Tokdoshlar oilasi - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

162 Sotish

Tokdoshlar oilasi

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Tokdoshlar oilasi

MUNDARIJA :
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB: IKKI URUG’PALLALILAR VA TOKDOSHLAR OILASI.
1.1 Ikki urug pallalilar…………………………………………………………..….5ʻ
1.2 Tokdoshlar
oilasi………………………………………………………………..7
II BOB: TOKDOSHLAR OILASI TARQALISHI, TURLARI
2.1 Tok butasining o’sishi va
rivojlanishi………………………………………....13
2.2 Tokdoshlar oilasiga mansub o’simliklar turlari……………………………..…
16
2.3 Keng tarqalgan uzum navlari………………………………………………..…
21
XULOSA……………………………………………………………………..…..29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………..…30
2

KIRISH
Tokdoshlar (Vitaceace) — ikki urug pallali o simliklar oilasi. Daraxtsimon,ʻ ʻ
ilashuvchi lianalar. Barglari oddiy, panjasimon murakkab, navbatlashib
joylashgan, yonbargchali. Novdasida poyaning o zgarishidan hosil bo lgan
ʻ ʻ
gajaklar bor. To’pgullari kichik, ro vak. Gullari ikki jinsli yoki bir jinsli, mayda,
ʻ
ko kimtir. Mevasi rezavor yoki juda quruq. Tokdoshlarga 12 turkum, 700 tur
ʻ
kiradi. Ko pincha subtropik va tropik mamlakatlarda o sadi. Muhim iqtisodiy
ʻ ʻ
ahamiyatga ega yirik turkumlaridan biri tok (uzum) hisoblanadi.
Tok O rta dengiz atroflari va G arbiy Osiyoda mil. dan bir necha ming yillar
ʻ ʻ
ilgari yetishtirilgan. Madaniy T. taxminan o rmon T.i (V. sylvestris) va boshqa
ʻ
yovvoyi turlaridan kelib chiqqan. Ekiladigan navlarning ko pchiligi shu turga
ʻ
mansub. Shuningdek, Shimoliy Amerika tok turlari V. labrusca, V. riparia,
V.rupestris va boshqa ham ekiladi. Amur T.i (V. amurensis) — manzarali o simlik.
ʻ
Tyan shan va Pomir Olay tog larida o suvchi hisor uzumi (V. hissarica) Qizil
ʻ ʻ
kitobga kiritilgan.
Madaniy Tokning baquvvat ildizi 7 m va undan ortiq chuqurlikkacha boradi.
Tok tanasi — liana. Uning ko p yillik novdalari (zang va madang) turli
ʻ
yo g onlikda bo ladi. Bir yillik novdalari uzun (3–5 m) va ingichka bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo g imida barg, barg qo ltig ida kurtaklar rivojlanadi. Novdaning pastki, asosan 3
ʻ ʻ ʻ ʻ
—5bo g imlarida gul to plami, ustkilarida gajaklar (bargning qaramaqarshi
ʻ ʻ ʻ
tomonida) paydo bo ladi. Barglari yaxlit, panjasimon, asosan, 3 va 5 bo lakli,
ʻ ʻ
navbat bilan joylashgan. Sho ralari shokila yoki ro vaksimon. Gullari mayda,
ʻ ʻ
ko kimtirsarg ish, madaniy turlariniki, asosan, ikki jinsli, ayrimlariniki bir jinsli.
ʻ ʻ
Hasharotlar, shamol yordamida va o z-o zidan changlanadi. G ujumi (uzumi)
ʻ ʻ ʻ
rezavor, 1—4 urug li, etli, sersuv yoki kamsuv. Urug siz navlari (kishmishlar) ham
ʻ ʻ
bor. G ujumlari turli shakl va rangda, shingilga to plangan.
ʻ ʻ
Mavzuning dolzarbligi: Toknamolar qabilasi o’simliklar bo’limi ya’ni ochiq
urug’li o’simliklar oilasi vakillarning tarqalishi, hayot tarzi va ularning
klassifikatsiyalarini o’rganishdan iborat. Toknamolar qabilasi o’simliklari
3

xususiyatini o’rganib, ularni muhofaza ostiga olish, hamda ularni tur sonini
saqlab qolish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Bugungi kunda
meditsinada ishlatiladigan dori-darmonlarni anchagina qismi Toknamolar qabilasi
o’simliklari turkumi vakillaridan olinishini ham nazarda tutdim.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Mavzuning maqsadi: Tokdoshlar
oilasiga kiruvchi o’simliklarning biologiyasini va tarqalish arealini o’rganish
orqali, bu oilaga kiruvchi o’simliklarning noyob turlarini o’rganish va ularni asrab
tabiatga qaytarishdan iborat. Bundan tashqari bu oilaga kiruvchi o’simliklarning
xalq xo’jaligidagi ahamiyatini ham o’rganishdan iborat. Bu noyob va kamyob
o’simliklarni kamayib borishining oldini olish chora tadbirlarini ishlab chiqish
lozim.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Toknamolar qabilasi o‘simliklarining
sinflari, kichik sinflari, qabilalari, oilalari , turkumlari va ularning vakillari kurs
ishining ob’ekti hisoblanadi. Toknamolar qabilasi o’simliklar sinflari, kichik
sinflari, qabilalari, oilalari, turkumlari, vakillarining tarqalishi, o’ziga xos tuzilishi,
ularning xususiyatlari va keng tarqalgan vakillarining xalq xo’jaligidagi ahamiyati
to’g’risida mutaxasis olimlarimiz tomonidan chop etilgan ilmiy va o’quv uslubiy
adabiyotlar ushbu kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 30 betni tashkil etadi.
4

I BOB: IKKI URUG’PALLALILAR VA TOKDOSHLAR OILASI HAQIDA
MA’LUMOTLAR
Ikki pallali o simliklar, ikki urug pallalilar (Dicotyledones) — yopiq urug liʻ ʻ ʻ
(gulli) o simliklar sinfi. Ular ikki urug pallali murtakka ega (nomi shundan).
ʻ ʻ
Barglarining to rsimon tomirlanishi, poya va ildizlarida alohida to qima-kambiy
ʻ ʻ
bo lishi va ko pincha, gullari 5 yoki 4 a zoli tipdaligi bilan tavsiflanadi, kambiy
ʻ ʻ ʼ
poya va ildizlarning yo g on tortishini ta minlaydi. Ular o tlar, daraxtlar,
ʻ ʻ ʼ ʻ
butalardan iborat. I.p.o . gulli o simliklarning 360—370 ta oilasiga mansub 175
ʻ ʻ
mingdan ortiq turini o z ichiga oladi. I.p.o .ning hali hamma tomonidan qabul
ʻ ʻ
qilingan umumiy sistemasi yo q, ularning kelib chiqishi va filogenetik bog lanishi
ʻ ʻ
aniqlanmagan. I.p.o . tuproq va iqlim sharoiti har xil bo lgan juda ko p
ʻ ʻ ʻ
joylardao sadi. I.p.o .ning katta-kichikligi, shakli, morfologik-anatomik tuzilishi,
ʻ ʻ
shuningdek, ko payish organlarining tuzilishi nihoyatda xilma-xil.
ʻ
1.1 Ikki urug pallali o’simliklar
ʻ
Ikki urug‘pallali o‘simliklarning urug‘ida ikkita urug‘palla va murtak
joylashgan.
Ikki urug pallalilar (Dicoty-ledones) — yopiq urug li (gulli) o simliklar sinfi.
ʻ ʻ ʻ
Ular ikki urug pallali murtakka ega (nomi shundan). Barglarining to rsimon
ʻ ʻ
tomirlanishi, poya va ildizlarida alohida to qima-kambiy bo lishi va ko pincha,
ʻ ʻ ʻ
gullari 5 yoki 4 a zoli tipdaligi bilan tavsiflanadi, kambiy poya va ildizlarning
ʼ
yo g on tor-tishini ta minlaydi. Ular o tlar, da-raxtlar, butalardan iborat. Ikki
ʻ ʻ ʼ ʻ
pallali o simliklar gulli o simliklarning 360—370 ta oila-siga mansub 175 mingdan
ʻ ʻ
ortiq turini o z ichiga oladi. Ikki pallali o simliklarning hali xamma tomonidan
ʻ ʻ
qabul qilingan umumiy sistemasi yo q, ularning kelib chiqishi va filogenetik
ʻ
bog lanishi aniqlanmagan. Ikki pallali o simliklar tuproq va iqlim sharoiti har xil
ʻ ʻ
bo lgan juda ko p joylardao sadi. Ikki pallali o simliklarning katta-kichikligi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
shakli, morfologik-anatomik tuzilishi, shuningdek, ko payish organlarining
ʻ
tuzilishi nihoyatda xilma-xil.
Ikki pallali o simliklar Yer sharining hamma joyida uchraydi. Ikki pallali
ʻ
o simliklar orasida kartoshka, no xat, lavlagi, qovun, tarvuz, uzum, olma, g o za,
ʻ ʻ ʻ ʻ
5

kungaboqar kabi muhim xo jalik ahamiyatiga ega bo lgan o simliklar bor.ʻ ʻ ʻ
Murtak ildizcha, poyacha va ikkita kichik bargchadan tashkil topgan.Shunday
qilib, ikkita urug‘pallaga ega bo‘lgan o‘simliklar ikki urug‘pallali o‘simliklar
deyiladi.
O‘zbekistonda ikki urug‘pallali madaniy o‘simliklar orasida eng keng
tarqalgani go‘za hisoblanadi.G‘o‘zaning chigiti (urug‘i) ustidan qalin
yog‘ochsimon qobiq bilan o‘ralgan.Bu qobiq hujayralarida juda uzun tuklar, ya’ni
tolalar joylashgan.
Yog‘ochsimon qobiq ostida oq va yupqa po‘st, uning ostida esa qat-qat bo‘lib
joylashgan urug‘palla va murtak o‘rnashgan.
Ikki urug‘pallali o‘simliklar urug‘lari yer yuziga ikkita urug‘palla barg bilan
chiqadi.
1.1 rasm. G’o’zaning chigitdan unib chiqishi
Bir urug‘pallali o‘simliklarning urug‘i ikki urug‘pallali o‘simliklarnikidan
keskin farq qiladi. Bir urug‘pallali o‘simliklarning urug‘i bitta urug‘palla,
burtakdagi boshlang‘ich ildiz, poyacha va kurtakchadan tashkil topgan.Ularga
bug‘doy,arpa,suli,makkajo‘xori kabi o‘simliklar kiradi.
Bir urug‘pallali o‘simliklarning urug‘i yer yuziga bitta urug‘palla barg bilan
unib chiqadi.
Yer yuzida eng ko‘p tarqalgan bir urug‘pallali o‘simliklardan biri bug‘doydir.
Bug‘doyning urug‘i (doni) cho‘ziq shaklda.Uning sirti yupqa sariq po‘st bilan
6

qoplangan. Bu po‘st qo‘shilib o‘sgan ikkita qobiqdan iborat. Tashqisi meva
qobig‘i, ichkisi esa urug‘ po‘sti hisoblanadi. Bug‘doy, arpa, javdar, suli, sholi,
makkajo‘xori kabi o‘simliklarning urug‘i don deb yuritiladi. Bug‘doy donining
ichki tuzilishi ko‘rish uchun uni ivitib, so‘ngg uzunasiga (bo‘yiga) kesish
kerak.Kesikda urug‘ning asosida joylashganmurtakni ko‘rish mumkin.Murtak
boshlang‘ich ildizcha, poyacha va kurtakchadan iborat.Bug‘doyning bitta
urug‘pallasi murtakni endospermadan ajratib turadi. Murtakdagi bu qismlarni
oddiy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi. Urug‘ning aksariyat qismi endosperma-oziq
moddalar to‘plamini tashkil etuvchi hujayradan iborat.
Shunday qilib murtagida bitta urug‘palla bo‘ladigan o‘simliklar bir
urug‘pallali o‘simliklar deyiladi.
1.2 Tokdoshlar oilasi va ular haqida ma’lumotlar
Tokdoshlar (Vitaceace) — ikki urug pallali o simliklar oilasi. Daraxtsimon,ʻ ʻ
ilashuvchi lianalar. Barglari oddiy, panjasimon murakkab, navbatlashib joylashgan,
yonbargchali. Novdasida poyaning o zgarishidan hosil bo lgan gajaklar bor.
ʻ ʻ
To’pgullari kichik, ro vak. Gullari ikki jinsli yoki bir jinsli, mayda, ko kimtir.
ʻ ʻ
Mevasi rezavor yoki juda quruq. Tokdoshlarga 12 turkum, 700 tur kiradi.
Ko pincha subtropik va tropik mamlakatlarda o sadi. Muhim iqtisodiy ahamiyatga
ʻ ʻ
ega yirik turkumlaridan biri tok (uzum) hisoblanadi.
7

O`simliklar haqida qo`shimcha ma‘lumotlar Mahmud Qoshg`ariyning (XI
asr) «Devonu Lug`atiy turk» asarida ham keltirilgan. Sharqiy Turkistonning
ensiklopedik va geograf olimi 200 ga yaqin o`simliklarni geografik, ekologik
tarqalishi va morfologiyasiga oid ma‘lumotlarni bergan. Mashhur arab geografi Ibn
Boyto`t (Muhammad Ibn Abdulloh) o`zining Afrika, Osiyo va Janubiy Yevropaga
qilgan sayohatida 14-asrning birinchi yarimida Xorazm, Buxoro va Samarqandga
ham kelgan. Uning asarlarida geografik ma‘lumotlar bilan birga O`zbekistonning
o`simliklar dunyosi haqida ham o`ta muhim ma‘lumotlar berilgan.
O`zbekiston o`simlik dunyosini o`rgangan fransuz Kopyu va Bonvanlarning
ishlari diqqatga sazovordir. Kopyu 1880 yilda Samarqand atroflarini va Samarqand
tog`lari, Qarshi-Sherobod, va Zarafshonning yuqori qisimlari o`simlik dunyosini
tadqiq qildi. A.F.Middendorf 1878yildan boshlab Farg`ona vodiysining barcha
hududlarini ilmiy jihatdan o`rgangan. 1920 yilda Turkiston Davlat Universiteti
(keyinchalik O`rta Osiyo davlat Universiteti SAGU) deb nomlangan) tashkil
etiganligi munosabati bilan O`zbekistonga M.G.Papov, E.P.Korovin,
M.V.Kultiasov, R.I.Abolin, A.I.Vvedenskiy, P.A.Baranov, V.P.Drobov,
I.A.Raykova, M.M.Sovetkina kabi mashhur botaniklar O`rta Osiyoga, xususan
O`zbekistonga kelib, uning flora va o`simlik qoplamini o`rganishda o`zlarining
muhim hissalarini qo`shganlar.
Universitet tasaruffida «Tuproqshunoslik va geobotanika» (1923-1932y)
instituti tashkil etildi va unga N.A.Dimo rahbarlik qildi. Institut 10 yil davomida
mustaqil ilmiy tadqiqot muassasasi sifatida faoliyat ko`rsatdi. Bu davrda
botaniklarning eng ilg`or vakili M.G Popov hisoblanar edi. Institutning
geobotanika bo`limiga esa R.I.Abolin rahbarlik qildi. M.G.Popov O`rta Osiyo
florasi va o`simlik dunyosining migratsion nazariyasini yaratdi. Uning fikricha
Tetisning o`rnida hosil bo`lgan –Qurg`oq yerda Janubiy Afrikaning «Velvagiya
florasi va shimolning migrant florasi-«Ginkgo florasi» ning elementlari to`qnash
kelgan. Natijada chatishish jarayoni ketib, O`rta Osiyo florasi kelib chiqqan.
1828 yilda SAGU tasarrufida «Yuksak o`simliklar» va «O`simliklar
geografiyasi» kafedrasi ochilib, unda shu bugunga qadar 400 dan ortiq
8

mutaxassilar yetishib chiqadi. Ulardan ko`pchiligi Fan sohasida xizmat qiladilar
ham ularni ko`pchiligi faoliyat ko`rsatmoqda.
O`zbekiston florasi va o`simliklar dunyosini o`rganishga V.G.Kultiasov
I.I.Granitov, A.YA.Bo`tkov, S.X.Chevrinidi, R.S.Vernik, I.F.Momotov,
R.D.Melnikov, O.N.Bondarenko kabi rus olimlari qatorida M.M.Orifxonova,
Q.Z.Zokirov, T.A.Odilov, A.U.Usmonov, P.K.Zokirov, O`.P.Pratov,
A.M.Maxmedov, T.X.Xudoyberdiyev, M.M.Nabiyev, I.Sottiboev, S.Holiqov kabi
olimlar o`z xissalarini qo`shganlar. 1920 yilda O`rta Osiyo universiteti tashkil
etilishi munosabati bilan Farg`ona vodiysidagi botanik tadqiqotlar ham ancha
kuchayadi. Universitetga taniqli botaniklar P.A. Baranov, E.P. Korovin, V.P.
Drobov, I.A. Raykova, A.I. Vvedenskiy, M.M. Sovetkinalar tashrif buyurishadi.
Ular bilan birga 1932-1933 yillar tashrif buyurishgan Leningradlik botaniklar P.N.
Ovchinnikov, F.A. Zapryagaev, V.I. Zapryagaeva, Yu.S. Grigorev, A.S. Koroleva,
K.S. Afanasev, V.N. Nikitinlar ham Farg`ona vodiysi florasini o`rganish va tahlil
qilishda katta ishlar olib borishadi. O`sha davrdagi yirik olimlardan ta‘lim olgan
mahalliy botanik olimlarning hizmatlari Farg`ona vodiysining o`simliklarini
o`rganishga katta xissa qo`shadi 1967 yil M.M. Arifxonova Farg`ona vodiysi
o`simliklari qoplamini o`rganishga bag`ishlangan tadqiqotlariga yakun yasab,
«Rastitelnost Ferganskoy dolin ы » nomli monografiyasini chop etadi. Bu asarda bu
xududda mavjud bo`lgan barcha o`simlik tiplari to`g`risida ba‘tavsil ma‘lumotlar
berilgan. Bizning tadqiqotimiz ob‘ekti bo`lgan to`qay o`simliklari borasidagi ilk
to`laqonli ma‘lumotlar ham aynan M.M. Arifxanovaning izlanishlarining natijasi
hisoblanadi.
Farg`onalik professor A.M.Maxmedov birinchi marta O`rta Osiyo
yalpizdoshlarini sistematik tahlil qilib bir necha yangi turlarni aniqlagan. T.X.
Xudayberdiev tomonidan birinchi marta Farg‘ona vodiysida tarqalgan
Yalpizdoshlar (Lamiaceae) oilasi flora va o‘simliklar qoplami tarkibidagi
taksonomik birlik sifatida tadqiq qilingan. Ish asosan oila vakillarining o‘simliklar
qoplamida tutgan o‘rni, tur tarkibini aniqlashtirishga bag‘ishlangan. Dissertatsiya
ishida markaziy o‘rinni turlarning xalq xo‘jaligida tutgan o‘rni va oqilona
9

foydalanishning asoslariga bag‘ishlangan. Muallif ma’lumotlariga ko‘ra, mazkur
hudud florasida 36 turkumga mansub bo‘lgan 184 tur uchrashini qayd etilgan.
Flora davlatimizning yirik tabiiy boyligi undan oqilona foydalinib, muhofaza
qilish uchun uning turlarini botanika nomenklaturasi nuqtai-nazaridan puxta
o`rganish zarur. Aks holda juda murakkab chalkashliklarga olib kelishi mumkin.
Ta‘kidlash joizki, so`ngi 20 yil ichida, ayniqsa chet ellarda sistematikaga oid qator
asarlar nashr etildi, ularda tavsiya etilgan fikr va taksonomik birliklar jahon
botanik olimlari tomonidan ma‘qullandi, «Xalqaro botanika nomenkaturasining
kodeksi»ga sistematik taksonlarga oid qator o`zgarishlar kiritildi. O`zbekistonda
esa «Flora Uzbekistana» nomli monagrafiyalar nashr etilgandan so`ng fan uchun
yangi ko`plab tur va turkumlar kashf etildi.
Tok (Vitis) — uzumdoshlar oilasiga mansub ko p yillik daraxtsimon lianalarʻ
turkumi; rezavor meva ekini; Markaziy va Janubiy Yevropa, Osiyo va Shim.
Amerikada 60—70 turi ma lum. Uzok, Sharq, Kavkaz, O rta Osiyo va Janubiy
ʼ ʻ
Yevropada 7—8 turi keng tarqalgan. Madaniy Tok (V. vinifera) barcha qit alarda
ʼ
yetishtiriladi. Jahon bo yicha tokzorlar maydoni 7426 ming ga, hosildorlik 81,7
ʻ
s/ga, yalpi hosili 60687 ming t. Fransiya (871 ming ga), AQSH (350 ming ga)
Ispaniya (1,16 mln.ga), Italiya (880 ming ga)da katta maydonlarda yetishtiriladi
(1999). O zbekistonda tokzorlar maydoni 140 ming ga, yalpi hosil 516,4 ming t,
ʻ
hosildorlik 51,0 s/ga (2003).
Tok O rta dengiz atroflari vn G arbiy Osiyoda mil. dan bir necha ming yillar
ʻ ʻ
ilgari yetishtirilgan. Madaniy Tok taxminan o rmon T.i (V. sylvestris) va boshqa
ʻ
yovvoyi turlaridan kelib chiqqan. Ekiladigan navlarning ko pchiligi shu turga
ʻ
mansub. Shuningdek, Shimoliy Amerika Tok turlari V. labrusca, V. riparia,
V.rupestris va boshqaham ekiladi. Amur T.i (V. amurensis) — manzarali o simlik.
ʻ
Tyan shan va PomirOlay tog larida o suvchi hisor uzu mi (V. hissarica) Qizil
ʻ ʻ
kitobga kiritilgan.
Madaniy Tokning baquvvat ildizi 7 m va undan ortiq chuqurlikkacha boradi.
Tok tanasi — liana. Uning ko p yillik novdalari (zang va madang) turli
ʻ
10

yo g onlikda bo ladi. Bir yillik novdalari uzun (3–5 m) va ingichka bo lib,ʻ ʻ ʻ ʻ
bo g imida barg, barg qo ltig ida kurtaklar rivojlanadi. Novdaning pastki, asosan 3
ʻ ʻ ʻ ʻ
—5 bo g imlarida gul to plami, ustkilarida gajaklar (bargning qaramaqarshi
ʻ ʻ ʻ
tomonida) paydo bo ladi. Barglari yaxlit, panjasimon, asosan, 3 va 5 bo lakli,
ʻ ʻ
navbat bilan joylashgan. Sho ralari shokila yoki ro vaksimon. Gullari mayda,
ʻ ʻ
ko kimtirsarg ish, madaniy turlariniki, asosan, ikki jinsli, ayrimlariniki bir jinsli.
ʻ ʻ
Hasharotlar, shamol yordamida va o zo zidan changlanadi. G ujumi (uzumi)
ʻ ʻ ʻ
rezavor, 1—4 urug li, etli, sersuv yoki kamsuv. Urug siz navlari (kishmishlar) ham
ʻ ʻ
bor. G ujumlari turli shakl va rangda, shingilga to plangan.
ʻ ʻ
Tok issiqsevar, sovuqqa chidamli, asosan, vegetativ yo l bilan
ʻ
ko paytiriladigan o simlik, ko chatlari qalamchalaridan, payvand qilish orqali,
ʻ ʻ ʻ
seleksiya maqsadida urug laridan ko paytiriladi, 2, 3 yili hosilga kiradi. T.ning
ʻ ʻ
ko pchilik navlari —18°, —20°, ayrimlari —28°, —30° gacha sovuqqa chidaydi,
ʻ
25—30° da yaxshi o sadi, 40° dan yuqori harorat yomon ta sir ko rsatadi. Tok
ʻ ʼ ʻ
yog inlar miqdori 300 mm dan kam bo lganda sug orib yetishtiriladi. Tok aslida
ʻ ʻ ʻ
yer tanlamaydi, ammo qumoq tuproqli, sug oriladigan, unumdor yerlarda yaxshi
ʻ
o sadi. Tok 30—300 yil yashaydi, o z ildiziga ega tuplari 60—80-yil, payvand
ʻ ʻ
qilinganlari 30—40-yil hosil beradi. O rtacha hosildorligi 70—400 s/ga ga boradi.
ʻ
Tokning uzumi yeyiladi, qayta ishlanadi (konserva qilinadi, turli vinolar, konyak,
qiyom, shinni, sharbat, kompot tayyorlanadi, mayiz solinadi va boshqalar). Uzum
tarkibida 6585% suv, 33% gacha qand, 0,51,4% organik kislotalar, 0,15—0,9%
oqsil, 0,3—1,0% pektin, 0,3—0,5% mineral moddalar, shuningdek, S, V,, V2
vitaminlar, provitamin A, g ujumi po stida oshlovchi va bo yoq moddalar, pektin
ʻ ʻ ʻ
va boshqa, urugida 4—19% moy, 1,8—8% oshlovchi moddalar bor.
Tok, asosan, tekis, shuningdek, qiyalik yerlarga (terrasa solib) ham ekiladi.
Ekishdan oldin gektariga 30— 40 t chirigan go ng, 600–1000 kg superfosfat, 150
ʻ
kg kaliyli o g it solinadi, yer plantaj plug bilan 60 sm chuqurlikda g aydaladi,
ʻ ʻ ʻ
Tokning bir yillik yaxshi pishgan novdalaridan kuzda 35—40 sm uzunlikda
qalamchalar olinadi, ko chatzorlarda ko chat yetishtiriladi. T.ning bir yillik
ʻ ʻ
11

ko chatlari navi, tuproqiqlim sharoiti, ustirish usuliga qarab qator oralig ini 2— 3ʻ ʻ
—4 — 5, tup oralig ini 2 — 3 – 4 m qilib, kuz va bag orda ekiladi. Novdalari
ʻ ʻ
yozning 2yarmida chekanka qilinadi. Kelgusi yili bahoridan tuplarga shakl
beriladi. Tok novdalarini ko tarmay (yertok) yoki novdalarini so ri, simbag iz,
ʻ ʻ ʻ
ishkomga kutarib yetishtiriladi, Kamdankam hollarda aymoqi (daraxtlarga
chirmashtirib) qilib o stiriladi. O zbekiston sharoitlarida kuzda kesilib, novdalari
ʻ ʻ
qo ndoq qilingan holda tuproq yoki barda, poxol bilan yopiladi va erta bahorda
ʻ
ochilib, madang va novdalari ko tarib bog lanadi.
ʻ ʻ
Tokning o sishi va hosildorligi xomtok, novda uchlarini 1—2 sm chilpish
ʻ
(gullash boshlarida), novdalarini kesish (qarang Tok kesish) kabi agrotexnika
usullari bilan rostlanib boriladi. Har gektar tokzorga har 2—3 yilda 20—30 t
chirigan go ng, har yili 300–400 kg ammiakli selitra, 400–500 kg superfosfat, 60–
ʻ
90 kg kaliyli ugit solinadi. Yer sharoitiga qarab, gektariga 600—1000 m3 normada
2—6 marta sug oriladi, qishda 1—2 marta 1500—2000 m3 normada yaxob suvi
ʻ
beriladi. Hosildorlikni oshirish uchun T. navlari (ayniqsa, urg ochi gulli Charos,
ʻ
Nimrang va boshqalar) qo shimcha changlanadi. Karigan yoki sovuq urgan Tok
ʻ
tuplari ustki k,ismini kesib tashlash bilan yoshartiriladi, noyob navlarini iskana
payvand yo li bilan ko paytirish mumkin.
ʻ ʻ
Tok navlari ertapishar (120—130 kunda), urtapishar (135—140 kunda),
kechpishar (150—170 kunda) navlar guruhlariga bo linadi. O zbekistonda 250 ga
ʻ ʻ
yakin uzum navlari rnlashtirilgan. 21-asr boshida respublikada ekiladigan va davlat
reyestriga kiritilgan 40 ga yakin uzum navlari (2004) 3 guruhga bo linadi: 1)
ʻ
xo raki (Nimrang, Parkent, Kattaqo rg on, Toifi, Sultoniy, Charos, Kitob surxagi,
ʻ ʻ ʻ
Husayni, Qora janjal, Haliliy, Chillaki, Daroyi, Rizamat, Ho ja Axroriy va
ʻ
boshqalar); mayizbop (Ok kishmish, Kora kishmish (shivilg oni), Pushti kishmish,
ʻ
Shakarangur, Sultoniy, Kattaqo rg on, Nimrang va boshqalar); 3) vinobop
ʻ ʻ
(Baxtiyoriy, Aleatiko, Tarnoye, Bayan shirey, Muskatlar, Risling, Bihishti, "VIR",
Saperavi va boshqalar) navlar.
12

II BOB: TOKDOSHLAR OILASI TARQALISHI, HUSUSIYATLARI
2.1 Tok butasining o’sishi va rivojlanishi
Tok o‘zining morfo-biologik xususiyatlari va tuzilishiga ko‘ra, vegetativ va
generativ organlarga bo‘linadi. Vegetativ organlarga tok tupining o‘suvchi
qismlari: ildiz, poya, barg, kurtak, jingalak kabi organlari kiradi va ular o‘simlik
hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Ular orqali suv va oziq moddalar
o‘zlashtiriladi, fotosintez, transpirasiya, nafas olish kabi muhim jarayonlar kechadi.
Shuningdek, vegetativ ko‘payish vazifalrini tok novdalarining poya qismlarini
o‘sishi orqali amalga oshadi. Maqbul navlar bo‘yicha uzumzor barpo qilish uchun
eng zamonaviy tok yetishtirish usullaridan foydalanish, ularni o‘g‘itga, suvga va
qator oralariga ishlov berishga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘liq ta’minlash, jadallashgan
ilg‘or texnologiyalarni qo‘llaydigan uzumzorlarni barpo qilish, simbag‘azlardan
foydalanish, tomchilatib sug‘orishni qo‘llash, biousul va kasallik va
zararkunandalardan himoya qilishning zamonaviy samarali usullarini qo‘llash va
ishlab chiqarishga joriy qilish, sanoatbop uzumlarni chetga chiqarishni
tashkillashtirish, saqlash va quritish usullaridan to‘liq foydalanish kabilar kiradi.
Hozirgi sanoatlashtirilgan uzumchilikda intensiv tipdagi tokzorlarda istiqbolli,
eksportbop yuqori va muttasil sifatli hosil beradigan hamda shu bilan birgalikda
mayizbop uzumlarning chiqish foizi yuqori bo‘lgan uzum navlarini yetishtirish
dolzarb vazifa hisoblanadi.
O‘zbekiston tuproq-iqlim sharoitida ham oxirgi yillarda sanoatbop uzum
navlaridan bog‘ barpo qilishga katta e’tibor berilmoqda va ularning maydoni
keskin oshib bormoqda. Tuproq- iqlim sharoitlarining qulayligi, ajoyib uzum
navlarining mavjudligi, ulardan yuqori, mo‘l va sifatli hosil olish imkoniyatini
beradi. Uzum va mayiz yetishtirish ilmiy nuqtai nazardan o‘ziga xos
xususiyatlarga ega mehnat talab etadigan jarayondir. Yuqori sifatli ko‘p hosil
yetishtirish uchun sohibkor bog‘bonlar o‘z mintaqasiga xos bo‘lgan uzum navlarini
nazariy bilimlari va ko‘p yillik amaliy ko‘nikmalarini birga hamohang qo‘llashi
kerak bo‘ladi. Tok parvarishi davomidagi har bir ishlov hosil miqdoriga jiddiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ushbu qo‘llanmada bog‘bon-sohibkorlar duch kelishi
13

mumkin bo‘lgan fiziologik, fitopatologik va ekologik masalalar haqida so‘z
yuritiladi.
Mamlakatimizda oxirgi yillarda amalga oshirilayotgan Respublika va Oliy
Majlis tomonidan qabul qilingan agrar va siyosiy sohaga oid bir qator qonunlar,
O‘zbekiston Prezidenti va hukumatimiz tomonidan chiqarilgan qaror va
farmonlari qishloq xo‘jaligi tarmoqlari samarador ligini keskin oshirishga,
zamonaviy uzumchilik sohasini ilmiy asoslangan, resurstejamkor innovasion
texnologiya asosida olib boriishga, aholini qishloq xo‘jaligi va oziq - ovqat
mahsulotlariga, sanoatni esa sifatli xom ashyoga bo‘lgan talablarini to‘liq
qondirishga qaratilgandir.
Yuqorida keltirilgan jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan shu narsa ko‘rinib
turibdiki, respublika bo‘yicha o‘rtacha hosildorlik 60.2s/ga.ni tashkil qiladi. Yuqori
hosildorlikka erishganlardan: Buxoro, Xorazm, Farg‘ona, Navoiy, Samarqand kabi
viloyatlar peshqadamlar safida ekanligi ko‘rinib turipti. Mazkur jadval
ma’lumotlarining tahliliga ko‘ra, Buxoro va Samarqand viloyati tuproq-iqlim
sharoiti uzum yetishtirish va yuqori sifatli hosil olish uchun juda mos keladigan
hudud hisoblanadi. Generativ (reproduktiv) organlarga to‘pgul, gul, shingil,
g‘ujum va urug‘lar kiradi. Ular orqali jinsiy ko‘payish sodir etiladi. Reproduktiv
organlar meva pishgach, rivojlanishdan to‘xtaydi.
O‘zbekiston Respublikasida tokzorlar maydoni, hosildorlik va yalpi
hosil(barcha toifadagi xo‘jaliklar bo‘yicha 2005.14.01da bo‘lgan ma’lumotlar.
14

1-rasm.Tok tupi organlari: tok usti(poya) va yer osti(ildiz va ildiz tizimi)
qismi
Tok boshqa o‘simliklar singari morfobiologik tuzilishiga ko‘ra, yer usti
(poya) va yer osti (ildiz va ildiz tizimlari) qismlaridan iborat. 1. 2.1. Ildiz. Tok
ildizi uning o‘sishi va rivojlanishida bir qator muhim vazifalarni bajaradi. Eng
avvalo, tok ildizi uni tuproqda mustahkam tutib turishiga xizmat qiladi. Ildizning
asosiy vazifasi tuproqdan suv, oziqa moddalarini so‘rib, yer ustki qismi organlariga
uzatishi natijasida o‘simlikda biokimyoviy, moddalar almashinuvi va fotosintez
jarayonlari muvaffaqiyatli kechishi oqibatida uning mahsuldorligi ortib, hosil va
sifati yaxshilanadi.
15

Tok ildizlarining tuzilishi va ularning yer ostida joylashishiga qarab 3
guruhga bo‘linadi:
1.Shudring shimuvchi yuza ildizlar;
2.Yon ildizlar va 3. Asosiy o‘q ildizlardan tashkil topgan. Barcha ildiz va
ildizchalar to‘plami ildiz tizimini tashkil qiladi.
Tok qarigan sari uning ildizlari kamayib boraveradi, yonaki, mayda ildizlar
soni sezilarli darajada qisqaradi va natijada tok qariydi, o‘sishdan to‘xtab, hosil
kamayadi. Tokning o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan suv va oziq
moddalarni so‘rib o‘zlashtiradi. Uning asosiy ildizlari orqali ildizlarning ahamiyati
katta.
2-rasm. Ildiz tuzilishi: a-yuza ildiz; b-yon ildiz; v- asosiy o‘q ildiz
1.1.2. Poya - tokning yer ustki qismi bilan ildiz tizimini o‘zaro bog‘lab
turuvchi o‘zakdan iborat. Poya orqali ildizdan kelayotgan suv va unda erigan
mineral moddalar barg va boshqa organlaridan o‘tib, barg orqali ildizga fotosintez
mahsulotlari, ya’ni organik birikmalar o‘tadi. Poyada, uning o‘zak, yog‘ochlik va
lub to‘qimalarida o‘simlik uchun zarur bo‘lgan oziq moddalar zaxirasi to‘planadi.
2.2 Tokdoshlar oilasiga mansub o’simliklar turlari
Vitaceae (uzum oilasi) 16 avloddan va taxminan. 950 tur asosan tropik
mintaqalarda tarqalgan. Oila uzumning iqtisodiy ahamiyati bilan mashhur,
shuningdek, tropik va mo'tadil o'rmonlarda dominant alpinistlar sifatida ko'plab
turlari bilan ekologik ahamiyatga ega.
Barcha uchta genomdan olingan ketma-ketlik ma'lumotlarining so'nggi
filogenetik va filogenomik tahlillari Vitaceae ichidagi beshta asosiy to'plamni
qo'llab-quvvatladi: Ampelopsis, Nekemias, Rhoicissus va Clematicissus sinfi;
16

Cissus to'dasi; Kayratiya, Causonis, Cyphostemma, Pseudoceyratia, Tetrastigma va
tavsiflanmagan "Afroceyratia" jinsi; Parthenocissus va Yua to'dasi; va uzum jinsi
Vitis va uning yaqin tropik qarindoshlari Ampelocissus, Pterisanthes va
Nothocissus, Nothocissus va Pterisanthes Ampelocissus ichida joylashgan.
Filogenetik va morfologik (asosan gullash, gul va urug' belgilari) dalillarga
asoslanib, yangi tasnif 950 tur va 16 avlodni beshta qabilaga ajratadi:
(i) Ampelopsideae J.Wen va Z.L.Nie qabilasi, qabila. noyabr. (47 tur, to rtʻ
avlod; Ampelopsis, Nekemias, Rhoicissus va Clematicissus); Cisseae Rchb
qabilasi. (bir turda 300 tur; Cissus); Cayratieae qabilasi J.Ven va L.M.Lu, qabila.
noyabr. (370 tur yetti turkumda; Cayratia, Causonis, "Afroceyratia", Pseudocyratia,
Acareosperma, Cyphostemma va Tetrastigma); Parthenocisseae qabilasi J.Ven va
Z.D.Chen, qabila. noyabr. (taxminan 16 tur. ikki avlod; Parthenocissus va Yua); va
Viteae Dumort qabilasi. (taxminan 190 tur ikki turkumda;
Ampelocissus va Vitis). Vitaceae - tropik va mo''tadil zonalarda dominant
alpinistlarni o'z ichiga olgan 16 avlodga mansub 950 ga yaqin turga ega o'rta
kattalikdagi o'simliklar oilasi (Süssenguth, 1953; Wen, 2007b). Vitaceae iqtisodiy
jihatdan muhim meva ekinlaridan biri bo'lgan uzumni (Vitis vinifera L.) vino,
uzum va mayiz uchun manba sifatida o'z ichiga olganligi bilan mashhur (Gerrath
va boshq., 2015).
Vitaceae boshqa angiosperm oilalaridan bargga qarama-qarshi bo'lgan
paychalari bilan osongina ajralib turadi (qarang: Planchon, 1887; Süssenguth,
1953; Wen, 2007b; Gerrath va boshq., 2017, 2015), bu asosiy innovatsiya bo'lishi
mumkin
(Vitace va boshqalar. ., 2015b), oilaga turli xil tropik va mo''tadil o'simliklar
turlarida eng muvaffaqiyatli alpinist bo'lish imkonini beradi (Wen, 2007b).
Vitaceae qadimgi dunyo tropiklaridan kelgan kichik toqqa chiqmaydigan
monogenerik Leeaceae oilasi bilan eng yaqin bog'liq deb hisoblanadi (Ridsdale,
1974; Soejima & Wen, 2006; Wen, 2007a, 2007b; Chen va boshqalar, 2016; Zhang
va boshqalar. ., 2016). Ikki oila Vitales ordeni a'zolari sifatida qabul qilinadi,
17

garchi APG IV (2016) Vitaceae ni keng miqyosda taniydi va Leea ham kiradi
(shuningdek, Molina va boshq., 2013 ga qarang).
Vitales rosidlarda erta ajralib chiqadigan nasldir (Mur va boshq., 2010; Soltis
va boshq., 2011; Ickert-Bond va boshq., 2014; Zeng va boshq., 2014, 2017; Chen
va boshq., 2016; Sun va boshqalar, 2016; Zhang va boshqalar, 2016). Vitalesning
filogenetik pozitsiyasi turli xil ma'lumotlar to'plamiga qarab o'zgargan. Xloroplast
ma'lumotlari uni Saxifragales yoki qolgan rosidlar s.l. (jumladan, Saxifragales),
yadroviy filogenomik transkriptom ma'lumotlari esa Vitalesni qolgan rosidlar s.l.ga
singlisi sifatida qo'llab-quvvatladi. (shu jumladan Saxifragales) Santalales singlisi
bilan superrosidlarga (shu jumladan Saxifragales va Vitales; Zeng va boshqalar,
2017).
So'nggi 15 yil ichida Vitaceae bo'yicha filogenetik tadqiqotlar barqaror
rivojlandi, bu oilaning umumiy chegaralari, umumiy va infrafamilial tasniflari va
biogeografik diversifikatsiyasi haqida muhim tushunchalarni berdi (masalan,
Rossetto va boshqalar, 2007, 2001, 2002; boshq., 2002; Soejima va Ven, 2006;
Wen va boshqalar, 2007, 2013b; Ren va boshqalar, 2011; Trias-Blasi va boshqalar,
2012; Zhang va boshqalar, 2015a; Lu va boshq., 2018).
Barcha uchta genomdan olingan ketma-ketlik ma'lumotlarining filogenetik va
filogenomik tahlillari hozirgacha Vitaceae ichidagi beshta asosiy sinfni qo'llab-
quvvatladi:
 Ampelopsis, Nekemias, Afrika Rhoicissus va Clematicissus;
 Cissus to'dasi;
 Kayratiya, Cyphostemma, Tetrastigma, Causonis, Pseudoceyratia va
“Afrocyratia” to'dasi;
 Parthenocissus va Yua to'dasi; va
 uzum jinsi Vitis va uning yaqin tropik qarindoshlari Ampelocissus,
Pterisanthes Blume va Nothocissus (Miq.) Latiff, Nothocissus va Pterisanthes
bilan Ampelocissus ichida uyalar (1-rasm). Uzum oilasining chuqur filogeniyasi
transkriptom ma'lumotlaridan (Ven va boshq., 2013b) va xloroplast va
mitoxondrial filogenomik ma'lumotlardan (Chjan va boshq., 2015a) olingan 417
18

yadro genining yaqinda o'tkazilgan filogenomik tahlillari bilan yaxshi hal qilindi.
Biroq, Vitaceae ichidagi chuqur va sayoz darajadagi munosabatlarni yanada sinash
muhim bo'lib qolmoqda, chunki biz yanada mustahkam filogenomik ma'lumotlar
va yaxshiroq tahliliy vositalar bilan rivojlanmoqdamiz. Morfologik va filogenetik
ma'lumotlar Vitaceae'da mavjud bo'lgan 16 avlodning tan olinishini qo'llab-
quvvatlaydi: Acareosperma (1 spp.), "Afrocyratia" (7 spp.), Ampelocissus (115 tur,
shu jumladan Pterisanthesning 20 turi va Nothocissusning bir turi), Ampelopsis
(18ta), Causonis (30ta), Kayratiya (25ta), Cissus (300ta), Clematicissus (6ta),
Cyphostemma (200ta), Nekemias (9ta), Parthenocissus (taxminan 14 spp.),
Pseudocyratia (5 spp.), Rhoicissus (14 spp.), Tetrastigma (100 spp.), Vitis (75 spp.)
va Yua (2 spp.). Causonis, "Afroceyratia" va Pseudoceyratia Kayratiyadan
ajratilgan avlodlarni ifodalaydi, "Afrocayratia" esa shartli ravishda to'da sifatida
tan olingan, ammo u hali ham rasmiy ravishda yangi jins sifatida tavsiflanishi
kerak. Pseudocayratia Xitoy va Yaponiyadan beshta turga ega bo'lgan yangi
tasvirlangan jinsdir (Wen va boshqalar, 2018b). Nekemias - Ampelopsisning
segregatsiyasi (Wen va boshq., 2014). Clematicissus Cissus striata Ruiz va Pavon
majmuasida to'rtta neotropik turni o'z ichiga olgan holda kengaytirildi va hozirgi
chegarasida u Avstraliya va Neotropiklar o'rtasida qit'alararo ajratilgan jinsni
ifodalaydi (Lombardi, 2015).
Vitaceae o'simliklaridagi gul va gullash belgilarining morfologiyasi va
rivojlanishi bo'yicha keng qamrovli tadqiqotlar olib borildi (masalan, Gerrath &
Posluszny, 1988, 1989a, 1989b, 1994, 2007; Latiff, 1994, Gerrason va boshqalar.
2017, 2015, 2004; Timmons va boshqalar, 2007a, 2007b; Ickert-Bond va
boshqalar, 2014, 2015). Oxirgi 30 yil ichida Vitaceae va uning singlisi Leeaceae
oilasining turli avlodlari ustida olib borilgan bunday keng qamrovli rivojlanish va
morfologik ishlar gerbariy sharoitida va dalada xarakterning o'zgaruvchanlik
naqshlarini talqin qilishda sistematiklar uchun muhim poydevor yaratdi.
Biz Vitaceae oilasining filogenetik tadqiqotlarida aniqlangan beshta asosiy
sinfga mos keladigan beshta qabilaga ajratishni taklif qilamiz: Ampelopsideae
19

J.Wen & Z.L.Nie, Cisseae Rchb., Cayratieae J.Wen & L.M.Lu, Parthenocisseae
J.Wen & Z.D. Chen va Viteae Dumort. Morfologik jihatdan qabilalar asosan gul,
gullash va urug' belgilariga ko'ra farqlanishi mumkin. Vitaceae, ayniqsa vegetativ
va urug'lik belgilariga nisbatan yuqori morfologik xilma-xillikka ega bo'lganligi
sababli (Süssenguth, 1953; Wen, 2007a; Chen & Manchester, 2011; Ickert-Bond
va boshqalar, 2014; Gerrath va boshqalar, 2015), biz asosan quyidagi ta'kidlarni
ta'kidladik. qabilalarni chegaralash uchun belgilar: to'pgul turlari (dichasial tsimlar
yoki tirslar), gul merosi (4-ko'p va 5-ko'p), gul diskining qalinligi (ingichka yoki
qalin), gul diskining tuxumdon asosiga yopishishi (kamida tuxumdondan xoli)
ustki qismi, adnat yoki rudimentar) va urug 'qobig'i hujayra shakli (ustunli yoki
izodiametrik). Biz, shuningdek, har bir qabila uchun to'liq tavsifni taqdim etamiz,
ayniqsa qabiladagi belgilarning morfologik o'zgarishini ta'kidlaymiz. Biz Gerrath
va boshqalardagi terminologiyaga amal qilamiz. (2017, 2015) inflorescence va gul
belgilar uchun va Chen & Manchester (2007, 2011) urug'lik belgilari uchun. Gerrat
va boshqalar. (2017) Vitaceae inflorescences dichasial cymes yoki thyrses sifatida
o'z tavsifini beradi (Troll, 1969 bo'yicha panikulalar yordamida qarang). Vitaceae
urug'lari angiospermlarda o'ziga xosdir, ular bir juft qorin bo'shlig'i va yuqori
dorsal chalazal tuguniga ega (Tiffney & Barghoorn, 1976; Tiffney, 1979; Chen &
Manchester, 2007, 2011; Wen, 2007b). Urug' morfologiyasi va urug' qoplami
anatomiyasi oilada katta taksonomik foydali ekanligi ko'rsatilgan (Li, 1998; Chen
va boshq., 2007; Wen, 2007b; Chen & Manchester, 2007, 2011; Manchester va
boshqalar, 2013; Habib. va boshqalar, 2017; Wen va boshqalar, 2018b). Umuman
olganda, Cissus, Cyphostemma, Tetrastigma, Rhoicissus, Cayratia, Causonis va
Pseudocyratia urug'lari Leeaceae o'simliklaridagi kabi uzun yoki chiziqli chalazaga
ega, Ampelopsis, Nekemias, Clematicissus, Ampelocissuss va ovalitis va ovalitis.
Urug 'po'stlog'ida ustunli va izodiametrik hujayralarning mavjudligi asosiy
guruhlarni ajratish uchun foydali ko'rinadi - asosan qisqa va cho'zilgan chiziqli
chalaza (Chen va Manchester, 2011) asosidagi farqga mos keladi. Urug'
belgilarining taksonomik ahamiyati asosan umumiy (masalan, Parthenocissus va
Yua ning chambarchas bog'liq avlodlarida; Chen & Manchester, 2011) va
20

infragenerik darajalarda (masalan, Tetrastigma, Habib va boshq., 2017). Shuning
uchun paleobotaniklar mavjud avlodlarning geologik yoshi va oldingi geografik
tarqalishini baholash uchun urug' morfologiyasiga tayandilar (Reid & Chandler,
1933; Kirchheimer, 1938; Dorofeev, 1957; Tiffney & Barghoorn, 1976; Tiffney &
Manchester, 7012; Manchester va boshqalar, 2012, 2013; Adams va boshqalar,
2016).
2.3 Keng tarqalgan uzum navlari
O‘zbekistonda yetishtiriladigan navlari: O‘zbekiston muskati, G‘alaba,
Oktyabr, VIR1, Xishrov kishmishi, Samarqand kishmishi, Jo‘rauzum, Tarnoye,
Rizamat, Aleatiko, Aleksandriya muskati, Aligote, Andijon qora uzumi, Anzob,
Bastardo, Bihishti, Buvaki, Charos, Chillaki, Daroyi, Dili kabutar, Echkiemar,
Go'zal qora, Hasayni, Husayni, Kishmish, Marmar kishmish, Murvedr, Muskat,
Narekatsi, Obaki, Oq kishmish, Parkent, Pobeda, Qorajanjal, Rizamat, Saperavi,
Shuturangur, Suramush, Sohibi, Soyaki, Sultoniy, Tuyatish, Venger muskati,
Xaliliy, Xoja ahroriy, Xurmoy, Xusayni, Nimrang, Kattaqo'rg'on, Qirraburun,
Toyfi, Tuyatishi, Chillaki, O`zbekiston muskati, Rizamat, Xo`ja Axrori.
Asosan qaysi viloyatlarda yetishtirilishi, qaysi mavsumda pishib yetilishi,
terib olinishi va saqlanishi: Uzum yetishtiriladigan tokzorlarning 70% dan
ko prog i Samarqand, Surxondaryo, Toshkent, Xorazm, Buxoro viloyatlaridaʻ ʻ
joylashgan. Asosan kuzda - sentabr-oktabr oylarida pishib yetiladi, ertapishar
navlari iyun-iyul oylarida yetiladi. Hosilni yig`ishtirib olish vaqti uning pishganligi
yoki ma’lum bir mahsulot ishlab chiqarish uchun uzumdagi qand va kislota
miqdorining ko`zlangan maqsadga to`g`ri keladigan miqdori bilan belgilanadi.
Kishmish navlari qandliligi 24-25% ligida, mayizbop navlar 22-23% ligida uzib
olinadi. Oq musallas ishlab chiqarish uchun uzum qandliligi 17-18%, qizil
musallas ishlab chiqarish uchun uzum qandliligi 18-20% liligida, xo`raki navlarda
qand miqdori 16-17% va undan yuqoriligida uzib olinadi. Uzumni havo quruq
vaqtida uzish lozim. Xo`raki navlar tanlab, faqat pishgan uzum navlarigina uziladi.
Uzum boshlari o`tkir bog` qaychi yoki maxsus qaychilar bilan kesiladi, bunda
uzum boshini bandidan ushlab turish lozim. Zararlangan yoki shikastlangan
21

mevalar alohida joylanadi. Uzulgan uzum boshlari sig`imi 10-12 kg. li qutilarga
yoki savatlarga joylanadi. Navlarni aralashtirib yuborishga yo`l qo`ymaslik zarur.
Veles- U 2 kg gacha, ba'zi hollarda esa 3 kg gacha bo'lgan pushti rezavorlar
bilan go'zal to'plamga ega. Uzumning aniq muskat yong'og'i aromati bor. Butalar
juda baland. O'simlik minus 21 ° gacha sovuqqa toqat qiladi. Veles kasalliklarga
yaxshi qarshilik ko'rsatadi, o'rtacha ko'rsatkichdan yuqori. (2.3. 1-rasm)
2.3. 1-rasm Veles navi
Adler ta'mi va xushbo'yligini yo'qotmasdan, qarishdan keyin bir oy davomida
yaxshi saqlanib qolishning o'ziga xos xususiyati bor oq uzum. Silindrsimon
shamlardan o'rtacha 550-700 grammgacha osiladi. Butalar bor katta kuch kuchli
tok bilan o'sishi. O'simlik odatdagilarga chidamli uzum kasalliklari, sovuqqa
chidamliligi minus 24 ° gacha
22

2.3. 2-rasm. Adler uzum navi
Yupiter-U mo'rt bo'lgan silindrsimon klasterlarga ega. Mevalari qizil yoki
binafsha rangda, oval shaklga ega, vazni 4-6 gramm, xushbo'y hidi engil muskat
yong'og'i. Uzum o'rtacha balandlikda, o'simlikning kasalliklarga chidamliligi juda
yaxshi. Uzum past haroratlarga minus 27 ° gacha toqat qiladi. (2.3. 3-rasm)
2.3. 3- rasm Yupiter uzum navi.
O'rtacha pishib yetish davri vegetatsiya davri 125-140 kun. Mevalarning rangi
sarg'ish rangga ega. Cho'tkasi 150 gr gacha osilgan, ammo 450 gr gacha bo'lgan
namunalar mavjud. Mevalar o'rtacha teri zichligi bilan juda shirin, suvli.
Hosildorlik iqlim xususiyatlariga bog'liq, 60 dan 100 q/ga gacha. Madaniyat odatda
uzum kasalliklariga, ayniqsa, yomon qarshilik ko'rsatadi yuqori namlik yoki uzoq
muddatli yomg'ir.
Chardonnay-O'rtacha pishgan uzum, vegetatsiya 135-140 kun davom etadi.
Cho'tkasi silindrsimon shakli, yumshoqligi va o'rtacha zichligi bilan ajralib turadi,
vazni 100 g ga zo'rg'a etadi. 3-rasm
Berry sariq rang bilan yashil rangga bo'yalgan, terisi nozik, ta'mi yoqimli hid
bilan shirin.. yaxshi o'sadi turli xil turlari tuproq, lekin yuqori ball toshli va gil-
ohaktosh tuproqlarda kuzatiladi. Qo'ziqorin kasalliklariga qarshilik past (2.3.4-
rasm).
23

2.3. 4-rasm. Berry uzumi
Sauvignon 130-135 kunlik vegetatsiya davriga ega frantsuz texnik uzum navi.
Butalar intensiv o'sishga ega, zich bargli. Silindrsimon to'da juda zich, og'irligi
bo'yicha u 75-120 gr ga etadi. Dumaloq rezavorlar sariq-yashil rangga ega va
to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari ta'sirida bir oz sariq rangga ega bo'ladi.
Chiriyotganga chidamli, ammo oidium va kulrang mog'orga yomon qarshilik
ko'rsatadi. Tuproq suv bosganida, o'simlik inflorescences tashlaydi. Sauvignon
uzumlari oq sharob tayyorlash uchun juda mos keladi
Sovuqqa chidamli eng yaxshi navlar
Ushbu toifadagi uzumlar uzumning o'rtacha o'sishiga ega. Sovuqqa chidamli
vakillarning aksariyati texnik navlarga tegishli, ammo rezavorlar iste'mol qilish
uchun ham ishlatilishi mumkin yangi.Rezavorlar ta'mining o'ziga xos xususiyati
yuqori kislotalilik va ozgina burishtiruvchilikdir. Ba'zi selektsionerlarning aqlli
bolalari maxsus boshpanasiz qirq graduslik sovuqqa dosh bera oladi.
 Xonim barmoqlari.Turli - stol uzumlari Yuqori sifat. Vegetatsiya davri
150-155 kun davom etadi, tok intensiv shakllanadi. Cho'zilgan shakldagi sarg'ish-
yashil rezavorlar bilan katta o'lchamdagi tor-konusli klasterlar, vazni 600-900 gr ga
etadi.
 Pulpa-shakar tarkibini va tetiklantiruvchi nordonlikni mukammal
24

birlashtiradi. Madaniyatning o'ziga xos xususiyati: kasalliklar va
zararkunandalarga nisbatan zaif qarshilik, ko'chatlarda meva berishga uzoq o'tish
(klasterlar ekishdan keyingi 5-yilda hosil bo'ladi).
 Aleshenkin-Mevalar erta pishadi (kurtak hosil bo'lganidan keyin 120 kun).
Klasterlar katta, men o'rtacha 1-2,7 kg ni osib qo'yaman. Oval amber mevalari,
ta'mi juda shirin va suvli. Xususiyat - pishgan mevalarning yarmida urug'larning
yo'qligi. Tok intensiv rivojlanadi, uzum yenglari 6-7 yil meva beradi.
 Lidiya-Berry pishib etish vaqti boshida tushadi kuz davri. Meva pulpasi
xushbo'y, juda suvli. Pishgan to'dalar xarakterli pushti rangga ega. Cho'tkasi bo'sh,
lekin katta hajmga etadi, o'rtacha og'irligi 120-250 gr. O'simlik kuchli immunitetga
ega, bu odatiy kasalliklarga nisbatan yuqori qarshilikda namoyon bo'ladi.
Eng yaxshi yirik navlar
Katta mevali uzumlar hurmatli e'tibor talab qiladi. Mevalarning yorilishining
oldini olish uchun qishloq xo'jaligi texnologiyasi qoidalariga rioya qilish ayniqsa
muhimdir. Ushbu toifadagi eng mashhurlari quyidagi navlardir.
 Transfiguratsiya-110-125 kunlik qarish davri bilan. Bo'shashgan
strukturaning cho'tkasining og'irligi 1,5 kg ni tashkil qiladi, ammo alohida
namunalar 2,8 kg gacha. Buta kuchli ildiz tizimi va tok bilan baland. Rezavorlar
katta mevali cho'zilgan oval pushti. Meva sharbati etarli miqdordagi shakarni
to'playdi, ammo rezavorlarni iste'mol qilganda, ozgina nordon bo'lganligi sababli
siqilish sezilmaydi. Hosildorlik - har bir butada taxminan 20 kg.
 Vodiy nilufar-Qarish davri 125-135 kun. Cho'tkaning massasi 1,5 kg ga
etadi. Rezavorlar oval shaklga ega, amberga bo'yalgan. O'simlikning kasalliklar va
zararkunandalarga nisbatan yuqori chidamliligi, minus 21 ° gacha sovuqqa
chidamliligi, hosilni uzoq muddatli saqlash mavjud.
 Kodryanka-Madaniyat erta pishadi, yuqori savdo va ta'm sifatlari bilan
ajralib turadi, haqli ravishda eng yaxshilaridan biri hisoblanadi quyuq navlar uzum.
Biroq, o'simlik ehtiyotkorlik bilan g'amxo'rlik qilishni talab qiladi, aks holda
rezavorlar qisqarishni boshlaydi. Bundan tashqari, bir ahvolga tushib qolgan
25

arilarga nisbatan zaiflik sotiladigan holat mevalar.
Qora navlarning rezavorlari inson tanasi uchun haqiqiy ahamiyatga ega
bo'lgan ko'p miqdorda temir, selen va sinkni o'z ichiga oladi. Zamonaviy
selektsionerlar odatiy kasalliklarga va qiyin iqlim sharoitlariga chidamliligi yuqori
bo'lgan yangi qorong'u duragaylarni ishlab chiqish uchun ko'p vaqt sarflaydilar.
 Qiziqarli qora- Dumaloq uzumli juda katta klasterlar kuchli butani
bezatadi. O'simlikning vegetatsiya davri 115-125 kun. Xilma-xillik chiriyotgan va
oidiumga chidamli, ammo kulrang chirishga ta'sir qiladi. Minus 25 ° gacha bo'lgan
sovuqqa bardosh beradi.
 Athos- Gibrid turli toifadagi navlarning sevimlilari - Kodryanka va
Talismanni kesib o'tish natijasida olingan. Klasterlar ixcham parametrlarga,
o'rtacha zichlikka ega. Mevalar shakar miqdori va kislotalilikni uyg'unlashtiradigan
ajoyib ta'mi bilan ajralib turadi. O'simlik odatdagi kasalliklar va zararkunandalarga
chidamli.
 Kuban-Dumaloq shaklga ega hashamatli klasterlar katta rezavorlar quyuq
binafsha ranglar haqiqiy estetik zavqdir. Uzumning kasalliklarga chidamliligi past
va ular uchun boshpana kerak qish davri.
Eng yaxshi yashil navlar
Yengil uzum navlari termofildir. Rezavorlar kamroq o'z ichiga oladi foydali
moddalar kuchli rangli mevalarga qaraganda (antioksidantlar bundan mustasno).
Foydaliligi tufayli va universal dastur ko'plab paxtakorlar ushbu toifadagi kesishni
olishni xohlashadi. Eng mashhurlari orasida texnik navlari quyidagilar qayd
etilgan:
 Chardonnay;
 Maskat oq rangda;
 Riesling;
 Aligota.
Mashhur stol navlari:
 Ayol barmoqlari;
 Kishmish oval.
26

Uzumning mevali navlari stol navlarini o'z ichiga oladi. Butaning kamida
70% samarali kurtaklari bor va almashtirish kurtaklari asosan samaralidir. Ushbu
toifadagi o'simliklar sovuqqa juda chidamli emas, lekin ular issiqlikka toqat
qiladilar.
 Matyash Yanosh- Texnik etuklik 135 kundan keyin sodir bo'ladi. O'rtacha
kattalikdagi klasterlar, vazni 160-250 gr. Berry qorong'i ko'k rangda shakar tarkibi
va kislotaliligini uyg'un ravishda birlashtiradi. O'simlik chiriyotgan va kulrang
chirishga moyil bo'lib, ko'pincha barg qurti ta'sir qiladi, shuning uchun oldini olish
kerak.
 Xalili qora-Erta pishgan qora uzum (105-115 kun). Butaning kuchli o'sishi
va tokning intensiv rivojlanishi mavjud. Konussimon shakldagi dasta 350-500
grammgacha og'irlik qiladi. Cho'tkadagi oval rezavorlar bir-biriga mahkam mos
tushadi. Madaniyat chiriyotgan va oidiumga sezgir, sovuqqa yaxshi toqat qilmaydi,
maxsus boshpana talab qiladi.
 Kardinal-O'rtacha erta pishgan o'simlik. Berry quyuq ko'k rangga
bo'yalgan, katta o'lchamlar. Cho'tkaning massasi 360-580 gr ga etadi. Ekinning
salohiyati yuqori hosildorlik bilan ajralib turadi, lekin u beqaror, chunki iqlim
xususiyatlari va ob-havo ofatlari o'simliklarga katta ta'sir ko'rsatadi. Oddiy
kasalliklar va zararkunandalarga qarshi zaif qarshilik ham mavjud.
Har bir turning xilma-xilligi va xususiyatlari ma'lum biriga eng mos keladigan
o'simlikni tanlashga imkon beradi iqlim sharoiti. Va o'z guruhlarining eng yaxshi
vakillarining ta'm sifatlari har qanday gurmening ehtiyojlarini qondiradi. quyosh
nuri, o'yilgan barglarni yorib o'tib, uzum dastasini yoritib, uning qora
rezavorlarining mot jilosini soyadan tortib oldi ... Qora uzum - shakli va rangi bilan
hayratlanarli, tabiatning yaratilishi - har doim diqqat markazida bo'lgan. san'at va
fanda chuqur o'rganish va tavsiflash mavzusi. Bu madaniyat tavsifiga yuzlab jildlik
ilmiy ishlar bag‘ishlangan. Va bu tushunarli - uzum navlarining jahon fondida 20
mingdan ortiq nom mavjud. Uzum shodalarining rang palitrasi juda xilma-xildir.
27

Ilm buni flavonoidlar deb ataladigan katta biologik faol moddalar mavjudligi bilan
izohlaydi, bu gullar va rezavorlarning rangini aniqlaydigan ularning
kontsentratsiyasi.
Flavonoidlar haqida gapirganda, ularning rezavorlarga ajoyib ta'm berish
qobiliyati va ularning inson tanasi uchun qanchalik katta foydasi borligini eslatib
o'tishimiz kerak. Ular tomir trombozini oldini oladi, devorlarini mustahkamlaydi
va mavjud qon pıhtılarının yo'q qilinishiga hissa qo'shadi. Flavonoidlar yurak
ritmiga ham normallashtiruvchi ta'sir ko'rsatadi.
Uzum terisida topilgan ikkinchi modda - resvetarol. Yangi tadqiqotlarga ko'ra,
bu modda neoplazmalarning o'sishiga va malign hujayralarning rivojlanishiga
to'sqinlik qiladi.
Uchinchi komponent fenolik kislotalardir. Flavonoidlar bilan birgalikda ular
qon tomirlarining tozaligiga hissa qo'shadilar, chunki ular "yomon" xolesterinning
cho'kishiga qarshi turadilar. Biroq, qobiqning barcha ajoyib xususiyatlariga
qaramay, u oshqozon yarasi bilan og'rigan odamlarga zarar etkazishi mumkin.
Qora uzumda inson tanasi uchun zarur bo'lgan barcha vitaminlar, aminokislotalar
va mikroelementlar mavjud. vitamin guruhlari A, B, K, PP, E, C; temir va
marganets, natriy va kaltsiy, fosfor va xolin, sink va selen birikmalari. Uzum
tarkibidagi aminokislotalarning nisbati juda yuqori. U rag'batlantirishda katta rol
o'ynaydi metabolik jarayonlar inson organizmida oqsillar va gormonlar sintezi.
Ushbu rezavorlarning ozuqaviy qiymati ancha past bo'lsa, uning foydalari yanada
aniqroq.
28

XULOSA
Men kurs ishimda adabiyotlar asosida tokdoshlar oilasini, ularni vakillarining
hayot tarzi tashqi tuzilishi, va ularning xususiyat lari haqida qisqacha ma’lumot
berdim.
Tokdoshlar (Vitaceace) — ikki urug pallali o simliklar oilasi. Daraxtsimon,ʻ ʻ
ilashuvchi lianalar. Barglari oddiy, panjasimon murakkab, navbatlashib joilashgan,
yonbargchali. Novdasida poyaning o zgarishidan hosil bo lgan gajaklar bor.
ʻ ʻ
Tupgullari kichik, ro vak. Gullari ikki jinsli yoki bir jinsli, mayda, ko kimtir.
ʻ ʻ
Mevasi rezavor yoki juda quruq. Tokdoshlarga 12 turkum, 700 tur kiradi.
Ko pincha subtropik va tropik mamlakatlarda o sadi. Muhim iqtisodiy ahamiyatga
ʻ ʻ
ega yirik turkumlaridan biri tok (uzum) hisoblanadi.
Tok (Vitis) — uzumdoshlar oilasiga mansub ko p yillik daraxtsimon lianalar
ʻ
turkumi; rezavor meva ekini; Markaziy va Janubiy Yevropa, Osiyo va Shim.
Amerikada 60—70 turi ma lum. Uzok, Sharq, Kavkaz, O rta Osiyo va Janubiy
ʼ ʻ
Yevropada 7—8 turi keng tarqalgan. Madaniy Tok (V. vinifera) barcha qit alarda
ʼ
yetishtiriladi. Jahon bo yicha tokzorlar maydoni 7426 ming ga, hosildorlik 81,7
ʻ
s/ga, yalpi hosili 60687 ming t. Fransiya (871 ming ga), AQSH (350 ming ga)
Ispaniya (1,16 mln.ga), Italiya (880 ming ga)da katta maydonlarda yetishtiriladi
(1999). O zbekistonda tokzorlar maydoni 140 ming ga, yalpi hosil 516,4 ming t,
ʻ
hosildorlik 51,0 s/ga (2003).
Tok O rta dengiz atroflari vn G arbiy Osiyoda mil. dan bir necha ming yillar
ʻ ʻ
ilgari yetishtirilgan. Madaniy Tok taxminan o rmon T.i (V. sylvestris) va boshqa
ʻ
yovvoyi turlaridan kelib chiqqan. Ekiladigan navlarning ko pchiligi shu turga
ʻ
mansub. Shuningdek, Shimoliy Amerika Tok turlari V. labrusca, V. riparia,
V.rupestris va boshqaham ekiladi. Amur T.i (V. amurensis) — manzarali o simlik.
ʻ
Tyan shan va PomirOlay tog larida o suvchi hisor uzu mi (V. hissarica) Qizil
ʻ ʻ
kitobga kiritilgan.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Achika, J.; Arthur, D.; Gerald, I.; Adedayo, A. A Review on the
Phytoconstituents and Related Medicinal Properties of Plants in
2. Amorim, M.H.R.; Gil da Costa, R.M.; Lopes, C.; Bastos, M.M.S.M.
Sesquiterpene lactones: Adverse health effects and toxicity mechanisms. Crit Rev.
Toxicol. 2013,43, 559–579.
3. Botanika (O'quv qo‘llanma) Т oshkent-2018-yil.”Fan va texnologiya”,(300 b)
4. B.S.Islomov, M.A.Hasanov “Botanika” Samarqand-2020-yil (570b)
5. E.S.Sulaymonov, X.Q.Haydorov ,M.A.Hasonov, X.H.Jolov,
A.Q.Axmedov,Y.SH.Toshpo’latov “Botanika fanidan o’quv dala amaliyoti uchun”
Toshkent-2015.
6. M.Xolmurodov “Yuksak o’simliklar sistematikasi” fanidan o’quv uslubiy
majmua. Termiz-2014.
7. M . A . Xolmuradov , D . N . Qodirova “ Surxondaryo viloyatining O ’ zbekiston
Respublikasi Qizil kitobi ga kiritilgan kamyob va noyob turlar ” Termiz -2016.
8. Nikoli´c, M.; Stevovi´c, S. Family Asteraceae as a sustainable planning tool
in phytoremediation and its relevance in urban areas. Urban For. Urban Green.
2015,14, 782–789.
9. Koc, S.; Isgor, B.S.; Isgor, Y.G.; Shomali Moghaddam, N.; Yildirim, O. The
potential medicinal value of plants from Asteraceae family with antioxidant
defense enzymes as biological targets. Pharm. Biol. 2015,53, 746–751.
10. R.Sobirov “Yuksak o’simliklar sitematikasi bo’yicha amaliy mashg’ulotlar”
Urganch-2006.
11. S.S.Sahobiddinov “O’simliklar sistematikasi” Toshkent-1996.
12. Tourchi, M.; Arslan, A.; Iranshahi, M. Biological Effects of Arctiin from
Some Medicinal Plants of Asteraceae Family. Am. J. Lifen Sci. 2016,4, 41–47.
13. O’.Pratov, Q.Jumayev “Yuksak o’simliklar sistematikasi” Toshkent-2003.
14. O’.Pratov, L.Shamsuvaliyeva, E.Sulaymonov, X.Axunov,K.Ibodov,
V.Mahmudov “Botanika”, “Ta’lim nashriyot” Toshkent-2010-yil, (291b)
15.
30

Tokdoshlar oilasi_Buyurtma berish uchun telegram manzil - @freelancer02

Sotib olish