Temuriylar davri tarixi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	61.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Temuriylar davri tarixi

Sotib olish

KIRISH .
Birinchi Prizdentimiz I.A.Karimov mamlakatimizning tarixchi olimlari bilan
uchrashuvida shu narsani ta’kidladiki, “ davlatchiligimizda qat’iy burilish yuz
bergan hozirgi davrda biz uchun dunyoda egallagan o’rnimizni, kimligimizni,
qadimiy ildizlarimizni aniq belgilab olish zarur bo’ladi 1
”. Mamlakatimiz birinchi
raxbarining fikricha, gap o’zbek xalqining tarixiy o’tmishi, uning o’zligi,
ma’naviyati haqida ketar ekan, bu masalada bizda chuqur ilmiy asosga ega bo’lgan
dalillar, tahlillar yetishmaydi. Ilmiy til bilan aytganda bu borada tugal konsepsiya
yo’q. O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab qilmaydigan bu
haqiqatni davlat siyosati darajasiga ko’tarish lozim. Birinchi Prizdentimizning
ta’kidlashicha, davlatchilik hozirgi davrda muhim siyosiy masalaga aylandi. Biz
mamlakatimiz Prezidenti oldimizga qo’ygan ushbu tarixiy haqiqatni o’tmishda
ro’y bergan tarixiy voqea-hodisalarni, tarixiy shaxslar faoliyatini yoritib berish
orqaligina kishilar ongiga yetkazishimiz mumkin. Binobarin, jamiyatimizda
shakllanayotgan milliy mafkuramiz ham tarixiy manbalardan oziq oladi.
Mavzuning dolzarbligi
Amir Temur va Temuriylar davri ijtmoiy–iqtsodiy hayoti tarixiy
adabiyotlarda qay darajada haqqoniy va holisona yoritilganligini o`rganish
mavzuning dolzarbligini tashkil etadi.
O`rganilish darajasi va ahamiyati:
Amir Temur va temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniyati tarixida aloh ida
o‘rin tutadi. Bu davrdagi madaniy yutu q lar umumbashariy sivilizatsiyasi darajasida
bo‘lgan. Madaniyat tarixidagi ushbu mumtoz davrda o‘zbek madaniyatining
shakllanishi bu davrdagi siyosiy , ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liqdir.
Xususan, me’morchilik, ilm-fan, adabiyot, san’at, hunarmandchilik ravnaq topdi.
Mamlakat, shuningdek yirik shaharlar Samarqand, SHahrisabz, Buxoro, Termiz,
Toshkent va Hirotning obodonchiligi, madaniy ravnaqi yo‘lida Movarounnahr va
O‘rta SHarq mamlakatlaridan, Hindistondan ko‘plab fan va san’at ahllari,
1
I.A.Karimov “Tarixiy xotirasiz-kelajak yo`q” Toshkent.1998. 252-bet
2

hunarmandlar, me’mor va musavvirlar jam bo‘lgan. Ularning sa’y-harakati bilan
SHohizindadagi bir guruh me’moriy yodgorliklar, Bibixonim masjidi, Dor us -
Saodat (Kesh), Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasi kabilar barpo etildi.
SHuni alohida ta’kidlash joizki, Amir Temur va temuriylardan SHohruh,
Ulug‘bek, Boysung‘ur Mirzo, Abu Said Mirzo va boshqalar madaniyat, adabiyot,
xalqning xo’jalik hayoti rivojiga katta e’tibor berdilar va ularga homiylik qildilar.
O`zbеk tilidа ijоd qilаоlаdigаn Bo`ribоy Аhmеdоv, Аshrаf Ахmеdоv, Аhmаdаli
Аsqаrоv, Аmriddin Bеrdimurоdоv, Аbdulаhаd Muhаmmаdjоnоv, Shоdi
Kаrimоv, Rustаmbеk SHаmsutdinоv, Turg`un Fаyziеv vа shu kаbi bоshqа tаniqli
tаriхchi оlimlаrimizning o`tmishimizdаgi оltin dаvr – tеmuriylаr dаvri hаqidаgi
mеhnаtlаri аyniqsа sаmаrаli bo`ldi.
O`zbеkistоn tаriхshunоsligining bu yo`nаlishidа, 1992 yildа bir guruh
оlimlаr, yozuvchilаr, rаssоmlаr vа jurnаlistlаr tаrаfidаn tа`sis etilgаn «Аmir
Tеmur mа`rifiy jаmiyаti» muhim o`rin egаllаdi.
Shu tufаyli mustаqil O`zbеkistоn yurtbоshisi o`zigа хоs jаsоrаt bilаn
Tоshkеntning yurаgidа sоhibqirоngа hаykаl qo`ydirdi, 1996 - yilni Аmir Tеmur
yili dеb e`lоn qildi.
Vаzirlаr Mаhkаmаsi «Хаlqаrо Аmir Tеmur jаmg`аrmаsini qo`llаb-
quvvаtlаsh to`g`risidа» vа «Tеmuriylаr tаriхi dаvlаt muzеyini tаshkil etish chоrа
tаdbirlаri to`g`risidа» qаrоrlаr qаbul qildi.
3

I BOB.AMIR TEMURNING SIYOSIY MAYDONGA KIRIB KELISHI.
1.1.XIV asrda Movaraunaxrdagi ijymoiy-siyosiy vaziyat.Amir Temurning
siyosat maydoniga kirib kelishi, markazlashgan davlatning tuzulish
XIV asr o‘rtalarida Chingizxon egallab olgan yerlar uning merosxo‘rlari qo‘l
ostida bo‘lsa ham, bu yerlar mayda bo‘laklarga bo‘linib ketib, ularda toju-taxt,
hokimiyat uchun o‘zaro nizolar kuchayib ketgan edi. Chig‘atoy ulusidagi
barqarorlik Qozonxon vafotidan so‘ng (1336-1347) barham topdi. Siyosiy va
iqtisodiy inqiroz Amir Qazog‘on (1347-1357) davrida yanada avj oldi. Amir
Qazog‘on fitna natijasida o‘ldirilgach, XIV asrning 50-60-yillarida Chig‘atoy
ulusiga qarashli Movarounnahr hududida 10 ga yaqin mustaqil bekliklar vujudga
keldi (Xorazmda so‘fiylar, Qashqadaryoda barloslar, Ohangaron vodiysida
jaloyirlar, Buxoroda sadrlar, Termiz atrofida sayidlar amirlari va boshqalar).
Mustaqil bekliklarga bo‘linish oqibatida beklar o‘rtasida doimiy nizo, janjallar
yuzaga keldi. Yurt butunligiga jiddiy havf ostida qoladi.
Buning ustiga, 1348 yil taxtni egallagan Tug‘luq Temur 1360-1361 yillarda
Movarounnahrga birin-ketin ikki marta bostirib kiradi. Uning xuruji ham vaziyatni
yanada qiyinlashtirdi. Mana Shunday o‘zaro ichki urushlar qizigan, mo‘g‘ullar
zulmiga qarshi mehnatkash xalq harakatlari boshlangan bir davrda mamlakatda
yangi siyosiy kuch yetilmoqda edi. Bunday qaltis vaziyatda siyosiy kurash
maydoniga yosh Amir Temur kirib keldi.
Amir Temur, (to‘liq ismi Amir Temur ibn Amir Tarag‘ay ibn Amir Barqul)
1336 yil 9 aprelda Kesh, hozirgi Shahrisabz shahri yaqinidagi Xoja Ilg‘or (hozirgi
Yakkabog‘ tumani) qishlog‘ida barlos urug‘ining oqsoqollaridan hamda Chig‘atoy
ulusining e‘tiborli beklaridan hisoblangan Amir Tarag‘ay (?-1360) oilasida
dunyoga keldi. Amir Temurning onasi Takina xotun (taxm. 1318-1353) buxorolik.
Amir Temurning yoshligi Keshda kechdi. Yetti yoshga to‘lgach, otasi uni
o‘qishga beradi. Shayx Shamsuddin Kulol (?-1360 yilgacha, Kesh) Temurbekning
piri bo‘lgan. U yoshlik chog‘laridanoq maxsus murabbiylar nazorati ostida
chavandozlik, ovchilik, kamondan nishonga o‘q uzish, boshqa turli mashq va
harbiy o‘yinlar bilan mashg‘ul bo‘lgan. Shu asnoda Amir Temur tulporlarni saralab
4

ajrata oladigan mohir chavandoz va dovyurak bahodir bo‘lib voyaga yetgan. Amir
Temur tabiatan og‘ir, bosiq, teran fikrli va idrokli hamda nihoyatda ziyrak,
kishilardagi qobiliyat, fazilat, ayniqsa, samimiyatni tezda fahmlab oladigan inson
bo‘lgan. Shu tufayli o‘spirinlik chog‘laridayoq atrofiga tengqurlari orasidan
sadoqatli do‘stlarni jalb qila olgan. Uning atrofiga bolalikdagi do‘stlari va
maktabdoshlari (Abbos Bahodur, Jahonshohbek, Qimori Inoq, Sulaymonshohbek,
Idiku Temur, Sayfuddinbek, Hindushoh, Qarqara va boshqalar) to‘planishib,
birgalikda mashq qilar, musobaqalarda ishtirok etishar, asta-sekin navkar bo‘lishib
va harbiy guruhga birlashib, harbiy bo‘linma sifatida shakllana borgan.
Keyinchalik ular Amir Temur qo‘shinida lashkarboshilik darajasigacha
ko‘tarilganlar.
Amir Temur o‘zining ilk harbiy faoliyatini qo‘l ostidagi navkarlari bilan
ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan; ularning o‘zaro kurashlarida
katnashib, jasorat ko‘rsatgan, janglarda chiniqqan, harbiy mahoratini oshirgan.
Dong‘i butun Qashqadaryo vohasiga yoyilgan. Amir Temurning aklu zakovati,
shijoati va shuhrati uni Movarounnahrning nufuzli amirlaridan amir Xizr
Yasovuriy va amir Qazatn bilan yaqinlashtirdi. Xondamirning yozishicha, otasi
amir Taragoy Amir Temurni avval (1355) amir Joku barlosning qizi Nurmushk
og‘oga, so‘ngra o‘sha yili (1355) Qazag‘onning nabirasi va amir Husaynning
singlisi O‘ljoy Turkon og‘oga uylantiradi. Keyingi nikoh tufayli Amir Temur bilan
Balx hokimi amir Husayn o‘rtasida ittifoq yuzaga kelib, ular birgalikda
mo‘g‘ullarga karshi kurashadilar.
Yuqorida ta‘kidlab o‘tilganidek, Tug‘luq Temur 1360-1361 yillarda
Movarounnahrga harbiy yurishlarni amalga oshirdi. Movarounnahr amirlari xalqqa
bosh bo‘lib mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi kurashga jur‘at eta olmaydilar.
Ularning bir qismi dushman tarafiga o‘tadi, ikkinchi qismi esa el-yurtni tark etib,
o‘zga mamlakatlardan boshpana izlaydi. Amir Temurning amakisi Kesh
viloyatining hukmdori Amir Hoji Barlos Xuroson tomonga qochadi.
Yurt boshiga tushgan mana Shunday og‘ir pallada siyosat maydoniga kirgan
24 yoshli Temur xalq bilan birga bo‘lishga intilib, boshqacha yo‘l tutadi. U 1360
5

yilning boshida Tug‘luq Temur tomonidan Keshga yuborilgan beklar bilan
kelishib, xon xizmatiga kiradi. Natijada Tug‘luq Temurning yorlig‘i bilan o‘z
viloyatining dorug‘asi (hokim) etib tayinlanadi. Shubhasiz, bu noilojlikdan
qo‘yilgan siyosiy hamda strategik qadam bo‘lib, bu bilan Amir Temur
mo‘g‘ullarning navbatdagi talon-tarojining oddini olgan, mamlakat va xalqni
faloqatdan qutqargan edi.
Biroq Movarounnahrni qo‘ldan chiqarishni istamagan Ilyosxo‘ja 1365
yilning bahorida yana Movarounnahr ustiga qo‘shin tortadi. Ikki o‘rtadagi jang
Toshkent bilan Chinoz o‘rtasidagi Chirchiq daryosi bo‘yida (Nizomiddin
Shomiyning «Zafarnoma»siga ko‘ra 1360 yil 16 iyunda) SHarafiddin Ali
Yazdiyning «Zafarnoma»siga binoan 1365 yil 22 mayda sodir bo‘ladi. Tarixda u
«Jangi loy» - «Loy jangi» nomi bilan shuhrat topadi. Chunki o‘sha kuni kuchli jala
quyib, jang maydoni botqoqlikka aylangan, hatto otlar loyga botib qolgan. Jangda
amir Husaynning xiyonati oqibatida mag‘lubiyatga uchraydilar va o‘z qo‘shinlari
bilan Amudaryo bo‘ylariga chekinib, Balx viloyatida o‘rnashdilar. Ilyosxoja esa
hech qanday qarshilikka uchramay Xo‘jand, Jizzax va boshqa bir qancha shahar
hamda qishloklarni egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqand o‘sha paytlarda
katta qo‘shinga qarshilik ko‘rsata olmasdi. Shaharning na devori va na mustahkam
istehkomlari, na qurollangan sipohiysi bor edi. Bek va amirlar shaharni tark etgan
edi, lekin mo‘g‘ullarga qarshi xalq ko‘tarildi, sarbadorlar shahar mudofaasini o‘z
qo‘llariga oldilar. Shahar mudofaachilariga Madrasa tolibi ilmlaridan
Mavlonozoda Samarqandiy, jun (paxta) tituvchilar mahallasining oqsoqoli Abu
Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof va mergan mavlono Xurdaki Buxoriylar boshchilik
qiladilar. Sarbadorlar Samarqand shahrida mo‘g‘ullarga qaqshatqich zarba
beradilar.
Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta chiqdi va o‘z
samarasini berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach mo‘g‘ullar shahar atrofini
qurshab olib uzoq vaqt qamal qilish rejasini o‘ylab chiqdilar. Lekin lashkar safida
yuqumli kasallik tarqaldi. Buni ot vabosi (o‘lati) deb atashadi. O‘lat oqibatida
Ilyosxo‘ja qo‘shinlariga mansub otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo‘ja katta
6

yo‘qotishlar bilan dastlab Samarqandni keyin esa Movarounnahrni tashlab ketishga
majbur bo‘ldi.
Sarbadorlarning Ilyosxo‘ja ustidan g‘alabasi butun Movarounnahrga ovoza
bo‘ldi. Bu paytda Keshda bo‘lgan Amir Temur bu xabarni Amudaryo bo‘ylarida
bo‘lgan Amir Xusaynga yetkazdi. 1366 yilning bahorida ular Samarqandga yetib
keladilar va shahar yaqinidagi Konigil (Samarqandning janubiy-Sharqida,
CHo‘ponota tepaligi etagidagi gil koni bo‘lib, bu kon yaqinida, Siyob (Obirahmat)
arig‘i bo‘yida joylashgan keng, ko‘kalamzor mavze) mavzeyiga kelib tushadilar.
Beklar sarbadorlarning yetakchilari bilan muzokara olib boradilar. Uchrashuvning
birinchi kunida beklar ularning sharafiga ziyofat berib, sha‘niga hamdu sanolar
aytadilar. Biroq ertasi kuni Abu Bakr Kuluyi bilan Xurdaki Buxoriylar dorga
tortiladilar. Mavlonozodani esa Amir Temur o‘rtaga tushib qutqarib qoladi. Shu
tariqa sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, harakat bostiriladi. Movarounnahrda Amir
Husaynning hukmronligi o‘rnatiladi. Ammo ko‘p vaqt o‘tmay Husayn bilan Amir
Temur o‘rtasida munosabat keskinlashib, ochiqdan ochiq nizoga aylanadi. Amir
Xusayn Amir Temurga yaqin bir necha beklarni isyon ko‘tarishda gumonsirab,
ularga katta jarima soldi. Temur do‘stlariga yordam berish maqsadida bisotidan
bor javohirlarni qaynog‘asiga to‘lab yaqin kishilarini qutqarib qoldi. To‘plangan
boyliklar ichida Xusaynning singlisi O‘ljoy Turkonning qulog‘idagi oltin sirg‘a
ham qo‘shib tovonga kiritilgan bo‘lib uni aslida Temur va O‘ljoy Turkonning to‘y
kunlariga yaqin Xusayn tomonidan hadya qilingan edi. Javohirlar ichida sirg‘a
egasi kimligini bilib turib Xusayn uni qaytarib bermagan. Amir Temur bundan
qattiq g‘azablangan. 1366 yilda O‘ljoy Turkon xotunning o‘limi ham ikki
hukmdorni bir-biridan ajralishini tezlashtirgan omil desak bo‘ladi. 1366-1370
yillar davomida ular o‘rtasida bir necha bor o‘zaro to‘qnashuvlar ham bo‘ladi.
1370 yilning bahorida Amir Temur butun qo‘shinlari bilan kuchli raqib-Balx
hukmdori Amir Husaynga qarshi yo‘lga chiqadi. Qo‘shin Termiz yaqinidagi Biyo
qishlog‘iga yetganida uning huzuriga taniqli ulamolardan Sayyid Baraka (?-1404)
tashrif buyuradi. Sayyid Baraka Amir Temur faoliyatini qo‘llab-quvvatlab, unga
Oliy hokimiyat ramzi tabl (nog‘ora) bilan yalovbayroq tortiq qilib, uning buyuk
7

$kelajagidan bashorat qiladi. Bu voqea, shubhasiz, siyosiy ahamiyatga ega edi. Chunki u saltanatlik ramzi edi. Amir Temur qo‘shini to Balxga yetib borgunicha, yo‘l-yo‘lakay unga yangi-yangi kuchlar kelib qo‘shiladi. Bu paytga kelib Amir Husaynning ko‘pchilik amirlari uni tark etadilar. Jangda Amir Husayn qo‘shinlari yengiladi, ikki kunlik qamaldan so‘ng, 1370 yilning 10 aprelida Balx shahri Amir Temurga taslim bo‘ladi. Amir Husayn qatl etiladi. Bu g‘alabadan so‘ng o‘sha davrning udumiga ko‘ra, Temur Amir Husayn taxtiga o‘tirgach, uning xotinlaridan to‘rttasini o‘ziga xotinlikka tanladi, ular aql va farosatda yagona, go‘zallikda tengsiz Chig‘atoy ulusi xoni-Qozonxonning qizi Saroymulkxonim, Bayon sulduzning qizi Ulus og‘o, Xizr-Yasavuriyning qizi Islom-og‘o va Tog‘oy- Turkonlar edilar. Husaynning boshqa xotinlarini Temur o‘ziga yaqin kishilarga xotinlikka berdi.Amir Temur Qozonxonning qizi Saroymulkxonim (1341-1408) ya‘ni xon qiziga uylanganligi munosabati bilan Amir Temur «ko‘ragon», ya‘ni «xonning kuyovi» unvonini oldi. Zotan xon avlodiga mansub Saroymulkxonim haramdagi barcha malikalardan ulug‘ hisoblanib, «Katta xonim» yoxud «Bibixonim» degan unvonga ega bo‘ladi. 1370 yilning 11 aprelida Chig‘atoy ulusining bek va amirlari, viloyat va tumanlarning dorug‘alari, Amir Temurning quroldosh do‘stlari, shuningdek, Amir Temurning piri Sayyid Baraka ishtirokida qurultoy o‘tkaziladi. Qurultoyda Amir Temurning hukmdorligi rasman tan olinib, u Movarounnahrning amiri deb e‘lon qilinadi. 2 2 The Heart of Asia \A history of Russian Turkestan and Central Asian Khantes from the Earliyest Times .F.H.Skrine and E.D.Ross.London-New York. 2005 109-105. 8$

I BOB. AMIR TEMURNING SIYOSIY MAYDONGA KIRIB KELISHI.
1.2. Amir Temur buyuk davlat arbobi va moxir sarkarda.
Amir Temurning davlat boshqaruv tizimi butun hududda yagona
markazlashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan edi. U dunyoning 27 o‘lkasi va
viloyatlarni zabt etib, Hindiston hamda Xitoydan Qora dengizga qadar, Sirdaryo va
Orol dengizidan Fors qo‘ltig‘iga qadar g‘oyat katta hududni qamrab olgan
markazlashgan ulkan saltanatga asos soldi. Bundan tashqari Amir Temur davlatiga
Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Shimoliy-g‘arbda Quyi Volga, Don buylari;
Shimoliy-Sharqda Balxash ko‘li va Ili daryosigacha; janubiy-Sharqda esa Shimoliy
Hindistongacha bo‘lgan mamlakatlar buysundirildi. Amir Temur hayotligi
chog‘idayoq saltanatni asosan to‘rt qism (ulus)ga bo‘lib, o‘g‘il, nabiralariga
taqsimlab bergan: Xuroson (1396), Jurjon, Mozandaron va Seyiston (markazi
Hirot) Shohrux (1377-1447)ga, G‘arbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq va Armaniston
(markazi Tabriz) Mironshoh (1366-1408)ga, Fors, ya‘ni Eronning janubiy qismi
(markazi Sheroz) UmarShayx Mirzo (1354-1394)ga, Afg‘oniston va Shimoliy
Hindiston (markazi G‘azna, keyinchalik Balx) Pirmuhammad (1376-1407)ga
suyurg‘ol qilib berilgan.
Amir Temur davrida davlat o‘z tarkibiy tuzilishiga ko‘ra harbiy-siyosiy
tartiblarga asoslangan edi. Sohibqiron o‘ziga qadar mavjud bo‘lgan
davlatchilikning sakkizta asosiga amal qiladi:
Davlat siyosiy jihatdan mustaqil bo‘lishi.
*Davlat va jamiyatning siyosiy yaxlitligi buzilmasligi.
*Davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, mafkura asosida
boshqarilishi.
*Boshqaruv tizimi muvofiqlashtirib turuvchi qoidalar shakillangan bo‘lishi.
*Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ahvoli davlat e‘tiborida
bo‘lishi.
*Fan va madaniyat ravnaqi to‘g‘risida doimiy qayg‘urish.
9

*Har bir davlat shart-sharoiti, tartiblariga ko‘ra davlat jamiyat ichki
taraqqiyoti masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan holda
olib borishi.
*Davlat tepasida turgan kuchlar o‘tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur,
mustahkam iymon, g‘oyat yuksak ma‘naviyat va millatparvarlik ila anglamog‘i.
Amir Temur davlatchilikning bu asoslariga to‘qqizinchisini, ya‘ni, jamiyat
rivoji va barcha ijtimoiy tabaqalar, manfaatlarini ta‘minlashini qo‘shdi.
Markaziy hokimiyat tizimida Shayxulislom, qozikalon, qoziyi ahdos (odat
bo‘yicha hukm chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri a‘zam (vaqf yerlari, mulklari
mutasaddisi), dodxoh (shikoyatlarni ko‘ruvchi), eshikog‘a, saroy vaziri, yasovul
(xukmdorning shaxsiy buyrug‘ini bajaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini
aniqlovchi), muhassil (soliq undiruvchi), tavochi (asosiy qo‘shinlarni to‘plash
ishiga mutasaddi amaldor), qorovulbegi, qutvol (qal‘abon), muhtasib (shariat
qoidalari ijrosini, bozor tartiblarini nazorat qiluvchi) va boshqalar bo‘lgan.
Amir Temur davlatni boshqarishda qurultoy va kengashlar o‘tkazishga
alohida e‘tibor qaratgan. Uning «...davlat ishlarining to‘qqiz ulushini kengash,
tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushini qilich bilan amalga oshirdim», degan
so‘zlari buning yorqin dalilidir. SHarafuddin Ali Yazdiyning yozishicha, Amir
Temur tomonidan Qarshi, Samarqand, Qorabog‘ va boshqa joylarda o‘tkazilgan
qurultoy va kengashlarda shahzodalar, davlat ma‘murlari, harbiy boshliqlar,
ulamolar va mulkdor zodagonlarning vakillari qatnashgan. Ularda mamlakatning
iqtisodiy va siyosiy ahvoliga oid masalalar muhokama etilib, qarorlar qabul etilgan
va tadbirlar belgilangan. Masalan, 1403 yilda Kavkazning Baylaqon shahrida
chaqirilgan kengashga olimu fuzalolar taklif etilgan. Ulardan mamlakatni
boshqarishda, xususan, uning obodonligi yo‘lida amalga oshiriladigan xayrli
ishlar-jamoat binolari va inshootlar qurilishlarida o‘z maslahatlari bilan ko‘mak
berishlari so‘ralgan.
Mamlakatning iqtisodiy hayotida dehqonchilik asosiy o‘rin tutgan. Shu bois
Amir Temur va temuriylar dehqonchilikning bosh omili bo‘lgan sug‘orish ishlariga
10

katta ahamiyat berishgan. XIV asrning oxiri-XV asrning 1 - yarmida
Movarounnahr va Xurosonda yirik sug‘orish tarmoqlari qazilib, korizlar, suv
omborlari-bandlar va hovuzlar barpo etilib, suv tanqis viloyat va vohalar, shahar,
qishloklarning suv ta‘minoti yaxshilangan. Qo‘riq va bo‘z yerlar o‘zlashtirilib,
obikor yerlarning maydoni kengaytirilgan. Yangi-yangi qishloqlar, Chorbog‘lar va
sayilgoh bo‘stonlar barpo etiladi.
Amir Temur davlatida ham huquqiy munosabatlar Qur‘oni Karim va Hadisi
sharifda bayon qilingan tartib-qoidalarga asoslangan. Uning huquq va qonun
unsurlari «Temur tuzuklari»da o‘z aksini topgan. Temur tuzuklari-adolatli hamda
kuchli davlat barpo etishdagi muhim qonun-qoidalar sifatida Amir Temurning
harbiy va siyosiy faoliyatidan ma‘lumot beruvchi tarixiy asar hisoblanadi. Amir
Temur hayotining so‘ngi yillarida o‘zining esdaliklari va tuzuklarini yozib
qoldirdi. «Temur tuzuklari»ning fanda qayd etilgan ilk nusxasi eski o‘zbek tilda
bitilganligi ma‘lum. Asar o‘rtaosiyolik Mir Abu Tolib Husayniy al-Ariziy at-
Turbatiy tomonidan 1610 yili usmoniy turk hokimlaridan biri-Yaman hokimi
Ja‘far Posho (hukmronlik yillari 1607-1612) ning topshirig‘i bilan fors tiliga
tarjima qilindi va dunyoga «Tuzuki Temuriy» («Temur tuzuklari») nomi bilan
tarqaldi. Bizga uning fors tilidagi nusxasi va fors tilidan o‘zbek tiliga tarjimasining
uch nusxasi yetib kelgan. Eng to‘liq nusxasi «Malfuzot-i Temuriy» deb nomlangan
va u Rossiyaning Sankt-Peterburg shaxridagi Saltikov-SHchedrin nomli
kutubxonasida saqlanmoqda. Ushbu nusxa Toshkentda 2000 yili chop etildi.
Asar ikki qism, 56 ta banddan iborat. Birinchi qismda Amir Temurning yetti
yoshidan to vafotiga qadar (1342-1405 yil 18 fevral) kechgan hayoti va ijtimoiy-
siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo‘lga kiritishi,
ijtimoiy tarqoqlikka barham berishi va markazlashgan davlat tuzishi, qo‘shni yurt
va 27 mamlakatni, jumladan, Eron, Afg‘oniston, Ozarbayjon, Gruziya va
Hindistonni o‘z tasarrufiga kiritishi, Oltin O‘rda hukmdori To‘xtamish, turk sultoni
Boyazid I Yildirimga qarshi harbiy yurishlari, ulkan saltanatini mustahkamlash
uchun turli ijtimoiy tabaqalarga nisbatan qanday munosabatda bo‘lganligi buyuk
sohibqiron tilidan ixcham tarzda bayon etilgan.
11

Ikkinchi qismida Sohibqironning nomidan aytilgan va uning toju taxt
vorislariga atalgan o‘ziga xos vasiyat va pandu nasihatlaridan iboratdir. Unda
davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toju-taxt egalarining burchi va vazifalari,
vazir va qo‘shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar va boshqa
mansabdorlarning toju taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi
va hokazolar xususida gap boradi.
Amir Temur davlatni boshqarishda o‘zidan avval o‘tgan hukmdorlardan farq
qilib, davlat va mamlakatni boshqarishda 1 yoki 2 tabaqaga emas, balki aholining
barcha tabaqalariga suyandi. «Temur tuzuklari»da aytilishicha, davlat asosini 12
ijtimoiy toifa tashkil qiladi: Ular:
*sayyidlar(payg‘ambar avlodlari), olimlar va Shayxlar
*katta tajribaga ega ilmli kishilar
*xudojo‘y, darvesh, qalandarlar
*no‘yonlar - amirlar, ya‘ni harbiy kishilar, mingboshilar
*askarlar (sipoh) va xalq ommasi (raiyat)
*davlat boshqaruv ishlarini a‘lo darajada biladigan maslahatgo‘y dono va
aqlli kishilar
*vazirlar, kotiblar, devon boshlig‘i
*tibbiyot ahli, munajjim va muhandislar
*muhaddislar va muarrixlar
*tasavvuf vakillari va oriflar
*hunarmandlar va san‘atkorlar
*tojir (savdogar) va sayyohlar xorij bilan savdo-sotiq.
Bu ijtimoiy toifalar taqdirini 3 narsa: podshoh, xazina va askar hal qiladi.
Qo‘shin, asosan, o‘n, yuz, ming va tumanga bo‘lingan, o‘n kishilik harbiy
bo‘linma tepasida turgan boshliq - o‘nboshi, ... yuzboshi, mingboshi, tuman
boshlig‘i, no‘yon deb atalgan. Asarda ularning haq - huquqlari, oylik maoshi ham
aniq ko‘rsatilgan.
12

«Tuzuklar»da mukammal davlat boshqaruvini tashkil etish quyidagicha
ifodalanadi:
*davlat daxlsizligini va mustahkamligini har tomonlama muhokama etish;
*oliy hukmdor hokimiyatining cheklanmaganligi hamda mustaqil siyosat
yurgizishi;
*vazirlarga yuklatilgan majburiyatlar va ular bajarishi lozim bo‘lgan
vazifalar;
*markazga tobe bo‘lgan mulk(ulus)lar amirlari hamda tuman hokimlarining
vazifalari;
*oliy davlat kengashi;
*davlat xavfsizligi va mustahkamligi, joylardagi jamoat tartibi, hamda
mamlakat tinchligi, osoyishtaligini saqlash;
*muntazam qo‘shin tashkil etib, qo‘shin qo‘mondonlarini tayinlash,
lavozimlarga ko‘tarish, rag‘batlantirish va ularga maosh to‘lash;
*aholidan olinadigan turli soliqlar (zakot, xiroj va boshqalar) miqdorini
aniqlash;
*harbiy yurishlarda jasorat namunalarini ko‘rsatganlarni (noiblar, amirlar,
sipohiylar va boshqalar) rag‘batlantirish;
*harbiy yurishlar va janglar paytida qo‘shinning joylashuvi va ularni ajratib
turuvchi belgilar. Shu bilan birga «Tuzuklar»da amir Temurning boshqaruv
faoliyatini kuchli nazorat qilish, odamlardan unumli foydalanish, ularni o‘z
atrofiga to‘plash va birlashtirish, katta-kichik tadbirlarni tashkil etish bo‘yicha olib
borgan ishlari haqidagi ma‘lumotlar ham saqlangan.
13

II BOB.TEMURIYLAR DAVRI IJYMOIY–IQTSODIY HAYOTI.
2.1.Temuriylar davrida Movaraunaxr va Xurosondagi ijtmoiy - siyosiy
vaziyat.
Amir Temur vafot etgan paytda uning 4 o‘g‘lidan 2 tasi (Mironshoh (1366-
1408) va Shohrux Mirzolar(1377-1447)) va 19 ta nevara, 15 chevara, shuningdek,
uning kichik qizi - Sulton Baxt begim (taxm. 1365-1430) va katta qizi Og‘a
Begim(?-1382)ning o‘g‘li Sulton Husayn Mirzolar qolgan edi.
Amir Temur vasiyatiga ko‘ra uning o‘rnini Qobul, Qandahor va Shimoliy
Hind yerlarini boshqarib turgan nabirasi Jahongir Mirzo o‘g‘li Pirmuhammad
(1376-1407) egallashi kerak edi. Biroq Mironshoh o‘g‘li shahzoda Xalil Sulton
(1384-1411.4.11) o‘zboshimchalik bilan 1405 yilning 18 martida Samarqandni
egalladi va o‘zini Movarounnahrning oliy hukmdori deb e‘lon qildi. Oqibatda
shahzoda, amir va viloyat noiblarining noroziligi kuchayib, isyon va g‘alayonlar
ko‘tariladi. Bu hol saltanatning darz ketishiga olib keldi. Tez orada g‘arbiy
hududlarning ancha qismi mustaqil bo‘lib ajralib ketdi. Ozarbayjon tomonda
turkmanlarning Oq quyunli va Qora quyunli sulolalarining Temur saltanatiga
bo‘ysunmaslik va unga nisbatan qarshilik harakati kuchaydi. Norozilik harakatlari
dastavval Farg‘onada Xudoydod bilan Shayx Nuriddin Xalil Sultonga qarshi
qo‘zg‘alib, O‘ratepa va Farg‘onani egallab oldi. Bu davrda Xurosonda Shohrux
(1405 yil), Balx, G‘azni va Qandahorda Pirmuhammad; G‘arbiy Eron va
Ozarbayjonda Mironshohnnng o‘g‘illari Umar Mirzo va Abubakr Mirzo hokimi
mutlaq bo‘lib oladilar. Turkiston, Sabron, O‘tror, Sayram viloyatlari amir
Berdibekning tasarrufiga o‘tadi, Oltin O‘rda amirlaridan Idiku Xorazmni zabt
etadi. 1405-1408 yillarda Balx, Xuroson, Seyiston, Kermon va Ozarbayjonda
temuriy shahzoda va ayrim amirlarning birin-ketin ko‘tarilgan g‘alayonlari
kuchayib ketadi. Valiahd Pirmuhammad bunday g‘alayon va fitnaning qurboni
bo‘ladi (1407 yil 22 fevral vaziri Pir Ali Toz boshliq fitnachilar tomonidan
o‘ldirilgan). 1408 yil 22 aprel kuni Qora quyunli turkmanlarning yetakchisi Qora
Yusuf (1389-1420) bilan bo‘lgan jangda Mironshoh halok bo‘lib, Ozarbayjon va
Iroq viloyatlari temuriylar qo‘lidan ketadi.
14

Xalil Sultonning Movarounnahr oliy hukmdori sifatidagi faoliyati uzoqqa
chuzilmadi. Xuroson hukmdori Shohrux katta qo‘shin bilan 1409 yil 25 aprelda
Amudaryo orqali o‘tib, Samarqandga yurish boshladi. Shu yil mayda shahar
egallandi. Shohrux bilan tuzilgan shartnoma (1409) natijasida Xalil Sulton
Movarounnahrdan voz kechgan. Unga Ray (Erondagi qadimgi shahar) berilgan.
Umrining oxirigacha shu yerda yashagan. Nihoyat, shijoatli Shohrux Mirzo bu
qonli nizolar, urushlarga barham berib, Xuroson va Movarounnahrda hokimiyat
jilovini qo‘lga kiritadi.
Shu o‘rinda Shohrux Mirzo haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, u Amir Temurning
4 chi o‘g‘li bo‘lib, 1377 yil 20 avgust Samarqandda tug‘ilgan. Uning yoshlik davri
Samarqandda o‘tib, shu yerda dunyoviy va diniy ta‘lim oldi. Shohrux Mirzoning
davlat boshqaruvi va siyosiy-harbiy jaryonlarga jalb etilishi asosan Amir Temur
tomonidan 1390-1391 yil Dashti Qipchoqqa va 1392 yil g‘arbiy mamlakatlarga
«besh yillik yurishlari» chog‘ida uni mamlakatni boshqarishga tayinlab qo‘yishida
namoyon bo‘ldi. Ko‘p o‘tmay, Amir Temur uni o‘z yoniga chaqirib oladi va 17
yoshli Shohrux Mirzo jangovar harakatlarda qatnasha boshlaydi. Keyinroq esa,
Samarqandga qaytarib, poytaxtni boshqarib turishni topshiradi.
1396 yilda Amir Temur Shohrux Mirzoga Xuroson o‘lkasini suyurg‘ol
qiladi. U Amir Temurning «etti yillik yurishi»da, xususan, Yaqin Sharqdagi
g‘arbiy harakatlarda bevosita qatnashgan. Shohrux Mirzo janglarda shaxsiy
dovyuraklik va shasoratini namoyish etgan. Yuqorida ta‘kidlanganidek, Amir
Temur vafotidan so‘ng, rasmiy ravishda Shohrux Mirzo 1405 yil 1 martda
Temuriylar saltanati hukmdori sifatida Xuroson taxtiga o‘tirdi va o‘z nomidan
Hirotda uning nomiga xutba o‘qitib, pul (tanga) zarb qildirdi.
Shohrux Mirzo 1409 yil mayda Samarqandni egallaydi va poytaxtdan
Hirotga qaytish oldidan 15 yoshli Mirzo Ulug‘bekni Movarounnahr va Turkistonga
hokim qilib tayinlaydi. O‘zi esa Xuroson hukmdori bo‘lib qoladi (1409-1447).
Shohrux Mirzo o‘z hukmdorligi davrida Temuriylar saltanatining hududiy
kengligi, harbiy salohiyati, kuchli iqtisodiy mavqeini saqlashga intildi. Buning
uchun Movarounnahr, Eron, Ozarbayjonga yurishlar qilib g‘alaba qozongan.
15

Davlat boshqaruvi ishlarida saltanatni suyurg‘ol tizimi bo‘yicha boshqargan
Shohrux Mirzo davlat devonining kundalik ishlarni doim nazorat qilib turgan.
Devonda diniy va dunyoviy masalalar yuzasidan yetuk allomalar ishtirokida
suhbatlar tashkil qilgan, o‘zi ham ularda faol qatnashgan. Qarorlar qabul qilishda
kengash va maslahatga katta e‘tibor bergan.
Shohrux Mirzo davrida ham bunyodkorlik ishlariga, xususan, shaharlar
obodonchiligi va sug‘orish tizimini rivojlantirishga katta e‘tibor qaratildi. Xususan,
1405 yilda, Hirot, 1407 yilda Balx shaharlarini tiklashga oliy farmon bergan. 1220
yil Chingizxon yurishi chog‘ida xarob qilingan Marv shahri qayta barpo etilib,
unga Murg‘ob daryosidan ariq qazdirib suv keltirildi. Obodonlashtirish ishlari
bilan birga mamlakatda ilm-fan rivojiga alohida e‘tibor berilgan edi. Hirot,
Samarkand, Buxoro, Mashhad, Sheroz va boshqa shaharlarda ilm-fan keng rivoj
topdi.
Mirzo Ulug‘bekning asl ismi Muhammad Tarag‘ay bo‘lib, u 1394 yil 22
mart Eron Ozarbayjonining Sultoniya shahrida (Amir Temurning «besh yillik
yurish» ida (1392-1396) Iroqdagi Mordin qal‘asini qamal qilish chog‘ida)
tug‘ilgan. 15 yoshli Ulug‘bek davlat boshqaruvi ishlarida yosh bo‘lgani sababli
amir SHohmalik unga homiy (otaliq) etib belgilangan. Lekin SHohmalikning
raqibi-O‘trordagi Shayx Nuriddin va Muhammad Jahongirning Hisordagi voliylari
1410 yil bahorida Ulug‘bek va SHohmalikka qarshi chiqqanlar. Shu yilning yozida
Shohrux ishtirokida bo‘lgan jangda SHohmalik va Ulug‘bek g‘alaba qilganlar.
1411 yil sentyabrda Shohrux Samarqandga kelib, SHohmalikni o‘zi bilan Hirotga
olib ketgan va keyinchalik Xorazmga hokim qilib yuborgan (1413). Shu vaqtdan
boshlab, ya‘ni 1411 yildan Ulug‘bek Movarounnahrni mustaqil idora etishga
kirishgan.
Mirzo Ulug‘bek hayoti va faoliyatiga bir nazar tashlaydigan bo‘lsak, u Amir
Temur singari jang-u jadallarga qiziqmadi. Bu sohaga uning ortiqcha rag‘bati ham
bo‘lmagan. Faqat zaruriyat taqozo qilgandagina u harbiy yurishlarni amalga
oshirgan. Xususan, 1414 yilda Farg‘ona hukmdori shahzoda Ahmad itoatdan bosh
16

tortishga uringan paytda u katta qo‘shin tortgan va va uni yenggan. Qashg‘ar ham
to 1428 yilgacha Ulug‘bekka tegishli bo‘lgan.
Mirzo Ulug‘bek o‘z hukmronligi davomida 2 marta yirik harbiy yurish
qilgan. 1-chi harbiy yurishi-1425 yilning erta bahorida o‘zini mustaqil xon deb
e‘lon qilgan Mo‘g‘uliston xoni Shermuhammad o‘g‘lon (1421-1425)ga qarshi
yurish boshladi. Issiqko‘l yaqinida sodir bo‘lgan to‘qnashuvda Ulug‘bek
mo‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozonadi va mahalliy muxolifotchi kuchlarni bartaraf
etib, mamlakat Sharqiy chegaralarini mustahkamlaydi. Qo‘lga kiritilgan o‘ljalar
orasida ikki bo‘lak nefrit toshi ham bor edi. Keyinchalik bu nefritdan Amir Temur
maqbarasi uchun qabrtoshi yasattiriladi1. 3

Mo‘g‘ulistonda bo‘lgan bu urushda Ulug‘bek qozongan g‘alabaning nishoni
tarzida Jizzax yaqinida Ilono‘tti darasi ichida hijriy 828-yilda (1428) Ulug‘bek
tomonidan qoyatoshga yozdirilgan o‘ziga xos «zafarnoma» hozirgi kungacha
saqlangan.
2-chi harbiy yurishi Sig‘noq shahari tomon bo‘lgan. Sirdaryoning quyi
havzasi Ulug‘bek tasarrufida edi. Ulug‘bek 1427 yil Sig‘noq yaqinida uning
mulkiga tahdid qilgan Baroq o‘g‘lon boshliq ko‘chmanchi o‘zbeklar qo‘shini bilan
to‘qnashgan va mag‘lubiyatga uchragan. Dushman Ulug‘bekni ta‘qib qilib,
Samarqand ostonalarigacha kelgan Movarounnahr xavf ostida qolganligi tufayli
Shohrux Xurosondan katta lashkar tortib kelib xavfni bartaraf etadi.
Shohrux 1447 yil 12 mart kuni nevarasi Sulton Muhammad isyonini
bostirish vaqtida Ray viloyatida olamdan o‘tadi. Uning vafotidan so‘ng,
Ulug‘bekning katta o‘g‘li Abdullatif (1423-1450) voris sifatida temuriylar
hukmdori bo‘lib qoladi. Lekin Shohruxning qattiqqo‘l xotini Gavharshod begim bu
haqda o‘z fikriga ega edi. U Shohrux davrida Temuriylarning poytaxti bo‘lib
qolgan Hirot taxtiga marhumning 3-o‘g‘li bo‘lmish Boysung‘ur mirzoning o‘g‘li
va suyukli nabirasi Alouddavla mirzoni o‘tqazish tarafdori edi. Gavharshod begim
3
The Heart of Asia / A History of Russian Turkestan and the Central Asian Khanates from the Earliyest Times.
F.H.Skrine and E.D.Ross. London-New York. 2005. P. 116-120.
17

va tarxon amirlar Abdullatifni oliy bosh qo‘mondonlikka tayinlab, uning
amakivachchasi Alouddavlani Hirot taxtiga o‘tqazishgan. Bu qarordan norozi
bo‘lgan Abdullatif Alouddavlaga qarshi urush ochgan, lekin Nishopur yaqinidagi
jangda (1447) yengilib, hibsga olingan. Ulug‘bek farzandi hayotini saqlab qolish
maqsadida Alouddavla bilan sulh tuzishga majbur bo‘lgan. Unga ko‘ra,
Alouddavla Xuroson hukmdori deb tan olinib, Abdullatifga Balx ulusi berilgan.
Biroq ko‘p o‘tmay sulh buzilib, Ulug‘bek 1448 yil bahorida Abdullatif bilan
birgalikda 90 ming askar bilan Xurosonga kelib, Hirot yaqinida bo‘lgan jangda
Alouddavlani tor-mor qiladi. G‘alaba Abdullatifning shaxsiy shijoati va
lashkarboshilik iste‘dodi tufayli erishilgan bo‘lsa ham, Ulug‘bek fathnomani
kichik o‘g‘li Abdulaziz nomidan e‘lon qiladi. Undan tashqari, bobosi Shohrux
tomonidan Abdullatifga vasiyat qilingan Hirotdagi Ixtiyoriddin qal‘asi va uning
ichidagi boyliklarini ham Ulug‘bek Abdulazizga beradi. Shundan so‘ng Ulug‘bek
bilan Abdullatif o‘rtasidagi munosabat ochiq dushmanlik tusini oladi.
1449 yil Ulug‘bek Samarqandda Abdulazizni qoldirib, Abdullatifga qarshi
qo‘shin tortgan va Amudaryo bo‘yida ikki tomon qo‘shini 3 oy muqobil turgan.
Samarqandda qolgan beklar isyoni tufayli Ulug‘bek poytaxtga qaytishga majbur
bo‘lgan, natijada Abdullatif Amudaryodan o‘tib Termiz, Shahrisabzni egallagan.
1449 yilning oktyabr oyida Samarqand yaqinidagi Damashq qishlog‘i yonida
otasini yengib, taxtni egallagan. Abdullatifning roziligi bilan 1449 yil 27 oktyabrda
55 yoshida Samarqand yaqinida Ulug‘bek o‘ldirildi (uning jasadi Go‘ri Amir
maqbarasiga dafn etilgan).
18

II BOB.TEMURIYLAR DAVRI IJYMOIY–IQTSODIY HAYOTI.
2.2. Temur va temuriylar davrida moddiy va ma’naviy madaniyat
ravnaqi.Svilizatsiyaning yangi bosqichga ko’tarilishi
Amir Temur va temuriylar davrida (XIV asr ikkinchi yarmi-XV asr)
Movarounnahr va Xuroson-O‘rta Osiyo madaniy hayotida juda katta yuksalish ro‘y
berdi. Bu davr o‘z mohiyati bilan Sharq renessansining, uyg‘onish davrining o‘ziga
xos bosqichi bo‘ldi. Bu davrda madaniy hayotning kuchayish darajasi IX-XII asrlar
orasidaga ilk musulmon renessansidan qolishmaydi.
Moddiy madaniyat. Amir Temur va temuriylar mamlakat mustaqilligi, el-
yurt osoyishtaligi, uni obod etishda bunyodkorlik ishlariga katta ahamiyat berdilar.
Amir Temurga har bir zafarli voqea va sevinchli hodisani muhtasham me‘morlik
obidasi barpo etish bilan nishonlash odat bo‘lgan. Shu maqsadda Hindiston,
Sheroz, Isfahon va Damashqning mashhur usta-hunarmandlari mamlakatda
hashamdor imoratu inshootlar bino qilganlar. Bu davrda Chingizxon hujumi va
mo‘g‘ullarning beto‘xtov bosqinlari oqibatida vayronaga aylangan Samarqand,
Buxoro, Termiz, Marv, Banokat (Shohruxiya) kabi qadimgi shaharlar, qal‘a va
istehkomlar qayta tiklandi, ya‘ni shaharlar va qishloqlar qad ko‘tardi.
Sohibqironning buyrug‘iga asosan 1365 yilda Qarshi, 1370 yilda Samarqand, 1380
yilda Kesh shaharlari atrofida mudofaa devorlari barpo etiladi.
Amir Temur zabt etgan mamlakatlarida ham bunyodkorlik ishlarini amalga
oshirib bir qator shaharlari (1258 yil mo‘g‘ullar tomonini vayron qilgan Iroq
poytaxti Bag‘dodni, Dog‘iston Respublikasidagi Darbandni, 1221 yilda mo‘g‘ullar
istilosi davrida vayron qilingan Arake va Kura daryolari birlashadigan yerga yaqin
bo‘lgan shahar-Baylaqonni (1403 yil))ni qayta tikladi. Amir Temur tomonidan
Tabrizda masjid, Sherozda saroy, Bag‘dodda madrasa, 1389-1395 yillarda
Turkistonda mashhur Shayx Xoja Ahmad Yassaviy qabri ustiga maqbara
qurdirilgan bo‘lsa-da, lekin asosiy e‘tiborini ona shahri Kesh (Shahrisabz) va
poytaxti Samarqandga qaratdi.
19

Keshda otasining qabri ustiga maqbara, o‘g‘li Jahongirga maqbara bilan
masjid qurdirdi. Amir Temur hukmronligining ilk davrida Kesh shahrini poytaxtga
aylantirish niyatida bo‘lib, uning obodonchiligiga katta ahamiyat berdi, bu yerda
mashhur Oqsaroy qad ko‘tardi. Amir Temur Keshni Movarounnahrning madaniy
markaziga aylantirishga harakat qildi. Shu boisdan bu shahar «Qubbat ul-ilm val
adab», ya‘ni «Ilm va ta‘lim gumbazi» degan sifat bilan shuhrat topgan. Amir
Temur va Temuriylar davrida Shahrisabzda ulkan saltanatning yirik shahriga,
barlos beklarining yozga qarorgohiga aylantirilgan. Shahar atrofi qal‘a devori bilan
o‘rab olingan.
Shahrisabzda Amir Temur tomonidan «Dor us-Siyodat» («Sayyidlar uyi»)
maqbarasi va Oqsaroy qurilgan.
Dor us-Siyodat-«Sayyidlar uyi» (1379-1380)
Shahrisabzning janubiy-Sharqiy qismida Amir Temur qurdirgan maqbara
kompleksi. XIX-XX asr boshlarida qisman ta‘mirlangan. Farzandi Jahongir Mirzo
maqbarasi (Hazrati Imom maqbarasi) va Amir Temurga mo‘ljallangan yer osti
go‘rxonasi saqlanib qolgan. Dor ut-tilovat bilan bir ansamblni tashkil qilgan.
SHarafuddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»sida yozilishicha, Amir Temur Shahrisabzda
maxsus bino qurdirgan, unda o‘z o‘g‘li Amirzoda Jahongir va boshqa amaldorlar
hamda buzrukvorlarning daxmalari qo‘yilsin, deb farmon bergan.
Dor ut-tilovat majmuasi
(Tilovat uyi, Qur’on o’qiydigan joy, XIV asr)
Shahrisabz markazida Dor us-siyodat majmuasi g‘arbida temuriylar
xonadoniga mansub qadimgi inshootlar iborat Dor ut-tilovat majmuasi ham
joylashgan. Hozir kompleksdan uchta yodgorlik saqlanib qolgan: 1) Amir Temur
tomonidan otasi Tarag‘ayning piri Shayx Shamsuddin Kulol mozori (1370) ustiga
shahar jome‘ masjidi yoniga qurdirilgan maqbara. 2) Otasi Tarag‘ay mozori
qoldig‘ini Shahrisabzga ko‘chirtirib, pirini oyoq tomoniga qo‘ydirib, gumbaz
maqbara qurdirgan. 3) Ulug‘bek jome‘ masjidi Ko‘k gumbaz (1435 -1436).
Oqsaroy (Shahrisabz, 1380-1404)
20

Shahrisabzdagi me‘moriy yodgorlik. Amir Temurning onasi Takina xotun
sharafiga qurilgan. Shaharning Shimoliy-Sharqidagi bosh maydonda joylashgan.
Me‘mor Muhammad Yusuf. Bir zamonlar muhtasham, xashamatli bo‘lgan bu
saroyning bizgacha yemirilib, xaroba holga kelgan ulkan peshtog‘i, ikki
chekkasidagi minorasi, saroy poydevorining bir qismigina saqlangan. Oqsaroyning
hozirgi ko‘rinishi ham salobatli va go‘zaldir. Bu salobatlilik va go‘zallikka
g‘ishtlarning yaxlit bo‘lib ko‘rinishini ta‘minlash-old va Shimoliy devor yuzasini
sirkor parchinlar bilan bir tekisda ishlash tufayli erishilgan. Peshtoq ravog‘ining
eni 22,5 m, balandligi 40 m, umumiy balandligi 50 m dan oshadi. Peshtoq minorasi
ichidagi aylanma zina orqali yuqoriga chiqilgan. 20 yil davomida qurilgan ushbu
me‘moriy yodgorlikning ranglari oy yorug‘ida jilolanib-oqarib ko‘rinishidan bino
Oqsaroy deb nomlangan. Saroyning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri-tom tepasiga
ishlangan hovuzdir. Hovuzga suv Taxtaqoracha dovonidan qo‘rg‘oshin quvurlar
orqali oqib kelib, undan sharshara hosil qilib pastga tushirilgan.
Samarqand saltanat poytaxtiga aylantirilgach, unda Isfahon, Sheroz, Xalab,
Xorazm, Buxoro, Nasaf va Keshning me‘moru binokorlari qo‘li bilan saroylar
masjidlar, maqbara va xonaqohlar qurildi. 1403-1404 yillarda Samarqandda
bo‘lgan Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixo (?-1412.2.4) Amir Temurning
olib borayotgan binokorlik ishlaridan hayratda qolgan.
Jumladan, mo‘g‘ullar bosqinida butunlay vayron etilgan va aksari aholisi
qirib tashlangan va qisman qul qilingan Samarqand shahri Amir Temur
hukmronligi davrida o‘zining qadimgi o‘rni Afrosiyobdan birmuncha janubroqda
butunlay yangidan qurildi. Shahar tevaragi mustahkam qal‘a devori bilan o‘ralib,
Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So‘zangaron va Feruza kabi nomlar bilan
ataluvchi 6 ta darvoza o‘rnatildi. Shahar arkida Amir Temurning qarorgohi
Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroylar bino kilindi. Ko‘ksaroy 4 qavatli bo‘lib, gumbazlari
va devorlari zangori koshinlar, naqshinkor va guldor parchinlar bilan qoplangani
uchun u Shunday atalgan. Ko‘ksaroyda xonlarni podsholik taxtiga chiqarish
marosimi vaqtida ularni oq kigiz ustiga olib o‘tqazadigan toshdan taxtkursi-
Ko‘ktosh qo‘yilgan edi. Bulardan tashqari arkda davlat devonxonasi, qurol-
21

yarog‘lar ustaxonasi va aslahaxona, tangalar chekiladigan zarbxona kabi imoratlar
joylashgan.
Movarounnahrning dehqonchilik vohalarida, xususan Zarafshon vodiysida
o‘nlab sug‘orish tarmoqlari chiqarilib, dehqonchilik maydonlari kengaytirildi.
Yangi qishloqlar barpo etildi. Ibn Arabshohning yozishicha, Amir Temur
Samarqand atrofida qad ko‘targan bir qancha yangi qishloqlarni Sharqning
mashhur shaharlari Dimishq (Damashq), Misr, Bag‘dod, Sultoniya va Sheroz
nomlari bilan atadi. Amir Temurning fikricha, Samarqand kattaligi, go‘zalligi
hamda tevarak-atrofining obod etilganligi jihatidan dunyodagi eng yirik
shaharlardan ham ustunroq turmog‘i lozim edi.
XIII asrda mo‘g‘ullar istilosi davrida Afrosiyob vayron bo‘lgach, xalq bu
yerni tark qilgan. Amir Temur va Ulug‘bek davrida bu yerda qurilish ishlariga
ahamiyat berilgan. Arxeologik qazishlardan aniqlanishicha, Afrosiyobning
qadimiy qal‘a devori yon bag‘rida qilingan zina XVIII asrda vayron bo‘lgan,
keyinchalik 40 pog‘onali g‘ishtin yangi zina va Chortoq qurilgan, bular hozirgacha
saqlangan. Shohizinda ansamblidagi inshootlarning ko‘pchiligi XIV asrga
taalluqli. Ansamblning bosh darvozasi janubda ko‘chaga qaratib qurilgan.
Darvozaxonani Ulug‘bek hijriy 838 (milodiy 1434-1435) yidda o‘g‘li Abdulazizga
atab qurdirgan. Unda qo‘yidagi so‘zlar bitilgan: «Abdulaziz Baxodir ibn Ulug‘bek
ibn Shohrux ibn Temur».
Amir Temurning bog‘ qurish an‘anasini temuriylar shahzodalar ham davom
ettirishgan. Masalan, Ulug‘bek rasadxona etagida bobosi Amir Temur an‘anasiga
ko‘ra Mirzo Ulug‘bek ikkita bog‘ qurdiradi. Ularning biri Bog‘i maydon,
ikkinchisi CHinnixona nomi bilan ataladi. Bog‘i maydon o‘rtasida qurilgai bino
ikki qavatli bo‘lib, devor va ustunlariga marmardan sayqal berilgan. CHinnixona-
arxeologik yodgorlik, saroy. Samarqandda CHo‘ponota tepaligining janubiy-
g‘arbida joylashgan. XV asrning 40-yillarida Ulug‘bek rasadxonasiga yaqin joyda
qurilgan. Saroy devorlari chinni bilan qoplangani uchun ham CHinnixona deb
atalgan. Ulug‘bek va olimlar shu yerda samoviy kuzatuv, ilmiy tadqiqotlardan
22

so‘ng hordiq chiqarishgan. CHinnixonadagi imoratlarning biri toshdan, ikkinchisi
chinnidan bo‘lgan. CHinni 1422 yilda Xitoydan keltiriladi.
Ilm-fan ravnaqi. Vatanimiz tarixida Uyg‘onish davrining ikkinchi bosqichi
Amir Temur va temuriylar davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda jamiyatning ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyoti bilan birliqda uning ma‘naviy-madaniy hayotning ham
gurkirab rivojlanishiga, ilm-urfon, adabiyot va san‘at sohalarining o‘sishiga, bu
soha olimlarining iste‘dodi va ijodining kamol topishiga qulay shart-sharoitlar
yaratildi. Bu o‘rinda Amir Temur, Shohrux Mirzo, Ulug‘bek, Boysunqur Mirzo,
Sulton Husayn, Bobur Mirzo singari Ulug‘ hukmdor siymolarning shaxsiy ibrati
tahsinga loyiqdir.
Amir Temur o‘z mamlakatining ilmu-urfon, madaniyat va san‘at ahliga
xorijiy ellardan ko‘plab hunar-kasb ahllarini, me‘moru naqqoshlarini, olimu
fozillarini oldirib kelib, ularga qulay shart-sharoitlar yaratib berib, ularning bilimi,
tajribasi va iste‘dodini ishga solib, hayratomuz ulug‘vor bunyodkorlik va
ijodkorlik ishlarini ro‘yobga chiqardi. Bu davrda bunyod etilgan betakror
me‘moriy obidalar, osori-atiqalar, yuksak san‘at asarlari, ilmiy-madaniy meros
namunalari bunga yorqin dalil bo‘la oladi. Amir Temur salohiyatining ajoyib
ifodasi bo‘lgan «Tuzukot»da sohibqironning ilm-fan, ma‘rifat ahliga har doim
alohida e‘tibor berganligi va har bir muhim ishni amalga oshirishda ularga qat‘iyan
suyanganligi qayta-qayta ta‘kidlab o‘tilgan. Amir Temur davrida yashab ijod
qilgan allomalardan Jaloliddin Turonshoh (vafoti 1385), Bahovuddin Naqshband
(vafoti 1389), Xoja Hofiz Sheroziy (vafoti 1389), Xoja Kamol Xo‘jandiy (vafoti
1391), Allomai Taftazoniy (vafoti 1392) va boshqalarni eslash kifoyadir.
Movarounnahrda, xususan, Samarqandda ilm-fan va san‘atning
taraqqiyotida Ulug‘bek va uning atrofida yig‘ilgan olimlarning o‘rni va hissasi
nihoyatda buyukdir. Ulug‘bek farmoni bilan bunyod etilgan Samarqand, Buxoro,
G‘ijduvon shaharlardagi madrasalarda Qur‘on, hadis, tafsir, fiqh (din va shariat
qonun-qoidalari), riyoziyot (matematika), handasa (geometriya), jo‘g‘rofiya
(geografiya), ilmu aruz (poetika), arab tili kabi dunyoviy ilmlar ham o‘qitildi.
23

Hatto, Buxoro madrasasining darvozasiga: «Bilim olish har bir musulmon ayolu
erkakning burchidir», degan kalima yozib qo‘yilgan.
Ulug‘bekning Samarqanddagi madrasasi ikki kavatli, 50 hujrali bo‘lib, har
bir hujra 3 xona: qaznoq (omborxona), yotoqxona va darsxonadan iborat bo‘lgan.
Tarixiy ma‘lumotlarga qaraganda, madrasada 100 dan ortiq talaba istiqomat qilgan
va ta‘lim olgan. Madrasada zamonasining iqtidorli olimlaridan Mavlono
Shamsuddin Muhammad Havofiy yetakchi mudarris bo‘lgan. Mashhur olimlardan
Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy hamda Mirzo Ulugbekning o‘zi va
uning shogirdi Alouddin Ali Qushchilar turli fanlardan dars berganlar. Ayrim
ma‘lumotlarga qaraganda, madrasada ilmi hay‘at (astronomiya) darsini Qozizoda
Rumiy o‘tgan.
Ulug‘bek farmoyishi bilan qurdirilgan rasadxona o‘z davrining akademiyasi
bo‘lgan. Shu asosda 1429 yil Samarqandda Mirzo Ulug‘bek tomonidan «Dorul-
ilm» - Samarqand akademiyasiga asos solindi. Ulug‘bek akademiyasini tan olgan
va dunyoga taratgan kishi bu frantsuz yozuvchisi, faylasufi va tarixchisi Volter
(taxallusi; asl nomi Mari Fransua Arue (Arouet) 1694-1778) dir. Uning tarixiy
mavzudagi «Millatlarning holatlari va odatlari haqida» (1753-1758) asarining 3-
jildi Amir Temur va temuriylar xukmdorligiga bag‘ishlangan. Volter o‘z asarida
Ulug‘bek haqida, uning podsholigi, Samarqandda ilmu ma‘rifatni taraqqiy ettirib,
fan rivojiga katta hissa qo‘shganini hurmat bilan ta‘kidlab «Ulug‘bekning
buyukligi, uning qilgan ishlari bilan belgilanadi. U Samarqandda birinchi Fanlar
akademiyasini yaratdi, yer kurrasini o‘rgandi, koinot va yulduzlarni kashf etib
mashhur jadval tuzdi...», deb yozadi.
Ulug‘bek akademiyasida dunyoning turli mamlakatlaridan kelgan 100 dan
ortiq olim faoliyat ko‘rsatdi. Ulug‘bek atrofiga uyushgan ko‘plab buyuk qomusiy
olim sohiblari – Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Muhammad Ali
Qushchi, Muhammad Havofiylar faoliyat ko‘rsatib ilm-fanning turli sohalarida,
ayniqsa astronomiya, matematika singari aniq fanlar bo‘yicha barakali ijod qildilar
hamda o‘zlaridan ulkan ilmiy meros qoldirib ketdilar.
24

Rasadxona o‘rta asrlarda asbob uskunasi jihatdan ham beqiyos bo‘lgan.
Unda kichik o‘lchamli asboblar: armillyar sfera, 2, 4 va 7 halqadan iborat o‘lchov
asboblari, triangula, quyosh hamda yulduz soatlari, asturlob va boshqalar bo‘lgan.
Bu ilmiy uskunalar yordamida Quyosh, Oy, sayyoralar va alohida yulduzlar
kuzatilgan.
Mirzo Ulug‘bekning eng yirik astronomik asari «Ziji Ko‘ragoniy»
(«Ko‘ragoniy yangi astronomik jadvali») 1437 yil Ulug‘bek rasadxonada
yaratilgan. Ushbu ilmiy asar ikki bo‘limdan, ya‘ni batafsil yozilgan muqaddima va
vaziyatlari elliptik sistemada berilgan 1018 ta yulduzning jadvalidan iborat. «Ziji
Ko‘ragoniy»da keltirilgan yulduzlar jadvali Samarqandda olib borilgan kuzatishlar
asosida tuzilgan. Jadval yulduzlar soni va kuzatishlarning originalligi jihatdan
astronomiya tarixida Gipparx – Ptolemey jadvalidan (II asr) keyin ikkinchi o‘rinda
turadi. Optik asboblar ixtiro qilinguniga qadar tuzilgan zijlar orasida «Ziji
Ko‘ragoniy» eng mukammal hisoblanadi. Undan vaqtni aniqlash va geografik
koordinatalarni o‘lchashda, shuningdek, turli astronomik masalalarni hal qilishda
XVII asrga qadar Sharqda va Yevropada foydalanib kelindi. Asarda boshqa
jadvallar ham bor. 683 ta punkt uchun geografik koordinatalarni o‘z ichiga oluvchi
jadval, asosan, turli manbalardan foydalanib tuzilgan.
Ulug‘bek ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida ham ijod qilgan. Uning
qalamiga mansub «Ulusi arba‘-yi Chingiziy» («Chingiziylarning» to‘rt ulusi
(tarixi)») yoki «Tarixi arba‘ ulus» («To‘rt ulus tarixi») nomi bilan mashhur asari,
hech shubhasiz, tarixshunoslik fanida qimmatli manbalardan biri hisoblanadi. 1425
yildan keyin yozib tamomlangan bu asar muqaddima va to‘rt qismdan iborat
Tarixshunoslik. Amir Temur va temuriylar davrning yana bir muhim yutug‘i-bu
ijtimoiy fanlar, xususan, tarixshunoslik sohasida katta tadqiqotlarning
yaratilganligidir. Bu xayrli ishlarning yuzaga chiqishida ham temuriy hukmdorlar
tashabbusi va rahnamoligi beqiyos bo‘lgan. Jumladan, Amir Temurning
«Tuzuklari», Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus tarixi», Bobur Mirzoning
«Boburnoma»si ijtimoiy fanlar rivojiga ayricha ta‘sir ko‘rsatganligi shubhasizdir.
25

Bu davrda yashab ijod etgan muarrixlarning asarlarida o‘sha zamon tarixiy
voqealarining mufassal tafsilotlari, sharhlaridan tashqari ularning chuqur ijtimoiy
mohiyati, mazmuni o‘zining butun ziddiyatliligi va murakkabliligi bilan ifoda
etilgan.
Mazkur jadvalda nomlari ko‘rsatilganlar muarrixlar o‘sha davr ijtimoiy
hayoti jarayonining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda temuriy
hukmdorlarning turli-tuman faoliyati, sa‘y-harakatlari bilan bog‘liq tarixiy
hodisalar, voqealar silsilasini o‘z imkoniyatlari darajasida xolis va haqqoniy aks
ettirishga intilganlar. Shu bilan birlikda bunda ularning o‘z shaxsiy qarashlari
yoxud u yoki bu hodisalarni ba‘zan bo‘rttirib, ba‘zan esa kamsitib, bir yoqlama
tarzda ifodalashga uringan bo‘lishlari ham shubhasizdir. Bunday hollar, jumladan,
Ibn Arabshoh, Sharofiddin Ali Yazdiy va boshqa muarrixlarning asarlari uchun
ham birdek taalluqlidir. Biroq, eng muhimi, tilga olingan bu asarlar o‘zining ilmiy
qimmati, muhim tarixiy manbalar sifatidagi benazir qadri bilan biz minnatdor
avlodlar uchun muhim ahamiyatga egadir.
Nafis kitob va xattotlik san’ati. Temuriylar davri madaniyati ravnaqida
xattotlik san‘atining o‘rni ham alohidadir. Bu davrda ilm-fan va adabiyot bilan bir
qatorda kitobat san‘ati, ya‘ni qo‘lyozma asarlarni ko‘chirib yozish va u bilan
bog‘liq bo‘lgan xattotlik, musavvirlik, lavvohlik (lavha chizish) va sahhoflik
(muqovasozlik) san‘ati ham nihoyatda taraqqiy etadi. Shu o‘rinda xattotlik haqida
qisqacha tarif beradigan bo‘lsak, xattotlik (arab. – husnixat yozuvchi), kalligrafiya
– yozuv (xat) san‘ati, kitob ko‘chirish hamda me‘moriy inshootlar, badiiy
buyumlarning kitobalirini yaratish kasbidir. Yozuvning paydo bo‘lishi natijasida
yuzaga keldi. Ayniqsa, arab yozuvining keng tarqalishi tufayli xattotlikning
rivojlanishi jadallashdi. Sharqda, jumladan, O‘rta Osiyoda kitob bosish vujudga
kelguniga qadar qo‘lyozma kitob tayyorlash, ularning nusxalarini ko‘paytirish
(matn ko‘chirish) bilan xattotlar shug‘ullangan. Xattotlik san‘atiga bag‘ishlangan
ko‘plab risolalar 10 xil asosiy xat uslublari (nasx, kufiy, muxakkak, nasta‘liq, suls,
tavqe, ta‘liq, devoniy, riko, rik‘iy) mavjudligi haqida darak beradi.
26

XV asrdan kitob ko‘chirish (fors, eski o‘zbek tillari)da nasta‘liq xati rasm
bo‘lgan. Xattotlar ko‘proq saroylarda, ayrim amaddorlar huzurida guruh bo‘lib
ishlagan. Xattotlik Markaziy Osiyoda Temuriylar, SHayboniylar va so‘nggi
sulolalar (ashtarxoniylar, mang‘itlar) davrida yuksak darajada taraqqiy etgan.
Temuriy shahzodalar Ibrohim Mirzo (1394-1435, Shohrux ikkinchi o‘g‘li),
Boysung‘ur Mirzo (1397- 1433, Shohrux Mirzo o‘g‘li), Badiuzzamon Mirzo
(1458-1515, Husayn Boyqaroning to‘ng‘ich o‘g‘li) va boshqalar xattotlikka
homiylik qilish bilan birga o‘zlari bu san‘at turi bilan shug‘ullangan. Jumladan,
Ibrohim Mirzo olti xil xatda tengi yo‘q xattot bo‘lgan. Shuning uchun ayrim
masjid va madrasalar peshtoqiga o‘z qo‘li bilan kitobalar ham yozgan. Temuriy
shahzoda Boysung‘ur Mirzo Hirotda tashkil qilgan kutubxonada musavvir,
naqqosh va boshqa ustalar bilan bir qatorda 40 dan ortiq xattotlar qo‘lyozma
kitoblar tayyorlash, yaroqsiz holga kelganlarini ta‘mirlash bilan mashg‘ul bo‘lgan.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) esa yangi xat va alifbo «Xatti Boburiy»
ixtirochisidir. Kitobat san‘ati bilan bir qatorda binolarning kitobalari,
qabrtoshlardagi bitiklar va buyumlarda xattotlik keng qo‘llanilgan.
Temuriylar davrida Sultonali Mashhadiy (1437-1520) «Sulton ul-xattotin»
(«Xattotlar sultoni») va «Qiblat ul-kuttob» («Kotiblar qiblasi») nomli yuksak
unvonlarning sohibi bo‘lgan. Xattotlik san‘atida o‘ziga xos maktab yaratgan
Sultonali Mashhadiy nasta‘liq xatining mislsiz ustozi, Alisher Navoiy (1441-
1501)ning kotiblaridan biri sifatida sharaf topgan edi. Bu davrda Alisher
Navoiyning shaxsiy kutubxonasida 11 ta yirik san‘atkorlar (Abduljamil Kotib,
Darvesh Muhammad Toqiy va boshqalar) xattotlikda samarali ijod kilgan.
Sultonali Mashhadiy o‘z qalamiga sayqal berib, Nizomiy, Farididdin Attor, Xo‘ja
Hofiz, Sa‘diy, Xusrav Dexdaviy, Abdurahmon Jomiy, Husayniy (Husayn Boyqaro)
va boshqa mualliflarning asarlarini kitobot qilgan. Sultonali tomonidan
ko‘chirilgan 50 dan ziyod kitoblar nusxasi bizgacha yetib kelgan.
Tasviriy san’at. Temur va temuriylar davrida ulkan muvaffaqiyatlaridan
yana biri bu tasviriy san‘atning gurkirab taraqqiy etganligidir. Bu davr tasviriy
san‘ati- portretlar, hayotiy lavhalar, tabiat manzaralari, bino va badiiy asarlarga
27

ishlangan tasvirlardan iborat bo‘ldi. XIV asrning 2-yarmida Samarqand miniatyura
maktabi tashkil topgan.
Temuriylar davrida yetishib chiqqan va tasviriy san‘at dong‘ini olamga
taratganlar jumlasiga ustoz Shamsiddin Abdulhay, Muhammad Nur, Shayx
Turoniy, Abdulla Hiraviy, Ustoz Gung, Ustoz Jahongir, Pir Sayid Ahmad
Bog‘ishamoliy va boshqa musavvir va naqqoshlarni kiritish mumkin. Ular chizgan
yorqin tasvirlar, portretlar, tabiat manzaralari yoxud jang tafsilotlari o‘zining
tabiiyligi, tiniqligi va originalligi bilan kishini hayratga soladi. Masalan,
Muhammad Siyohqalam, Hoja Muhammad va ustoz Abdulhay mo‘yqalami bilan
sayqal topgan 96 ta muroqqa (albom) Shunday tasvirlar sirasiga
XV asrning 20-30-yillarda Shohrux saroyida qo‘lyozma kitoblar
tayyorlanadigan ustaxonasi bo‘lgan kitobxona yuzaga kelgan. Kutubxonada 40 dan
ortiq san‘atkorlar, jumladan adabiy va tarixiy mazmundagi qo‘lyozmalarni
bezovchi musavvirlar, xattotlar, naqqosh, muzahhib va boshqalar to‘plandi.
Kutubxonaning faoliyatiga shahzoda Boysung‘ur Mirzo homiylik qilgan. Uning
sa‘y-harakati asosida jahon san‘ati tarixida muhim o‘rin tutgan Hirot miniatyura
maktabiga asos solgan (keyinchalik mutaxassislar tomonidan «Nigorxonai
Behzod» yoki «Behzod akademiyasi» deb atalgan). Hirot miniatyura maktabi-XV
asrda Hirotda shakllangan tasviriy san‘at (miniatyura)dagi uslubdir.
XV asr 2-yarmida Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy homiyligi tufayli
Hirot miniatyura maktabi o‘z taraqqiyotining yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi. Bu
davrda rasm va ranglar uyg‘unligi tuzilishining mohir ustalari bo‘lgan Mirak
Naqqosh, Xo‘ja Muhammad naqqosh, Xo‘ja Ali al-musavvir, SHoh Muzaffar
kabilar ijod qildi.
1455-1536 yillari Hirotda buyuk miniatyurachi musavvir, Sharq uyg‘onish
davrining yetuk san‘atkori, Hirot miniatyura maktabining asoschisi-Kamoliddin
Behzod faoliyat ko‘rsatdi. U «Ikkinchi Moniy» degan faxriy unvonga sazovor
bo‘lgan. Tarixchilardan Mirzo Muhammad Haydar, Do‘st Muhammad va Qozi
Ahmadning ma‘lumotlariga ko‘ra, Behzodni Sulton Husaynning kitobdori Mirak
Naqqosh o‘z tarbiyasiga olgan. Behzod musavvirlikni Pir Sayd Axmad
28

Tabriziydan o‘rgangan, o‘z ijodida musavvir Xalil Mirzo Shohruxiy badiiy
uslubini davom ettirib, uni rivojlantirgan va kamolga yetkazgan, yosh musavvir
iste‘dodi juda tez shakllangan. Bunda Alisher Navoiyning murabbiylik faoliyati
ham hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan.
Ulug‘ o‘zbek shoiri, mumtoz she‘riyatimiz sultoni Alisher Navoiyning katta
ijodi ham shu tarixiy davr bilan bog‘liqdir. Alisher Navoiy, Navoiy (taxalluslari;
asl ismi Nizomiddin Mir Alisher) (1441 yil 9 fevral-Hirot-1501 yil 3 yanvar) –
buyuk o‘zbek shoiri, mutafakkir, davlat arbobi. U 10-12 yoshlaridan she‘r yoza
boshlagan. 15 yoshida esa shoir sifatida keng tanilgan. She‘rlarini turkiy (Navoiy
taxallusi bilan) va forsiy (Foniy taxallusi bilan) tillarida yozgan.
Buyuk insonparvar Alisher Navoiy o‘rta asrdagi Uyg‘onish davrining
boshqa ulug‘ zotlari singari butun hayoti bilan haqiqiy inson qanday bo‘lishi
lozimligini ko‘rsatdi. U o‘z davridagi nohaqlikka, adolatsizlikka qarshi kurashdi,
amaldorlarning o‘z vazifalarini suiiste‘mol qilishlarini va ta‘magirliklarini fosh
etdi, ojiz, muhtoj kishilarni o‘z himoyasiga oldi. Sulton Husayn Boyqaro 1472
yilning fevral oyida Alisher Navoiyni o‘z saroyining bosh vaziri qilib tayinlaydi va
unga «Amiri kabir» unvonini beradi. Alisher Navoiy yangi lavozimda avvalo
butun kuchini mamlakatda tinchlik va osoyishtalik o‘rnatishga qaratdi. Vaqf
ishlarini tartibga solishga kirishdi. Bu davrda hech bir mamlakatga qarshi
bosqinchilik urushi olib borilmadi. Bosh vazir (1487 yilgacha) Alisher Navoiy
madaniyat va san‘atning chinakam homiysi sifatida taniladi. Uning faoliyatida
ijtimoiy-siyosiy masalalarni to‘g‘ri hal etishga intilish, jamiyatdagi barcha ijtimoiy
qatlamlarga, barcha qavmlarga bir xil munosabatda bo‘lish, hech qaysi birini
kamsitmaslik, hammaning manfaatiga barobar xizmat qiladigan jamoat binolarini
qurishga alohida e‘tibor berish oldingi uringa chiqa boshladi. Xondamirning qayd
qilishicha, 80-yillar davomida Alisher Navoiy o‘z mablag‘lari hisobidan Hirotda
va mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha madrasa, 40 ta rabot, 17 masjid, 10
xonaqoh, 9 hammom, 9 ko‘prik, 20 ga yaqin hovuz qurgan yoki ta‘mirlattirgan.
Ular orasida Hirotdagi «Ixlosiya», «Nizomiya» madrasalari, «Xalosiya» xonaqohi,
«Shifoiya» tibgohi, Qur‘on tilovat qiluvchilarga mo‘ljallangan «Dorul-huffoz»
29

binosi, Marvdagi «Xusraviya» madrasasi, Mashhaddagi «Dorul-huffoz» xayriya
binosi va boshqa noyob me‘morlik yodgorliklari bor.
Alisher Navoiyga Husayn Boyqaroning xurmati doimo baland bo‘lgan.
Xususan, Navoiyga bir nechta yuksak lavozimlarni taklif qilingan. Ammo Alisher
Navoiy rozi bo‘lmagach, unga «Muqarrabi hazrati sultoniy» («Sulton
hazratlarining eng yaqin kishisi») degan rasmiy unvon beriladi. Bu bilan u
davlatning hamma ishlariga aralasha olar va podshoh bilan ko‘rishish imkoniga
ham ega bo‘lar edi.
30

Xulosa.
Хullаs, ulug` bоbоmiz Аmir Tеmur siymоsi jаhоn tаriхidа vа
mаmlаkаtimiz tаriхshunоsligidа hаli ko`plаb аsаrlаrni tаsvirlаsh uchun
mаtеriаllаr bеrаdi.Temur tarixchilar tasviricha, o„rta asrning atoqli davlat va
harbiy arboblaridan bo„lib, Ovro„po olimlari o„z asarlarida uning salbiy
tomonlari bilan birga muhim fazilatlarini ham ta'kidlab o„tganlar. Nemis olimi
F.Shlosser o„zining "Jahon tarixi" (Sh-tom) asarida: "Baxtiyor jangchi,
jahongir, uzoq Sharqtsa qonunshunos bo’lish bilan birga o’zida, Osiyoda kam
uchraydigan taktik va strategik bilimlarni ifodaladi", - deb yozsa, atoqli
nemis olimi va tarixshunosi M.Veber: "Temur o’z dushmanlariga nisbatan juda
berahm edi, lekin sarkardalik, davlatni boshqarish va qonunchilik sohasida
buyuk talantga ega edi", - deb ta'riflaydi. Shuningdek, "Tuzuki Timur" -
"Temur tuzuklari"da ham Temurning amiyatga, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashi,
birlashgan qudratli feodal davlatning
siyosiy va axloqiy qoidalari haqida gap boradi.Kеyingi 15 yil ichidа
sоhibkirоn Аmir Tеmur hаkidа bir kаnchа ilmiy mаkоlаlаr e`lоn kilishdi,
kitоb vа risоlаlаr chikаrishdi. O`zbеk tilidа ijоd kilаоlаdigаn bo`ribоy Аhmеdоv,
Аshrаf Ахmеdоv, Аhmаdаli Аskаrоv, Аmriddin Bеrdimurоdоv, Аbdulаhаd
Muhаmmаdjоnоv, SHоdi Kаrimоv, Rustаmbеk SHаmsutdinоv, Turg`un Fаyziеv
vа shu kаbi bоshkа tаnikli tаriхchi оlimlаrimizning o`tmishimizdаgi оltin dаvr
– tеmuriylаr dаvri hаkidаgi mеhnаtlаri аyniksа sаmаrаli bo`ldi.
Dаrhаkikаt, sоhibkirоn shахsiyаti buuyk, аyni pаytdа ziddiyаtli.Аmir
Tеmur o`zidаn kеyin ko`pginа jumbоklаr kоldirdiki, ulаr hаkuzgаchа
muаrriхlаr uchun izlаnishlаr mаvzusi bo`lib kоlmоkdа.
Хullаs, Аmir Tеmur shахsiyаti ko`p kirrаli bo`lib, uning hаr bir kirrаsi
mахsus mаvzu sifаtidааlоhidа-аlоhidаdir. O`ylаymizki, yаngi zаmоn
tаriхshunоsligidа bu hаkdа hаli ko`plаb ilmiy аsаrlаr yаrаtilаdi
31

A SOSIY ADABIYOTLAR:
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –Toshkent.: “O‘zbekiston”,
2011 y.
2. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. –Toshkent.:
“O‘zbekiston”, 1999 y.
3. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. Toshkent.: SHarq. 1999 y.
4. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb
hisoblashar edi. (Perzident Islom Karimovning “Nezavisimaya gazeta”
muxbirining savollariga javoblari). –Toshkent.: “O‘zbekiston”, 2005 y.
5. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk
kelajakka ishonchdir. –Toshkent.: “O‘zbekiston”, 2000 y. 11-jild.
6. Karimov I.A Biz tanlagan yo‘l – demokratik taraqqiyot va ma’rifiy
dunyo bilan hamkorlik yo‘li. 11-jild. –Toshkent.: “O‘zbekiston”, 2003 y.
7. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo‘lmaydi.
–Toshkent.: “O‘zbekiston”, 2005 y.
8. Karimov I.A. YUksak ma’naviyat - engilmas kuch – Toshkent.:
“Ma’naviyat” 2008 y.
9. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish.
Toshkent.: O‘zbekiston, 2009 y.
10. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va halqimiz
farovonligini yanada yuksaltirish. Toshkent.: “O‘zbekiston”, 2010 y.
11. Karimov. I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Toshkent.:
“O‘zbekiston”, 2010 y.
12. Karimov. I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish
ostonasida.Toshkent.: “O‘zbekiston”, 2011y.
32

TEMURIYLAR DAVRI TARIXI.

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Temuriylar davri tarixi

O'xshash dokumentlar