birinchi
qurilishi va ishlatilishidan nomlari ham dalolat bermoqda.
O’rta asrlarda Buxoro Markaziy Osiyodagi barcha musulmonlarning
muqaddas shahri bo’lgan edi, bunda nafaqat diniy hurmat-e’tibor, balki estetik
tuyg’ular ham ifodalanar edi. Buxoro shon-sharaf mujassam bo’lgan shahar deb
hisoblanar edi, u yerda eng mashhur kishilar yig’ilar edi. Islomda Qur’ondan keyin
ikkinchi o’rinda turgan diniy kitob – eng haqqoniy hadislarning to’plami bo’lgan
«Al-jami as-sahih» ning muallifi Imom Al-Buxoriy edi. Abu Ali ibn Sino
(Avitsenna) shaharga yaqin bo’lgan qishloqdan kelib chiqqan edi, u shaharda o’z
faoliyatini boshlagan. Islomda eng muqaddas shaxslardan biri shayx Bahovaddin
Naqshband, so’filar ta’limotining asoschisi, buxorolik misgar edi. Shayxning
go’rini ziyorat qilish Makkaga borib bajarilgan haj marosimiga tenglashtirilar edi.
Bahovaddin Naqshbandning maqbarasi hozir ham shaharning eng muqaddas joyi
deb hisoblanadi.
Buxorodan dunyoga taniqli bo’lgan tarixchi olim Narshaxiy, yirik shoirlar
Rudakiy va Daqiqiylar kelib chiqqan. Lekin ayni shu shaharda, odamlarning
gapso’zlariga qaraganda xalqning sevimli namoyandasi, o’tkir so’zli «tinchlikni
buzuvchi» latifago’y Xo’ja Nasriddin Afandi ham yashagan. Hazilkash
donishmand Afandining latifalari va teran fikrlari son-sanoqsizdir.
Musulmon allomalari, mutafakkirlarining, me’morlarning va shoirlarning
ko’p asrlik ijodiyoti tufayli shahar «Islom cho’qqisi», «Buxoroi Sharif»,
«Muqaddas shahar» faxrli unvonlariga musharraf bo’lgan. O’ylaymizki, Buxoro
shahri haqiqatan ham bu unvonlarning barchasiga loyiq.
Shu bilan birga shahar zamonaviy sanoat va madaniyat markazidir. Unda
zamonaviy qurilgan aeroport, oliy o’quv yurtlari, kollejlar, litseylar. Teatrlar,
sportsog’lomlashtirish inshootlari va markazlari ham mavjud.

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi : “ Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak
intellektual va ma`naviy salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z
tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol
topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va
imkoniyatlarini safarbar etamiz 1
”.
Prezidentimiz SH.M.Mirziyoyevning olib borayotgan siyosatining bosh
omilidir. Bugungi kunda milliy ma`naviyatimiz rivojini tasviriy san`at
namunalarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. O’zbekiston zamonaviy rangtasvir
san`atining asosiy tamoyillari uslublarning keng ko’lamliligi hamda yuqori va
chuqur ijrochilik mahorati, obrazlar mazmundorligini saqlagan holda, an`analardan
tortib, zamonaviy uslublar yo’lidagi izlanishlargacha namoyon bo’ladi.
Borliqni kuzatar ekanmiz, bizni qurshab turgan olam turli-tuman ranglardan
iborat ekanligini ko`rib hayratga tushamiz. «Bu ranglarda qanchalik ma`no
yotadi?» - deb o`yga tolasan. Ajdodlarimiz tabiatning shu sirli olamiga hayratga
tushib, asrlar davomida uni o`rganib kelishgan.
Har bir rang bir olam ma`noni anglatadi. «Nima uchun tabiat yashil rangda
yaratilgan? Buning sababi nimada? Agar tabiat qizil yoki sariq rangli bo`lsa,
qanday ma`noni anglatgan bo`lar edi? Qaysi ranglar inson kayfiyatini ko`taradi?
Qay biri salbiy yoki ijobiy ta`sir ko`rsatadi? Inson yoki hayvonlarning ranglari
orqali ular salomatligini aniqlasa bo`ladimi?».
Asrlar davomida ajdodlarimiz, fan arboblari muayyan darajada ilmiy-
tadqiqot ishlarini, tajribalarni o`tkazib kelishmoqda. Hozirda, hatto ba`zi
rivojlangan mamlakatlarda maxsus rang institutlari va ilmiy laboratoriyalar bu
borada samarali faoliyat ko`rsatib kelishmoqda. Bu o`rinda Yaponiyaning Tokio
shahridagi dunyoga mashhur rang institutini ta`kidlash mumkin.
Yirik olimlar tomonidan rang tufayli ramziy ma`noda «so`zlashish», ranglar
vositasida insonlarni davolash, tarbiyalash, ranglar jilg`asi orqali falsafiy fikr
yuritish, rang orqali insonlarning ichki dunyosini anglash, shuningdek, ranglarning
qishloq xo`jaligi unumdorligini oshirishda, iqtisodda va boshqa masalalarni ijobiy
hal etishdagi mavqeyi haqida tadqiqotlar olib borilmoqda.

2.1.8-rasm. Samarqand darvozasi.
2.1.9-rasm. Noma`lum obida.
2.2. Badiiy asarlar orqali san’atshunoslik madaniyatini shakllantirish.
Umumiy o’rta ta’lim maktab va kasb-hunar kolleji o’quv-chilarini badiiy
ta’iim muammolari uzviy ravishda san’at fakultetida pedagogik kadrlarni
tayyoiiash bilan bog’liqdir. Bo’lajak tasviriy san’at o’qituvchilarini tayyorlash
jarayonida talabalarning san’atshunoslik madaniyatini rivojlantirishiga alohida
e’tibor qaratiiadi. Talabalarni san’atshunoslik madaniyatini rivojlanganligi tasviriy
san’at atamalarini 1 3
va tushunchalarini ma’lum darajada o’zlashtirishi, o’ziga xos

— rassom-pedagog mutaxassislarni tayyorlaydigan institut va bilim yurtlari
o’qituvchilarining har bid o’z holicha atamalar tuzishadi. Bu esa betartiblikka va
noaniqlikka olib boradi.
O’zbek tiliga o’girilgan tasviriy san’at atamalarining har xilligiga quyidagi
sabablarni keltirish mumkin:
1. Mutaxassis tarjimon bo’lmaganligi atamalarni shakl va mazmunini buzilishiga
olib keladi.
2 Hozirgi tasviriy san’atning o’zbek tilidagi terminologiyasida bir so’zga bir necha
nomlar qo’llaniladi.
3. Atamalarning har xil bo’lishlik sababi tasviriy san’atning o’zbek tilidagi izohli
lug’atini bo’lmasligiga bevosita bog’liqdir.
Tasviriy san’atning o’zbek tilidagi terminologiyasini tartibga keltirish va izoh
berish borasida o’zbek tilining o’ziga xos xususiyatlari bilan terminologiyasining
umumiy jarayonlaridan quyidagilarni qo’llash zarur:
1. Rus tiliga tarjimasiz o’tkazilgan baynalmilal atamalarni o’zbek tiliga ham
tarjimasiz o’tkazish zarur. Masalan, akvarel, assimetriya, vitraj, galereya, gravyura,
mozaika, ofort, panno, pastel, simmetriya, statuya, faktura. fon, estamp, eksterer,
etyud va boshqalar.
2. Ba’zan rus tilidagi atamaga loyiq bo’lgan atama topilmasa, shu atamani
tarjima qilmasdan o’z nomida qoldirilsa o’rinlidir. Masalan, vizirovanie
(chamalash), pah’tra, zarisovka, ottenok, mazok (surtma), naturshik, axromatik,
applikatsiya, janr, illustratsiya, xolst (mato) va boshqalar.
3. O’zbek tilidagi tasviriy san’at atamalarini tuzishda o’zbek tilining ichki
imkoniyatlaridan to’liq foydalanish zarurdir. Ba’zan rus tilidagi bir so’zlik iborani
o’zbek tilidagi bir so’z bilan ma’nosini yetkazib berish qiyindir. Shuning uchun
ikki so’zni chiziq (-) orqali qo’yib yozish shart. Masalan, kontrast - qarama-qarshi,
svetoten — yorug’ soya, blik — yaltiroq dog’, byust — gavda - haykal..
4. Atamalarni rus tilidan o’zbek tiliga tarjima qilishda iloji boricha, ichki
shaklini saqlash zarurdir. Masalan, rus tilidagi «ornament» atamasi faqatgina «gul»
ma’nosini bildiradi. O’zbek tilida esa bu ma’no «naqsh» iborasida qo’llanilayapti.
To’g’rirog’i «ornament» atamasi «o’yma naqsh» yoki «naqshli gul» tarzida tarjima

2.3.28-rasm. Muborak Yo’ldoshev 1934 “ Karvon Saroy ” 1997 y
2.3.29-rasm. Muborak Yo’ldoshev 1934 “ Ahmad Yassaviy ” 1997y

narsalar yoshlarga o’rgatiladi. O’qitiladigan narsalar mavhum emas, balki haqiqiy,
to’g’ri obyektiv, ilmiy bo’lishi kerak», – deb ko’rsatgan edi. 1

Tasviriy san’atning barcha darslarini ilmiylik prinsipi asosida olib borish
imkoniyati dasturda to’la ta’minlangan.
Ilmiylik prinsipi o’quvchilarga rasmi chiziladigan natura, obyekt, mavzu,
voqea-hodisalarni tahlil qilish davomida o’qituvchi tomonidan o’quvchiga
berilayotgan har bir ma’lumot ilmiy, fan ma’lumotlari asosida bo’lishi lozimligini
taqazo etadi. Buning uchun o’qituvchining o’zi tahlil qilayotgan narsa, obyekt yoki
san’at asari haqida ilmiy ma’lumotlarga ega bo’lishi lozim. Shundagina
o’qituvchining suhbati ishonchli, to’g’ri, ilmiy bo’lishi ta’minlanadi.
Masalan, «Kuzgi mevalar naturmorti» mavzusida rasm chiziladigan
mashg’ulotda o’qituvchi naturmort uchun tanlanadigan olma, anor, tarelka, pichoq
kabi predmetlarning har birini tahlil qiladi. Bu tahlilda olma yoki anor haqida
botanika fani ma’lumotlari asosida suhbat o’tkaziladi. Unda olmani o’qituvchilarga
ko’rsatib, uning shakli, tuzilishi, rangi, odamlar uchun zarurligi haqida fan
ma’lumotlari asosida gapiradi. Pichoq va tarelka tahlili mehnat fani ma’lumotlari
asosida olib borilishi lozim. Bu o’qituvchiga dars samaradorligini oshirishga
imkon bersa, o’quvchilar uchun esa darsni qiziqarli, jonli bo’lishini ta’minlaydi.
Dars mashg’ulotlarida ko’plab san’at asarlari tahlil qilinadi. Unda ham tahlil
qilinadigan san’at asarlarini o’rganish zarur ma’lumotlarning ilmiyligini
ta’minlashi zarur.
Masalan, K.P.Bryulovning (5- sinfda) «Pompeyning so’nggi kuni asari»
tahlilida o’qituvchi, eng avvalo, K.P.Bryulovning biografik ijodini yaxshi bilishi,
so’ngra Italiya (qadimgi Rim) ning eramiz boshlaridagi san’ati va madaniyatini,
Pompeya shahri hamda Vezuviy vulqoni haqida aniq ma’lumotlarga ega bo’lishi
kerak.
Agar o’qituvchi shunday Umiy ma’lumotlarga ega bo’lsagina, bu dars
qiziqarli va samarali bo’ladi. Umuman, tasviriy san’atning har bir mashg’uloti
ilmiylik asosida bo’lishi zarur. Buning uchun o’qituvchi o’z fanini, san’at
1 Y. O. Komenskiy. Buyuk didaktika. T.,.

Q а l а mt а svirg а oid n а z а riy biliml а r nixoyatd а z а rur. Q а l а mt а svir chizish
qonun-qoid а l а r, und а gi ibor а l а r, turli а shyol а r bil а n ishl а sh texnologiyasi, inson v а
h а yvonl а rning pl а stik а n а tomiyasi, yorug’ v а soyal а r, ul а rning buyum v а
n а rs а l а rd а gi ko’rinishl а ri: d а r а xt v а shox-sh а b а l а rning tuzilish xususiyatl а ri
k а bil а rni o’qituvchi mut а x а ssis o’quvchig а metodik bosqichl а rd а n foyd а l а ng а n
hold а to’g’ri t а svirl а shni o’rg а tishi v а ilmiy jih а td а n а troflich а tushuntir а olishi
ker а k.

II-BOB. TARIXIY ME`MORCHILIK OBIDALARINI GRIZAILDA
TASVIRLASH VA O`QITISH METODI.
O’quv materialining mazmunini belgilashda o’quvchilarning yosh
xususiyatlarini hisobga olish.
O’quv materialining mazmunini belgilashda o’quvchilarning yosh
xususiyatlarini hisobga olidars materialining hajmi va murakkabligini belgilash.

Ma`lumki, ta`lim tizimida rangshunos fani o`rgatiladi. Lekin, hozirgi zamon
talabiga javob beradigan darslik o`quv-qo`llanma, elektron versiya va boshqalar
yetarli emas. Rangshunoslik fanining o`qitish metodikasi bo`yicha ilmiy tadqiqot
ishlari deyarli olib borilmagan.
Ajdodlarimizni amaliy san`at turlaridan qoldirgan ma`naviy merosiga
murojaat qilsak, qanday buyum yoki bezak bo`lmasin, ular shakl, rang va hajmga
ega. Masalan, o`sha bezakning rangi inson psixikasiga turlicha ta`sir etadi, bu
ranglar o`ziga xos ramziy ma`noga hamda shifobaxsh xosiyatga ega bo`ladi.
Shunday ekan amaliy san`atning bo`lajak usta - muallimi rangshunoslik fanini
chuqur va atroflicha bilishi zarur.
Milliy raqobatbardosh kadrlar tayyorlash uchun pedagogika universitetlarida
yangi standartlar va o`quv ranglari asosida dasturlar tuzildi. Dasturlar asosida
darsliklar yozilmoqda. Mazkur darslik ham pedagogika universitetlarining
«Amaliy san`at» bakalavr yo`nalishdagi «Rangshunoslik» fani dasturi asosida
yozilgan. Darslik shu yo`nalishdagi talabalar uchun mo`ljallangan.
Har bir mavzu uchun fotosuratlar, chizmalar, amaliy mashqlar, terminlar va
adabiyotlar berilgan. Rangshunoslik fanini yaxshiroq o`rganish maqsadida boshqa
fanlar yordamida tushuntirishga harakat qilindi. Bu fan fizika, kimyo, psixologiya,
falsafa, mantiq, tarix, matematika, fiziologiya, tibbiyot, estetika, etika kabi fanlar
bilan chambarchas bog`langandir. Darslikni yozishda akademiklar V.S.Kuzin va
M.Nabiyev, olim va tajribali metodistlar X.Egamov, B.Azimova,
N.Tursunaliyevlarning yozgan adabiyotlaridan ijodiy foydalanildi.
Metodika ta`lim-tarbiya jarayonida o`qituvchining o`quvchilar bilan ishlash
usullarining mazniun xususiyatlarini qarab chiqadi. Ma`lumki, o`qitish jarayonida
xilma-xil metodlar qo`llaniladi. Bu yerda ta`lim usuli, o`quv materiallarini
joylashishi (o`quv reja, dastur), ta`lim prinsiplari va o`quv tarbiyaviy ishlarning
umumiy maqsad va vazifalari eng muhim ahamiyatga egadir.
Metodika so`zi, avvalo, ta`lim va tarbiyaning samarali usullarini majmui
ma`nosiga aytiladi.
«Metod» grekcha so`z bo`lib, «tadqiqot yo`li», «bilish usuli» ma`nosini
anglatadi. Pedagogikada o`qitish metodlari deganda, umumiy o`rta maktab, o`rta

fanlari qatoriga rasm darsini ham kiritdi. Rasm hamma fanlarni o’rgatishga asos
bo’lishini ham aytib o’tdi.
Biz boshqa o’quv fanlari qatori tasviriy san’atni o’qitishda didaktikaning
qanday qonun-qoidalaridan, talablaridan, prinsiplaridan foydalanish zarurligi
haqida gapirganda uning tarbiyaviylik, ilmiylik, sistemalilik, ko’rgazmalilik,
faollik, amaliyot bilan nazariyaning birligi va bog’liqligi kabi o’nlab prinsiplarini
nazarda tutamiz.
O’qitishning tarbiyaviy ahamiyati
Tasviriy san’at predmeti o’quvchilarda badiiy-axloqiy madaniyatni
shakllantirishga xizmat qiladi. Shunga ko’ra tasviriy san’atning asosiy va bosh
vazifasi eng avvalo o’quvchilarning estetik didlarini o’stirish, mehnatga, ijodga
qiziqtirish, Vatanga, xalqiga e’tiqodli bo’lishga o’rgatish va ularga ijobiy
histuyg’ularni singdirish kabilarni amalga oshirishdan iboratdir. Shu boisdan
tasviriy san’at avvalambor tarbiyaviy xarakterga ega bo’lishi kerak. Maktab
tasviriy san’ati o’quvchilarni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalashda muhim
ahamiyatga egadir.
Tarbiya masalasi tasviriy san’at darslarida natura va obyekt tanlash, ularni
tahlil qilishdan boshlanib, rasm chizish jarayonida davom etadi. Rasmi
chiziladigan narsa, voqea, obekt yoki san’at asarining tahlilida, avvalo, uning
tarbiyaviy tomoniga e’tibor beriladi.
Masalan, darsda oddiy ko’za rasmi chiziladigan bo’lsa, o’qituvchi ko’zaning
nima maqsadida ishlatilishi, uni kim yasagani, o’zbek kulolchiligi, amaliy san’ati,
kulolning mehnati va san’ati haqida, so’ngra uning tuzilishi, rangi xususida
ma’lumot beradi. Darsnrng ana shunday tarzda tashkil etilishi o’quvchilarning
xalqiga, amaliy san’atga mehri ortishiga sabab bo’ladi. Tasviriy san’atga doir har
bir mashg’ulotda bunday jarayon sistemali takrorlanadi.
O’qitishning ilmiylik prinsipi
Didaktik prinsiplar asoschisi Y.O.Komenskiy: «Xudo aqldan butunlay
mahrum qilmagan yoshlarning barchasi ta’lim oladi. Insonni aqlli, dono, zakovatli,
yaxshi fazilatli, yuksak ma’naviyatli qilib tayyorlashga yordam beradigan barcha

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O`zb е kiston R е spublikasining Konstitutsiyasi.-T., 1992.
2. O`zb е kiston R е spublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi qonuni. -T., 1997.
3. O`zb е kiston R е spublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T., 1997.
4. O`zb е kiston R е spublikasining Davlat ta’lim standarti, T.2003.
5. Sh.M.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent
“O`ZBEKISTON” 2016 6 Sayidahm е dov N. Yangi p е dagogik
t е xnologiyalar.- T.: Moliya, 2003.-17b.
7 Rubinsht е yn L. S. Psixologiya lichnosti.-M.: Prosv е sh е ni е ,1991-237 s.
8 Raykov B. Е . Slov е sno` е formo` i m е todo` obuch е niya.-M.:
Znani е ,1997.282 s.
9 Botir Boymetov Qalam tasvir “MUSIQA” nashriyot TOSHKENT-2006
10 B.Z.Azimova, R.Rajabov,S.F.Abdirasulov,Tasviriy san`atga oid
atamalarning izohli lug`ati.Toshkent -1994.
11 S. Abdiraulov Tasviriy san`at atamalari. Toshkent- 2003
12 R.Hasanov. ”Maktabda tasviriy san`at o`qitish metodikasi” Toshkent.-
“Fan”.2004.
13 N.Oydinov. Rassom o`qituvchilar tayyorlash muammolari. Toshkent.-
“O`qituvchi” –“Ziyo Noshir”, 1997.
14 M.Nabiyev. Rang shunoslik. Toshkent “O`qituvchi”, 1995.
15 R.Hasanov, H.Egamov “Tasviriy san`at va badiiy mehnat darslari”
Toshkent “O`QITUVCHI” 1997 y
16 www.nbgf.intal.uz
17 www.edu.uz
18. www.ZiyoNET.uz

1.2. Rasm. Gipsli а ntik d а vr bosh n а mun а si. 1.3. Rasm Bol а portreti
1.6. Rasm. Inson qom а tini libossiz
1.4. Rasm. Inson 1.5. Rasm. Gipsli а k а demik t а svirl а sh
qom а ti. tors n а mun а si

SHud а n so’ng, T а llinn, Kiev, Tibilisi sh а h а rl а rid а b а diiy institut t а shkil
etildi. 1955-yili Nizomiy nomid а gi TDPI qoshid а h а m B а diiy — gr а fik а f а kulteti
t а shkil etilib, turli yill а rd а iqtidorli r а ssom-ped а gogl а r — O’zbekiston x а lq
r а ssoml а ri M. N а biev, N. Qo’ziboev, а k а demikl а r R. CHoriev, O’zbekistond а
xizm а t ko’rs а tg а n s а n` а t а rbobl а ri А . Boym а tov, M. S а idov, dotsentl а r K. Eminov,
Yu. Eliz а rov, T. Og а nesov, N. Ten, H. А bdur а xmonov v а ko’pl а b yirik
mut а x а ssisl а r f а oliyat ko’rs а t а dil а r.
SHuni а lohid а t а `kidl а sh lozimki, q а ysi d а vrd а bo’lishid а n q а tiy n а z а r
t а sviriy s а n` а tning rivojl а ng а n eng yirik cho’qqisi, uni ilmiy а sosl а ng а n,
muk а mm а l ishl а b chiqilg а n metodl а rid а h а md а n а z а riy biliml а r bil а n а m а liy
f а oliyatining uyg’unl а shg а n d а vrid а o’z а ksini topg а n.

«Tasviriy san`at va muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi» fani dasturi
umum ta’lim maktablari va o’rta maxsus, kasb-hunar kollejlarida muhandislik
grafikasi tarkibidagi fanlarning mashg’ulotlarini to’g’ri tashkil qilish,
o’quvchilarda shu fan bo’yicha puxta bilim, ko’nikma va malakalarni
shakllantirish uchun eng samarali metodik vositalarni tanlashda, bo’lajak
o’qituvchilarga yordam berish masalalarini qamrab oladi.
Jamiyatdagi zamonaviy texnologiyalar, jumladan, ta’lim sohasida ham
bo’layotgan inqilobiy o’zgarishlar mutaxassislarga yangi funksional talablarni
qo’ya boshladi. Endilikda malakali mutaxassisdan faqatgina o’zining bevosita
xizmat vazifasini yaxshi bajarishgina emas, balki yangi uslublarni topib amaliyotga
kiritish, mustaqil qaror qabul qila bilish va ijodiy ishlay olish kabi ko’nikmalar
talab qilinadi, o’qitish metodlari va yo’llari bo’yicha mustahkam bilimga ega
bo’lishi, o’qitishning tub maqsadini tasavvur qila olishi, unga erishish yo’llari va
vositalarini bilishi lozim. Talabalarning bu bilimlarni puxta egallashiga yordam
berish “Muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi” kursining asosiy vazifalaridan
biridir. Uning oldida pedagogika fani tarmog’i sifatida quyidagi vazifalar turadi:
Tasviriy san`at va muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi aniq
maqsadlarini va uning fan sifatida bilim berish hamda tarbiyaviy ahamiyatlarini
aniqlash;
O’qitishning mazmuni va tuzilishini aniqlash;
O’quvchilarning mustahkam bilim, ko’nikma va malakalarini ta’minlovchi
o’qitishning eng samarali uslub, vosita va shakllarini ishlab chiqish;
O’quvchilarning bilim olish jarayonini tadqiq qilish.
Yuqorida zikr etilgan maqsad va vazifalarni hal qilishda o’qitishning zamonaviy
interaktiv metodlari va axborot texnologiyalaridan o’z o’rnida unumli foydalanish
ijobiy natija berishi bilan ahamiyatlidir.
«Tasviriy san`at va muhandislik grafikasini o’qitish metodikasi» fanini
o’qitishda ko`rgazmali qurollar, modellar va boshqa bir qancha zamonaviy

Buxoroga borib, shu qadimiy shaharni ko’rgan kishilarning barchasi
minoralarning tepalaridagi g’alati ko’rinishdagi «qalpoqlarga» e’tibor bergan
bo’lsalar kerak. Bular laylak uyalaridir. Umidning timsoli bo’lgan bu oppoq
qushlar shaharning ramzi, uning barqarorligi va sadoqatining ham ramzi bo’la
oladi. Boy go’zal shahar juda ko’p marta turli-tuman dushmanlarning bosqinchilik
hujumlarining maqsadi bo’lgan, mo’g’ul-tatarlarning bosqini eng og’ir, yer bilan
yakson qiluvchi darajada bo’lgan edi. Lekin Buxoro har gal qaytadan aynan o’sha
joyda tiklanib, o’z zamini-yu a’analariga sodiq bo’lib qaytadan barpo bo’lar edi
Buxoroga asos solinishi qadim-qadimgi asrlar tubiga borib taqaladi. 1997
yilda YuNESKO ning qaroriga ko’ra butun madaniy dunyo uning 2500-yilligini
nishonlagan edi. Afsonalar shaharning paydo bo’lishini tarixiy shaxs obrazi bilan
bog’liq Zardo’shtiylik xudolaridan biri – Siyovush bilan bog’laydi. Buxoroning
eng qadimiy qismi uning qal’asi – Ark hisoblanadi, bu yerda arxeologlar
eramizdan avvalgi IV - III asrlarga oid bo’lgan ba’zi topilmalar borligini
aniqlashdi. Bu balandligi 20 metr bo’lgan katta tepalik bo’lib, u yerda ilgari
Buxoro amirining saroyi, uning harami, xazinasi, qurol-yarog’ saqlanadigan
xonalari, o’ta xavfli jinoyatchilar uchun zindon bo’lgan edi. Hozirgi paytda ular
tiklanmoqda.
Buxoroning eng qadimiy yodgorliklaridan biri X asrning boshida
Somoniylar sulolasining asoschisi tomonidan qurilgan Ismoil Somoniy
maqbarasidir. Maqbara usti yarim sfera shaklidagi gumbaz bilan yopilgan kub
shaklidagi binodir.
Somoniylar maqbarasi O’rta Osiyoning me’morchiligida bizgacha yetib kelgan,
pishiq g’ishtdan qurilgan birinchi bino bo’lib, bunda g’ishtlar ham qurilish uchun,
ham bezatish uchun ishlatilgan.
Shaharning asosiy va eng baland ko’tarilgan inshooti – 1127 yilda qurilgan
Kalon minorasidir. Bu har tomonlama komil muhandislik inshooti, Buxoroning
sathidan 47 metrga ko’tarilib turgan ulkan minoradir. O’zbekistonda eng baland
bo’lgan ushbu minora tepaga chiqqan sari sal ingichkalashib boradi, uning
dumaloq aylanasidan o’rab turgan halqalar turli rangdagi sirlangan g’ishtchalar

bilan bezatilgan. Shu bilan birga minoradagi naqshlarning turli-tumanligi va
takrorlanib kelishi sodda va komil me’morchilik shakllarini boyitadi.
Buxorodagi o’rta asrlar me’morchiligining alohida xususiyati – ko’cha yoki
maydon bilan bir-biridan ajralib turgan va old yuzasi, darvozalari bilan bir-biriga
qarab turgan ikkita ulkan inshootdan iborat bo’lgan majmualarning barpo etilishi
edi. Shu asosda shaharning markaziy me’morchilik majmuasi yaratilgan – Poi
Kalon («Ulkan inshoot osti») maydoni. Uning minorasi gumbazli o’tish yo’li bilan
benihoya ulkan juma masjidi – Masjidi Kalon bilan bog’langan. Uning qarshisida
XVI asrning boshida hatto bizning davrimizda ham ishlayotgan Mir-Arab
madrasasi barpo etilgan.
Chashma-Ayub mozorining barpo etilishi ham XII asrlarga oid, deb
hisoblanadi. Afsonalarga qaraganda, Injildagi payg’ambarlardan biri – Ayub (Iov)
Buxoroning bu suvsiz qismidan o’tayotganda hassasi bilan yerga urgan – natijada
bu yerda top-toza, shifobaxsh suvli buloq paydo bo’lgan. XIV asrda Amir Temur
o’zining yurishlaridan birida olib kelgan xorazmlik ustalar buloq va quduq ustidan
bino barpo etganlar hamda quduqdagi baland tortish qurilmasi ustidagi konus
shaklidagi gumbazga Xorazm uchun xos bo’lgan shakl berganlar. Ularga
qaraganda mashhur Chor-Minor masjidi esa yangi qurilgan bino, deb atalishi
mumkin – u XIX asrda qurilgan. Bu masjidda to’rtta uncha baland bo’lmagan
minoralar hamda gumbazlar zangori rangda bo’lib, masjidga o’ziga xos qiyofa
bag’ishlaydi.
Sharq me’morchiligi uchun sun’iy suv havzalari bo’lgan hovuzlardan
nafaqat amaliy maqsadlarda, balki shaharni yanada har tomonlama bezatish uchun
ham foydalanish odatdagi holdir. Buxoroda saksontadan ortiq bunday
obodonlashtirilgan hovuzlar bo’lib, shaharni ta’minlab turar edi. Ulardan eng
mashhur bo’lgan hovuz Labi-hovuzdir.
Yirik poytaxt-markaz bo’lgan Buxoro shahri nafaqat o’zining masjidu
madrasalari, maqbarayu-mozorlari bilan, balki saroylari, hashamatli uylar,
karvonsaroylar, hammomlari va ko’p gumbazli savdo majmualari bilan ham
mashhur edi. Shaharda ko’chalarning kesishuvida – guzarlarda qurilgan Toqi-
Zargaron

asrning taniqli rassomi P. Rubensning uzining 200 ga yaqin miqdorda bajargan
grizayllari bilan bu borada mashhurdir. U katta hajmdagi bezakli mahobatli
asarlarning loyiha namunalarini to’q jigarrang tusdan foydalanib tayyorlangani
tarixdan ma’lum. Rassomning shunday asarlaridan bir nechta o’ntasi Sankt-
Peterburgdagi “Ermitaj” muzeyining doimiy ekspozitsiyasidan o’rin olgan. Italiya
uyg’onish davrining eng yuksak namunali tasviriy san’at asarlarining muallifi
Tetsian ham yarim asarlarini yaratish jarayonida grizayl texnikasini qo’llagan.
Muzeydagi ayrim tasvir ishlari sinchiklab kuzatilsa, bu yaqqol sezilib turadi.
Bunday namunalar Djovanne Batista, Tepolo Paolo, Veroneze Fragonar,
Rembrant, A.Ivanov ijodida ham o’chraydi. Ivanov umrining so’nggi davrida
“Bibliya” va “Evangel” dagi voqealarga oid mavzularda yaratgan juda ko’plab
eskizlar ayni shu texnikada bir rangli rangtasvirda bajarilgan. Talabalarning
grizayl usulida ishlashi tasvirlardagi aniqlik, grafikaviy tuslararo “nyuans” (rang
tusdagi nozik farqlar) soni ortishi hamda shakl hajmini yaxshi ifoda etishga
erishishlari osonlashgani sezildi. Talabalarga qadimgi usta rassomlar qo’llagan
usullarini o’rgatish ishi doimo nazariy va amaliy tarzda olib borilishi kerak.
Shunda hozirgi zamon texnologiyalarining ijobiy salbiy va ibratli tomonlarini
o’tmish an’ana tajribalari bilan qiyoslab tahlil etish mumkin bo’ladi. Quyidagi
nazariy mashg’ulotlar tarkibiga kiritilgan ma’lumotlarimizda qisqacha keltirib
o’tamiz. Qadimgi Italiyaning mo’yqalam ustalari to’q kulrangli “qoplamalaridan”
(funt, gruntovka, mato sathini rasm ishalshga moslab tayyorlash) foydalanishga
unda dastlabki “ost surtmalar” (podmalyovka, qalamtasvir ustida beriladigan
dastlabki bo’yoq qatlami) oq va qora bo’yoqda bajarilib xoxishga qarab, quyuq
surtmalardan berilgan. Bu buyoqlarda chizgi va shakllar ko’rinishi aniqlangan
shundan keyingina ranglar jilvasiga o’tilgan. Unga keyingi jarayondagi
“lessrovkalar” (quyuq surtilgan va qurigan bo’yoq ustidan uni jilovlantirish uchun
tiniq, yarim tiniq bo’yoqlarni nozik holda ishlatish) bilan ishlash bosqichlari orqali
texnologilarga amal qilib erishilgan. Yaxshi qotishga ulgurgan tayyorgarlik tasviriy
ishning qalin bo’lib ketgan texnologiyaga zid kelgan joylarini qirib tozalab, yog’da
tekislab, bo’yoqlarga yog’li lak qo’shib aralashtirib lessirovkalar bilan
jilovlantirganlar. Ish jarayoni quyidagicha ikki qismga bo’lib olib borilgan:

qilinishi mumkin. «Jivopis» atamaning ma’nosi «tirik, jonli» va «yozish»
tushunchalarini bildiradi. Tahlil qilib qarasak jonli yozish bilan rangli tasvirlash
iboralari orasida uzoqlik borligi ma’luin bo’lib turibdi. Shu kabi ikki shaklning
mazmunini qoldirgan holda tarjima qilib «rangtasvir» iborasi qo’llanilmoqda.
5. Atamalar bilan birgalikda tasviriy san’at asarlarini nomlarini ham to’g’ridan-
to’g’ri emas, balki mazmuniga ko’ra tarjima qilish zarurdir. Masalan, relyef —
bo’rtma barelyef — past bo’rtma, gorelyef — baland bo’rtma. Yuqorida qayd
qilingan prinsiplarni tasviriy san’atning lug’atini izohlash borasida qo’llanildi.
Tasviriy san’atning izohli lug’ati.
Tasviriy san’atning izohli lug’atini tuzishda atamalarni tarjima qilish,
atamalarni tuzishdagi prinsiplarning qator lingvistik tahlillarning yordami juda
zarurdir.
O’quvchi-yoshlarning tasviriy san’at savodxonligini o’zlashtirishda san’at
tushunchalarini o’rgatishni o’rni muhim ahamiyatga ega. Tasviriy san’at iboralarini
o’quvchilarga o’rgatish uchun atamalarni spetsifik xususiyatlariga ko’ra bir necha
shakllarga bo’ladi:
Rangtasvirga oid atamalar: akvarel, grizayl, axromatik, blik, (shu’-la),
garmoniya, kontrast, nusha, refleks, panno, palitra, manzara, yorug’soya, tus,
tempera, faktura, kolorit, fon, freska, yorug’, eskiz, ranglavha (etyud), xolst,
monumental, rangtasvir, mozaika, vitraj.
Grafikaga oid atamalar: avtogravyura, kitob grafikasi
; titul, frontispis,
forzas, shtrix, kontur, sharj, ksilografiya, linogravyura, sgraffito, ottisk, rasm,
plakat, siluet, estamp, emblema, ekslibris.
Haykaltoroshlikka oid atamalar: baland bo’rtma, bo’rtma, past bo’rtma,
keramika, monumental haykal, obelisk, byust, yodgorlik, profil, simmetriya,
haykaltaroshlik, haykal, statuya, sfinks.
Bezakli amaliy san’atga oid atamalar: assimetriya, afisha, glazur, gobelen,
bezakli san’at, bezatuvchi, rassomchi, sahna bezagi, naqsh, ganchkorlik, yog’och
o’ymakorlik, simvol (ni-shona), faktura, eskiz, eksteryer, interyer, transporant,
trafaret, simmetriya, keramika, fayans, kashtachilik.

2.3.11-rasm. Tat’yana LI 1965 “ Xiva. №1 ” 2005 y
2.3.12-rasm. Tat’yana LI 1965 “ Xiva. №2 ” 2005 y
2.3.13-rasm. Tat’yana LI 1965 “ Xiva. №3 ” 2005 y

2.3.6-rasm. Valentin Jmakin 1928-2007 “ Buxoro ” Mato, moybo’yoq 1958 y

2.3.7-rasm. D. Kojushko 1865 “ Bibixonim. Ichki peshtoqi ” ХХ asr boshi

O’quv materialining mazmunini tevarak-atrof bilan bog’lash, o’tilgan materiallarni
amaliy mashg’ulotlar bilan bog’lash; o’quvchilarni mustaqil ijodiy ishlarining
tizimini aniqlash, darsning jihozi hamda asosiy adabiyotlar, manbalarni belgilash.
3. Darsning didaktik va tarbiyaviy vazifalarini aniqlash. Amaliy ijodiy
ishlarning kompozitsiya jihatdan murakkabligi o’quvchilarning yosh xususiyatlari,
fazilatlarini hisobga olgan holda mos bo’lishi kerak.
4. O’quv materialining mazmuni va didaktik maqsadlariga mos keladigan
ta’lim metodi va usullarini tanlash.
5. Didaktik vazifalar darsning o’zida bajarilishi. O’quv materialining
mazmunini rejalashtirish vaqtida dastur doirasidan chiqmaslik va hokazo.
Umumiy o’rta maktabning tasviriy san’at dars mavzularini taqvimiy tasvirli
rejalashtirish
Dars — ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarni amalga
oshirishning eng asosiy shaklidir. Dars ijod san’ati, yaratish san’atidir.
Namunaviy dastur asosida tasviriy san’at darslarini rejalashtirish - eng
murakkab ishlardan hisoblanib — u mavzularni tasvirli rejalashtirish dasturi deb
nomlanadi.
Ta’lim-tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish oldidan dasturni chuqur o’rganib
chiqish zarur. Dastur asosiy bajariladigan topshiriqlarni va mashqlarni ro’yxatini
beradi, ta’limni o’qitish mazmunini, yil davomidagi tartib va ketma-ketligini har
bir topshiriqlarga ajratilgan soat hajmini va bajarish materiallarini k’o’rsatadi.
Sinfda har bir o’quvchi o’zlashtirishi lozim bo’lgan bilim va malakalari,
o’quv chorak va semestrlari va haftalarga taqsimlanishi kerak. Dastur ta’limni
o’quv vazifalarining murakkablashuvini metodik ketma-ketlikda ochib bersa ham,
ammo o’qitishning birmuncha xususiy savollariga (muammolariga)
; taalluqli
emas. Ma’lumki, dars jarayoni — ijodiy dars san’ati. Shuning uchun ham dastur
ma’lum bir yo’nalishga umumiy harakatdir. Dasturda ta’limning asosiy yo’nalishi
berilgan xolos, uni amalga oshirilishi, birmuncha xususiy savollarning javobini
yechilishi — o’quv jarayo-nini tashkil qiluvchi o’qituvchining o’ziga bog’liq.
Ayrim bo’lg’usi o’qituvchi so’rashi mumkin, bajarishga imkoniyat
bo’lmaydigan tavsiyanomalar berilgan bo’lsa, dasturni qanday qilib bajarish
mumkin. Masalan, tasviriy san’at asarlari haqida suhbat o’tkazish darslarida
ma’lum asarlar reproduksiyalari tavsiya qilinadi, lekin ularni har doim ham kitob
do’konlaridan xarid qila olmaysiz. Yoki qalamtasvir bo’limida naturmort ma’lum
bir narsalardan tuzilgan bo’lishi mumkin, lekin qishloq joylarda ular bo’lmasligi
mumkin.

2.1. Tarixiy me’morchilik obidalarini grizaylda tasvirlash .
Grizayl (fransuzcha grisaille, gris – kulrang so’zidan olingan) biron – bir
rang (qora, jigarrang, ko’k ko’pincha kulrang)ning nozik tuzlanish ochdan to’q

O’zbekistonda tasviriy san’at bo’yicha dastlabki «sinov» darsliklari yaratila
boshlandi. R.Hasanov va A.Jilsovalar tomonidan 1970- yili 1- sinflar uchun,
1974yili 2-sinflar uchun 1976- yili 3-sinflar uchun «Tasviriy san’at» darsliklari
chop etildi. 1977- yilda R.Hasanov, B.Oripov, A.Isoxo’jayevlar tomonidan 4- sinf
uchun
«Tasviriy san’at» darsligi yaratildi. Bu darsliklar bir necha bor qayta chop etildi.
Darsliklar tasviriy san’at darslari samaradorligini oshirishda yaxshi natijalar beradi.
Mazkur darsliklar qoraqalpoq tilida ham nashr etildi. Darslik dastur asosida
sistemali bilim berishni o’z oldiga vazifa qilib qo’ygan. Bu darsliklardan
o’quvchining o’zi ham mustaqil foydalana olishi mumkin.
Darslik yozishning imkoniyati bo’lmagan hollarda uning o’rniga o’quv
qo’llanmalar ham yaratiladi.
Bulardan tashqari, O’zbekiston maktablari uchun R.Hasanov va
H.Egamovlarning l-II-III va IV sinflar uchun bir qator o’quv qo’llanmalari ham
chop etildi.
Metodik qo’llanmalarda tasviriy san’atning o’qitilishidagi eng muhim
muammolar va masalalar turli nuqtayi nazardan tahlil etib beriladi. O’quvchilar
bilimini baholash, tasviriy san’atning 45 minutlik dars mashg’ulotlarini tashkil
etish, o’tkazish, ularni sistemali takomillashtirib borish asosida dars va
mashg’ulotlarni o’tkazish, ularda o’quvchilarga berilayotgan bilim va
malakalarining samaradorligiga erishishning eng zamonaviy uslublari, mohiyati va
mazmuni ish tajribalari ilmiy tadqiqotlar asosida izohlab beriladi.
Bundan tashqari, metodik qo’llanmalarda tasviriy san’at darslari uchun
o’quvdidaktik sharoitning yaratilishi, tasviriy san’at ta’limining pedagogik holati,
o’quvchilar diqqatining psixologik asosi, o’quvchilar bilimini aniqlashning baho
mezonlari, mahalliy va chet ellarni tasviriy san’at materiallaridan foydalanish
mezoni, tarbiyaviy ishlarning mohiyati, mazmuni, maktabda tasviriy san’atdan
beriladigan bilim va malakalarning didaktik talablari kabi o’quv-tarbiya tizimining
eng dolzarb muammolari ilmiy jihatdan tahlil qilib beriladi.
Xullas, bugungi kundada maktab tasviriy san’atining o’qitilishi,
mashg’ulotlarning takomillashtirib borilishi va darslar samaradorligiga

insonl а rning o’sh а d а vrd а gi dunyo q а r а shl а rining d а stl а bki ko’rinishl а rini o’zid а
muj а ss а ml а shtirg а n.
Keyinch а lik shul а r а sosid а yozish p а ydo bo’l а boshl а di v а rivojl а n а bordi.
А vv а lig а piktogr а fik (t а sviriy). so’ngr а ideogr а fik, ya`ni h а r bir belgi so’z
m а `nosini а ngl а tuvchi, und а n keyin es а h а rfl а rd а n ibor а t yozuvl а r p а ydo bo’l а
boshl а di.
Od а ml а r t а svirl а sh bor а sid а gi d а stl а bki m а l а k а l а rni t а bi а tni bevosit а
kuz а tish v а ung а t а qlid qilish yo’li orq а li eg а ll а g а nl а r. T а svirl а shg а o’rg а tish
p а leolit d а vrid а h а m rivojl а nm а g а n edi. F а q а tgin а keyinch а lik neolit d а vrig а kelib
dehqonchilik v а hun а rm а ndchilikning boshl а ng’ich bosqichid а insonning me`n а t
qilishi n а tij а sid а gin а s а n` а tg а bo’lg а n qiziqish uyqon а bordi.
Eng а vv а lo, sopol idishl а rg а turli n а qsh v а t а svirl а r tushirish p а ydo bo’l а
boshl а di. SHu а lpozd а t а svirl а r ishl а shning d а stl а bki metodl а ri h а m yuz а g а keldi.
endi hun а rm а nd o’z shogirdining t а svirl а rini q а nd а y ishl а shini kuz а tib ung а
yo’lyo’rig’l а r ko’rs а t а rdi, chunki shogirdning ustoz ko’rs а tm а l а rig а rioya qilishi
keyinch а lik shu hun а rning d а vom ettishid а muhim o’rin eg а ll а g а n.
SHund а y qilib t а svir b а j а rishni o’rg а tishning d а stl а bki usull а ri p а ydo bo’ldi.
Lekin ushbu metodl а r а niq ishl а b chiqilg а n, yo’l-
yo’rig’l а r v а t а moyill а rg а а sosl а nm а g а n edi. T а sviriy
s а n` а tg а o’rg а tish h а md а m а kt а bl а r t а shkil etish а nch а
keyin boshl а ndi.
T а sviriy s а n` а tg а o’rg а tish metodl а ri to’g’risid а g а p
borg а nd а а vv а lo, q а dimgi Misrning yuks а k rivojl а ng а n
m а d а niyatini misol qilib ko’rs а tish mumkin. T а rixiy
m а nb а l а rd а yozilishich а q а dimgi Misr m а kt а bl а rid а turli
f а nl а r q а tori r а sm chizish h а m keng o’rg а tilg а n. M а kt а bni
tug а tg а n o’spirin xon а ichki ko’rinishini t а svirl а y olishi,
k а tt а m а ydonning chizm а sini chizib, uning o’lch а ml а rini
qo’ya bilishi, suv inshootl а ri t а svirini chiz а bilishi sh а rt

bolalarga ijodkorliqni, tafakko`rni badiiy-estetik didni, fahm-farosatni o`stiruvchi,
shunningdek kuzatuvchanlik va hayotni bilishga o`rgatuvchi o`quv predmetidir.
Tasviriy san’at ijodiy ishlar jarayonida o`z vazifalarini bajara borib bolalarga qalb
ko`tarinkiligini olib keladi, ularing badiiy ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi.

1.2. Maktab tasviriy san’atining dastur va darsliklari.
Tasviriy san’at dasturlari.
Dastur – ma’lum bir fanning o’quv materiallarini o’z ichiga olgan, uni
sistemali o’qitishda yordam beradigan metodik va nazariy mavzular va ularning
mazmuni yoritilgan ilmiy qo’llanmadir.
Dasturlar maktablarning boshqaruvchilari va o’quv fanining o’qituvchilari
uchun mo’ljallanadi. Dastur Davlat o’quv rejasidagi o’quv soatlari asosida
o’qitiladigan fanning to’la mazmunini «sistemalilik» asosida o’qitish imkoniyatini
bera oladigan davlat hujjati hisoblanadi.
Dastur o’qitiladigan fan sohasidagi tajribali uslubchi olimlar va
mutaxassislar tomonidan tuziladi.
Respublikamizda mustaqillikka qadar fanlar Rossiya maktablari uchun
tayyorlangan dasturlar asosida o’qitilar edi. Hozirgi kunda mahalliy va milliy
materiallar asosida yangi dasturlar tuzildi, ular asosida o’qitila boshlandi.
1990-yillarda R.Hasanov, B.Oripov, H.Egamov, N.Abdullayev, S.Bulatovlar
tomonidan bir necha variantdagi dasturlar tuzilgan edi. Lekin bu dasturlar bugungi
kun talabiga javob bera olmay qoldi. Har bir dasturga o’qituvchi ijodiy
yondashishi, ya’ni mutaxassis-o’qituvchi materialni o’z sharoitiga moslashtirib,
shunga mos ish rejasini tuzib olishi mumkin.
Tasviriy san’at darsliklari
Ma’lumki, 70-yillargacha o’zbek maktablari uchun tasviriy san’at darsliklari
bo’lmagan. O’zbekistonga RSFSR maktablari uchun tayyorlangan ayrim tasviriy
san’at o’quv qo’llanmalarigina kelib turardi. RSFSR maktablari uchun ham
tasviriy san’at darsliklari 60- yillardan boshlab yaratila boshlandi.
O’zbekistonda darslik yaratishga ancha kech kirishildi. 1970-yildan boshlab,

texnologiyalardan foydalaniladi. Dars jarayonida talabalar faolligini oshirish uchun
mashg’ulotlarda savol-javob, diskussiya, suhbat va didaktik o’yinlar hamda
interaktiv texnologiyalar, ijodiy faoliyatini rivojlantirish, tabaqalashtirib o’qitish,
kredit texnologiya va kompyuter texnologiyalaridan foydalanish nazarda tutiladi.
O`zimning yozgan Bitiruv ishim orqali, o`quvchi yoshlarga kelajakda bilim
va ko`nikmalar berishda unimli foydalanaman deb o`ylayman va albatta
maqsadimga erishaman.

tusga o’tishi hisobiga yaratiladigan asar; bezak rassomligi turi. Monoxrom (bir
rangdagi tasvir). Bistr (jigarrangli qadimgi buyoq, mo’yqalamda va patqalamda
rasm ishlash vositasi). Musavvada (xomaki rasm) eskizlari. Nyuans (rang tusdagi
nozik farqlar). lessrovkalar (quyuq surtilgan va qurigan bo’yoq ustidan uni
jilovlantirish uchun tiniq, yarim tiniq bo’yoqlarni nozik holda ishlatish).
Grizayl qalamda kompozisiya chizish va bo’yoq bilan ishlashda o’ziga xos
“ko’prik” bo’lib, bo’lajak mutaxasislarning, chuqur otroflicha bilim olishlarida
osos bo’ladi. Uni rangtasvir va kompozisiya darslarida o’rganish muhimdir.
Grizayl (fransuzcha grisaille, gris – kulrang so’zidan olingan) biron – bir rang
(qora, jigarrang, ko’k ko’pincha kulrang)ning nozik tuzlanish ochdan to’q tusga
o’tishi hisobiga yaratiladigan asar; bezak rassomligi turi. XVII asrdan qo’llanib,
klassitsizm uslubidagi binoning ichki bezaklarida haykaltaroshlik releflariga taqlid
sifatida keng tarqalgan. Shuningdek tasvirning burtmali ko’rinishi uchun bir rangli
emal (kulrang, pushtirang, jigarrang) bilan ishlangan hamda zarhallangan rasmlar
ham grizayl deb ataladi. O’zbek tasviriy va amaliy bezak san’atida ham grizayl
uslubida asarlar yaratilgan.
Mo’yqalam bilan chizmatasvir ishlashning turlaridan biri bo’lgan kulrang
tusli grizayl deb ataluvchi “monoxrom” (bir rangdagi tasvir) rangtasvirlar qadimgi
usta rassomlar ijodi namunalari orasida tez-tez uchrab turadi. Ular o’z asarlarini
yaratish jarayonidagi tayyorgarlik bosqichlaridagi ushbu har tomonlama qulay
usuldan unumli foydalanib, tugal, puxta, yuqori badiiy sifat darajasidagi tasviriy
san’at namunalarini yaratganliklari ma’lum. Grizayl ilgarilari rassomlik
amaliyotida keng qo’llanilgan bo’lib, hozirgi paytda ham mahobatli ba’zida esa
dastgohli rangtasvirda me’morchilik loyihalarini bajarishda, shuningdek qisman
bo’lsada xalq amaliy bezak san’atining ayrim usta rassomlari, xaykaltaroshlari,
me’morlari, grafika mutaxasislari o’z eskizlarida shuningdek, muxtasar janrli
kompozitsiyalarida, portret va manzaralarida, natyurmortlarida unumli
qo’llaganlar.
Ular o’zlarining samarali ijodiy faoliyatlarida “bistr” (jigarrangli qadimgi
buyoq, mo’yqalamda va patqalamda rasm ishlash vositasi) tush, siyoh, suv va
yelim aralashtirib tayyorlanadigan boshqa ko’plab buyoqlarda mo’yqalam

2.3.14-rasm. Lidiya Lyaminskaya 1918-1998 “ Bibixonim ” 1960 y

-tasvirlarni bo’yashda muhim oraliq tajriba mashqlari grizayil yordamida bajarishi
kerakligini;
Tarixiy me’morchilik obidalarini tasvirlashda ham bu tajriba va va bilimlar
juda zarur bo’ladi. O’zbek xalqining ko’p asrlik tarixida me’morchilik san’ati boy
va rang- barang madaniy merosimizning eng ajoyib qismini tashkil etadi. O’zbek
diyori o’zining vujudga kelib gullab – yashnagan san’at turlarining betakrorligi
bilan dunyoga mashxur.
Mustaqillikga erishganimizdan so’ng Vatanimiz hududidagi qadimiy
yodgorliklarini saqlash ularni qayta tiklash, ta’mirlash ishlariga keng yo’l ochib
berilmoqda. Jumladan, Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo’qon va Toshkentdagi
obidalar qayta tiklanmoqda. Me’morchilik san’ati yodgorliklari o’tmish
avlodlarimiz yaratgan barkamol, takrorlanmas va tarixan bebaho san’at
asarlarining namunalari bo’lib xalqimizning va shu bilan birga jahon
madaniyatining durdonalaridan bo’lgan badiiy madaniy merosni tashkil etadi.
Ularni tiklashda xalq ustalari jalb etilib, ustalar o’z shogirdlari bilan, birgalikda
obidalarga sayqal berishmoqda.
Talabalar tasviriy san’at mashg’ulotlarida “Tarixiy me’morchilik obidalarini
grizaylda tasvirlash” mavzusida rasm ishlaganlarida me’morchilikning turli
shakllarini ko’radilar, uning katta-kichikligini, shaklini, shaklidagi xunuk va
chiroyli elementlarini aniqlaydilar, narsa shaklini idrok etib, rang va tusini
o’rganishadi.

Samarqahd shahrida joylashgan tarixiy me’morchilik obidalarini grizayl
texnologiyasi asosida ishlagan kompozisiyalari.

xususiyatli atamalarni lug’aviy boyligi bilan ta’riflanadi va ulardan foydalanishi
hamda ma’lum darajada san’atshunoslikka oid fikrlashlarining shakllanishi bilan
belgilanadi. Shu boisdan san’at fakulteti talabalarini san’atshunoslik madaniyatini
rivojlantirish, badiiy ta’limning til asoslarini o’rganish, maktabda tasviriy san’at
darslarida atamalar va tushunchalarni o’rgatishning metodlarini o’zlashtirish uchun
ta’lim jarayoniga quyidagi ‘ma’lumotlarni tayyorlash maqsadga muvofiqdir.
O’qituvchilar dars jarayonida asarlarini tahlil qilishda turli xil tasviriy san’at
atamalardan bevosita foydalanadilar. Ayrim o’qituvchilar esa rus tilidagi «peredniy
plan», «sredniy plan», «dalniy plan» kabi atamalarni birinchi plan, ikkinchi plan,
uchinchi plan deyishadi. Bu so’zlar ma’noni to’la yoritib bermaydi. «Plan» o’zbek

3
1
S. Abdirasilov. Tasviriy san’at atamalari. T.: TDPU, 2003.

tilida «reja» degan ma’noni bildiradi. Agarda to’g’ridan-to’g’ri tarjima qilib
ishlatilsa - birinchi reja, ikkinchi reja, uchinchi reja deyiladi. Shuning uchun
tasviriy san’at asarlarini tahlil qilishda o’quvchilarga tushunarli bo’lishi uchun
atamalarni mazmuniga mos tarjima qilish maqsadga muvofiqdir. Tajribali tasviriy
san’at o’qituvchilari bu atamalarni — «oldingi ko’rinish», «o’rtangi ko’rinish»,
«uzoqdagi ko’rinish» deb qo’llashadi.
«Tabiat ko’rinishi», «manzara» (peyzaj) atamalar bir-biriga yaqin tushuncha,
ammo ikkalasi ham ikkita ma’noli atama. Tabiat ko’rinishi — biz ko’rish va sezgi
qobiliyatimiz orqali qabul qiladigan real voqealik bo’lsa, manzara — shu
ko’rinishning badiiy tasviri.
Tasviriy san’atni o’rganish jarayonida talabalar ayrim qiyinchiliklarga duch
keladi. Bular quyidagi sabablar bilan bog’liqdir:
— milliy maktablar tasviriy san’at darsliklari bilan to’liq ta’minlanmagan;
— hozirgi kunda maktab o’quvchilari dars jarayonida atamalar mazmunini chuqur
anglamaydi;
— tasviriy san’atni o’rgatish bo’yicha metodik qo’llanma va tavsiyalar juda ham
kam; — pedagogika bilim yurtlarida, oliy o’quv yurtlarining o’quv jarayonida
atamalardan unumli foydalanilmaydi;

2.3.22-rasm. Yuriy Taldikin 1932-2002 “ Eski Buxoroning ko’chalari (Chor-
Minor) ” 1982 y
2.3.23-rasm. Georgiy Tkachyov 1920-1999 “ Muzey shahar – Xiva ” 1979-1981y

2.3.19-rasm. Vladimir Petrov 1920-1997 “ Labihovuz ” 1968 y
2.3.20-rasm. Ashrof ROZIQOV 1910-1979 “ Samarqandda bahor ” 1958 y
2.3.21-rasm. Viktor SOSEDOV 1929-1990 Buxoro. “ Usti yopiq bozor ” 1960y

2.3.4-rasm. Boris Brinskix 1923-2004 “ Go’r-Amir ” Mato, moybo’yoq 1971 y
2.3.5-rasm. Boris Brinskix 1923-2004 “ Qo’y-darvaza ” Mato, moybo’yoq 1979 y

erishishning qator metodik asoslari ishlab chiqilgan bo’lib, ular asosida maktab
tasviriy san’at o’qituvchilari o’zlarining tasviriy san’at darslari samaradorligini
oshirish imkoniyatlariga egadirlar.
Maktabda tasviriy san’atni o’qitish didaktikasi.
Didaktika haqida umumiy ma’lumot
Didaktika (yunoncha – o’rgatuvchi, ta’lim beruvchi demak) pedagogika-
ning ta’lim va tarbiya nazariyasiga oid sohasidir.
Hozirgi zamon pedagogikasida didaktikaga ta’lim va tarbiya berish
nazariyasi bilan shug’ullanadigan alohida soha sifatida qaraladi. Ta’lim mazmunini
aniqlash hamda o’qitishning eng samarador usul va yo’llarini topish didaktikaning
asosiy vazifasidir.
Didaktika – o’qituvchida ma’lum qonun va qoidalar asosida ishlashni talab
qiladi. Didaktika – o’qituvchining mashg’ulot olib borishiga yordam beradi, uni
nazorat qiladi. Shu boisdan didaktika – sinf, sinf doskasi, parta, darslik, o’quv
qurollari, tarqatma materiallar, ko’rgazmalar va boshqa texnik qurollarni doimiy,
sifatli, talab darajasida bo’lishini taqozo etadi. Shuningdek, u o’quv jarayonining
ilmiy asosda bo’lishini ham nazorat qiladi.
Didaktika o’z xususiyatiga ko’ra dars berish yoki o’quv-tarbiya ishining
qonuniy chegarasidir. O’qituvchi undan chiqib ham ketolmaydi, e’tibordan ham
qoldirmaydi.
Didaktika juda qadimdan shakllangan bo’lsa-da, XVII asrga kelib, buyuk
chex pedagogi Y.O.Komenskiy (1592-1670) pedagogika fani tarixida yaratilgan
didaktik prinsiplarni to’plab, uni bir butun sistemaga soldi. Bu prinsiplarning
maktab faoliyatida qo’llanishiga oid qonun-qoidalarni ishlab chiqdi va butun bir
didaktika sistemasini yaratdi.
Y.O. Komenskiy o’zining buyuk xizmatlari bilan maktab, o’quv tarbiya
sistemasini yaratib berdi. U maktab sistemasiga, ta’lim sistemasiga va tarbiya
nazariyasiga asos soldi.
Y.O. Komenskiy – sinf-dars sistemasini yaratib, maktabda o’qitiladigan
umumta’lim xarakteridagi fanlarni ham tanlab berdi. Shu o’rinda umumta’lim

holda memorchilik obidalarini tasvirlash jarayoni samarasiz bo’ladi. Shu sababli
grizaylda naturadan rasm ishlashga fikrimizni qaratamiz. Grizayl uslubida
naturadan rasm ishlashni tushunish uchun och-to’qligi va shakli bir-biridan farq
qiladigan ikkita narsadan pastanovka qo’yib qora yoki jigar rang bo’yoq bilan
bajarib ko’rsa bo’ladi. Tasvirlash uchun tanlangan gips kub va sapol ko’zachani
kursi ustida shunday quyinki ulardan biri oldinroq ikkinchisi orqaroqda joylashsin
va ko’zacha kubni qisman bekitib turadigan bo’lsin. Natyurmortga uchinchi narsa
sifatida katta-katta burmalangan oq surb matto kiriting va ko’zachani shuni ustiga
qo’ying. Natyurmotga chap tomondagi derazadan tabbiy yorig’lik nurlari
tushadigan bo’lsin. Orqa sath uchun och-kulrang tusdagi gazlama yoki qog’ozdan
foydalaning. Natyurmortni asosiy formatda boshlashdan avval kichik hajmda
homaki eskizlar chizib kompozitsiya va masshtab masalalarini hal qilib oling.
Kompozisiyaning qulay variantini izlash paytida har bir narsaning o’zini tasvirlash
bilan ulardan tekislikka tushayotgan soyani ham hisobga olish kerak.
Natyurmortga qulay nisbatda qarash nuqtasini tanlab chiziqli rasm solishga
kirishing ehtiyot bo’lib kub va sopol ko’zachaning nisbiy o’lchamlarini va
konstruktiv tuzilishini perespektivada o’zgarib ko’rinishini hisobga olib belgilab
chiqing. Yordamchi va asosiy chiziqlarini qalamni botirmasdan yengil yelpi
chizishga harakat qiling. Kubning ko’rinmay turgan qismini ham kuzga yaqqol
kurinmayotgan qirralarini ham ko’zachaning tubidagi avalini ham bilinar-bilinmas
qilib chizib ko’rish kerak. Chiziqli rasm ishlanayotganda uchirg’ichdan iloji
boricha kamroq foydalanishga harakat qiling, aks holda qog’ozning silliq qatlami
titilib ketadi va bo’yoq tekis tarqalmaydi. Umuman olganda puxta bajarilgan
chiziqli rasm bo’yoqlar bilan ishlashni ancha yengillashtiradi. Qalamda gips
buyumlarning rasmini solish mahsqida siz hajimdor narsalarning yorug’ soya va
ton nisbatlarini ifodalash jarayoni bilan tanishgan edingiz. Xuddi shunga o’xshash
vazifa endi qora akvaril bo’yoq bilan bajariladi. Faqat bu pastanovkada har ikkala
narsaning rang bir xil bo’lmagani uchun ularning och-to’qlik darajasini aniqlash
talab etiladi. Akvarel bo’yoq bilan ishlashni boshlashdan avval qog’oz mo’y qalam
bilan namlab chiqiladi.

2.3.8-rasm. Ivan Kazakov 1873-1935 “ Ulug’bek madrasaning so’l minorasi ” ХХ
asr boshi
2.3.9-rasm. D. Kojushko 1865 “ Shohi Zindaning asosiy peshtoqi ” ХХ asr boshi

– “Tasviriy san’at” o`quv dasturi talablaridan k е lib chiqib, san’at, amaliy
san’at, milliy va jahon badiiy qadriyatlari chuqur o`rganilganda;
– o`rganilayotgan tasviriy san’ati asarlaridagi badiiy-est е tik ob’ е ktlar
chuqur tahlil qilinganda;
– ilg`or t е xnologiyalar, samarali m е todlardan foydalanib, yoshlarning
ijtimoiy-shaxsiy motivatsiyasi emotsional-est е tik omil sifatida o`rganilganda;
– maktabda “tasviriy san’at” darslarida o`quvchilarning badiiy
qadriyatlarga bo`lgan qiziqishlari faollashtirilganda va zamonaviy nazariy-
m е todologik qoidalarga amal qilinganda;
– “Tasviriy san’at” o`quv fani dasturini zamonaviy ravishda
takomillashtirish va o`zb е k xalq tasviriy san’atiga o`quvchilarning qiziqish
m е zonlari aniq b е lgilab olinganda.
Malakaviy bitiruv ishining vazifalari:
– Oliy o`quv yurtlari, kasb-hunar kollejlari, akademik hamda nafis san’at
litseylarida qalamtasvir mashg`ulotlarini o`qitishda talaba-o`quvchilar uchun
yеngil usullardan foydalanib dars berish orqali bilim, malaka ko`nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirishni.
–tasviriy san`at mashg`ulotlarida pedagogik inovatsion t е xnologiya
usullaridan foydalangan holda natijali bilim b е rish.
Malakaviy bitiruv ishining ilmiy yangiligi:
–qalam tasvir ishlash usullari kompozitsiyasini, yaxshi o`zlashtirishlari
uchun ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan m е todlari ishlab chiqildi;
– Oliy o`quv yurtlari, kasb-hunar kollejlari, akademik hamda nafis san’at
litseylarida o`qitiladigan qalam tasvir mashg`ulotlarining imkoniyatlari aniqlandi
va tahlil etildi;
– “Tasviriy san’at” faninng qalam tasvir darslarida kompozitsiya ustida
ishlash, unda chizma tasvir ishlash metodlarini o`rgatishning p е dagogik asoslari,
sharoitlari, omillari va sabablari aniqlandi;
Himoyaga olib chiqiladigan g`oyalar:

Dars jarayonida yangi iboralarni tushuntirish bilan bir qatorda yangi
atamalarni rasm daftariga yozdirib borish maqsadlidir. Ta’lim berish jarayonidagi
bunday foydali ishning natijasida o’quvchilarda so’z boyligi rivojlanib tasviriy
san’atning qisqacha izohli iboralari yig’iladi. Bu esa hozirgi o’quvchilarga juda
ham foydali. Sababi tajriba shuni ko’rsatadiki rasmni ko’ngildagiday chizadigan
o’quvchilar ko’plab atamalarni izohini bilishmaydi. Masalan, reproduk-siya,
illustratsiya kabi atamalarni farqini ajrata olmaydi. Shu borada o’z fikrlarini
tushuntirishga so’z boyligi etishmaydi. Bular, ayniqsa, tasviriy san’atning badiiy
asarlari bilan tanishtiradigan suhbat darslarida tez-tez uchrab turadi.
O’quvchilarni so’z boyligini kengashtirish, milliy g’oyaviy dunyo-qarashini
shakllantirish, tasviriy san’at iboralarini o’zlashtirish masalalarini yechishda izohli
atamalarning foydasi juda kattadir. Lekin hozirgi kunda umumta’lim maktablar
uchun tasviriy san’atning izohli lug’ati yo’q va yaratilmagan. Bu kabi masalalarni
hal qilish mutaxassislar oldida turgan juda muhim vazifalardan biridir.

2.3. O`zbek xalq rassomlarning tarixiy obidalarimizni madh etuvchi asarlari .

I–BOB. TASVIRIY SAN’ATNINIG O’QUVCHILAR TA’LIM-
TARBIYASIDAGI ROLI VA O’RNI.
1.1. O`zbekistonda tasviriy san`atni o`qitilishi.
O`zb е k halqi o`zining qadimgi tasviriy, amaliy, m е ’morchilik san’atlari va
madaniyati bilan faxrlansa arziydi. Chunki, O`zb е kiston xududida eramizdan avval
ham tasviriy san’atning rangtasvir, haykaltoroshlik turlari va m е ’morchilik
nihoyatda rivojlangan bo`lib, ularning namunalari Varaxsha, Afrosiob, Xalchayon,
Tuproq qal`a, Bolalik t е pa, Ayrtom, Dalvarzin t е pa, Fayoz t е pa, Qo`yqirilgan
qal`a, Ajina t е pa, T е shik qal`a va boshqa bir qator joylardan topilgan. Yana shuni
ham qayd qilish lozimki, bu asarlar eramizdan avvalgi 4-1-asrlarda yaratilgan
bo`lib ularning yoshi 5-6 ming yilga to`g`ri k е ladi. Bu asarlarning badiiyligi
hozirga zamon rassomlari va xaykaltaroshlarining asarlaridan qolishmaydi d е sak
mubolag`a bo`lmaydi. Bundan yuksak badiiy saviyadaga asarlarni usha davrda
to`plangan ilg`or tajriba, tasviriy san’at maktablarisiz yaratish mumkin emas.
Ma’lumki, san’at bir n е cha avlodning ko`p yillar davomida shakllangan an’analari,
ustaning shogirdga o`tkazgan bilimlari asosidagina taraqqiy topadi. Bu esa so`zsiz
umumiy badiiy ta’lim yunalishida bo`lmasa ham, kasbiy badiiy ta’lim shaklida
rivojlanganligadan dalolat b е radi. Ma’lum davrlarda O`zb е kiston xududidagi
san’at taraqqiyotida uzilishlar ruy b е rganligining sabablari, Iskandar Zulqaynar,
mo`g`illar, arab, rus istilollariga borib taqladi. Amir T е mur mustaqil davlat tuzgan
davrda tasviriy san`atning miniatyura turini gullab-yashnagani xam buning yaqqol
dalilidir. Amir T е mur davrida miniatyura va kitob grafikasi shunchalik tez
rivojlandiki, u na faqat Sharq, hattoki
Е vropa mamlakatlari san’atiga xam o`z ta’sirini ko`rsatdi. Natijada, Samarqand,
Buxoro, Xirot miniatyura maktablari bilan bir qatorda Bog`dod, Tabriz, Sh е roz,
Ozarbayjon, Hind, Isfaxon, Turk miniatyura maktablari xam shakllandi va
rivojlandi.
Mazkur miniatyura maktablari rassomchilikdan kasbiy ta’lim yo`nilishida
rivojlangan bo`lsada, l е kin ulardan umumiy ta’lim tizimidagi tasviriy san’atni
o`qitishda b е malol foydalansa bo`ladi. Xususan, umumiy o`rta ta’lim maktablari

2.3.10-rasm. Tursunali Kuziev 1951 “ ‘‘Qo’ling mehnatda bo’lsin… ” 1998 y

Navoiy davlat pedagogika instituti Pedagogika
fakulteti “Tasviriy san`at va muhandislik grafikasi” ta`lim
yo`nalishi bitiruvchi IV-kurs talabasi
Saipova
Gulnisa Payzullayevnaning

“Tarixiy me`morchilik obidalarini grizailda
tasvirlash va o`qitish metodi . ” mavzusidagi
bitiruv ishiga
ILMIY RAHBARNING XULOSASI
Talaba Saipova Gulnisa Payzullayevnaning “Tarixiy me`morchilik
obidalarini grizailda tasvirlash va o`qitish metodi” mavzusidagi bitiruv ishi
bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biridir.
Bitiruv ishi kirish, ikki bob, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
Ishning birinchi va ikkinchi boblarida mavzuni to`lig`ligicha ochib b е rishga
harakat qilgan bo`lib, tadqiqot usullaridan foydalanib, qimmatli ma`lumotlar
b е rilgan.
Xulosa qismida mavzudan k е lib chiqqan holda uslubiy tavsiyalarini ifodalab
b е rgan. Saipova Gulnisa Payzullayevnaning bilimga chanqoq izlanuvchan ekanligi
bitiruv ishida namoyon bo`lib turibdi. K е lgusida zamon talablaridagi mutaxassis
bo`lib yoshlar tarbiyasida faol ishtirok etuvchi mutaxasis bo`lishiga ishonaman.
Bu talabamiz bitiruv ishini mustaqil ravishda yozganligi bilan ajralib turibdi.
Mavzularning dolzarbligi bugungi kun maktab o`quvchilari uchun muhim
hisoblanadi. Uning muallifi Saipova Gulnisa Payzullayevnaning – Tasviriy san`at
va muhandislik grafikasi ta`limy yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olishga
loyiqdir.

“Tasviriy san`at va muhandislik grafikasi” kafedra
o`qituvchisi: __________________ S.T.Sa`diyev

uchun tayyorlangan dasturlarda san’atshunoslik asoslari, rangtasvir va kalamtasvir
ishlash, naturaga qarab tasvirlash, borlikni idrok etish bo`limlari mavjud bo`lib,
kasbiy badiiy va umumiy badiiy ta’lim tizimlari o`rtasiga qat’iy ch е gara qo`yib
bo`lmaydi. Tasviriy san`atning nazariy asoslari xisoblangan rang, hajm,
p е rsp е ktiva, kompozitsiya asoslari kabilar, ham kasbiy, xam umumiy ta’lim
tizimida o`rganiladi. Faqat tasviriy san’atni o`qitilishida talaba va bolalarning
yoshlari, idroki, psixologik xususiyatlari, tasviriy malakalari hisobga olinishi
lozim, xolos.
Tasviriy san’at tarixida buyuk naqqosh va musavvir Kamoliddin Behzodga
Xirotlik Mirak naqqosh ustozlik qilgani, unga minatyura rangtasviri sirlarini
o`rgatgani haqida ma’lumotlar bor.
1.7 . Rasm . Shuningdеk, ustoz Mirok, naqqoshning Xirot “Nigoristoni”
(San’at akadеmiyasi) bo`lganligi va unda Komoliddin Bеhzod tarbiya olganligi
ham ma’lum.
Profеssor Orif Usmonov o`zining «Kamoliddin Bеdzod va uning naqqoshlik
maktabi”, nomli kitobida Bеhzod Tabrizda yashagan vaqtda nafis tasviriy san’at
maktabini yaratganini qayd qiladi. U yerda musavvir o`z atrofiga eng istedodli
yoshlarni to`plagani ularga san’atining sir-asrorlarini o`rgattani va Tabrizda Sulton
Mudammad, Mirzo Amir, Oko Mirak, Muzaffar Ali, Sulton Mudammad Nur,
Shomuxammad Nishopuriy, Yusuf Mullo Mir Ali, Rizo Abbosiy, Maxmud
Muzaxxib, Mavlono Yoriy Xasan Bag`dodiy, Abdulla Shеroziy, Darvеsh
Mudammad, Mir Sayd Ali, Kosim Ali, Xеraviy singari unlab istе’dodli

birinchi qismda qadimgi usta musavvirlar katta ahamiyat bergan chizgi va shakl
topilgan.
Qora va oq ya’ni och va to’q joylar belgilangan ular yordamida tasvir yaxlitligi
ta’minlangan. Kompozitsiya muvozanatiga erishilgan. Yuqorida keltirib o’tilgan
usulda grizayl texnikasiga murojaat etilganligi ma’lum. Masalan: tarixchi
Ridolfining so’zlariga qaraganda bir kuni Tintorettodan unga qaysi bo’yoqlar
yoqishi haqida so’ralganda ulug’ rassom shunday javob bergan ekan: “Qora bilan
oq” chunki ulardan biri soyalarga kuch beradi ikkinchisi esa relefga. Ishning
ikkinchi qismida rangtasvirchilar barcha diqqat e’tibori “koloritni” hal qilish bilan
band bo’lgan. Aytib o’tilgan rangtasvir bajarish usullarida qo’llanadigan keyingi
yarimsuyuq va quyuq qilib ishlash tabiiyki surtilgan bo’yoqlarning yaxshilab
quritilishi zarurligini talab qilgan. Bunday tashkiliy texnologik xolat esa o’z
navbatida ma’lum ob-xavo sharoitlarida sekinlik bilan kechgan. Shuning uchun
olib boriladigan ish jarayonini sekinlashtirgan. Ammo o’tmish rassomlari
texnologiyaga jiddiy e’tibor bilan yondoshganlar va har bir ishni izchillikda
bekami kust bajarganlar. Tarixdan ma’lumki usta musavvir Borovikovskiy o’z
asarlarini yaratishda grizayl texnikasini dastlabki yordamchi texnologik foydali
qulay, tadbir sifatida mohirona qo’llagan. U matoni kulrang qoplama bilan yopib,
so’ng ustidan tasvirlarni chizib grizaylda “podmalyovka”lagan ya’ni ostki suyuq
surtmalar qilib ishlov bergan. Keyin esa rang tuslarini jilovlantirgan. Shu narsa
ham qizikki musavvir moybo’yoq tasvirlar ishlashda sarimsoq piyoz sharbatidan
foydalanilganligi to’g’risidagi gaplar bizning davrimizgacha yetib kelgan. Bundan
ma’lum bo’ladiki, usta mahoratli va tadbirkor mo’yqalam sohibi ayrim paytlarda
xuddi mashhur afsonaviy iste’dod sohibi Van Dik singari moybo’yoq rangtasviriga
suvli bo’yoqlarni ham komponent sifatida kiritganligini ko’rsatadi.
Hozirgi davrimizda ham talabalar tomonidan fan dasturiga muvofiq tarzda
topshiriladigan xar bir vazifalarning grizayil texnikasidan foydalanib ishlanishi
o’quv jarayoning muhim qismi hisoblanadi.
Shuning uchun grizaiylda rasm chizish qoidalarini mukkamal o’rganib
olishning ahamiyati katta. Tarixiy me’morchilik obidalarini grizaylda tasvirlashni
o’rganishdan avval naturadan rasm chizishni puxta o’rganilgan bolish kerak. Aks

bilan bog`liq. Ma’lumki, bolalar nihoyatda hayajonga boy o`rgandilar. Bolalarni
narsalar tasviridagi turfa rang va shakllar, real va afsonaviy obraz va ko`rinishlar,
voqea va hodisalar larzaga soladi, ularni tulqillantiradi.
Tasviriy san’at o`quv predmetining muhim vazifalaridan biri, u bolalarda
kuzatuvchanlikni o`stirish, borliqni ko`ra bilish, qolaversa shu orqali xotirani
rivojlantirish hisoblanadi. Ma’lumki, odamzod tevarak-atrofdan olayotgan axborot-
larning deyarli 90 foizidan ortig`ini ko`z orqali oladi, qolgan 10 foizini qo`loq,
burun, og`iz v.b. a`zolar orqali o`zlashtiradi. Bundan ko`rinib turibdiki, kishilar
faoliyatida ko`z va xotirani rivojlantirish nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Bu
sifatlar bolalar tomonidan borliqni idrok etish mashg`ulotlarida, Shuningdek
naturadan tasvirlash, san’atshunoslik asoslari mashg`ulotlarida alohida
ahamiyatlidir. Bunday darslarda o`quvchilar narsalar va hodisalarning to`zilishi,
shakli, rangi, o`lchovlari, fazoviy joylashuvi, harakat go`zalligini ko`zatadilar
hamda ularni o`z xotiralarida saqlab qolishga harakat qiladilar. Kuzatuvchanlikni
moxiyati shundaki, bunda bolalar narsa va hodisalar haqida keng va chuqur
tasavo`rga ega o`rgandilar.
Tasviriy san’at darslarining eng muhim vazifalaridan biri tasviriy, amaliy va
me’morchilik san’atlari asarlarini o`qishga o`rgatishdir. Tasviriy san’at asarlari
ertaq hikoya, doston, roman kabi Ma’lum bir mazmunni aks etiradi. Biroq uni kitob
o`qigandek o`qib bo`lmaydi. Tasviriy san’at asarlarini o`ziga xos tili bor. Ularni
bilgan kishilargina o`qiy oladilar. Xususan rassomlar chiziqlar, ranglar, o`lchovlar,
kompozitsiya, proporsiya, ritm, simmetriya shakl kabi ifodaliliq vositalari
yoyordamida asar mazmunini ochib beradilar. Bu borada shuni alohida qayd qilish
lozimki, san’at asarlari, ayniqsa, tarixiy, turmush janrlaridagi asarlar, ayrim xalq va
mamlakatlar haqida tula-tukis va keng hamrovli Ma’lumotlarni o`z ichiga oladi.
Bularni o`qiy olgan shaxslargina asarlarda ilgari surilgan g`oyalarni, tasvirlangan
mazmunni chuqur idrok eta oladilar. Shuningdek ular asarning badiiy qiymatini
aniqlay oladilar. Shu bilan bir qatorda asardaki go`zalliq ko`tarinkiliq, qahramonlik
kabi sifatlardan mamnunlik va zavqlanish hosil qiladilar.
Shuni yaxshi bilish lozimki, badiiy madaniyat asarlaridan hisoblangan
tasviriy san’at, bu bolalarning kungil ochuvchi o`quv predmeti emas, balki

Tarixiy me’morchilik obidalarini grizailda tasvirlash
va o‘qitish metodi
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………... 3-7

I-BOB . TASVIRIY SAN’ATNINIG O’QUVCHILAR TA’LIM-
TARBIYASIDAGI ROLI VA O’RNI ……………………………
1.1. O`zbekistonda tasviriy san`atni o`qitilishi…………………………… 8-12
1.2. Maktab tasviriy san’atining dastur va darsliklari. …………………… 12-17
1.3. T а sviriy s а n` а tning rivojl а nish t а rixi. …………………………........... 18-21
II-BOB . TARIXIY ME`MORCHILIK OBIDALARINI 22-23 GRIZAILDA
TASVIRLASH VA O`QITISH METODI …….…....
2.1. Tarixiy me’morchilik obidalarini grizaylda tasvirlash.……………… 23-37
2.2. Badiiy asarlar orqali san’atshunoslik madaniyatini shakllantirish …… 37-42
2.3. O`zbek xalq rassomlarning tarixiy obidalarimizni madh etuvchi 42-57
asarlari...................................................................................................
Umumiy xulosa ……………………………………………………….. 58-59

Foydalanilgan adabiyotlar ro` yxati ………………………………… 60

2.3.15-rasm. Faim Madgazin 1930 “ Xiva darvozalari ” 1962 y

2.3.16-rasm. Erkiboy Masharipov 1948 “ Paxlavon Mahmud maqbarasi ” 1996 y

2.3.24-rasm. Georgiy Tkachyov 1920-1999 “ Shohi Zinda ” 1995y
2.3.25-rasm. Rustam Xudoyberganov 1946 “ Xiva ko’chasi ” 1997y

2.1.1-rasm. Registon ansanbli.

2.1.2-rasm. Go’ri-Amir maqbarasi.

2.1.3-Rasm. Shohi-Zinda maqbarasi

Kompozitsiyagif oid atamalar: garmoniya, kontrast, kontur, nusha, xomaki
rasm, o’lcham, format, proporsiya (nisbat), simvol, simmetriya, joylashtirish, ritm,
perspektiva, chiziq, nuqta, dog’, ufq, old ko’rinishi, o’rta ko’rinishi, olis ko’rinishi,
ko’rish markazi, dinamik kompozitsiya, stilistik kompozitsiya.
San’at tarixiga oid atamalar: antik san’ati, qadimgi dunyo san’ati, arkada,
vandalizm, uyg’onish san’ati, rus san’ati, o’zbek tasviriy san’ati, bezakli amaliy
san’ati, badiiy san’at, kapitel, klassik, statuya, sfinks, freska, qarama-qarshi tuslar.
Yorug’ — soya va ranglarga oid atamalar: rangtasvirlik, yorug’lik, soya,
tus, yaltiroq, dog’, shaxsiy soya, tushuvchi soya, yarim soya, tus munosabati,
ranglar nisbati, ranglar to’yinganligi, ranglar ochligi, kontrast (qarama-qarshi),
kolorit...
Tasvirlash vositalariga oid atamalar: trafaret, akvarel, mo’yqalam, siqma
bo’yoq, akvarel bo’yoq, moybo’yoq, xolst, plakat perosi, tush, gnash, pastel,
flomaster, format, vatman, stek, mastixin, etyudnik, palitra va hokazo.
O’quv mashg’ulotlarga oid atamalar: narsaning o’ziga qarab rasm
chizish, mavzu asosida rasm ishlash, bezakli rasm ishlash, haykaltaroshlik, badiiy
qurishyasash, kompozitsiya, rangtasvir, rang-shunoslik, tasviriy san’at haqida
suhbat, borliq va san’atni idrok qilish, san’atshunoslik asbslari, qalamtasvir, san’at
tarixi.
Tasviriy san’at turlari va janrlariga oid atamalar: rangtasvir, grafika,
haykaltaroshlik, bezakli amaliy san’at, me’morchilik, ani-malistik janr, manzara,
naturmort, maishiy janr, batal janri, tari-xiyjanr, mifologik janr.
Rassomchilikka oid atamalar: animalistik, akvarelchi, batalist, grafik,
rangtasvirchi, bezakchi, marinist, ganchkor, naqqosh, port-retchi, haykaltaroshchi,
sahna bezovchi, san’atshunos, dizayner, kulolchi, modelyer.
Bunday tartibda atamalarni jamlash o’quvchilarni tushunishiga yengillik
tug’diradi. Ayrim bir atamalar bir bog’liqlikda qo’llaniladi, ayrimlari esa barcha
turlarida foydalaniladi. Masalan, kompozitsiyaga oid: «kompozitsiya»,
«joylashtirish», simmetriya, ritm, proporsiya hokazolar juda tez-tez qo’llaniladigan
atamalar.

maxsus kasb-hunar kolleji o`quvchilarining bilim, malaka va ko`nikmalarni
egallashda, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda va dunyoqarashini tarkib
toptirishda o`qituvchilarning qo`llagan ish usullari tushuniladi.
Amaliy metodika esa ta`lim va tarbiyaning rivojlanish jarayonini o`rganadi.
Pedagogik mahorat, ko`nikmalarni o`rganish va uni egallashga qaratilgan ma`lum
iste`dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar (moyilliklar) mavjud bo`lishini talab etadi,
chunki tasviriy san`at pedagogikaning mashaqqatli va murakkab hamda
mas`uliyatli sohasidir.
O`qitish san`ati amaliy mashg`ulotlar mobaynida, uzoq ijodiy mehnat orqali
egallanadi.
Demak, tasviriy san`at o`qitish metodikasi pedagogika ilmining ta`lim va
tarbiyaning maqsad va vazifalariga tayangan holda samarali o`quv jarayonini
tashkil etuvchi, shakl va yo`llarini tadqiq etuvchi sohasidir.

Malakaviy bitiruv ishining maqsadi –
Men o`z malakaviy bitiruv ishimda, Tarixiy me`morchilik obidalarini
grizailda tasvirlash va o`qitish metodlari haqida, umumiy tushuncha berishni,
tasviriy san’at mashg`ulotlarida, Tarixiy me`morchilik obidalarini tasvirlash
metodikasini bir nechta misollar orqali keltirishni o`z oldimga maqasad qilib
qo`yganman.
Ishning tadqiqot ob’ е kti – maktab o`quvchilari uchun “tasviriy san’at”
darslarida zamonaviy qalam tasvir ishlash mashg`ulotlarini loyihalash.
Ishning tadqiqot pr е dm е ti – umumiy o`rta ta’lim maktablari
o`quvchilarida tasviriy san’atni shakllantirishda “qalam tasvir” darslarida chizma
tasvir ishlash mashg`ulotlarini loyihalash, o`quvchilarda “tasviriy san’at”ning
milliy va jahon badiiy qadriyatlariga qiziqishlarini rivojlantirish mazmuni, shakli
va m е todlari.
Ishining tadqiqot farazi – umumiy o`rta ta’lim maktablari o`quvchilarida
qalam tasvir san’atini shakillantirishda “tasviriy san’at” darslarida qalam tasvir
ishlash mashg`ulotlarini loyihalash quyidagilarga amal qilinganda samarali
natijalar b е radi:

vositasida rasmlar yaratishgan. O’sha paytlarda foydalanishgan tasviriy san’at
ashyolari, buyoq turlari, siyohlar chizishning samarali vositalari bizning
davrimizda deyarli ishlatilmayapti. Hozirgi kunda bistr ham zamonaviy
chizmatasvir va rangtasvir texnikasida qo’llanilmaydi. Chunki endilikda ko’plab
buyoq turlari sanoat miqyosida kerakli miqdorlarda ishlab chiqarilmoqda. Ammo
shunga qaramay, bistr to’q jigarrang turi rasm chizish ashyosi sifatida o’z
mavqiyini shu kungacha ham to’la yuqotgan emas. Agar qadimgi tasvirlash
ashyolari va vositalari ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalni qo’llash
jarayonida qayta tiklanib nazariy va amaliy tomondan o’quv mashg’ulotlariga
tatbiq etilsa, qadimgi ustalar tajribasini o’rganishda qo’l keladi deb o’ylaymiz.
Chunki talabalar o’tmish tajribalarini puxta o’zlashtirib olish orqali bilim
doiralarini kengaytirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Masalan: xitoy tushi kabi
vositalar xaqida bilib olish undan foydlanish yo’llari texnika va texnologiyalari
to’g’risidagi ma’lumotlar shogirdlar uchun qiziqish uyg’otishi tabiiy. Shuning
uchun tasviriy san’at ta’lim jarayonidagi mashg’ulotlar paytida tasviriy san’at
texnologiyasiga oid bilimlarning nazariy asoslari muntazam ravishda, talabalar
ongiga singdirib borilsa foydadan xoli bo’lmaydi. Mo’yqalamda rasm solish uchun
eng maqbul hisoblanib kelgan qora tush ovrupa xitoy tushi paydo bo’lganda qadar
lampa yoki sham qurimiga yelim aralashtirilgan suv qo’shib tayyorlanar edi. Quruq
qattiq tush bilan tasvir ishlashdan avval uni ezib maydalab aralashtirish zarur.
Buning uchun esa chinni idish yoki maxsus taxtacha ishlatiladi.
Yaxshi sifatli tush iliq tovlanishiga ega bo’lib u quruqlikning yuqoriligi tus
ko’rinishining timqoradan tortib to elas elas ko’z ilg’aydigan darajadagi nozik
nafis tovlanishlari bilan ajralib turadi. Ko’pgina qadimgi ustalar mohir
musavvirlar, muyqalamda qalamtasvirlar ishlashda ayniqsa, kompozitsiya
“musavvada” (xomaki rasm) eskizlarini yaratishda juda unumli foydalanganlar.
Bo’lajak asarlari, qalam tasvirlarining bir qismini grizayl texnikasidan foydalanib
to’q ochlik tuslarining tasvirlarini umumiy xolati va soya yorug’lik hajm
bo’rtmaligi shakllarining ko’rinish ifodaviyligi masalalarini hal qilib olganlar.
Ayrim rassomlar esa rangda bajariladigan asar kompozitsiyasining ishlashda avval
uning grizayl texnikasidagi mustaqil namunasini yaratib olganlar. Masalan XVI

2.3.30-rasm. Muborak Yo’ldoshev 1934 “ Gur-Amir ” 2001y
2.3.31-rasm. Muborak Yo’ldoshev 1934 “ Samarqand. Bibixonim bozori ” 2005y
UMUMIY XULOSA

2.3.26-rasm. Rustam Xudoyberganov 1946 “ Kechki Kaltaminor ” 1997y
2.3.27-rasm. Muborak Yo’ldoshev 1934 “ Samarqand bozori ” 1983y

Navoiy davlat pedagogika instituti
Pedagogika fakulteti “Tasviriy san`at va
muhandislik grafikasi” ta`lim yo`nalishi
bitiruvchi IV-kurs talabasi Saipova Gulnisa
Payzullayevnaning “Tarixiy me`morchilik
obidalarini grizailda tasvirlash va o`qitish metodi”
mavzusidagi bitiruv ishiga

T A Q R I Z
Ushbu yozilgan bitiruv ishining kirish qismida tasviriy san`at fanining
ahamiyati haqida hukumatimiz tomonidan olib borilayotgan ta`lim sohasidagi
qororlari va kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Davlat ta`lim standartlarida tasviriy
san`at fani oldiga qo`yilgan asosiy vazifalarini, tasviriy san`at fanining fan va
texnika taraqqiyoti davridagi ahamiyati haqida ma`lumotlar yozilgan.
Mavzuning tahliliy qismida bugungi kunda umum-ta`lim maktablarda
tasviriy san`at fanini o`qitish, o`rgatish, u fanni rivojlantirish yo`lga qo`yilmoqda.
“Tarixiy me`morchilik obidalarini grizailda tasvirlash va o`qitish metodi”
mavzusini o`qitishning tahliliy qismi, uning yoritilishi, chizilishi texnalogiyasi
haqida ma`lumot berilgan.
Amaliy qismida chizishning har xil metodlari, ularning turlari, mavzuni
ochib berishda ilmiylik, izchillik tamoyili chizishda onglilik va faollik, kuzatish,
taqqoslash bo`yicha uslubiy amaliy mulohazalar yoritilgan.
Saipova Gulnisa Payzullayevnaning “Tarixiy me`morchilik obidalarini
grizailda tasvirlash va o`qitish metodi” mavzusidagi bitiruv ishini men “Yaxshi”
deb baholayman.

Taqrizchi Navoiy Madaniyat va san’at maktabi o’qituvchisi; F.Aslonov

1. R е spublikamiz maktablarida qalam tasvir o`qitilayotgan “tasviriy
san’at” darslarini zamonaviy loyihalash jamiyatning ta’lim tizimi oldiga
qo`yayotgan ijtimoiy buyurtmasi ekanligi.
2. O`rganilayotgan muammoga mos “Tasviriy san’at” o`quv fani
dasturining p е dagogik-tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash.
3. “Tasviry san’at” o`quv fani dasturini modifikatsiyalashtirish.
4. Umumiy o`rta ta’lim maktablarida o`qitilayotgan “Tasviriy san’at”
darslarini zamonaviy loyihalash tizimi, t е xnologiyasi, innovatsion m е todlari,
optimal vositalari.
5. Umumiy o`rta ta’lim maktablarida o`qitilayotgan “Tasviry san’at”
darslarini zamonaviy loyihalash tizimi, mazmuni, jarayoni va t е xnologiyalarini
rivojlantirish samaradorligi.

Malakaviy bitiruv ishimizni yozishda quyidagi:
– analitik tahlil, qiyosiy tahlil – p е dagogik kuzatuv, tajriba-sinov, mat е matik
statistika m е todlaridan unumli foydalana oldik.
Malakaviy bitiruv ishi tuzilishi: kirish, ikki bob, umumiy xulosalar va
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, jami 62 sahifani
tashkil etadi.

2.1.5-rasm. Eski shahar bozori.
2.1.6-rasm. Dehqonlar qo`zg`oloni (Ark).
2.1.7-rasm. Eski shahar ko`chasi.

Тарихий меъморчилик обидаларини гризаилда тасвирлаш ва ўқитиш методи

Купить