To’qima, uning ta'rifi va tasnifi - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	2.8MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

38 Sotish

To’qima, uning ta'rifi va tasnifi

Sotib olish

TO QIMA, UNING TA'RIFI VA TASNIFIʻ
Reja:(Mundarija)
Kirish...............................................................................................................3
I-BOB. OSIMLIK TO'QIMALARI. HOSIL QILUVCHI VA QOPLOVCHI
TO'QIMALAR
1.1. To’qimalarning kelib chiqishi va bajaradigan vazifalariga qarab xillari.
Hosil qiluvchi to'qima. Birlamchi meristema. Ikkilamchi meristema.......................5
1.2. Hujayraning kopayishi. Kariokinez bo’linish Reduksion bo’linish.
Qoplovchi to’qima.....................................................................................................8
II-BOB.TO’QIMALARNING FIZIOLOGIK VA REPARATIV
REGENERATSIYASI
2.1. Epiteliy to’qimasi. epiteliy to’qimasining umumiy xarakteristikasi va
klassifikatsiyasi........................................................................................................10
2.2. Ichki muhit to`qimalari...........................................................................26
Xulosa............................................................................................................46
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati................................................................50
1

Kirish .
Mavzuning dolzarbligi. Evolyutsion taraqqiyot davomida tirik
organizmlarning turli shakllari vujudga kelib, ular hozir ham mavjuddir (sodda
o`simlik va hayvonlardan tortib odamgacha). Hayvon organizmi-ning takomili,
ularning evolyutsiyasi yangi vazifalar va shu vazifalarni bajarish uchun hosil
bo`lgan tuzilmalar rivojiga bog`liq.
O’rganilganlik darajasi. To`qimalar evolyutsiyasini o`rganuvchi fanga
evolyutsion gistologiya deyiladi. Evolyutsion gistologiyaga Rossiyada I. I.
Mechnikov asos solgan. Masalan, A. A. Zavarzin to`qimalar klassifikatsiyasiga
hayot jarayonining asosiy tomonlarini ochib beruvchi funktsional prinsiplarni asos
qilib oldi. U to`qimalarni himoya funksiyasini o`tovchi chegara to`qimaga; modda
almashinuv va tayanch-mexanik vazifani bajaruvchi i ch k i m u h i t to`qimasiga,
qisqarishni taminlovchi mushak to`qimasiga va impuls o`tkazuvchi nerv
to`qimasiga bo`ldi.
Odatda, to`qimalarning takomili ularning organizmda bajaradigan vazifasi
bilan belgilanadi. Turli hayvonlarda to`qimalar bazi belgilari bilan ajralib tursada,
juda ham ko`p mavjudotlarda muayyan to`qima turlarini ajratish mumkin.
Binobarin, to`qima evolyutsiyasi butun organizm evolyutsiyasining xususiy
ko`rinishidir.
To`qima tarixiy (filogenetik) taraqqiyot jarayonida vujudga kelib umumiy
tuzilishga ega bo`lgan, malum funktsiyani bajarishga ixtisoslashgan hujayralar va
hujayra bo`lmagan tuzilmalar majmuasidan iborat.
Tarixiy taraqqiyot natijasida 4 xil to`qima vujudga kelgan.
Epiteliy to`qimasi. 2. Ichki muhit to`qimasi (tayanch-trofik va himoya
to`qima, biriktiruvchi to`qima). 3. Mushak (muskul, to`qimasi. 4. Nerv (asab)
to`qimasi.
Bulardan epiteliy va biriktiruvchi to`qima eng qadimiy hisoblanadi.
Rivojlanishining so`nggi bosqichlarida hayvonlar tuzilishining murakkablashishi
bilan birga mushak va nerv to`qimalari takomillashadi. Mushak to`qimasi harakat
2

funksiyasini bajarishda ishtirok etsa, nerv to`qimasi hamma to`qimalarni o`zaro
bog`lab turadi. To`qimalarning hosil bo`lish jarayoni gistogenez deb yuritiladi.
Bu jarayon davomida har bir kurtakning hujayralari va hujayra shakliga ega
bo`lmagan strukturalari turli tomonga differensiallashadi (takomillashadi), hamda
bir to`qimaga xos bo`lgan maxsus tuzilmalarni va xususiyatlarni o`zida
mujassamlashtiradi. To`qimalar differentsiallashishida 4 davr tafovut etiladi. 1)
ootipik; 2) blastomer; 3) kurtak; 4) to`qima differensiallanish davrlari.
Kurs ishining vazifasi. Ootipik differensiallanish davrida bo`lg`usi kurtaklar
prezumtiv (lat. presumptio - ehtimol) - ehtimoliy qismlar holida tuxum hujayra
sitoplazmasida yoki zigotada o`z ifodasini topadi. Masalan, amfibiylarda bo`lg`usi
xordomezoderma tuxum hujayra sitoplazmasining kulrang o`roqchasi qismida
joylashadi.
Kurs ishining maqsadi. Blastomer differensiallanishda bo`lg`usi to`qima
kurtaklari maydalanayotgan blastula hujayralarining shu to`qima rivojlanishini
belgilaydigan blastomerlari differensiallanishi sifatida ko`rinadi. Ko`pchilik
hayvonlarda maydalanishning ilk davridayoq bir-biridan farq qiladigan
blastomerlar hosil bo`ladi. Blastula davrida blastula tubi, tomi va qirg`oq qismlari
blastomerlari bir-biridan farqlanadi.
Kurtak differentsiallanishida bir xil bo`lgan birlamchi homila varaqlarida
alohida tuzilishga ega bo`lgan chegaralangan qismlar hosil bo`ladi. Chunonchi,
ektodermadan nerv sistemasi kurtagi bo`lgach nerv naychasining ajralib chiqishi
bunga misol bo`la oladi.
Ilmiy va amaliy ahamiyati. To`qima differensiallanish davrida to`qima
kurtaklari to`qimaga aylanadi. Kurtakning to`qimaga aylanishi - gistogenez davrida
har bir kurtakning hujayra va hujayra bo`lmagan tuzilmalari turli yo`nalishda
ixtisoslashib, har bir to`qima uchun xos bo`lgan tuzilmalarni, fiziologik va
ximiyaviy xususiyatlarni hosil qiladi. To`qima takomilining determinatsiyasi (lat.
determinare - belgilash) asosan avloddan-avlodga o`tuvchi irsiy belgilar bilan
bog`liqdir. Irsiy omillar organizm takomilining umumiy yo`nalishini belgilaydi. Bu
esa homila o`sish davrida turli tasirlar natijasida (ichki va tashki) yangi
3

xususiyatlar hosil bo`lishini inkor etmaydi.
I-BOB. O‘simlik to‘qimalari. Hosil qiluvchi va qoplovchi to‘qimalar.
1.1.To’qimalarning kelib chiqishi va bajaradigan vazifalariga qarab xillari.
Shakli jixatdan o‘xshash bo‘lib, ma’lum bir yoki bir necha vazifani
bajaradigan hujayralar gruppasiga (to‘plamiga) to‘qima deyiladi. To‘qimalar ularni
hosil qilgan hujayralarning shakliga qarab parenxima hujayralaridan tashkil topgan
parenximatik to‘qimalar va prozenxima hujayralaridan tashkil topgan
prozenximatik to‘qimalarga bo‘linadi.
Po‘stlari bir-biriga zich taqalgan hujayralardan iborat to‘qma zich
to‘qima deyiladi, hujayra orqali yaxshi taraqqiy etgan to‘qima g‘ovak to‘qima
deyiladi. To‘qima hosil qiluvchi hujayralar po‘stlarining kimyoviy tarkibiga qarab
yog‘ochlashgan, po‘kaklashgan va x.k. deb ta’riflanadi. Xujayra po‘stlarining
qalinligiga qarab qalin devorli yoki yupqa devorli to‘qima deyiladi. Bulardan
tashqari tirik va o‘lik hujayralardan tuzilgan to‘qimalar mavjud. To‘qimalar kelib
chiqishi jixatidan 2 gruppaga: 1) Embrional va 2) Doimiy to‘qimalarga bo‘linadi:
ular birlamchi va ikkilamchi bo‘ladi. Embrional to‘qima o‘zida boshqa hujayralari
bo‘linib yana yangi hujayralarni hosil qiladi.
Rus botaniklari akademiklar Borodin, Paladin, professorlar Ivanov,
Aleksandrov va Rozdorskiylar to‘qimalarning bajaradigan vazifalariga binoan,
ya’ni fiziologik xususiyatiga asoslanib to‘qimalarni 5 gruppaga bo‘lishdi.
1. Embrional (tuzuvchi, tashkil etuvchi, yaratuvchi meristema).
2. Qoplovchi to‘qima (pokrovnaya tkan)
3. Mexanik to‘qima (mexanicheskaya tkan)
4. O‘tkazuvchi to‘qima (provodyashaya tkan)
5. Asosiy negiz to‘qma (osnovnaya tkan).
6. Hosil qiluvchi to‘qimalar (Obrazovatelnыy tkan).
O‘simliklarning o‘suvchi qismlarida bitta yoki bir nechta initsial
huayralar bo‘ladi. Masalan: qirqbo‘g‘im, qirqquloq poyasining uchida bitta initsial
4

hujayra, gullik o‘simliklar ildizining, poyasining uchida bir nechta initsial ya’ni
boshlang‘ich hujayra bo‘ladi. Initsial hujayralarning bo‘linib ko‘payib turishi
natijasida «birlamchi meristema» paydo bo‘ladi. Birlamchi meristemaning
hujayralari kariokinez yo‘lida bo‘linib ko‘payib uch xil qavat hujayralarni paydo
qiladi.
1. Tashqi qavati - Dermatogen
2. O‘rtacha qavat - Periblema
3. Ichki qavat - Pleroma
Dermatogendan birlamchi qoplovchi to‘qima - epiderma
Periblemadan ildiz poyalarining po‘stloq qismi.
Pleromadan ildiz poyalarning markaziy silindr qismi hosil bo‘ladi.
Birlamchi meristemadan paydo bo‘lgan to‘qimalarning hammasi birlamchi to‘qima
deb ataladi. Bir pallalik o‘simliklarning to‘qimalari birlamchi to‘qima. Ikki pallali
o‘simliklarda birlamchi va ikkilamchi to‘qimalar bo‘ladi. Ikkilamchi to‘qimalarni
ikkilamchi meristema-kambiy va fellogenlardan paydo bo‘ladi. Birlamchi
meristema o‘simliklarni asosan bo‘yiga o‘stiradi. Ikkilamchi meristema (k. Va f.)
o‘simliklarni asosan eniga o‘stiradi. Meristemalar joylanish jixatidan ham 3
gruppaga bo‘linadi.
Birlamchi meristema. Kelib chiqishga ko‘ra hosil qiluvchi to‘qimalar va
ikkilamchi to‘qimalarga bo‘linadi. Birlamchi meristema urug‘ murtagida, poya,
ildiz va ularning uchlarida yon poyalar hamda kurtaklarda joylashib, yangi
organlar-ning hosil bo‘lishini shuningdek o‘simliklarning bo‘yiga o‘sishini
ta’minlaydi.
Ikkilamchi meristema. Ikkilamchi meristemaga boylamlar va probka
kambiy yoki fellogen kiradi. Boylamlararo kambiy o‘simlik organlarining eniga
o‘sishini ta’minlaydi, fellogen esa ikkilamchi to‘qima peridermani hosil qiladi.
O‘sayotgan meristema tik hujayralar po‘stini tarkibida 92,5% suv qolgan 7,5%
quruq qismining tarkibida pektin gemitsellyuloщgemitsellyuloza, protein va shu
kabi moddalar uchraydi. Bu hujayralarning yadrosi ham katta bo‘ladi. Yadro
hajmining hujayra sitoplazmasi hajmiga nisbati 3/2 - 4/3 ni tashkil etadi.
5

Meristema hujayrasida ko‘pincha 1 ta yadrocha bo‘lib, uning tarkibida proteindan
tashqari RNK, fosfolipidlar, oltingugurt, kaliy, kalsiy bor.
1. Tepa meristema (verxushechnaya - Apikal-meristema).
2. Yon meristema (Bokovaya meristema - Lateral - meristema) Bunga
kambiy va fellogen kiradi.
3. Oraliq meristema (Vstavochnaya meristema -Interkolyar meristema).
Bular g‘alladoshlarni poyasidagi bo‘g‘im oralig‘i bo‘ladi.
Tepa meristema. (Apikal)
Bu meristema hisobiga organlar doimo bo‘yiga o‘sib turadi. Apikal
meristemaning tuzilishi turli organlarda har xil. Apikal meristemada 3 xil
to‘qimalar:
1) protoderma - qoplovchi to‘qima;
2) prokambiy - o‘tkazuvchi to‘qima
3) meristema - asosiy tuqima, hosil qiluvchi gruppa hujayralar
mavjud.
Yon meristema. (Lateral meristema).Yon meristema kelib chiqishi jihatidan
ikkilam-chi meristema bo‘lib, u ko‘p yillik, ikki pallali o‘simliklar ildizi va
poyasining ksilema hamda floema qismining o‘rtasida - ular yuzasiga parallel
bo‘lib joylashadi va u kambiy deyiladi. Yon meristema organlarning eniga
o‘sishini ta’minlaydi.
Oraliq meristema (Interkolyar meristema)
Bu meristema poya bo‘g‘im oralig‘ining bazal qismida, ya’ni ostida
hamda bargda hosil bo‘ladi. Interkolyar o‘sish keng tarqalgan u qirqbo‘g‘im,
shuningdek, qo‘ng‘irboshdoshlar o‘simliklarda, seldergullilar va shu kabi boshqa
ikki pallali larning vakillarida bo‘ladi.
Meristema avvalo urug‘ning embrionida vujudga keladi. Urug‘ning unib
chiqishida meristema ayrim uchastkalarga bo‘linib ketadi. Bular xar bir poyaning,
ildizning uchida, xar bir bargning asosiy qismida va poyalarini bo‘g‘im
oraliqlarida joylashgan bo‘ladi. Meristemaning hujayrasi yupqa va silliq parda
bilan o‘ralib olgan. Pardasi toza sellyulozadan tuzilgan. Bunda suberin, lignin
6

yo‘q. Hujayrasining ichi protoplazma bilan to‘lgan. Yadrosi hujayraning
markazida joylashgan. Vakuola va plastidlar boshlang‘ich davrlardagina bo‘lgan.
Ikkilamchi meristema - fellogendan ikkilamchi qoplovchi to‘qima
paydo bo‘ladi.

1.2.Hujayraning ko‘payishi
O‘simlik hujayrasi asosan 2 xil yo‘lda bo‘linib ko‘payadi.
1. Oddiy yo‘lda bo‘linish. Amitoz
2. Murakkab bo‘linish. Mitoz
Bakteriyalar hamda ba’zi suv o‘tlari oddiy yo‘lda bo‘linib ko‘payadi.
Prof. Karolinskaya 1947 yil gulli o‘simliklarning ham ba’zi birlari oddiy yo‘lda
bo‘linishligini ko‘rsatadi.
Buni piyozni po‘stida va ba’zi bir o‘simliklarning poyasida ko‘rish
mumkin. Hujayraning murakkab yo‘lda bo‘linishi o‘z galida 2 ga bo‘linadi.
1. Kariokinez yo‘lda bo‘linish.
2. Reduksion yo‘lda bo‘linish.
O‘simliklarning vegetativ organlarining (ildiz, poya, barg) hujayralari
Kariokinez yo‘lda ko‘payadi. O‘simlikning generativ organlari (gul, meva, urug‘)
ning hujayralari reduksion yo‘lda bo‘linadi.
K A R I O K I N YE Z
Kario - yadro, kinez - o‘zgarish. Hujayraning kario-kinez yo‘lda
bo‘linib ko‘payishini 1874 yilda Moskva universitetining prof. Chistyakov topdi.
Hujayra kariokinez yo‘lida bo‘lingan, o‘z boshidan 4 ta davrni kechiradi:
1. Profaza
2. Metofaza
3. Anafaza
4. Telofaza
7

Yadro profazada yadroning xromatin moddadan xro-mosoma vujudga
keladi. Xromosomaning borligini 1871 yilda Moskva universitetining prof.
Chistyakov topgan. Xromasomaning soni har xil o‘simlik hujayrasida har xil
bo‘ladi. Xromosomaning shakli taqasimon bo‘ladi. Xromasomaning bo‘yi 20 mk,
eni 3 mk. Xromasomaning soni va sifatini tashqi muhit hamda odamlar ta’sirida
o‘zgartirish mumkin. Rus olimlari xromasoma sonini o‘zgartirish bilan bahorgi
bug‘doyni kuzgi bug‘doyga aylantirganlar.
(bahorgi) 28 ta xromosoma
(kuzgi) 42 ta xromosoma
Metafaza yadroning pardasi va yadrocha erib ketadi.
Xromosomalar hujayraning markaziga to‘planadi. Bu fazada
xromosomalar uzunasiga har qaysisi o‘rtasidan 2 ga bo‘linadi. Demak,
xromosomalarning soni 2 marta oshdi.
Anafaza xromosomalarning yarmi hujayraning bir tomoniga, ikkinchi
yarmi 2 tomoniga joylashadi. Xromosomalar bir - birlari bilan axromatin iplari
yordamida tortilib turadi. Demak, bu faza xromosomalar hujayralarning 2 ta
qutbiga joylashadi.
Telefazada hujayraning har ikkala tomonidan 1 tadan 2 ta yadro hosil
bo‘ladi. Shundan so‘ng hujayra o‘rtasidan 2 ga bo‘linadi. Natijada, «bitta ona
hujayradan 2 ta qiz hujayrasi hosil bo‘ladi».
Ona hujayraning xromosomalarining soni qiz hujayralarining
xromosomalar soni bilan teng bo‘ladi.
R YE D U K S I O N
Hujayraning reduksion yo‘lda bo‘linishi 2 tipdan iborat:
1. Geterotipik
2. Gomeotipik
Reduksion bo‘linishda ham yadro 4 davrni boshidan kechiradi:
Reduksion bo‘linishning geterotipik tipida metafazada xromasomalar 2 ga
bo‘linmaydi. Shuning uchun ham geterotipikbo‘linishning oxirgi davri telofazada
hosil bo‘lgan qiz hujayralarda xromasoma-larning soni ona hujayrasinikidan 2
8

marta kam bo‘ladi. Hosil bo‘lgan hujayra diploid reduksion
bo‘linishninggomeotipik tipda hosil bo‘lgan qiz hujayralar yadrosi yana bo‘lina
boshlaydi. Bu bo‘linish kariokinezga o‘xshash bo‘ladi, ya’ni metafazada
xromasomalar o‘rtasidan 2 ga bo‘linishadi. Bu tipda 1 ta ona hujayradan 4 ta qiz
hujayra hosil bo‘ladi. Bu hujayralarning tetrada deyiladi. Qiz hujayralar-ning
xromasomalari soni ona hujaylarning xromoso-masi sonidan 2 marta kam bo‘ladi.

II-BOB.To’qimalarning fiziologik va reparativ regeneratsiyasi
2.1.Epiteliy to`qimasi . epiteliy to`qimasining umumiy xarakteristikasi
vaklassifikatsiyasi
Epiteliy to`qimasi chegaralovchi to`qima bo`lib, tana yuzasini, hazm qilish
nayining, nafas va siydik chiqarish yo`llarining ichki yuzasini qoplab turadi. Jigar,
me’da osti bezi va shuningdek organizmdagi boshqa ko`pgina bezlarning tarkibiga
kiradi. Seroz pardalar ham epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy to`qimasi himoya,
sekretor, so`rish va ekskretor funktsiyalarni bajarishga moslashgan. Ichak
bo`shlig`ida fermentlar ta’sirida parchalangan oqsil, uglevod, yog`lar monomerlar
holida hamda suv va mineral tuzlar ximus tarkibidan ichak epitelial hujayralari
orqali qon yoki limfaga so`riladi. Modda almashinish natijasida hosil bo`lgan
qoldiq mahsulotlar ham epiteliy hujayralari orqali organizmdan tashqariga
chiqariladi (e k s k r ye-tsiya.) Ekskretsiya asosan o`pkada (karbonat angidrid va
qisman suv ajraladi), buyrakda (mochevina, siydik kislotasi ajraladi), terida (ter
bilan suv va 5-10% mochevina ajraladi) ke-chadi.
Epiteliy to`qimasi chegara to`qima bo`lganligi uchun u o`zining ostida
joylashgan to`qimalarni turli ta’sirlardan (kimyoviy, mexanik) himoya qiladi.
Jarohatlanmagan teri epiteliysi turli zaharli moddalarni va mikroblarni
o`tkazmaydi. Epiteliy to`qimasi sekret ishlab chiqarish qobiliyatiga ham ega.
Me’da shilliq qavatini qoplovchi epiteliy to`qimasining mahsuloti me’dani
9

mexanik va kimyoviy ta’sirlardan saqlasa, me’da-ichak nayi bo`ylab joylashgan
epiteliy hujayralari esa oziq moddalarning parchalanishida va so`rilishida muhim
o`rin tutadi.
Epiteliy to`qimasi homila taraqqiyotida har uchala homila varaqlaridan
(ekto, ento- va mezodermadan) hosil bo`ladi. Ilk bor hosil bo`lgan epiteliy
hujayralari homilaning rivojlanishi uchun sharoit yaratib beradi. U orqali homila
va ona organizmi o`rtasida modda almashinishi ta’minlanadi.
Epiteliy to`qimasining kelib chiqishi va bajaradigan funktsiyalarining har xil
bo`lishiga qaramasdan, boshqa to`qimalardan farq qiladigan umumiy belgilari ham
mavjud.
1. Epiteliy to`qimasi zich joylashgan plast holidagi hujayralar to`plamidan
iborat, hujayralararo modda deyarli bo`lmaydi.
2. Epiteliy to`qimasi doimo bazal membranada yotadi.
3. Epiteliy hujayralari bazal membranada joylashganligi uchun ular qutbli
differensiallash xususiyatiga ega. Epiteliy hujayralarining apikal va bazal qismlari
tafovut etilib, bu qismlar tuzilishi va funksiyasi bilan bir-biridan fars qiladi.
4. Epiteliy to`qimasida q o n t o m i r l a r bo`lmaydi, hujayralar bazal
membrana orqali biriktiruvchi to`qimadan siffuz yo`l bilan oziqlanadi.
5. Epiteliy to`qimasi yuqori darajada q a y t a t i k l a n i s h xususiyatiga
ega.
Epiteliy kelib chiqishi, tuzilishi va funktsiyasi jihatidan bir necha marta
klassifikatsiya qilingan, shulardan keng tarqalganlari morfofunktsional va
filogenetik klassifikatsiyalardir.
Filogenetik klassifikatsiya bo`yicha epiteliy to`qimasi 5 ga bo`linadi: 1) teri
epiteliysi; 2) ichak epiteliysi; 3) buyrak epiteliysi; 4) selomik epiteliy; 5)
ependimoglial epiteliy.
Terining epiteliy to`qimasi ko`p qavatli bo`lib, himoya funktsiyasini
bajaradi. Ichakning epiteliy to`qimasi bir qavatli bo`lib, himoya va so`rish
funktsiyasini o`taydi. Buyrakning epite-liy to`qimasi bir qavatli bo`lib, modda
almashinuvida hosil bo`lgan organizm uchun kerak bo`lmagan oxirgi
10

maxsulotlarning chiqarilishida ishtirok etadi. Selomik epitelial to`qima seroz
«o`shliqlarni qoplashdan tashqari, jinsiy hujayralarning hosil bo`lishida ham
qatnashadi. Ependimoglial epitelial to`qima nerv naychasidan rivojlanib, sezgi
organlari tarkibiga kiradi, miya qorinchalarini va orqa miya kanalining devorini
qoplaydi.
Morfofunktsional klassifikatsiya bo`yicha epiteliyning quyidagi turlari
farqlanadi:
Epiteliy doimo bazal membranada joylashadi. Bazal membrana yoki bazal
plastinka epiteliy va biriktiruvchi to`qima orasida joylashuvchi parda bo`lib,
qalinligi 80-100 nm ga teng. U karbonsuvdan, oqsil, glikozaminoglikan va
kollagen tolalardan tashkil topgan.
Epiteliy to`qimasi hujayralarining bazal membrana bilan munosabatiga
qarab bir va ko`p qavatli bo`ladi. Bir qavatli epiteliy hujayralarining barchasi bazal
plastinka bilan bevosita bog`langan. Ko`p qavatli epiteliyda esa bazal plastinkaga
faqat pastki qavat hujayralari tegib turadi. Bir qavatli epiteliy o`z navbatida bir
qatorli va ko`p qatorli bo`ladi. Bir qatorli epiteliyda hamma hujayralar bir xil
balandlikka ega bo`lib, ularning yadrolari bir tekislikda joylashadi (44-rasm). Ko`p
qatorli epiteliyda hamma hujayralar bazal membranaga tegib tursa ham, ular bir xil
katta-kichiklikda emas va yadrolari turli tekislikda yotadi. Ko`p qavatli yassi
epiteliy muguzlanuvchi va muguzlanmaydigan bo`ladi. Yuqori qavat hujayralari
muguz tanachalarga aylanuvchi ko`p qavatli epiteliy muguzlanuvchi epiteliy deb
ataladi. Muguzlanish jarayoni kechmaydigan, ya’ni muguz tangachalar hosil
bo`lmaydigan ko`p qavatli epiteliy muguzlanmaydigan epiteliy deb ataladi. Ko`p
qavatli epiteliyning maxsus turi o`zgaruvchan epiteliydir. Bu epiteliy ba’zi
a’zolarning (m: siydik qopchasi) devorining cho`zilgan yoki cho`zilmaganligiga
qarab o`z ko`rinishini o`zgartirib turadi va shuning uchun ham o`zgaruvchan
epiteliy deb ataladi.
Epiteliy to`qimasining hujayralari turli xil shaklda bo`ladi. Masalan, yassi,
kubsimon, silindrsimon va maxsus tuzilmalari bilan boshqa to`qimalarning
hujayralaridan farqlanib turadi. Hujayralarning differensiallanishi natijasida
11

maxsus tuzilmalar paydo bo`ladi. Epiteliy to`qimasining maxsus tuzilmalariga:
hilpillovchi kiprikchalar, ichak enterotsit hujayralarining mikrovorsinkalari va x i
vch i n l a r kiradi. Bu maxsus tuzilmalarning tuzilishi va funktsiyasini har bir
epiteliyni o`rganish davomida ko`riladi («Sitologiya» bo`limiga q.).
1-rasm.Bir qavatli bir qatorli epiteliy turlari (sxema).
a -bir qavatli yassi epiteliy; b -bir qavatli kubsimon epiteliy; v -bir qavatli
silindrsimon epiteliy; g - bir qavatli silindrsimon jiyakli epiteliy (A. Xem, D.
Kormak, 1982, Yu. I. Afanasyevdan, 1989).
Epiteliy to`qimasi hujayralarining sitoplazmasida xususiy organella
tonofibrillalar uchraydi. Hujayralarning yon yuzasida desmosomalar («Hujayra
yuzasining maxsus tuzilmalari» ga q.) va ularning birlashtiruvchi plastinkasiga
tegib yotuvchi tonofibrillalar joylashadi.
Epiteliy hujayralarining sitoplazmasida shakli va qaysi organda
joylashganligidan. qat’i nazar umumiy va maxsus organellalar bo`ladi. Hujayra
yadrosining shakli hujayraning shakliga bog`liq bo`lib, ko`pincha, dumaloq, oval
va yassi bo`ladi.
Mitoxondriylar kalta tayoqcha shaklida bo`lib hujayra yadrosi atrofida
joylashadi. Oqsil sintezida ishtirok etadigan hujayralarda donador endoplazmatik
to`r yaxshi rivojlangan bo`lib, ko`pincha hujayraning bazal qismida va yadro
atrofida joylashadi. Sekretsiya jarayonida qatnashadigan hujayralarda Golji
kompleksi kuchli rivojlangan bo`lib, hujayra yadrosining ustida yotadi. Epiteliy
hujayralari bazal membranada joilashganligi sababli, ularda ikkita qutb tafovut
qilinadi; b a z a l va a p i k a l q u t b l a r. Bu ikkala qutblar tuzilishi jihatidan bir-
12

biridan farq qiladi («Hujayra yuzasining maxsus tuzilmalari» ga q.). Apikal qismi
turli maxsus tuzilmalar bo`lganligi (mikrovorsinkalar, kiprikchalar) va turli
sekretor kiritmalarning mavjudligi bilan bazal qismdan farqlanib turadi.
Epiteliy to`kimasining hujayralari o`zaro desmosomalar, interdigitatsiya va
sementlovchi modda yordamida bog`lanadi.
Bir qavatli bir qatorli epiteliy. Bu epiteliy tuzilishini ta’riflanganda
ko`pincha «bir qatorli» termini tushirib qoldiriladi va faqat «bir qavatli epiteliy»
deb yuritiladi. Hujayralarning shakliga qarab bir qavatli y a s s i, k u b s i m o n, s
i l i n d r s i m o n yoki prizmatik epiteliylar tafovut qilinadi.
Bir qavatli yassi epiteliy - mezoteliy (45-rasm). Mezoteliy tananing
ikkilamchi bo`shlig`i yoki selom bo`shlig`ini hosil qiluvchi mezodermaning
hosilasidir. Mezoteliy seroz pardalar - plevra va qorin pardasining pariyetal va
vistseral varaqlarini, yurak oldi xaltachasi devorlarini qoplab turadi. Mezoteliy
hujayralari (masalan, charvining yaxlit preparati) ust tomondan qaraganda notekis
chegarali va turli shaklda ekanligi yaqqol ko`rinadi. Bu hujayralarning ikki yoki
uchta yassilashgan yadrolari bo`lib, ular joylashgan joy bir oz bo`rtib turadi.
Elektron mikroskopik tekshirishlar natijasida yassn epiteliy hujayralarining qorin
bo`shlig`iga qaragan erkin yuzasida mikrovorsinkalar borligi aniqlandi.
Mikrovorsinkalar mezoteliy yuzasini ancha kengaytiradi. Hujayralar bir-biri bilan
desmosomalar yordamida bog`lanadi.
Mezoteliy yuzasi silliq bo`lganligi sababli ichak peristaltikasida, yurakning
qisqarishi, o`pkaning nafas ekskursiyasida organlarning sirpanma harakatlarida„
muhim rol o`ynaydi, hamda organlarning o`zaro yopishib qolmasligini ta’minlaydi.
Bundan tashqari, mezoteliy hujayralari fagotsitoz qilish xususiyatiga ham ega.
Masalan, ular yot zarrachalarni, mikroblarni, melanin kiritmalarini qamrab oladi.
Shuning uchun ham epitelny to`qimasi biriktiruvchi to`qima va tana bo`shliqlari
o`rtasidagi «seroz-gemolimfatik to`siq»ni hosil qilishda ishtirok etadi.
Mezoteliy yuksak fiziologik qayta tiklanish qobiliyatiga ega. Mezoteliy
hujayralarining o’ziga xos xususiyati ulardagi dekompleksatsiya jarayonidir. Bu
jarayon davomida hujayralarda desmosomalar yemiriladi, hujayralar qisqarib
13

yumaloqlashadi va bazal membrana bilan aloqasi uziladi. Natijada hujayralar tana
bo’shlig’iga ajraladi. Fiziologik holatlarda hujayralarning 4-6 % bo’shliq
(peritoneal) suyuqlig’ida muallaq holatda uchraidi. Ajralib tushgan hujayralar
o’rnini qo’shni hujayralar surilib to’ldiradi. Ularning atrofida esa boshqa
hujayralarning bo’lishini ko’rish mumkin.
Mezoteliyning shikastlangandan keyingi qayta tiklanishi turli xil
umurtqalilarda turlicha bo`ladi. Masalan, sut emizuvchi hayvonlarda
mezoteliyning shikastlanishi seroz pardalarni yallig`lanishga olib keladi. Bu paytda
hujayralar shishib, ular orasidagi bog`lanish bo`shashadi va hujayralar degenerativ
o`zgarishlarga uchrab ajralib tushadi. Shikastlangan joyning yonida hujayralarning
mitoz bo`linishi ko`rinadi va pirovardida ko`p yadroli hujayralar paydo bo`ladi.
Hujayralarning shikastlangan joyga sekin-asta surilishi natijasida ajralib tushgan
hujayralar o`rni to`lib boradi. Patologik holatlarda esa ajralib tushgan hujayralar
o`rnida teshikchalar hosil bo`ladi va ular stomatalar deb ataladi.
Bir qavatli kubsimon epiteliy. Buyrak kanalchalarida, bezlarning chiqaruv
naylarida, kichik bronxlarda uchraydi (46-rasm). Kubsimon hujayralarning yadrosi
dumaloq shaklda bo`lib, uning markazny qismida joylashadi (47-rasm).

2-rasm. Bir qavatli yassi epiteliy. Kumush nitrat va gematoksilin bilan
bo`yalgan.
0b. 40. ok. 10. 1-mezoteliy hujayra yadrosi; 2-mezoteliy hujayralarining
chegarasi.
14

3-rasm. Bir qavatli kubsimon epiteliy. Buyrak preparati. Gematoksilin-eozin
bilan bo`yalgan. 0b. 20. Ok. 10.
1-siydik yig`uv naychasining ko`ndalang kesmasi; 2- kubsimon epiteliy
hujayralari 3- yadro; 4-biriktiruvchi to`qima.
Terminal bronxiolani qoplagan kubsimon hujayralarning apikal qismida
kiprikchalar ko`rinadi. Buyrak kanalchalarining devorida joylashgan
hujayralarning apikal qismida esa jiyak bo`lib, u barmoqsimon o`simtalardan -
mikrovorsinkalardan tuzilgan, ular so`rilish yuzasini kengaytiradi.
Bir qavatli silindrsimon yoki prizmatik epiteliy asosan hazm qilish, siydik
ajratish va tanosil organlarida uchraydi; me’da, ichak, o`t pufagining ichki yuzasi,
jigar va me’da osti bezining chiqaruv naylarini, buyrak kanalchalarini, bachadon
va bachadon nayini qoplaydi.
Bir qavatli silindrsimon epiteliy bir-biriga zich joylashgan baland prizmatik
shakldagi hujayralardan tashkil topgan (48-rasm). Me’daning yuza qavatida
joylashgan hujayralar shilliq sekret ishlaydigan hujayralar qatoriga kiradi (49-
rasm). Ichak epiteliysida ayrim hujayralar shilliq sekret ishlaydi. Ular sekret bilan
to`lgan vaqtda apikal qismi kengayadi, bazal qismi esa ingichka bo`lib qoladi va
natijada qadah shaklini oladi. Bunday hujayralar qadahsimon hujayralar deb
ataladi. Me’dadagi prizmatik va ichakdagi qadahsimon hujayralar ishlab chiqargan
shilliq moddasida kislotali va neytral glikozaminoglikanlar aniqlangan. Ular
hujayralarni kimyoviy va mexanik ta’sirotlardan saqlaydi.
Ichak epiteliysida so`rish jarayonida ishtirok etadigan hujayralar mavjud.
Oddiy mikroskop orqali kuzatilganda prizmatik hujayralarning apikal yuzasi
(ingichka va yo`g`on ichak, o`t pufagi) jiyak bilan qoplanganligini ko`rish
mumkin. Shuning uchun ham bunday epiteliy bir qavatli silindrsimon jiyakli
15

epiteliy deb yuritiladi. Elektron mikroskop yordamida jiyak barmoqsimon
o’simtalardan - mikrovorsinkalardan tashkil topganligi aniqlangan.
4-rasm. Bir qavatli kubsimon epiteliy. Buyrak siydik yig’uv naychalari
hujayralarining electron mikrofotogrammasi. X 12500.
1 - yadro; 2 - mitoxondriya; 3 - yiguv naychasining bo’shligi.
( « Hujayra yuzasining maxsus tuzilmalari » ga q.). Mikrovorsinkalar hisobiga
epiteliy hujayrasining so’ruvchi yuzasi bir necha marta oshadi. Gistoximiyaviy
reaktsiyalar prizmatik epiteliy hujayrasi jiyaklari glikozaminglikanlar va ishkoriy
fosfatazalarga boyligini ko’rsatadi.
Bir qavatli ko’p qatorli epiteliy. Bu epiteliy nafas yullarining devorini va
jinsiy sistemaning ayrim qismlarini qoplaydi. Bu epiteliyda har bir hujayra bazal
membranada yotadi, hujayralarning shakli turlicha va shu sababli yadrolari har xil
tekislikda yotadi Kekirdak epiteliysida kiprikli silindrsimon, qadahsimon, yirik va
kichik qo’shimcha hujayralar hamda endokrin hujayralar tafovut qilinadi.
Qo’shimcha hujayralar o’zining keng yuzasi bilan bazal membrane tegib turadi.
Kiprikli hujayralar bazal membranaga o`zining ingichka qismi bilan tegib turadi,
keng yuzasi esa kekirdak teshigiga qaragan bo`ladi.
16

5-rasm. Bir qavatli silindrsimon epiteliy. Me’da shillik qavatidan
tayorlashgan. Ob.60,ok.10.
1 - silindrsimon hujayralar; 2 - yadro; 3 - biriktiruvchi to’qima
Kiprikli hujayralarning apikal yuzasida kiprikchalar bo`lib, har bir hujayrada
250 atrofida uchraydi. Kiprikchalarning harakatlanishi shilliq sekretning siljishiga
ta’sir qiladi. Shilliq sekret bilan tashqaridan kirgan chang zarralari ham chiqariladi.
Elektron mikroskopda kiprikchalar 2 ta markaziy va 9 juft periferik («Hujayra
markazi, sentrosoma»ga q.) mikronaychalardan iboratligi aniqlangan (52-rasm).
6-rasm. Silindrsimon hujayralar. Me’da tubining shillik qavatini qoplovchi
hujayralar. Elektron mikrofotogramma. X 7500.
1 - silindrsimon hujayra; 2 - yadro; 3 - secretor donachalar.
7-rasm. Bir qavatli silindrsimon jiyakli epiteliy. Ingichka ichak kriptasi.
Elektron mikrofotogramma. X 12.500.
1-silindrsimon hujayraning apikal yuzasidagi mikrovorsinkalar; 2-yadro; 3-
mitoxondriya.
17

8- rasm. Bir qavatli ko`p qatorli kiprikli epiteliy (sxema).
1 - hilpillovchi kiprikchalar; 2 - qadahsimon hujayralar; 3- kiprikli
hujayralar; 4, 5 - katta va kichik qo’shimcha hujayralar; 6 - bazal membrana; 7-
biriktiruvchi to`qima
(Yu. I. Afanasyevdan 1989).
9- rasm. Kiprikcha. 2-22. Odam traxeyasi epitelial hujayrasi kiprikchasining
ko`n- dalang kesmasi. Elektron mikrofotogramma. x 144.000.
1-hujayra qobig`i; 2-mikronaychalarning markaziy jufti; 3-
mikronaychalarning periferik -juftlari; 4-qo`lchalar; 5-radial spitsalar; b-shporalar
(pixlar). A, B, C, D, E- belgilar 2-23- rasmda keltirilgan sxematik tuzilishining
turli sohalariga mos keladi. 2-23. Kiprikcha va bazal tanachadagi
mikronaychalarning sxematnk tuziinshi. A-kiprikchaning uch qismi; B-
kiprikchaning tor qismi; C-kiprikchaning o’rta qismi; D- kiprikchaning bazal
tanachaga o`tadigan tor qismi; E-bazal tanacha (Rodindan).
Ko`p qavatli epiteliy asosan himoya funktsiyasini bajaradi, shuning uchun
ham u tananing ko`proq tashqi ta’sirotlarga uchraydigan joylarini qoplaydi. U
terining yuzasini, og`iz bo`shlig`ini, qizilo`ngach, ko`zning muguz pardasini,
buyrakning kosachasi, siydik pufagi, siydik chiqaruv yo`li va qinni qoplaydi. Ko`p
qavatli yassi epiteliy qavatma-qavat joylashgan hujayralardan tuzilgan, uning faqat
bazal qavatidagi hujayralari bazal membranada yotadi. Ko`p qavatln epiteliy 3
18

turga bo`linadi: 1) ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy; 2) ko`p qavatli
yassi muguzlanadigan epiteliy; 3) o`zgaruvchan epiteliy.
Ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy. Bu epiteliy og`iz
bo`shlig`ining ichki yuzasini, qizilo`ngachning shilliq qavatini va ko`zning muguz
pardasini qoplaydi (53-rasm).

10-rasm. Ko`p qavatli yassi muguzlanmaydigyan epiteliy. Ko`z muguz
pardasi. Gematoksilin-eozin bilan bo`yalgan. 0b. 40. ok.10.
1- bazal hujayralar qavati; 2 - tikanaksimon hujayralar qavati; 3 - yassi
hujayralar qavati; 4-bazal membrana; 5-biriktiruvchi to`qi.ma.
54- rasm. Kup qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliy (sxema). 1-muguz
qavat; 2-yaltiroq qavat; 3 - donador hujayralar qavati; 4 - tikanaksimon hujayralar
qavati; 5-bazal qavat; 6 -bazal membrana; 7 -biriktiruvchi to`qima; 8-melanotsit
(Yu. I. Afanasyevdan, 1989).
U quyidagicha tuzilishga ega;. bazal membrana ustida silindrsimon
shakldagi bazal qavat hujayralari yotadi. Uning ustida bir necha qavat bo’lib
joylashgan ko`p qirrali hujayralarni ko`ramiz. Bu qavat tikanaksimon hujayralar
qavati deb yuritiladi. Tikanaksimon hujayralar orasida hujayralararo ko`prikchalar
mavjud. Elektron mikroskop orqali tekshirilganda bu ko`prikchalar sitoplazmatik
o`simtalardan tashkil topganligi aniqlangan. Bu o`simtalar bir-biriga zich tegib
turadi va bu yerda desmosomalar uchraydi. Desmosomalar hujayralarni o`simtalar
orqali o`zaro bog`lab turadi. Bazal va tikanaksimon hujayralarning sitoplazmasida
maxsus organellalar - tonofibrillalar joylashgan. Tonofibrillalar ingichka (5-6 nm)
tonofilamentlardan tashkil topgan bo`lib, oqsil tabiatiga ega. U bazal hujayralarda
epiteliy yuzasiga perpendikulyar, yuqori qavat hujayralarida hujayra yuzasiga
parallel yotadi va ularda tayanch funktsiyasini bajaradi. Epiteliyning eng yuza
19

qavatida yassilashgan hujayralar joylashgan. Bu hujayralar o`zining hayot siklini
tugatib muguzlanmay tushib ketadi, shuning uchun ham bu muguzlan-maydigan
epiteliy deyiladi.
Ko`p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliy. Bu epiteliy terining epidermis
qavatini tashkil qiladi. U bir necha qavat joylashgan hujayralardan tuzilgan.
Morfofunksional xususiyatlariga qarab 5 ta qavat tafovut qilinadi: bazal qavat,
tikanaksimon hujayralar qavati, donador, yaltiroq va muguz qavatlar (54-rasm).
Bazal va tikanaksimon hujayralar qavati ko`p qavatli yassi
muguzlanmaydigan epiteliydagi birinchi va ikkinchi qavatlarning tuzilishiga
o`xshaydi.
Donador qavat sitoplazmasi keratogialin donachalarini tutuvchi yassi
hujayralardan tashkil topgan. Keratogialin fibrillyar oqsil bo`lib, u keyinchalik
keratinga aylansa kerak.
Yaltiroq qavat asosan kaft va tovon terisida uchraydi. Bu qavat yadro
tutmagan, sitoplazmasi oqsil modda - eleidin bilan to`lgan 3-4 qavat yassi h u j a y
r a l a r d a n iborat. Eleidin yaxshi bo`yalmaydi, lekin kuchli nur sindirish
xususiyatiga ega. Shuning uchun hujayralar chegarasi anits bilinmaydi va bu qavat
preparatda rangsiz yaltiroq tasma holida ko`rinadi. Yaltiroq qavat hujayralari
muguz tangachalar hosil bo`lishidagi bir holatdir.
Muguz qavat yassi muguz tangachalardan iborat. Ularning tarkibida havo
pufakchalari va muguz modda-keratin bo`ladi. Hujayralarning muguz
tangachalariga aylanishi ularning nobud bo`lishi bilan boradi. Yadro va sitoplazma
organellalari parchalanadi, yaltiroq qavat bor joyda eleidindan, boshqa qismlarda
esa tonofibrilla materialidan keratin hosil bo`ladi. Yassi muguz tangachalar doimo
tushib, uning o`rniga pastki qavatdagi hujayralar siljib keladi. Buning hisobiga
epiteliy doimo tiklanib turadi. Bazal va tikanaksimon hujayralar bo`linib, ko`payib
differentsiallashadi hamda muguzlanish protsessiga uchraydi va tushib ketadi,
uning o`rnini boshqa hujayralar to`ldiradi. Bu jarayon fiziologik regeneratsiya
deyiladi.
Uzgaruvchan epiteliy. Uzgaruvchan epiteliy siydik yo`llarining, buyrak
20

kosachasi va jomi, siydik pufagining ichki yuzasini qoplab turadi (55-rasm).
A’zolarning siydik bilan to`lgan va to`lmaganligiga qarab epiteliy qavati o`z
shaklini o`zgartirib turadi. Uzgaruvchan epiteliyda 3 qavatni farq qilish mumkin:
bazal, oraliq va yopqich qavatlar. Bazal qavat mitoz yo`li bilan ko`payadigan
mayda hujayralardan iborat. Bular kambial, differentsiyallashmagan, sitoplazmasi
bazofil bo`yaladigan hujayralardir. Hujayra shakli turlicha bo`lib, chegarasi aniq
ko`rinmaydi. Oraliq qavat hujayralari bir yoki bir necha qavat hujayralardan iborat
bo`lib, noto`g`ri yoki noksimon shaklga ega. Yo pqich qavat noksimon shakldagi
ko`p yadroli yirik hujayralardan tashkil topgan.
11-rasm. O`zgaruvchan epiteliy (sxema). A - siydik pufagi devorining
cho`zilmagan holati; B-siydik pufagi devorining cho`zilgan holati.
1-o`zgaruvchan epiteliy; 2-biriktiruvchi to`qima (Yu. I. Afanasyevdan,
1989).
A’zo siydikka to`lib, devori taranglashganda epiteliy yupqalashadi, organ
qisqarganda esa epiteliy hujayralarining bir-birining ustiga chiqishi natijasida u
qalinlashadi va ko`p qavatli ko`rinishga ega bo`lib qoladi. Yuqoriga ko`tarilgan
hujayralar bazal membrana bilan aloqani saqlab qoladi. A’zo devori qayta
taranglashganda epiteliy hujayralari o`z joyiga tushadi va yassilanadi.
Epiteliy to`qimasi qoplovchi to`qima bo`lganligi uchun turli tashqi
ta’sirlarga uchraydi. Shu sababli epiteliy hujayralari juda tez halok bo`ladi.
Sog`lom odamda og`iz bo`shlig`i epiteliy-sida 5 minut davomida 500 ming,
ichakda esa bir sutkada 3 milliard epiteliy hujayralari tushib ketadi. Hujayralarning
juda tez va ko`plab o`lishi mitoz yo`li bilan bo`linadigan kam differensiallangan
21

hujayralar hisobiga tiklanadi.
Bir qavatli epiteliyda ayrim hujayralar bo`linish qobiliyatiga ega, ko`p
qavatli epiteliyda esa bazal qavat hujayralari va qisman tikanaksimon hujayralar
bo`linadi. Bunday yuqori bo`linish dobiliyati epiteliy shikastlanganda hamda
patologik holatlarda qayta tiklanishning asosi bo`lib xizmat qiladi.
Epiteliyning reparativ regeneratsiyasi shikastlangan joy atrofidagi
hujayralarning jadal bo`linishi hisobiga amalga oshadi. Bo`linayotgan epiteliy
hujayralari sekin-asta shikastlangan joyni to`ldira boradi va differentsiallashadi,
ya’ni o`ziga xos struktura va xususiyatga ega bo`la boshlaydi. Bunday
regeneratsiya paytida chandiq hosil bo`lmaydi. Agar shikastlangan joy bo`lsa, u
yerda avval granulyatsion to`qima (yosh biriktiruvchi to`qima) hosil bo`lib,
so`ngra epiteliy hujayralari bilan qoplanadi. Bunday hollarda shikastlangan joy
o`rnida chandiq hosil bo`ladi.
BEZLAR
Epiteliy to`qimasining yana bir asosiy vazifasi sekreg ishlab chiqarishdir.
Sekret ishlaydigan hujayralar yig`ilib, bezlarni (glandulae) hosil qiladi. Bezlarning
ko`pchiligi epiteliy hosilasidir. Faqatgina epifiz, gipofizning orqa bo`lagi va
buyrak usti bezining mag`iz qismigina nerv to`qimasidan rivojlanadi.
Agar bezlar o`z mahsulotini tashqi muhitga chiqarsa, bunday bezlar ekzokrin
bezlar deyiladi. Bunga misol qilib teri bezlari yoki hazm sistemasining o`z
mahsulotini me’da-ichakka chiqaruvchi bezlarni keltirish mumkin. Ikkinchi guruh
bezlar o`z mahsulotini organizm ichki muhitiga (qon yoki limfaga) chiqaradi.
Shuning uchun bu bezlarni endokrin bezlar deyiladi. En-dokrin bezlarga gipofiz,
qalqonsimon bez, qalqonsimon bez. oldi bezi, me’da osti bezining endokrin qismi,
buyrak usti bezi, epifiz, jinsiy bezlar kiradi.
Bezlar ko`p hujayrali va bir hujayrali bo`lishi mumkin. Bezlarning asosiy
ko`pchiligi ko`p hujayrali bezlardir. Bir hujayrali ekzokrin bezlarga qadahsimon
hujayra-lar kiradi. Bir hujayrali endokrin bezlar esa turli a’zolarda joylashgan.
Me’da-ichak sistemasidagi endokrin hujayralar juda ko`p uchraydi. Bir hujayrali
22

bezlar turli shaklda bo`lishi mumkin. Ular epitelial tasma ichida joylashsa,
endoepitelial bezlar deb yuritiladi. Agar ular epiteliydan tashqarida, ya’ni.
biriktiruvchi to`qimada joylashsa, ularni ekzoepitelial bezlar deyiladi.
Ko`p hujayrali bezlar, bezlarning asosiy qismini tashkil) qilib, ular
biriktiruvchi to`qimada joylashadi. Ko`p hujayrali ekzokrin bezlarda ikki qism: 1)
sekretor yoki oxirgi bo`lim va. 2) chiqaruv naylari farq qilinadi.
Sekretor bo`limda shu bez uchun xarakterli bo`lgan sekretor mahsulot
ishlanadi. Oxirgi bo`lim hujayralari ko`pincha bazal membranada bir qavat bo`lib
joylashadi. Faqatgina yog` bezlari oxirgi bo`limlarida bir necha qavat bo`lib
joylashgan hujayralarni ko`rish mumkin. Ba’zi bir bezlarning oxirgi bo`limida.
sekretor hujayralardan tashqari qisqarish funktsiyasini baja-ruvchi mioepitelial
hujayralar ham joylashadi.
Oxirgi bo`limda ishlangan mahsulotlar chiqaruv yo`llari orqali tashqi
muhitga chiqariladi. Chiqaruv yo`llari hujayralarn sekret mahsulotni suv va turli
mineral tuzlar, oqsil moddalar bilan boyitishi yoki chiqaruv yo`li orqali o`tayotgan
mahsulot suvini va ba’zi moddalarni so`rishi mumkin. Ko`p hujayrali bezlarning
chiqaruv yo`llari tarmoqlangan yoki tarmoqlanmagan bo`ladi. Tarmoqlanmagan
chiqaruv yo`llarini tutuvchi bezlar oddiy bezlar, tarmoqlangan chiqaruv yo`llarini
tutuvchi bezlar murakkab bezlar deb yuritiladi. Oxirgi bo`limlar ham tarmoqlangan
yoki tarmoqlanmagan bo`lishi mumkin. Agar chiqaruv nayi hamda oxirgi bo`lim
tarmoqlanmay, har qaysi chiqaruv nayi birgina oxirgi bo`lim bilan tugasa, bunday
bezlarni oddiy tarmoqlanmagan bezlar deyiladi. Agarda bir chiqaruv yo`liga bir
necha oxirgi bo`lim o`z sekretini quysa, bunday bezlar oddiy tarmoqlangan bezlar
deyiladi. Agar chiqaruv yo`llar tarmoqlangan va har bir chiqaruv yo`li bir necha
oxirgi bo`lim bilan tugasa, bunday bezlarni murakkab tarmoqlangan bezlar deb
ataladi. Oxirgi bo`lim shakliga qarab naysimon, alveolyar, naysimon-alveolyar
bezlar farq qilinadi (56-rasm).
Sekretni hujayradan tashqariga chiqarish turiga qarab bezlar m e r o k r i n, a
p o k r i n va g o l o k r i n bezlarga bo`linadi. Merokrin bezlarda hujayra ichida
hosil bo`lgan mahsulot sekretor hujayra tanasining (qobig`i bilan) butunligi
23

saqlanib qolgan diffuz holda hujayradan chiqariladi. Merokrin bezlarga ter va
so`lak bezlari misol bo`la oladi. Apokrin bezlar sekretor hujayralarining apikal
qismi sekret chiqarish davrida buzilishi bilan xarakterlanadi va hujayra-larning
apikal qismi bez mahsuloti bilan qo`shilib ketadi.
12- rasm. Ekzokrin bezlarning tuzilishi va sekret ishlash turlari (sxema).
A-epiteliy, B-biriktiruvchi 1o`qima, 1- oddiy tarmoqlanmagan naysimon
bez; 2-oddiy tarmoqlanmagan alveolyar bez; 3-oddiy tarmoqlangan
naysimon bez; 4-oddiy tarmoqlangan alveolyar bez; 5-murakkab alveolyar-
naysimon bez; 6-merokrin bez oxiri; 7-apokrin bez oxiri; 8-golokrin bez oxiri; a-
o’suvchi qavat hujayralari; b-sekret yig`ayotgan hujayra; a-parchalanayotgan
hujayra.
Apokrin bezlarga sut va apokrin yo`l bilan sekretsiya qiluvchi ba’zi ter
bezlar kiradi. Golokrin bezlarda sekret ishlash vaqtida sekretor hujayralar butunlay
parchalanadi. Nobud bo`lgan hujayralar bez mahsulotini tashkil qiladi. Odamda bu
bezlarga faqatgina yog` bezlari misol bo`la oladi. Nobud bo`lgan hujayralar o`rnini
bezning periferik qismida joylashgan kam differensiallashgan hujayralar to`ldirib
turadi (56-rasm ga q.)
Ekzokrin bezlarda ishlanayotgan sekret shilliq, oqsil, aralash shilliq-oqsil
yoki moy tabiatli bo`lishi mumkin. Oqsil ishlovchi bezlarda donador
endoplazmatik to`r kuchli rivojlangan bo`ladi va u hujayrani bazal va markaziy
o`rta qismlarini to`ldirib turishi mumkin. Sekret ishlovchi hujayralar orasida
hujayra oraliq kanalchalarini ko`rish mumkin. Bunga misol qilib, so`lak bezi oxirgi
bo`limidagi hujayralararo kanalchalarni keltirish mumkin. Ba’zan sekretor
hujayralarda hujayra ichi kanalchalari ham farq qilinadi. Bunday kanalchalar
me’da fundal bezlarida joylashgan pariyetal hujayralarda bo`ladi.
24

Bez hujayralarida hosil bo`lgan sekret vaqti-vaqti bilan tashqariga
chiqariladi, shuning uchun bez hujayralari sekretsiya jarayonining ma’lum
davrlarida o`ziga xos tuzilishga ega bo`la-di. Bez hujayralarining sekret ishlash
jarayoni bilan bog`liq bo`lgan o`zgarishiga sekretor sikl deb yuritiladi. Uni
quyidagi 5 fazaga bo`lish mumkin: 1) hujayrada sekret ishlash uchun kerak bo`lgan
moddalarning to`planishi; 2) hujayra ichidagi strukturalar ishtirokida sekretning
sintezlanishi; 3) sekretor moddaning yetilishi; 4) yetilgan sekretor moddaning
to`planishi; 5) sekretor moddaning ajralib chiqishi.
13-rasm. Sekretor moddalarning hujayradan chiqishi. Me’da fundal bezining
bosh hujayrasi. Elektron mikrofotogramma. X20.000.
1-sekretor donachalar plastinkasimon kompleks sohasida; 2-sekretor
donalar ajralib chiqish fazasida; 3 - yadro; 4 - donador endoplazmatik to`r; 5 -
bazal membrana.
Birinchi fazada qon va limfadan hujayraning bazal plazmatik qobig`i orqali
sekret ishlash uchun kerakli bo`lgan turli noorganik tuzlar, suv, aminokislotalar,
monosaxaridlar, yog` kislotalari va boshqa moddalar uning sitoplazmasiga kiradi.
So`ngra ulardan bez hujayralarining endoplazmatik to`rida organik birikmalar hosil
bo`lib, ular Golji kompleks sohasida yetiladi va shakllanadi. Golji kompleksining
sekret donachalar saqlovchi qismlari ajralib, apikal qismi sohasida to`planadi va
bez oxirgi bo`limlari bo`shlig`iga ajraladi (57-rasm). Turli bez hujayralarida
sekretor sikl ayrim fazalarining davom etish davri har xil bo`ladi.
2.2. Ichki muhit to`qimalari
25

Mezenximadan hosil bo`lib, tayanch-trofik vazifani bajaruvchi, lekin
tuzilishi bilan farqlanuvchi to`qimalar ichki muhit to`qimalari (tayanch-trofik,
biriktiruvchi to`qima) nomi bilan ifodalanadi. Bu to`qima tarkibiga qon, limfa,
siyrak va zich biriktiruvchi to`qima, retikulyar to`qima, tog`ay va suyak to`qimasi
kiradi.
Ichki muhit to`qimasini o`rganish I. I. M yechnikovning klassik
eksperimental ishlaridan boshlandi. I. I. Mechnikov birinchi bo`lib fagotsitoz
nazariyasini yaratdi.
Biriktiruvchi to`qima hujayralarining kelib chiqishi ustida taniqli rus
gistologi A.A.Mak- simov bir qator noyob eksperimental ishlar qildi va u
birinchilardan bo`lib, qon va biriktiruvchi to`qimalar genetik va funkional nuqtai
nazardan bir ekanligini isbotladi. Sovet olimi A. A. Z a v a p z i n va uning
o`quvchilari tomonidan yillar davomida biriktiruvchi to`qima va. qon hujayralari
ustida olib borilgan izlanishlar bir qator yangi fikrlar tug`dirdi. Jumladan, u
struktura bilan funksiya-ning birligini ta’kidlab, retikulo-endotelial sistemannng
organizmdagi rolini chuqur va asosli qilib ko`rsatib berdi.
Biriktiruvchi to`qima haqidagi fikrlarning rivojlanishiga sovet olimlari A. A.
Bogomolts, G. K. Xrushchov, N. G. Xlopin, A. V. Rumyantsevlar katta hissa
qo`shdilar. Keyingi yillarda yangi usullarning qo`llanishi natijasida biriktiruvchi
to`qima haqidagi fikrlar ham ancha ilgarilab ketdi.
Ko`p eksperimental izlanishlar shuni ko`rsatdiki, biriktiruvchi to`qima
hujayralari qon hujayralarn kabi o`ziga xos o`zak hujayradan rivojlanar ekan.
Asrimizning boshida A. A. Maksimov ilgari surgan, ya’ni barcha qon hujayralari
va biriktiruvchi to`qima hujayralari limfotsitlarga o`xshash hujayralardan
rivojlanadi, degan nazariya hozirgi kunda to`la tasdiqlandi. Takomil davrida
yuqorida keltirilgan to`qimalarning hammasi homilaning boshlang`ich rivojlanish
bosqichida hosil bo`ladigan mezenximadan taraqqiy etadi. Mezenxima birlamchi
kam differentsiallashgan biriktiruvchi to`qimadir. U mezodermadan ko`chib,
homila varaqlari orasida va o`q organlar atrofida joylashib, hujayralar hosil qiladi.
Mezenximaning hosil bo`lishida qisman ektodermadan ko`chgan hujayralar ham
26

ishtirok etadi. Mezenxima to`qimasini hosil qiluvchi mezenxima hujayralari
yulduzsimon shaklga ega bo`lib, o`siqlar bilan birlashadi va to`rsimon tuzilmani
hosil qiladi. Bu hujayralar amorf va fibrillyar hujayralararo modda ishlab
chiqaradi.
Hamma ichki muhit to`qimalari uchun xos umumiy xususiyat – bu ularda
hujayralar va hujayralararo moddalarning mavjudligidir. Ichki muhit
to`qimasining kon va limfa to`qimasidagi hujayralararo modda suyuq bo`lsa,
tog`ay va ayniqsa suyak to`qimalarida uning zichlashganligini kuzatish mumkin.
Bajaradigan vazifasi bo`yicha ham ichki muhit to`qimasining tarkibiy qismi
bir-biridan farqlanadi. Qon, limfa, siyrak biriktiruvchi to`qima butun organizmni
oziqa moddalar bilan ta’minlagani uchun ularni trofik to`qimalar deb ataladi. Shu
to`qimalar organizmga tushgan mikroblar va yot oqsillar bilan kurashda asosiy
o`rin tutadi. Qon va biriktiruvchi to`qima ma’-lum hujayralari fagotsitoz qilish va
antitelolar hosil qilish qobiliyatiga ega. Ichki muhit to`qimasining boshqa turlari
esa ko`proq mexanik vazifani bajaradi. Ular suyak, tog`ay va zich biriktiruvchi
to`qimalardir. Ichki muhit to`qimasi hujayralari epiteliy to`qimasidan farqli
ravishda nopolyar hujayralardir.
Shunday qilib, ichki muhit to`qimasi mezenximadan rivojlanib , organizm
ichida joylashadi va trofik, himoya va tayanch vazifalarni bajaradi.
Ichki muhit to`qimasini quyidagicha klchssifikatsiya qilish mumkin:
QON (SANGVIA, HAYEMA)
Qon, limfa va to`qima suyuqligi bilan birlikda organizmning ichki muhitini
tashkil qiluvchi to`qimadir. Qon harakatchan muhit bo`lib, o`z tarkibini doimo
o`zgargirib turadi. Qon tarkibining o`zgarishi tartibsiz bo`lmay, balki
organizmning ma’lum funktsional holatiga mos ravishda yuz beradi.
Qon tarkibining organizm funksional holati bilan o`zaro bog`liqligi
meditsina praktikasida katta ahamiyatga ega, chunki ko`p hollarda qondagi
o`zgarishlar ikkilamchi bo`lib, turli organlar fiziologik vazifasining buzilishi
tufayli kelib chiqadi.
I. A. Kassirskiy iborasi bilan aytganda, «qon - organizmning o ynasi bo`lib,
27

unda organ va to`qimalarda bo`ladigan har xil o`zgarishlar o`z aksini topadi».
Qon suyuq hujayralararo modda - plazmadan va unda muallaq joylashgan
shaklli elementlardan iborat. Ularning o`zaro nisbati sog`lom odamda 55:45 ni
tashkil etib, gematokrit ko`rsatkich deb ataladi. Gematokrit ko`rsatkichning u yoki
bu tomonga o`zgarishi qonning 'suyulishi yoki quyulishini ko`rsatib, muhim
diagnostik belgi hisoblanadi.
Qon miqdori voyaga yetgan organizmda tana og`irligining taxminan 7
protsentini tashkil etib, o`rta hisobda 5-5,5 litrga teng.
Qonning vazifalari: 1) transportlik va trofik vazifasi - o`pkadan kislorodni
to`qima va organlarga yetkazib, ulardan karbonat angidridni olib ketadi; ichak va
me’dada so`rilgan va organizm uchun muhim bo`lgan har xil oziq moddalarni
to`qimalarga yetkazib beradi; 2) himoya vazifasi - asosan oq Q o n tanachalari
tomonidan bajariladi va organizmga tushgan mikroblar, zaharli, begona
zarrachalarni fagotsitoz qilish (yutish va yemirish) dan iborat bo`ladi. Qon
tarkibida maxsus oqsil moddalar - antitelolar bor bo`lib, ular o`z navbatida
organizmga tushgan begona oqsillar, mikroblarga (antigenlarga) javoban ishlab
chiqariladi. Antitelolarning asosiy roli ko`rsatib o`tilgan antigenlarni
zararsizlantirish (neitrallash) hisoblanadi; 3) Gomeostatik (gomeostaz - organizm
ichki muhitining doimiyligini ta’minlash demakdir) vazifasi - qon orqali har xil
organ va sistemalarning fiziologiq faoliyatiny bajarishda ishtirok etuvchi
gormonlar va turli xil moddalar tashiladi. Uz ximiyaviy tarkibining muayyanligi
tufayli qon organizmda fizik-kimyoviy ko`rsatkichlarning doimiyligini, chunonchi,
tana haroratining, osmotik bosimning va organizmda kislota-asos tengligining
doimiyligini ta’minlab turadi.
QON PLAZMASI (PLASMA SANGUINIS)
Rangsiz, tiniq suyuqlik bo`lib, 90-92% suvdan va 8-10% quruq moddadan
iborat. Quruq moddaning 5,5-8% oqsillar bo`lib, 2-3,5% ni esa o r g a n i k va m i
n e r a l b i r i km a l a r hosil qiladi. Qon oqsillaridan eng muhimlari a l b um i n
(4,5-5,5%), g l o b u l i n (1,2-2,5%) va f i b r i n o g e n dir (0,2-0,6%).
Oqsillar miqdori va ularning protsenti nisbati fiziologik sharoitlarda doimiy
28

bo`lib, turli patologik holatlarda o`zgarishi mumkin. Qon plazmasida
globulinlarning bir necha turla-ri (fraktsiyalari) uchraydi (alfa, beta va gamma-
globulinlar).
Gamma-globulinlar fraktsiyasi qon zardobida antitelolar tutuvchi asosiy
oqsillar hisoblanadi. Fibrinogen esa zia’lum sharoitda fibrin tolalariga aylanish
xususiyatiga ega bo`lib, qon ivishida muhim ahamiyatga ega. Fibrinogenesiz
plazma qon zardobi deb ataladi. Plazmada mineral moddalardan temir, kaliy,
kaltsiy, fosfor, mis va boshqalar bo`lib, ular ko`pchilik hollarda organik
moddalarning tarkibiga kiradi. Bundan tash-qari, plazma tarkibida modda
almashinuv mahsulotlari - mochevina, kreatinin, yog` va karbonsuvlar bo`ladi.
Plazmaning muhiti (pH) neytral bo`lib, fiziologik sharoitlarda 7,37-7,45 ga teng.
Uning doimiyligi bufer sistemalar tufayli saqlanadi.
QONNING SHAKLLI ELEMENTLARI
Qon shaklli elementlari (quyida berilgan sxemaga qarang) qatoriga qizil qon
tanachalari - eritrotsitlar, oq qon tanachalari - leykotsitlar va qon plastinkalari -
trombotsitlar kiradi (58-rasm).
ERITROTSITLAR (ERYTHROCYTI)
Odamda va boshqa sut emizuvchi hayvonlarda eritrotsitlar yuqori darajada
differentsiallashgan elementlar bo`lib, ularda yadro va hujayra organellalari
bo`lmaydi. Tuban umurtqalilar va qushlarda eritrotsitlar zichlashgan yadro va
mikronaychalar saqlaydi.
Eritrotsitlar eng ko`p sonli qon hujayralari hisoblanadi. Sog`lom erkaklarda
ularning soni 1 mm 2
qonda 4,0-5,5 mln (xalqaro birliklar sistemasida 4,0-5,5x
10' 2
/l), ayollarda esa 4,0-5,0mlnga (4,0-5,0 x 10 12
/l)ga tengdir. Voyaga yetgan
odamda o`rtacha 25 trillionga yaqin eritrotsitlar bo`ladi. Eritrotsitlar soni yoshga
va fiziologik holatlarga qarab o`zgarishi mumkin. Masalan, chaqaloqlarda va 60
yoshdan oshgan kishilarda eritrotsitlar soni 6-6,5 mln ga yetishi mumkin.
Siyraklashgan atmosferada, kuchli jismoniy mehnat paytida ham eritrotsitlarning
soni ortishi mumkin. Eritrotsitlar sonining turg`un ko`payib ketishi politsitemiya
deyiladi va qon sistemasi kasalliklarida uchraydi. Eritrotsitlar sonining kamayib
29

ketishi eritrotsitopeniya deb atalib, bu turli xil kamqonlik (anemiya) larning
xarakterli belgisi hisoblanadi. Qonda eritrotsitlar ikki tomonlama botiq disk
shakliga ega bo`lib, qonning surtma preparatlarida yumaloq doira shaklini oladi.
Rastrlovchi elektron mikroskop ostida ko`rilganda disk shaklidagi eritrotsitlar
(diskotsitlar) eng ko`p (80%) uchraydi (59-rasm). Ulardan tashqari, sharsimon
(sferotsitlar), gumbazsimon (stomatotsitlar) va tikanaksimon o`siqli (exinotsitlar)
eritrotsitlar ham oz miqdorda uchrashi mumkin. Eritrotsitlar shakli muhim
diagnostik ahamiyatga ega. Qonda noto`g`ri shaklli - urchuqsimon, noksimon,
eritrotsitlarning paydo bo`lishi poykilotsitoz (yunon. poykilos - har xil) deb atalib,
ba’zi bir patologik hollarda uchraydi. Eritrotsitlarning o`rtacha diametri sog`lom
odamlarda 7,2 mkm (7,1-8,0 mkm) bo`lib, bunday eritrotsitlar normotsitlar, 6
mkm dan kichiklari mikrotsitlar, 9 mkm dan yiriklari esa makrotsitlar deb
yuritiladi. Qon eritrotsitlarining doimiy kattaligi o`zgarib, ularning normadagidan
katta yoki kichik bo`lishiga anizotsitoz deyiladi.
Eritrotsitlarning o`rtacha hajmi taxminan 88 mkm 3
ga, yuzasi esa 125 mkm 2
ga teng. Tirik eritrotsitlar sarg`ish-yashil rangga ega bo`lib, eritrotsitlarning` qalin
qatlami qon uchun xarakterli bo`lgan qizil rangni beradi. Yangi tayyorlangan qon
surtmalarida eritrotsitlar o`zlarining yon yuzalari bilan yopishib «tanga
ustunchalari» deb nomlangan tuzilmalarni hosil qilishi mumkin. Romanovskiy
usuli bilan bo`yalganda eritrotsitlar kislotali bo`yoqlar (masalan, eozin) bilan, ya’ni
oksifil bo`yaladi. Eritrotsitlarning taxminan 2-3 protsenti esa ham kislotali, ham
ishqoriy bo`yoqlar bilan bo`yalish (polixromatofiliya) xususiyatiga ega. Agar
eritrotsitlarni hali tirik vaqtida (supravital) brilliantkrezil ko`k yoki azur-I bo`yog`i
bilan bo`yasak, ularning ma’lum bir qismida havorang bo`yalgan va ipchalar bilan
tutashgan donachalarni ko`ramiz. Bu tuzilmalar donador-to`r modda (subslantia
reticulo-filamentosa ) nomini olib, o`zida shu tuzilma-larni tutadigan eritrotsitlar
esa gemoretikulotsitlar deyiladi. Gemoretikulotsitlar miqdori sog`lom odamda 1-
6% bo`lnb, ularning miqdori turli kamqonlik kasalliklarida ko`payadi. Elektron
mikroskop ostida gemoretikulotsitlarda (haemoreticulocytus) endoplazmatik to`r,
ribosomalar va mitoxondriylarning qoldiqlari saqlanib qolganligi aniqlangan.
30

Demak, gemoretikulotsitlar hali oxirigacha yetilmagan yosh eritrotsitlardir.
Eritrotsitlar osmotik bosim o`zgarishiga juda sezgir. Gipotonik eritmalarda
ular shishib yoriladi, bu hodisa eritrotsilarning gemolizi (haema - qon, lysis - erish)
deyiladi. Gipertonik eritmalarda esa eritrotsitlar bujmayadi. Gemoliz protsessi
eritrotsitlardan gemoglobinning chiqib ketishiga olib keladi. Gemolizga uchragan
eritrotsitlar qobig`ini elektron mikroskop ostida o`rganish juda qulay. Eritrotsitlar
qobig`i tipik uch qavatli biologik membranadan iborat bo`lib, uning tashqi
yuzasida fosfolipidlar, oligosaxaridlar va proteinlar joylashadi. Ichki yuzada esa
aktiv glikolitik fermentlar, ATF-azalar va glikoproteinlar mujassamlashgandir.
Eritrotsitlar qobig`i yoki plazmolemmasi yarim o`tkazuvchi membrana bo`lib, qon
va to`qimalar orasida aktiv modda almashinuvini ta’minlaydi.
Gemolizga uchramagan eritrotsitlar elektron mikroskop ostida gomogen
tuzilishga ega bo`lib, elektronlar uchun o`ta yuqori zichlikka ega. Eritrotsitlar
tarkibida xromoproteidlar gruppa-siga kiruvchi murakkab oqsil - gemoglobinning
borligi ularning elektron mikroskop ostida yuqori zichlikka ega bo`lishini
ta’minlaydi.
Eritrotsitlar taxminan 60% suvdan va 40% quruq moddadan iborat. Quruq
moddaning taxminan 95% ini gemoglobin tashkil etadi.
Ximiyaviy tuzilishi bo`yicha gemoglobin molekulasida temir elementi
bo`lgan aktiv prostetik gruppa gemdan (4%) va oqsil gruppa globindan (96%)
tarkib topgan. Gem odam gemoglobinining barcha turlari uchun bir xil bo`lib,
globin esa turli xilda bo`lishi mumkin. Gemoglobinning 15 dan ortiq turi mavjud
bo`lib, ular yoshga va organizm holatiga qarab o`zgarishi mumkin. Yangi tug`ilgan
chaqaloqlarda gemoglobinning F turi (HBF, fetus - embrion) 80% dan ortiqroq
bo`lib, A turi esa (HBA, adult - yetuk) 20% ni tashkil etadi. Organizm voyaga
yetgandan so`ng gemoglobin asosan A turdan (98% dan ortiqroq HBA) tashkil
topadi.
31

14-rasm. Odam qonining bo`yalgan surtmasi (sxema).
1-eritrotsitlar; 2-neytrofil' leykotsit; 3-eozinofil leykotsit; 4-bazofil leykotsit
5-kichik limfotsit; 6-yirik limfotsit; 7-monotsit; 8-trombotsitlar.
15-rasm. Eritrotsit. Rastglovchi mikroskopda ko`rinishi. Elektron
mikrofotogramma X 4.000.
1- botiq qismi; 2-qabariq qismi.
Eritrotsitlar kislorodni to`qimalarga va hosil bo`lgan karbonat angidridni
to`qimalardan o`pkaga tashib beruvchi asosiy elementlardir. Eritrotsitlar
to`qimaning nafas olish protsessida ishtirok etishdan tashqari, o`zlariga har xil
moddalarni, aminokislotalarni va toksinlarni biriktirish (adsorbsiya) xususiyatiga
zga. Eritrotsitlarning yashash muddati o`rtacha 90- 120 kun. Eritrotsitlar qariy
boshlashi bilan ularning tarkibidagi fermentlar aktivligi pasayadi. Bir kunda
sog`lom odamda o`rta hisobda 250 million eritrotsit yemiriladi. Bu protsess asosan
taloq, jigar va suyak ko`migida amalga oshadi. Yemirilgan eritrotsitlar makrofaglar
tomonidan fagotsitoz qilinadi, ularning tarkibidagi gemoglobin oqsilga va temir
saqlovchi qismga parchalanadi.
Eritrotsitlar yemirilishidan hosil bo`lgan temir saqlovchi gemosiderin yoki
ferritin moddalari yangi taraqqiy etayotgan eritroid hujayralar sitoplazmasiga
tushib, qaytadan gemoglo-bin sintezi uchun ishlatiladi.
Bu termin yunoncha leikos so`zidan kelib chiqqan bo`lib, oqish demakdir.
Leykotsitlar yoki oq qon tanachalari tuzilishi va vazifalari turlicha bo`lgan
32

hujayralar gruppasini tashkil etadi. Barcha leykotsitlar o`z sitoplazmasidagi
maxsus donachalarga qarab ikki katta gruppaga ajratiladi: 1) donador leykotsitlar
yoki granulotsitlar (granulocyti), 2) donasiz leykotsitlar yoki agranulotsitlar
(agranolocyti). Granulotsitlar ularning donachalari qaysi bo`yoqlar bilan
bo`yalishiga qarab neytrofillarga (ham kislotali, ham ishqoriy bo`yoqlarni qabul
qiluvchi donachalari bor leykotsitlar), eozinofillarga (faqat kislotali bo`yoqlar
bilan bo`yaluvchi donachalarga ega leykotsitlar) va bazofillarga (faqat ishqoriy
bo`yoqlar bilan bo`yaluvchi donachalarga ega leykotsitlar) bo`linadi.
Agranulotsitlar esa kelib chiqishi, tuzilishi va funktsional belgilariga qarab ikki
gruppaga - limfotsitlarga va monotsitlarga bo`linadi.
Fiziologik sharoitlarda sog`lom odamda leykotsitlarning soni 1 mm 3
qonda
3800-9000 (3,8-9x10 9
/l) ga teng. Leykotsitlar sonining ko`payib ketishi leykotsitoz
deb atalib, organizmda turli xil yallig`lanish protsesslari ro`y berganda kuzatiladi.
Bundan tashqari, jismoniy mehnat jarayonida, homiladorlik vaqtida va ovqatdan
so`ng ham leykotsitlar sonining oshib ketishi yuz berib, bu holat fiziologik
leykotsitoz deyiladi.
Leykotsitlar organizmda turli-tuman vazifalarni bajaradi, shular jumlasidan
trofik va himoya vazifalarini qayd qilib o`tmoq zarur.
Leyqotsitlarning himoya vazifasi yot zarrachalarni (antigenlarni) fagotsitoz
qilish va yemirish, ularga qarshi maxsus oqsillar (antitelolar) ishlab chiqarish va
nihoyat, yot hujayralar-ga ta’sir etib, o`ldirishni o`z ichiga oladi. Mikroorganizmlar
va yot zarrachalar leykotsitlar (asosan, neytrofillar va monotsitlar) yumonidan
yutilgandan so`ng gidrolitik fermentlar ta’sirida parchalanadi (nospetsifik yoki
umumiy immunitet). Ayrim hollarda esa dastlab leykotsitlar yemirilib, natijada,
tashqi muhitga chiqqan gidrolitik fermentlar mikroorganizmlarni parchalashda
ishtirok etadi. Leykotsitlar (asosan B-limfotsitlar) organizmga kirgan antigenlar
ta’siriga javoban antitelolar ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadi (gumoral
immunitet). Leykotsitlar (asosan T-limfotsitlar) yot hujayralarning o`limini
ta’minlaydi (hujayraviy immunitet).
Barcha granulotsitlarning umumiy tuzilishi bir-biriga o`xshaydi (maxsus
33

donachalari bundan mustasno). Ular yumaloq bo`lib, yadrosi bir necha alohida
bo`laklarga (segmentlarga) bo`lingan. Xromatin zichlashgan bo`lib, asosan
yadroning chekka qismida joylashadi. Elektron mikroskop ostida granulotsitlar
hujayra qobig`ining ko`p sonli psevdopodiyalari hisobiga noto`g`ri shaklda
ekanligi ko`rinadi. Hujayra organellalari kam sonli: sitoplazma bo`ylab bir tekisda
tarqoq joylashgan mayda mitoxondriyalar va endoplazmatik to`r pufakchalari
ko`rinadi. Sitoplazmaning asosiy qismini esa bir-biridan farq qiluvchi maxsus
donachalar egallab yotadi (60-rasm).
Neytrofil leykotsitlar yoki neytrofillar (granulocyti neutrophilici). Ular
yumaloq shaklga ega bo`lib, diametri qonda 7- 9 mkm, qon surtmalarida esa
yapaloqlashib 10-13 mkm gacha yeta-di. Neytrofillar leykotsitlar ichida eng ko`p
sonli bo`lib, ular umumiy miqdorining 65-70 protsentini tashkil etadi.
16-rasm. Granulotsitlarning yoki donador leykotsitlarning ultramikroskopik
tuzilishi (sxema). A-segment yadroli neytrofil leykotsit; B-eozinofil leykotsit; V-
bazofil leykotsit; 1-yadro segmentlari; 2 - jinsiy xromatin; 3 - birlamchchi yoki
azurofil donachalar; 4 - ikkilamchi yoki spetsifik donachalar; 5- spetsifik,
kristalloid saqlovchi eozinofil donachalar; 6- turli tu-zilishga ega bo`lgan bazofil
donachalar; 7-organellalar bo`lmaydigan periferik zona; 8-mik-rvorsinkalar va
psevdopodiyalar (N. A. Yurina va L. S. Rumyantsevadan).
Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda neytrofillar sitoplazmasi och oksifil
bo`lib, unda ko`p sonli ko`kish-pushti rangli mayda donachalar ko`rinadi. Elektron
mikroskop ostida neytro-fillarning donachalari asosiy ikki xildan - birlamchi
(azurofil) va ikkilamchi (maxsus) donachalardan iborat ekanligi
aniqlangan.Birlamchi donachalar yirikroq (0,4- 0,8 mkm diametrga) va katta
34

elektron zichlikka ega. Ikkilamchi donachalar elektron zichligi kamroq va
o`lchamlari ham nisbatan kichikroqdir (0,2-0,5 mkm). Shuni ta’kidlab o`tish
kerakki, neytrofil hujayralarining suyak ko`migidagi taraqqiyoti davomida
birlamchi donachalarning soni kamayib boradi va ular yetuk neytrofillarda umumiy
donachalar sonining faqatgina 10-15% ga yaqin qismini tashkil etadi. Elektron
mikroskopik, sitoximik va bioximik usullar yordamida mazkur donachalar bir-
biridan o`z ximiyaviy tarkibi bilan tubdan farq qilishi aniqlangan. Birlamchi
donachalar o`z tarkibida bir qator gidrolitik fermentlar, jumladan, kislotali
fosfataza, b-glyukuronidaza, arilsulfataza, proteaza va miyeloperoksidaza saqlaydi.
Ikkilamchi donachalarning tarkibi boshqacharoq bo`lib, ularda asosan ishqoriy
fosfataza bo`ladi, kislotali fosfataza va miyeloperoksidaza esa uchramaydi. Ularga
xos bo`lib laktoferrin, kationli oqsillar, lizotsim va boshqa mikroblarga sarshi
xizmat qiluvchi moddalar hisoblanadi. Neytrofillar tashqi tomondan qalinligi 10
nm va ko`p sonli yolg`on oyoqlari (psevdopodiylar) tufayli notekis bo`lgan hujayra
qobig`i bilan o`ralgandir. Ko`p sonli psevdopodiylarning bo`lishi neytrofillarning
aktiv harakat silish qobiliyatiga ega ekanidan dalolat beradi.
17-rasm. Odam qonining segment yadroli neytrofil leykotsiti. Elektron
mikrofotogramma. X 10.000.
1-yadro segmentlari; 2-sitoplazmadagi spetsifik donachalar; 3-gialoplazma.
Leykotsitlar umumiy sonining mutloq ko`pchiligini (60- 65%) segment
yadroli yetuk neytrofillar tashkil etadi. Yetuk neytrofillar yadrosi ko`pincha 3-4 ta
alohida bo`laklardan (seg-mentlardan) iborat bo`lib, bu bo`laklar ingichka
ko`prikchalar yordamida o`zaro tutashib turadi. Xromatin asosan yadro chekkasida
to`plangan bo`lib, yadro markazida esa siyrak joylashadi.
35

Neytrofillarning bir qismi (2-4%) egilgan tayoqcha yoki «S» shaklida yadro
tutadi va tayoqcha yadroli neytrofillar deb ataladi. Yosh neytrofillar yoki
metamiyelotsitlar deb ataluvchi neytrofillar loviyasimon yoki taqasimon, xromatini
tarqoq yadroga ega. Bu neytrofillar fiziologik sharoitlarda periferik qonda ham
uchrab, ularning mitsdori 0,5% Dan oshmaydi. Tayoqcha yadroli va yosh
neytrofillar sonining ko`payib ketishi muhim diagnostik ahamiyatga ega.
Ayollarning yetuk neytrofilla-rida maxsus xromatin tanachalari yoki Barr
tanachalari uchraydi. Ular yadro qobig`i ostida baraban tayoqchasi yoki
uzilayotgan tomchi shaklida bo`ladi. Barr tanachalari XX xromosomaga ega
bo`lgan kishilarda, ya’ni faqat ayollar neytrofillaridagina bo`lib, erkaklarda bitta
X-xromosoma bo`lganligi sababli uchramaydi. Barr tanachalari yoki jinsiy
xromatinning bo`lishi sud-meditsina tajribasida muhim ahamiyatga ega.
Neytrofillar aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega bo`lib, organizmning yallig`lanish
jarayoni va to`qimalar yemirilishi sodir bo`layotgan joylariga yetib boradi. Bu
yerda neytrofillar yot zarrachalar, mikroblar va yemirilgan hujayra bo`laklarini
fagotsitoz qiladi. Shu xususiyati tufayli neytrofillarni mikrofaglar ham deb ataladi.
Neytrofillarning muhim xususiyatlaridan biri ularning bazal membranadan va
hujayra elementlari orasidan o`tib, biriktiruvchi to`qimaning asosiy moddasi tomon
siljish qobiliyatidir. Yuqorida ko`rsatib o`tilganidek, neytrofillar o`z
sitoplazmasida qator gidrolitik fermentlarni saqlaydi. Bulardan tashqari,
neytrofillarda 5 ga yaqin bakteritsid (mikroorganizmni «miruvchi) oqsil moddalar,
jumladan, fagotsitin, opsonin va boshqalar topilgan. Neytrofillarda glikogen va bir
qator aminokislotalarning bo`lishi ularning modda almashinuv protsesslarida aktiv
ishtirok etishidan dalolat beradi. Bulardan tashqari, neytrofillarda maxsus
moddalar - keylonlar bo`lib, ular granulotsitlarning proliferatsiya va differensiala-
nish jarayonlarini boshtsarishda ishtirok etadi. Neytrofillarning yashash muddati
o`rta hisobda 10,2 sutkaga teng bo`lib, shundan 4 sutkasi suyak ko`migida o`tadi.
Neytrofillar periferik qonda oz muddat (8-24 soat) bo`ladi. To`qimaga tushgach,
ular qaytib tomirlarga o`tmaydi, to`qimalarda o`z vazifalarini ado etgach,
yemiriladi. Neytrofillar miqdorining ko`payib ketishi - neytrofilyoz turli xil
36

yallig`lanish reaksiyalarida kuzatiladi. Bunday hollarda ko`pincha tayoqcha yadroli
va yosh neytrofillar protsent miqdoriniig ko`payishi, ya’ni leykotsitar formulaning
chapga siljishi qayd etiladi.
Eozinofil leykotsitlar yoki eozinofillar (granulocyti eosinophilici). Ular
neytrofillarga nisbatan birmuncha yiriqroq bo`.lib, diametri qonda 10-11 mkm, qon
surtmasida esa 12-15 mkm ga teng.
Eozinofillar fiziologik holatda leykotsitlar umumiy miqdorining 2-5% ini
tashkil etadi. Eozinofillar yadrosi, neitrofillarnikiga o`xshash tuzilgan bo`lib,
alohida bo`laklardan (segmentlardan) iborat. Bo`laklar soni eozinofillarda asosan 2
ta bo`lib, 3 yoki undan ko`p segmentli yadro saqlovchi eozinofillar juda kam
uchraydi. Eozinofillarni boshqa leykotsitlardan aljatib turuvchi asosiy xususiyati
ular sitoplazmasida joylashgan maxsus donachalarning o`ziga xos tuzilishidir.
Eozinofil donachalari ikki turli bo`lib, birinchisi yumaloq yoki oval shaklga ega va
neytrofillarnikiga nisbatan yirikroqdir (diametri 0,3-1,5 mkm). Ular ko`p miqdorda
bo`lib, Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda eozin bilan qizil rangga bo`yaladi va
tashqi ko`rinishi bo`yicha «qizil ikrani» eslatadi.
Elektron mikroskop ostida eozinofillar o`zlarining hujayra organellalari
tuzilishi bo`yicha neytrofillardan deyarli farq qilmaydi. Ular sitoplazmasidagi
maxsus eozinofil donadorligi esa o`ziga xos ultramikroskopik tuzilishga ega.
Odamda va kalamush eozinofillarida birinchi tur donachalar oval yoki
cho`zinchoq shaklga ega bo`lib, har xil elektron zichlikka ega bo`lgan qismlardan
iborat (60-rasm). Donachalarning markazida yoki markazdan sal chetroqda katta
elextron zichlikka ega bo`lgan prizma, trapetsiya yoki to`g`ri burchak shaklidagi
kristalloid tuzilma joylashgan bo`lib, qolgan qismi esa elektron zichligi kamroq
donador materialdan iborat. Ikkinchi tur donachalar maydaroq (0,1-0,5 mkm)
bo`lib, gomogen yoki donador tuzilishga ega. Ularda kristalloid uchramaydi. Bu
donachalar oz miqdorda bo`lib, o`zida kislotali fosfataza va arilsulfataza
fermentlarini saqlaydi. Ularga birinchi tur donachalar hosil bo`lishidagi dastlabki
bosqich deb qaraladi.
Bioximiyaviy va sitoximiyaviy usullar bilan birinchi tur eozinofil
37

donachalarda kislotali fosfataza va arilsulfatazadan tashqari oksidlanish fermentlari
- peroksidaza, diaminoksidaza (gistaminaza) va katalazalar borligi aniqlangan.
Peroksidaza eozinofillarda neytrofillarga nisbatan 2,5 baravar ko`p bo`lib,
ximiyaviy tarkibi bilan laktoperoksidazalarga kiradi. Peroksidaza donachalarning
periferik qismida joylashib, kristalloid tuzilmalarda uchramaydi. Fermentlardan
tashqari donachalar tarkibida ko`p miqdorda asosiy va kation oqsillar bor. Barcha
ko`rsatilgan moddalar eozinofillarning maxsus vazifalarni bajarishini ta’minlaydi.
Eozinofil leykotsitlar aktiv harakat qilish va birmuncha fagotsitoz
qobiliyatiga ega. Biroq eozinofil leykotsitlarning fagotsitoz qilish qobiliyati juda
past bo`lib, neytrofillar fagotsitoz aktivligining faqat yarmini tashkil etadi.
Eozinofillarning allergik reaktsiyalarda ishtirok etishi hozirgi paytda to`la
tasdiqlangan.
Turli allergik holatlarda eozinofillarning soni bilan gistamin moddasi
almashinuvi orasida o`zaro bog`lanish bo`lib,. eozinofillar gistaminni aktiv
ravishda yutadi va gistaminaza fermenti yordamida parchalaydi. Arilsulfataza va
asosiy oqsillar ham allergik reaksiyalarda hosil bo`ladigan moddalar
(mediatorlarni) ni neytrallashda aktiv ishtirok etadilar. Peroksidaza, asosiy va
kation oqsillar organizmga tushgan turli xil parazitlarga va ularning lichinkalariga
sitotoksik ta’sir ko`rsatadi.
Eozinofillar sonining oshib ketishi eozinofiliya deb atalib, turli xil allergik
holatlarda, jumladan, bronxial astmada, zardob kasalligida, parazitar kasalliklarda
va boshqalarda uchraydi. Eozinofillar takomili va ularning qonga tushishi gumoral
boshqaruv mexanizmlari ta’siri ostida bo`ladi. Buyrak usti bezi po`st moddasining
gormonlari (glyukokortikoidlar) va gipofiz gormonlarining (AKTG) miqdori
oshgan paytda eozinofillar sonining kamayib ketishi kuzatiladi (eozinopeniya).
Shu sababdan eozinofillar miqdori ko`rsatilgan gormonlar yorda-mida boshqarib
turiladi deb hisoblanadi. Eozinofillarning yashash muddati 10-12 sutkaga teng
bo`lib, shundan 4 sutkasi suyak ko`migida o`tadi. Ular qonda qisqa vaqt (4-12
soat) bo`lib, keyin to`qimalarga chiqadi va o`z asosiy vazifalarini bajaradi.
Bazofil leykotsitlar yoki bazofillar (granulocyti basophilici). Ular
38

neytrofil va eozinofillarga nisbatan maydaroq bo`lib, o`rtacha diametrlari qonda 7-
8 mkm, qon surtmalarida esa 10-12 mkm ga teng. Bazofillar, leykotsitlar ichida
eng kam sonli hujayralar bo`lib, fiziologik sharoitlarda ular leykotsitlar umumiy
miqdorining 0,5-1 % ini tashkil etadi. Bazofil leykotsitlar yadrosi ko`pincha 2
segmentdan iborat bo`lib, hujayra organellalarining tuzilishi jihatidan neytrofil va
eozinofillardan deyarli farq qilmaydi. Bazofillar sitoplazmasidagi maxsus
donachalarning tuzilishi va bo`yalishi ularni boshqa donador leykotsitlardan
ajratishga imkon beradi. Bazofil donachalari Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda
o`zlariga ishqoriy bo`yoqlarni yaxshi qabul qilib, har xil, ya’ni pushti binafshadan
tortib qora ranggacha bo`yaladi. Bazofil donachalarining bu xususiyati, ya’ni
bo`yoq rangiga xos bo`lmagan tusni olishi metaxromaziya deb nomlanadi va
donachalar tarkibidagi maxsus glikozaminoglikan - geparin bilan bog`liq.
Elektron mikroskop ostida ko`rilganda bazofil donachalarining bir xil
tuzilishga ega emasligi aniqlangan. Donachalar ancha yirik (diametrlari 0,4-1,2
mkm) bo`lib, yumaloq yoki oval shaklga egadir. Ularning mag`zida bir-biriga
parallel yo`nalgan ko`p sonli tuzilmalar ko`rinadi. Donachalarning ximiyaviy
tarkibi ancha murakkab bo`lib, ularda geparin, gistamin va serotonin (5-
oksitriptamin) borligi aniqlangan. Bazofillar tarkibida qondagi barcha gistaminning
yarmi mujassamlashgandir. Ular geparinga ham boy. Bazofillar tarkibida glikogen,
kislotali fosfataza va peroksidaza ham uchraydi. Bulardam tashqari, donachalarda
maxsus gistidindekarboksilaza fermenti bo`lib, u gistidindan gistamin
sintezlanishini ta’minlaydi. Shunday qilib, ximiyaviy tarkibi bo`yicha bazofil
leykotsitlar biriktiruvchi to`qimaning semiz hujayralari yoki to`qima bazofillariga
juda ham yaqin turadi. Uz tarkibida ko`p miqdorda geparin va gistamin saqlovchi
bu hujayralar allergik reaksiyalarda va immunitet protsesslarida faol ishtirok etadk.
Ular organizmda allergenlarning maxsus IgE antitelolar bilan hosil qilgan
kompleksiga javoban o`z donachalarini chiqaradi (degranulyatsiya). Natijada,
ajralib chiqqan gistamin va boshqa biologik aktiv mediatorlar to`qimalar ichki
muhitining o`zgarishiga va allergiya paydo bo`lishiga olib keladi. Bazofillarning
hayotiy sikli 10-12 sutkadan iborat bo`lib, eozinofillardan deyarli farq qilmaydi.
39

Agranulotsitlar yoki donasiz leykotsitlar o`z sitoplazmalarida maxsus
donachalar saqlamaydigan oq qon tanachalaridir. Ammo «agranulotsitlar» termini
ko`p jihatdan shartli bo`lib, hujayralarning tuzilishini to`la ifodalamaydi. Tuzilishi
va funksiyasi jihatidan agranulotsitlar limfotsitlarga va monotsitlarga bo`linadi
(62-rasm).
Limfotsitlar (lymphocyti). Ular voyaga yetgan organizmda leykotsitlar
umumiy sonining 20-35% ini tashkil qiladi. Organizmda o`rta hisobda 1,5 kg
atrofida limfotsitlar bo`lib, shundan faqatgina 5 g ga yaqinigina periferik qonda, 70
g suyak ko`migida, qolganlari esa to`qima va organlarda taqsimlangan bo`ladi.
Limfotsitlar yirik (diametri 10-15 mkm), o`rta(diametri 7-9 mkm) va mayda
limfotsitlarga (diametri 4,5-6 mkm) ajratiladi. Normal sharoitlarda qonda faqat
10% ga yaqin yirik limfotsitlar bo`lib,. qolgan 90% ini esa o`rta va mayda
limfotsitlar tashkil qiladi. Limfotsitlarning umumiy tuzilish prinsipi juda oddiy,
ular ko`pincha markazda joylashgan yirik, yumaloq va loviyasimon shaklga ega
bo`lgan yadro saqlaydi.
Elektron mikroskop ostida yadro strukturasining yirik, o`rta va mayda
limfotsitlarda har xil ekanligi ko`rinadi. Mayda limfotsitlarda yadro yumaloq yoki
birgina botiqlikka ega bo`lib, xromatin zichlashgan va yadro bo`ylab barobar
taqsimlangandir. Urta va yirik limfotsitlar ochroq yadroga ega bo`lib, xromatin
mayda donachalar shaklida asosan yadro qobig`i ostida to`plangan. Bu limfotsitlar
yadrosida ko`pincha bir yoki bir necha yadrochalarni uchratish mumkin.
Limfotsitlar sitoplazmasi ingichka ba’zida esa keng hoshiya shaklida yadro„
atrofida joylashib. Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda to`q ko`kish rangdan
(o`ta bazofil) och havorang tusgacha (sust bazofil) bo`yalishi mumkin.
Elektron mikroskop yordamida mayda va o`rta limfotsitlar sitoplazmasida
ko`p sonli erkin ribosomalarni va bir necha mitoxondriyalarni ko`rish mumkin.
Endoplazmatik to`r va Golji kompleksi sust taraqqiy etgan bo`ladi. Ba’zida
yadroning botiq zonasida hujayra markazi va mayda pufakchalar uchraydi.
Rastrlovchi elektron mikroskop ostida limfotsitlarning yuzasida tur-li miqdorda va
kattalikda bo`lgan mikrovorsinkalar ko`rinadig (63-rasm). yirik limfotsitlar
40

sitoplazmasi nisbatan ko`prots va tekis taqsimlangan mitoxondriyalar bo`lishi,
ba’zi bir hollarda esa elektron zich donachalar saqlashi bilan xarakterlanadi. Shuni
qayd etib o`tish kerakki, limfotsitlar garchand donasiz leykotsitlar qatoriga kirsada,
ularning ma’lum bir miqdorida sitoplazmada zich donachalar va parallel yo`nalgan
naychalar-(PYN) sistemasi topilgan. Bu limfotsitlar asosan yirik bo`lib, «yirik
donador limfotsitlar» nomi bilan yuritiladi. Ular umumiy limfotsitlarning taxminan
10-15% ini tashkil etib, yot hujayralar yoki mikroorganizmlarni halok etishda
asosiy rolni o`taydi. Sitoximiyaviy va bioximiyaviy usullar bilan limfotsitlar
tarkibida ko`p miqdorda nukleoproteidlar, katepsinlar, glikogen, gistidin,
fermentlardan nukleazalar, amilaza, kislotali fosfataza, sitoxromoksidaza va
boshqalar bo`ladi. Limfotsitlar immunitet jarayonida eng faol ishtirok etadigan
hujayralardir.
Immunologik va funktsional nuqtai nazardan limfotsitlarning ikki turi - T-
va B-limfotsitlar sistemasi farqlanadi. T-limfotsitlar buqoq bezida (Thymus)
rivojlanadi. Ularning nomi ham shu organning bosh harfidan kelib chiqadi.
Timusga kelgan o`zak hujayralar shu a’zoda hosil bo`luvchi moddalar ta’sirida T-
limfotsitlarga aylanadi. T-limfotsitlar qon orqali periferik organlarga (taloq, limfa
tuguni, murtaklar va boshqalar) boradi va shu a’zolarning ma’lum qismida (T-
zonasida) joylashadi. Taloqda T-zona periarterial qismda, limfa tugunida esa
parakortikal qismda joylashadi. Hozirgi vaqtda T-limfotsitlarning anchagina turi
farqlanadi. B-limfotsitlar xaqidagi ta’limot birinchi marta qushlarda topilgan
Fabritsiy xaltasi (Bursa Fabricius) bilan bog`liq bo`lib, shu tufanli B-l i m f o si t l
a r deb yuritiladi. Ammo qushlarda mavjud bu a’zo odamda yo`q, demak, uning
o`rnini bosuvchi a’zolar bo`lishi kerak. Ko`p yillik muhokamalar odam
organizmida bu xaltaning (bursaning) o`rnini qizil suyak ko`migini (ingl.- bone
marrow) bosishini ko`rsatdi.
Demak, odamda T-sistemaning asosiy a’zosi bo`lib timus xizmat qilsa, V-
sistemaning asosiy a’zosi qizil suyak ko`migidir. Unda hosil bo`lgan B-limfotsitlar
taloq, limfa va boshqa limfoid tuzilmalarga borib, u yerda ma’lum bir qismlarda
yetuk B-limfotsitlarga shakllanadi. Bu qismlar B-l i m f o s i t l a r zonasi yoki B-z
41

o n a deb nomlanadi. B-limfotsitlar organizm biror antigen bilan uchrashganda
ko`paya boshlaydi. Dastlab B-blastlar hosil bo`lib (yirik, yosh hujay-ra), ulardan
esa antitelolar sintez qiladigan plazmatik hu-jayralar hosil bo`ladi. T-limfotsitlar
hujayraviy immunitet reaksiyalarida ishtirok etsa, B-limfotsitlar gumoral
immunitet reaktsiyalarini ta’minlaydi. Limfotsitlarning immunologik reaksiyalarda
tutgan o`rni, T-, B-limfotsitlarning xususiyatlari va o`zaro munosabatlari
darslikning «Immunologik reaktsiya-larning morfologik asoslari» bobida
keltirilgan.
Limfotsitlarning ma’lum sharoitlarda turli moddalar - stimulyatorlar
(masalan, fitogemagglyutinin - FGA, bakterial antigenlar) ta’sirida kam
differensiallangan blast hujay-ralarga aylanishi ularning muhim xususiyatlaridan
biridir. Blast hujayralar bo`linish va differensiallanish qobiliyatiga ega bo`lib,
natijada, ular hisobiga aktivlashgan limfotsitlar (immunotsitlar) kloni hosil bo`ladi.
Limfotsitlarning yashash muddati turlicha bo`lib, ular orasida qisqa muddat
(hafta va oylab) yashovchi B-limfotsitlar 10- 20% ni tashkil etadi. Uzoq muddat
(bir necha yilgacha) yashovchi limfotsitlar ko`proq (80% gacha) bo`lib, asosan, T-
limfotsitlardan iboratdir. Limfotsitlar miqdorining absolyut ko`payib ketishi
(limfotsitoz) turli kasalliklarda kuzatilishi mumkin. Yangi tug`ilgan chaqaloqlarda
limfotsitlar 50-60% ni tashkil etadi.
Limfotsitlar sonining kamayib ketishi (limfopeniya) nur kasalligida va turli
xil intoksikatsiyalarda uchraydi.
Monotsitlar (monocyti). Monotsitlar qonning eng yirik hujayralari
hisoblanadi. Ularning kattaligi surtmalarda 20 mkm gacha, qonda esa 9-12 mkm
gacha bo`ladi. Monotsitlar soni yetuk organizmda umumiy leykotsitlar
miqdorining 6-8% ini tashkil etadi. Monotsitlar yadrosi shaklining turli xilda
bo`lishi bilan xarakterlanadi - ko`pchilik hollarda yadro loviyasimon yoki
taqasimon shaklga ega bo`ladi. Xromatin siyrak, note-kis to`r shaklida joylashib,
Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda qizg`ish binafsha rangga bo`yaladi. Ba’zan
1-2 ta oksifil bo`yalgan yadrocha ko`rinadi. Monotsitlar sitoplazmasi bazofil
bo`yalish xususiyatiga ega bo`lib, ularning bazofilligi limfotsitlarga nisbatan
42

ko`proq ifodalangandir.
Sitoplazma Romanovskiy usuli bilan qisman ko`k, qisman binafsha rangga
bo`yalib, bu sitoplazmaga xarakterli ko`kish-binafsha tus beradi. Monotsitlar
sitoplazmasida nafis maxsus azurofil donadorlik, ba’zan esa yirikroq bazofil
bo`yaluvchi donadorlik ham uchrashi mumkin. Elektron mikroskopda monotsitlar
sitoplazmasining limfotsitlarga nisbatan hujayra or-ganellalariga ancha boy
ekanligi ko`zga tashlanadi (62-rasm).
Mitoxondriyalar ko`p sonli bo`lib, endoplazmatik to`r va Golji komplekslari
yaxshi taraqqiy ztgan. Hujayra qobig`i ostida juda ko`p pinotsitoz pufakchalar
joylashib, ba’zan ularda fagotsitoz qilingan zarrachalar uchraydi. Bundan tashqari,
sust elektron zichlikka ega bo`lgan, kattaligi 0,1-0,5 mkm keladigan donachalar
ham bo`lib, ular yorug`lik mikroskopida ko`rinadigan azurofil donachalariga mos
keladi. Bir hujayra sitoplazmasida 150 ga yaqin donacha bo`lishi mumkin.
Donachalar tarkibida kislotali fosfataza, peroksidaza va arilsulfataza fermentlari
bo`lib, ular donachalarning o`ziga xos lizosomalar ekanligidan dalolat beradi.
Monotsitlar aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega bo`lib, ularning asosiy
vazifalaridan biri fagotsitozdir. Ular qonda 2-3 sutka davomida aylanib, so`ngra
to`qimalarga o`tadi. To`qimalar va organlarda monotsitlar mikromuhit ta’siri ostida
makrofagotsitlarga aylanadi. Barcha makrofaglarni monotsitlarning avlodi deb
hisoblash mumkin. Shu tufayli monotsitlar mononuklear fagotsitlar sistemasining
asosiy hujayralaridir.
Qon plastinkalari eritrotsitlar va leykotsitlar bilan bir qatorda qonning
uchinchi xil shaklli elementlarini tashkil etadi. Leykotsitlar va eritrotsitlardan farqli
ravishda qon plastinkalari haqiqiy hujayralar bo`lmay, suyak ko`migidagi gigant
megakariotsit hujayralari sitoplazmasining mayda (kat-taligi 2-3 mkm) parchalari
hisoblanadi. Shu tufayli trombotsit termini odam qon plastinkalariga nisbatan
unchalik to`g`ri emas. Uzida yadro saqlovchi va haqiqiy hujayralar bo`lgan
trombotsitlar faqat tuban umurtqalilarda (masalan, baqa qonida) kuzatiladi va
Reklengauzen hujayralari deb ataladi. Normal sharoitda qon plastinkalarining
miqdori odamda 1 mm 3
qonda 200000 dan 300000 gacha (200-300X 10 9
/l) bo`ladi.
43

Qon plastinkalari odatda yumaloq va oval shaklga ega bo`lib, ularda periferik,
strukturaga ega bo`lmagan zona - gialomer va markaziy, donador zona -
granulomer tafovut etiladi.
Elektron mikroskop ostida qon plastinkalarining ko`p sonli bo`rtmalar -
psevdopodiyalarga egaligi ko`rinadi. Ularning soni va kattaligi plastinkalarning
funksional holatiga bogliq bo`ladi. Donador zona yoki granulomerda har xil
kattalikka ega bo`lgan (30 nm dan 0,2 mkm gacha) donachalar ko`rinadi (64-rasm).
Donachalarning asosiy qismini alfa-donachalar tashkil etadi. Ularning markaziy
qismida yuqori elektron zichlikka ega bo`l-gan mag`zi bo`lib, ularda fosfatazalar
va mukopolisaxaridlar borligi aniqlangan. Alfa-donachalardan tashqari
granulomer-da o`ta yuqori zichlikka ega donachalar ham mavjuddir. Bu donachalar
o`zida serotonin (5-gidroksitriptamin) saqlaydi. Yuqorida qayd etilgan
donachalardan tashqari, qon plastinkalarining granulomer zonasida
mitoxondriyalar, vezikulalar va mikronaychalar ham joylashadi. Ularning orasida
to`da-to`da bo`lib yotgan glikogen zarrachalarini yoki «glikogen paketlarini»
uchratish mumkin.
Qon plastinkalari qonda turli shakllarda, ya’ni yosh, yetuk va qari
plastinkalar shaklida uchrashi mumkin. Yosh plastinkalar to`q binafsha rangga
bo`yalgan granulomer zonaga va och pushti gialomer zonaga ega bo`ladi.
Patologik holatlarda qonda degenerativ plastinkalar va gigant (7-9 mkm keladigan)
plastinkalar uchrashi mumkin.
Qon plastinkalari muhim biologik vazifalarni o`tab, bu vazifalardan eng
avvalo ularning qon ivishidagi rolini qayd qilib o`tish kerak. Ularda trombokinaza,
tromboplastin va hokazo (12 ga yaqin) faktorlar bo`lib, bu faktorlar qon ivish
jarayonida aktiv ishtirok etadi. Trombotsitlarda 50 ga yaqin fermentlar borligi
aniqlangan.
Qon plastinkalarining soni simpatik nerv sistemasi qo`zg`alganda, haddan
tashqari jismoniy harakatlarda, taloq olib tashlanganda va boshqa hollarda
ko`payib ketishi mumkin. Bu hol trombotsitoz deb ataladi. Plastiikalar sonining
44

kamayishi - trombotsitopeniya ham turli kasalliklarda uchraydi.
Qon plastinkalarining yashash muddati qisqa bo`lib, o`rtacha 5-8 kunga
teng.
Gemogramma. Gemogramma tushunchasi qon shaklli elementlarining
miqdoriy nisbati, gemoglobin miqdori, eritrotsitlarning cho`kish reaksiyasi (SOE),
gematokrit ko`rsatkichi va boshqalarni o`z ichiga oladi. Bu ko`rsatkichlar
meditsina praktikasida muhim ahamiyatga ega. Gemogrammani bilish har bir
vrach uchun muhim ahamiyat kashf etadi. Turli leykotsitlar protsent miqdorining
nisbati leykotsitar formula yoki Shilling formulasi deb ataladi. Hozirgi vaqtda
normal leykotsitlar formula ko`rsatkichlari qilib quyidagilar qabul qilingan.
Leykotsitlar miqdori 1 mm 3
qonda 3,8-9 ming (3,8-9x10 9
/l) atrofida bo`ladi,
shulardan: neytrofillar-65-70% ni (segmentlilari-60-65% ni, tayoqcha yadrolilar-2-
4% ni, yosh neytrofillar yoki metamiyelotsitlar 0-0,5% ni), eozinofillar-2-5% ni,
bazofillar-0,5-1% ni, limfotsitlar-20- 35% ni, monotsitlar-6-8% ni tashkil etadi.
GEMOGRAMMANING YOSHGA QARAB O’ZGARISHI
Klinik praktikada gemogrammaniig yoshga qarab o`zgarishini bilish ham
muhim ahamiyatga ega. Yangi tug`ilgan chaqaloqda eritrotsitlar soni 6-7x10 12
/l
bo`lib, 2 haftadan so`ng 4,5-5,5X 10 12
/l gacha kamayadi. Eritrotsitlar miqdori yana
tobora kamayib 3-6 oylik chaqaloqda minimal darajaga (3,5-4,0x10 12
/l) yetadi.
Yosh bolalarda eritrotsitlar soni birmuncha kamroq bo`lib, faqat balog`at
yoshidagina voyaga yetgan katta odamnikiga yaqinlashadi.
Leykotsitlar soni ham yoshga qarab turlicha bo`ladi. Yangi tug`ilgan
chaqaloqlarda ular juda ko`paygan (10-28x10 9
/l) bo`ladi. Ikkinchi haftaga kelib
leykotsitlar soni 9-15x10 9
/l gacha kamayadi. Organizm o`sishi davomida
leykotsitlar miqdori sekin-asta kamayadi va balog`at yoshida voyaga yetgan
odamnikidek bo`lib qoladi. Yangi tug`ilgan bolalarda neytrofillar va
limfotsitlarning nisbati voyaga yetgan odamlarnikidek bo`ladi. Ammo limfotsitlar
soni tez oshadi va 4-5 sutkada neytrofillar bilan tenglashadi (birinchi fiziologik
kesishuv). Limfotsitlar miq-dorining oshuvi davom etadi va 1-2 yashar bolalarda
ular 60- 65% ni, neytrofillar esa 20-25% ni tashkil etadi. So`ngra limfotsitlar soni
45

sekin-asta kamayadi va 4 yoshli bolalarda ular yana neytrofillar bilan tenglashadi
(ikkinchi fiziologik kesishuv). Limfotsitlarning kamayishi va neytrofillarning
oshishi balog`at yoshigacha davom etadi.
LIMFA (LYMPHA)
Umurtqali hayvonlar organizmida qon tomirlar sistemasi-dan tashqari
limfatik tomirlar mavjud. Bu nozik tomirlar ichidan sarg`imtir rangda oqsil
tabiatiga ega bo`lgan va o`z tarkibida shaklli elementlarni saqlagan suyuqlik-limfa
oqadi. Limfa - limfoplazmadan va shaklli elementlardan iborat. Ximiyaviy tuzilishi
jihatidan limfoplazma qon plazmasiga yaqin, ammo limfoplazma tarkibida oqsillar
ancha kam. Oqsil fraksiyalaridan albumin limfoplazmada globulindan birmuncha
ko`pdir. Oqsillardan tashqari limfoplazmada fermentlar, neytral yog`lar, oddiy
karbon suv, erigan mineral tuzlar va mikroelementlar bo`ladi.
Shaklli elementlari asosan limfotsitlar (95-98%), monotsitlardan tashkil
topgan. Bundan tashqari, leykotsitlarning boshqa turlari, bir oz miqdorda
eritrotsitlar ham uchraydi.
Limfa to`qima va organlarning limfatik kapillyarlarida hujayra oraliq
suyuqlik hisobiga hosil bo`ladi va limfatik tomirlar orqali limfa tuguniga quyiladi.
U yerdan limfa tomirlariga o`tib va nihoyat venaga quyiladi. Shuning uchun 3 xil
limfa suyuqligini tafovut qilish mumkin.
1. Periferik limfa (limfa tugunigacha).
2. Oraliq. limfa (limfa tugunidan utgandan so`ng).
3. Markaziy limfa (kukrak qafasida joylashgan yirik limfatik tomirdagi
limfa).
Limfa tarkibi organizm holatiga qarab o`zgarib turadi. Periferik limfa
tomirlar bir uchi berk naychani eslatadi. Uning ichidagi limfa suyuqligi
limfoplazmadan tashkil topgan bo`lib, qon shaklli elementlari ko`rinmaydi. Limfa
suyuqligi limfa tugunlaridan o`tish jarayonida limfotsitlarga boyiydi. Markaziy
limfa tomirlaridagi limfa suyuqligi qon shaklli elementlarini ko`p tutadi.
46

Xulosa .
Тo’qima bu-ko’p hujayrali organizmning tarixiy filogenetik rivojlanishi
jarayonida vujudga kelgan, muayyan bir fiziologik vazifani bajarishga
ixtisoslashgan hujayra va hujayralararo elementlar majmuasidan tarkib topgan
tuzilma. U ham o’ziga xos bir sistema, chunki bir emas, balki bir necha
elementdan: hujayra va hujayralararo moddalardan tashkil topgan bo’ladi.
Тo’qimani hujayraga nisbatan sistema desak, organlarga nisbatan element deyiladi.
Chunki to’qimalar birlashib, muayyan organni hosil qiladi. Ammo barcha
organlarning to’qimalari hamisha bir xil tuzilgan bo’lmaydi. Har qaysi to’qima u
qaysi organ to’qimasi bo’lishiga qarab, muayyan morfologik struktura va vazifaga
ega bo’ladi. Chunonchi 1) strukturasiga ko’ra: epiteliy to’qimasi, ichki muhit
to’qimalari, nerv sistemasi to’qimasi va muskul to’qimasi. Bular ko’p hujayrali
hayvonlarning barchasida uchraydi va qaysi organda bo’lishiga qarab, ko’pmi-
ozmi, ahamiyatga ega; 2) bajargan vazifasiga ko’ra, garchi umumiy bo’lsa ham:
chegaralab turuvchi, ichki muhitni doimiy ravishda bir xil saqlab turuvchi,
qisqartiruvchi, ta’sirlanishni idrok etuvchi, uzatuvchi va analiz qiluvchi to’qimalar
farq qilinadi. Yana ham aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, ularning har qaysisi
umumiy vazifalari doirasida alohida ixtisoslashgan maxsus funksiyani bajaradi.
Nerv sistemasi to’qimalari xususida ham ana shunday fikrni bildirish mumkin.
Тo’qimalar, odatda, embrion rivojlanishi davrida embrion varaqlarining u
yoki bu qismlaridan rivojlanadi, bunyodga keladi va hayot faoliyati davrida
yuqorida aytilganidek, joylashgan o’rniga, binobarin, turiga ko’ra har xil vazifa
bajaradi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 23-
avgust kuni xalq ta’limi tizimini rivojlantirish, pedagoglarning malakasi va
jamiyatdagi nufuzini oshirish, yosh avlod ma’naviyatini yuksaltirish masalalariga
bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi.
Davlatimiz rahbari prezidentlik faoliyatining dastlabki kunlaridan boshlab
yurtimizda innovatsion va kreativ fikrlaydigan, zamonaviy kadrlar tayyorlash,
47

yoshlarni vatanparvarlik ruhida, yuksak ma’naviyat egalari etib tarbiyalash, shu
maqsadda ta’lim tizimini takomillashtirish masalalariga alohida e’tibor qaratib
kelmoqda.
Prezidentimiz yig‘ilishda maktab ta’limi tizimini isloh qilish bo‘yicha
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, bu borada oldimizda turgan
dolzarb vazifalar haqida fikr yuritar ekan, ulug‘ ma’rifatparvar bobomiz
Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Dunyo imoratlari ichida eng ulug‘i maktabdir”
degan fikrini alohida ta’kidlab, bu masalaning mohiyati va ahamiyatiga atroflicha
to‘xtalib o‘tdi.
Haqiqatan ham, jahondagi rivojlangan davlatlar tarixiga nazar tashlaydigan
bo‘lsak, ularda jamiyat hayotini o‘zgartirishga qaratilgan islohotlar avvalo ta’lim
tizimidan, bog‘cha, maktab, tarbiya masalasidan boshlanganini ko‘ramiz. Chunki
maktabni o‘zgartirmasdan turib, odamni, jamiyatni o‘zgartirib bo‘lmaydi. Ta’lim
va tarbiyaning asosi, poydevori bu – maktab. Maktabni maktab qiladigan kuch esa
o‘qituvchilardir.
Ma’lumki, murakkab o‘tish yillarida maktablardagi ma’naviy-ma’rifiy muhit,
o‘qituvchi kasbining obro‘yi, nufuzi pasayib ketgani, yangi davr pedagoglarini
tarbiyalash, pedagogika fanini rivojlantirish, innovatsion ta’lim texnologiyalarini
joriy etishga yetarli e’tibor berilmagani sohada bir qator jiddiy muammolarni
keltirib chiqardi. Keyingi yillarda ana shu muammolarni samarali hal etish, kadrlar
tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha mamlakatimizda ulkan ishlar
amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz tomonidan xalq ta’limi tizimiga oid 6 ta
farmon va qaror, Vazirlar Mahkamasining 21 ta qarori qabul qilinib, bu sohadagi
islohotlarning huquqiy-me’yoriy asoslari mustahkamlandi.
Ota-onalar, jamoatchilikning istaklari inobatga olinib, yurtimizda 11 yillik maktab
ta’limi tizimi tiklandi. So‘nggi uch yilda yurtimizda 157 ta umumta’lim maktabi
yangidan qurildi.
Ulug‘ allomalarimiz – Mirzo Ulug‘bek va Muhammad Xorazmiy nomidagi
iqtidorli bolalar maktablari, Hamid Olimjon va Zulfiya, Erkin Vohidov, Abdulla
Oripov, Ibroyim Yusupov, Ishoqxon Ibrat, Muhammad Yusuf, Halima
48

Xudoyberdiyeva nomlari bilan atalgan ijod maktablari, “Temurbeklar maktabi”,
Prezident maktablari, xususiy maktablar singari yangi va zamonaviy namunadagi
ta’lim dargohlari tashkil etilgani yurtimiz farzandlari uchun ta’lim-tarbiya olish
borasida yangi imkoniyatlar ochib bermoqda.
Ta’lim-tarbiya ishlarini samarali olib borishda erkak o‘qituvchilarning
alohida o‘rni va ta’siri borligi hisobga olinib, ko‘rilgan aniq chora-tadbirlar
natijasida xalq ta’limi tizimiga 12 ming 871 nafar erkak o‘qituvchi qaytdi.
Pedagog xodimlar mehnatini rag‘batlantirish bo‘yicha katta ishlar
qilinmoqda. Oxirgi 3 yilda o‘qituvchilarning ish haqi o‘rtacha 2,5 barobar
oshirildi. Uzoq tumanlarga borib ishlayotgan pedagog kadrlar mehnatini
rag‘batlantirish bo‘yicha aniq mezonlar belgilandi. Ularga 50 foizgacha
qo‘shimcha oylik ustamalar to‘lanmoqda. Bu olis hududlarda yetishmayotgan
mingdan ziyod o‘qituvchini jalb etish imkonini berdi. Nafaqa yoshida faoliyatini
davom ettirayotgan o‘qituvchilarga pensiyasi to‘liq miqdorda berilmoqda.
“Hurmatli muallimlarimiz, jonkuyar maktab direktorlarini, soha faxriylarini
el-yurtimizning tayanchi va suyanchi, deb bilamiz, – dedi Prezidentimiz. –
Maktablar tizimini rivojlantirish uchun bundan buyon ham mablag‘ni, imkoniyatni
aslo ayamaymiz. Kelajak avlodimiz taqdiri, butun millatimiz, xalqimiz, davlatimiz
taqdiri muhtaram muallimlarga bog‘liq”.
Ammo amalga oshirilayotgan ijobiy o‘zgarishlarga qaramasdan, ta’lim
tizimida hamon tizimli muammolar borligi, maktablarning moddiy-texnik bazasi,
ayrim pedagog xodimlarning bilim va malakasi bugungi zamon talablariga javob
bermasligi yig‘ilishda tanqid qilib o‘tildi.
Ta’lim-tarbiya sohasida zamonaviy va oqilona tizim yaratish, o‘qitish
metodlari, ta’lim standartlari, darslik va o‘quv qo‘llanmalarini yangilash zarurligi,
bilim berishda chet eldagi ilg‘or tajribalardan foydalanish, tarbiyada esa milliy
an’ana va qadriyatlarga suyanish muhimligi qayd etildi.
Davlatimiz rahbari “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” degan
tamoyilga asoslangan holda, milliy g‘oya va uning mafkuraviy negizlarini puxta
ishlab chiqish, yosh avlodni bolalikdan milliy g‘urur va vatanparvarlik ruhida
49

tarbiyalash dolzarb ahamiyatga ega ekanini ta’kidladi.
Maktablardagi kamchiliklarni tuzatish, ta’lim sifatini nazorat qilish uchun
ota-onalar, keng jamoatchilikning ishtiroki zarurligiga alohida e’tibor qaratildi.
“Maktab bu hayot-mamot masalasi, kelajak masalasi. Uni davlat, hukumat
va hokimlarning o‘zi hal qilolmaydi. Bu butun jamiyatning ishi, burchiga aylanishi
kerak", dedi Shavkat Mirziyoyev.
Videoselektorda xalq ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish, muammolarni
kompleks hal etish masalalari chuqur tahlil qilinib, kelgusidagi vazifalar
muhokama etildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining joriy yil 29-apreldagi farmoniga
muvofiq, Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi
tasdiqlandi. Unda 48 ta maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish bo‘yicha aniq
mexanizmlar belgilandi.
Masalan, 2030-yilga borib o‘quvchilar bilimini baholash bo‘yicha PISA
xalqaro dasturi reytingida O‘zbekistonning jahondagi yetakchi 30 ta mamlakat
qatoridan joy egallashi maqsad qilib qo‘yilgan.
Davlatimiz rahbari o‘qituvchining maqomi va nufuzini oshirish, huquqlari
va imtiyozlarini kengaytirish masalalariga alohida e’tibor qaratdi.
“Maktab o‘qituvchisini moddiy rag‘batlantirmasak, uning hayot sifati
darajasini oshirmasak, islohot, natija haqida gapira olmaymiz”, dedi Prezident.
Shu munosabat bilan Vazirlar Mahkamasi, Moliya va Xalq ta’limi
vazirliklariga 2020 yilda xalq ta’limi xodimlari oylik ish haqini oshirish yuzasidan
ko‘rsatmalar berildi. Uzoq qishloqlardagi maktablarga o‘qituvchilarni jalb etishni
yanada rag‘batlantirish uchun ularga uy-joylar, avtotransport uchun kreditlar berish
ham ko‘zda tutilgan.Bu ishlar davlatimiz tomonidan izchil davom ettiriladi. Lekin
bu – masalaning bir tomoni. Ikkinchi tomondan, o‘qituvchi va murabbiylarning
o‘zi ham bilim va saviyasini oshirish, jamoat ishlarida faol ishtirok etish, halol
mehnati va tashabbuskorligi bilan bu kasbning obro‘sini oshirishi kerakligiga urg‘u
berildi.
50

Foydalqnilgan adabiyotlar ro'yxati.
1. L.I.Kursanov, N.A.Komarinsskiy. V.F.Razdorskiy, A.A.Uranov
«O‘simliklarning anatomiyasi va morfologiyasi» 1 tom Toshkent 1972.
2. V. G. Xrjanovskiy «Kurs obщyey botaniki» chast 1 M. 1982 g.
3. V.A.Burigin, D.X.Jongurazov, J.K.Saidov, G.D.Mustaqimov Botanika va
o‘simliklar fiziologiyasi asoslari T. 1972.
4. K.Z.Zokirov, X.A.Jamolxonov. «Botanikadan ruscha-o‘zbecha
ensiklopediya lug‘at» 1 tom 1973 y.
5. Yakovlev G.P.Chelombitko V.A. «Botanika. M, «Vыshaya shkola», 1990 y.
6. Maxkamova X.F. Botanika. O‘qituvchi. T. 1995 y.
7. I. Hamdamov, P. Shukurullayev, YE. Tarasova , YU. Qurbonov, A.
Umirzoqov «Botanika asoslari», Toshkent «Mehnat» 1990 y.
8.Esonqulov.S.E., Imomova. D.A., Esonqulov. A.S. “O`simliklar
anatomiyasi va morfologiyasidan laboratoriya mashg`ulotlar”. T.2008.
2. Хриановский.В.T и др. «Ботанка». M., «Колос», 1982.
9. G.D.Mustaqimov “O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari”
Toshkent. “O`qituvchi” 1995 y.
10. Zikiryayev A., K. Mirxamidova “O`simliklar biologiyasi” amaliy
mashg`ulotlar “Mehnat” 2001 y.
11.Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpoʻ
etamiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali
ʻ
marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo shma majlisidagi nutq /
ʻ ʻ
51

Sh.M. Mirziyoyev. — Toshkent : O zbekiston, 2016.ʻ — 56 b
12Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
ʼ — har bir
rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. Mamlakatimizni 2016-yilda
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo ljallangan
ʻ
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo nalishlariga bag ishlangan Vazirlar
ʻ ʻ
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ruza, 2017-yil 14 yanvar / Sh.M.
ʼ
Mirziyoyev. — Toshkent : O zbekiston, 2017.
ʻ — 104 b.
https://president.uz
52

To’qima, uning ta'rifi va tasnifi

Sotib olish