Tuban va yuksak o‘simliklar - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	34.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	28 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Jo‘rayev Imomali

Ro'yxatga olish sanasi 25 Fevral 2025

6 Sotish

Tuban va yuksak o‘simliklar

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………………3
I-Bob Tuban o`simliklar sistematikasi…………………………………………..6
1.1 Tuban o`simliklar haqida tushuncha…………………………………………...6
1.2 Suvo`tlarning tuzilishi va klassifikatsiyasi…………………………………….9
1.3 Bakteriyalarning tabiatdagi ahamiyati………………………………………...15
II-Bob Yuksak o`simliklar sistematikasi………………………………….……21
2.1 Yuksak o`simliklar haqida umumiy ma`lumot…………………………….….21
2.2 Yo`sinsimonlarning tasniflanishi……………………………………………...24
2.3 Psilofitsimonlarning umumiy tavsifi, morfologik tuzilishining o`ziga xosligi va
kelib chiqishi………………………………………………………………………
26
Xulosa ……………………………………………………………………………34
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………36
1

Kirish
O‘simliklar dunyosi tuban(150 ming tur) va yuksak (300-350 ming
tur)o‘simliklarga bo‘linadi.Yuksak o‘simliklarning tanasi vegetativ
organlardan:novda va ildizlardan iborat bo‘lib,fan tilida “Cormophyta”deyiladi.
Tuban o‘simliklarning tanasida vegetativ organlar bo‘lmaydi va ularni qattana
(tallom) deyiladi. Qattanada o‘tkazuvchi naylar ham bo‘lmaydi. Yuksak
o‘simliklarning jinsiy organlari ko‘p hujayrali, tuban o‘simliklarniki esa bir
hujayralidir.Tuban o‘simliklar ko‘pchilik adabiyotlarda “Thallophyta” guruhiga
qo‘shib o‘rganilgan. XX asrning o‘rtalariga kelib, turli organizmlarning hujayralari
chuqur o‘rganiladigan bo‘lgandan keyin hamma tirik organizmlar prokariot (“pro”
avvalgi, oldingi. “karion”-yadro) va eukariotlar (“eu”-haqiqiy, asl, chin. “karion”-
yadro) guruhiga bo‘linib o‘rganilmoqda. Prokariotlar dunyosi tarkibiga faqat tuban
o‘simliklarning ayrim guruhlari (bakteriyalar va ko‘k-yashil suvo‘tlari),
eukariotlarga esa qolgan barcha hujayrali tirik organizmlar, shu jumladan, tuban
o‘simliklarga mansub suvo‘tlari, shilimshiqlar, zamburug‘lar va lishayniklar
kiritilgan. Tuban o‘simliklar juda keng tarqalgan. Ularni chuchuk suvlarda, issiq
buloqlarda, muzliklarda, tuproqda, daraxt po‘stloqlarida va boshqa joylarda
uchratish mumkin.Tuban o‘simliklarning tabiatdagi ahamiyati juda katta. Suv
muhitida hosil bo‘ladigan organik moddaning deyarli 80 %i suvo‘tlarning
mahsuloti hisoblanib, suv havzalarida yuzaga keladigan oziqa zanjirining
boshlang‘ich bosqichini tashkil qiladi. Ayrim bakteriyalar va suvo‘tlari
atmosferadagi azotni o‘zlashtirib, tuproqni azotli o‘g‘it bilan boyitadi. Shuningdek,
bakteriya va zamburug‘lar gcterotrof organizmlar sifatida organik moddalarni
parchalab, tabiatdagi modda almashinuvi jarayonida asosiy bo‘g‘in vazifasini
bajaradi. Suvo‘tlari avtotrof tuban o‘simlik hisoblanib, aksariyati suvda hayot
kechiradi va sistematik jihatdan pigmentlar tarkibi, zaxira oziqa moddalari,
xivchinlarining joylashishi kabi qator belgilari bilan farq qiluvchi quyidagi
bo‘limlarga bo‘linadi.
2

Yuksak o‘simliklar Yer yuzida eng keng tarqalgan bo‘lib, murakkab
tuzilishga ega bo‘lishi bilan ajralib turadi. O‘simliklar sistemasini ilk bor tavsiya
etgan botaniklardan biri italiyalik botanik A. Zezalpin (1519-1603) bo‘lib, u
o‘simliklarni asosan mevasiga qarab 15 sinfga ajratgan. K.Linney esa liklarni
mevasiga emas, guliga (ayniqsa, changchilarining tuzilishiga) qarab 23 sinfga,
gulsizlarni bir sinfga kiritib, o‘zining 24 sinfdan iborat sistemasini yaratdi.
Tuban o‘simliklar yuksak o‘simliklardan ayrim belgilari bilan farq qiladi.
Avvalambor, tuban o‘simliklarning tanasi vegetativ organlarga bo‘linmagan.
Shuning uchun ular umumiy nom bilan tallom yoki qattana deb ataladi. Bundan
tashqari, tuban o‘simliklarning yuksak organizmlarnikiga o‘xshash to‘qimasi
bo‘lmaydi yoki to‘qimaga o‘xshash tuzilmalari bo‘lgan taqdirda ham (masalan,
ko‘pchilik qo‘ng‘ir, qizil suvo‘tlarida) ular kelib chiqishi jihatidan haqiqiy
hisoblanmaydi. Chunki ular yuksak o‘simliklarnikiga o‘xshash maxsus hosil
qiluvchi to‘qim aning mahsuloti bo‘lm asdan, tarkibidagi deyarli barcha
hujayralaming bo‘linib ko‘payishidan yuzaga keladi. Shuning uchun ham ular
soxta to‘qima hisoblanadi.Tuban o‘simliklarning yana bir farqi ularda o‘tkazuvchi
naylar bo‘lmasligidir. Ko‘payishi jihatidan esa tuban o‘simliklar ancha soda
(primitiv) hisoblangan jinssiz ko‘payish usulini saqlab qolgan. Jinsiy ko‘payish
a’zolari o‘simliklarning ayrim vakillaridan tashqari (masalan, xara suvo‘tlari)
hammasida bir hujayrali bo‘ladi. Tuban o‘simliklar juda keng tarqalgan. Ularni
chuchuk suvlarda, issiq buloqlarda, muzliklarda, tuproqda, daraxt po‘stloqlarida va
boshqa joylarda uchratish mumkin. Eukariotik suvo‘tlarining hujayra sitoplazmasi
o‘zining tuzilishi bo‘yicha yuksak o‘simliklardan keskin farq qilmaydi. Lekin
ayrim sitoplazmatik organoidlar o‘ziga xos joylashgan bo‘lib, ular joylashgan o‘rni
va strukturasi biroz soddaligi jihatidan ajralib turadi. Ayniqsa, suvo‘tlarining
hujayra sitoplazmasida joylashgan xromatoforlar (suvo‘tlarida fotosintczni amalga
oshiruvchi organoid) submolekular tuzilishi jihatidan yuksak o‘simliklarning
xloroplasti bilan bir xil bo‘lishiga qaramasdan, tilakoidlarining (xloroplastlarda
fotosintez jarayonini amalga oshiruvchi asosiy membranali element) soni va yashil
3

suvo‘tlaridan tashqari suvo‘tlarining barcha vakillarida granular hosil qilmasligi
bilan ajralib turadi. Shuningdek, yuksak o‘simliklarning xloroplastidan farqli
ravishda suvo‘tlarining xromatoforlarida maxsus oqsil hosila - „pirenoid" bo‘lib,
unda kraxmal (yashil suvo‘tlarida) to‘planadi. Suvo‘tlarining ayrim vakillarida
pirenoidlar xromatoforlardan tashqarida bo‘lib, bagryankali kraxmal donachalari
(qizil suvo‘tlari) yoki paramilon (evglena suvo‘tlarida) to‘planadi. Sistematika –
(systematikos – tartibga solmoq )botanika fanining asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lib,
u o‘simliklarni bir biriga o‘xshashligi, farqi, qarindoshligi, kelib chiqishini
o‘rganish, ularni guruhlarga birlashtirib, klassifikatsiya qiladi. O‘simlik organizimi
oddiy ko‘z yoki maxsus asboblar bilan . Bu bilan sutrukturaviy botanika
shug‘ullanadi.
4

I-Bob Tuban o`simliklar sistematikasi
1.1 Tuban o`simliklar haqida tushuncha
Yer sharidagi o`simlik turlari bir-biridan aniq farq qiladi. Bunday farqlar
avvalo ularning tashqi qiyofasida ko`rinadi. Bundan tashqari, ular o`rtasida
qandaydir umumiy o`xshashlik va farq qiluvchi belgilar bor. Yer yuzidagi barcha
o`simliklarning umumiy o`xshashlik belgilari avvalo ularning barchasi tirik
organizm ekanligida ko`rinsa, so`ng ularning tanasi bitta yoki bir necha hujayradan
tashkil topganligida ko`rinadi. Shunday qilib, barcha tirik organizmlar hozirgi
vaqtda o`zining tashqi va ichki tuzilishi, turli sharoitda yashashi, o`sib ulg`ayishi,
ko`payishi, tarqalishi va hokazolarga ko`ra bir-biridan farq qiladi va shunga ko`ra
ular rivojlanishning (evolyutsiya) turli xil pog`onalaridan joy oladi.
Hozirgi vaqtda barcha o`simliklarning ichki va tashqi tana tuzilishi, yashash
sharoiti, ko`payishi, tarqalishi va boshqa shunra o`xshash belgilari hisobga olinib,
ularning 500`000 turi mavjud ekanligi aniqlangan va ro`yxatga olingan.
Suvo`tlar, bakteriyalar, shilimshiqlar, zamburug`lar, lishayniklar kabi gruppa
o`simliklari juda sodda (ildizsiz, poyasiz, bargsiz) tuzilishga ega bo`lib, ularning
tanasi tallom (qattona) yoki mitseliy deb ataladi. Bu xildagi o`simliklarga tuban
o`simliklar deyiladi.
Moxlar, plaunlar, bo`g`imlilar, paporotniklar, ochiq urug`lilar va yopiq
urug`lilar (yoki gulli o`simliklar) — yuksak o`simliklar deb ataladi. Barcha yuksak
o`simliklarning tanasi (ba`zi bir boshlang`ich yuksak o`simliklardan mustasno)
ildiz, poya, barg kabi organlarga ega. Ular vegetativ (o`sishni ta`minlovchi)
organlar hisoblanadi. Vegetativ organlardan tashqari ko`payish vazifasini
o`taydigan organlar ham mavjud. Moxlar, paporotniklar, plaunlar, qirqbo`g`imlar
kabi o`simliklar sporalar yordamida ko`payadi. Shuning uchun ham ular ba`zan
sporali o`simliklar deb ham yuritiladi. Ochiq urug`li va yopiq urug`li o`simliklarda
ko`payish vazifasini urug`dan tashqari vegetativ organlar (ildiz, ildizpoya, tuganak,
piyoz, barg va h. k.) ham bajaradi.
5

Yer yuzidagi barcha o`simliklar (tuban va yuksak o`simliklar) ovqatlanishga
ko`ra uch gruppaga: avtotrof (mustaqil ovqatlanuvchi), geterotrof va simbioz
organizmlarga bo`linadi. Avtotrof organizmlarga suvo`tlarining barchasi, moxlar,
paporotniklar, plaunlar, bo`g`imlilar, ochiq va yopiq urug`li o`simliklar kiradi.
Avtotrof ovqatlanuvchi organizmlar quyosh nuridan foydalangan holda
havodagi karbonat angidrid (CO
2 ) gazini qabul qiladi va o`z tanasidagi (yoki
tallomidagi) bu gaz suv bilan birikadi. Murakkab ximiyaviy reaktsiya sodir bo`lishi
natijasida o`simlik tanasida (bargida, tallomida) organik modda hosil bo`ladi. Bu
organik modda kraxmal shaklida to`planadi va keyinchalik o`simlik hayoti uchun
zarur bo`lgan protsesslarda sarf bo`ladi.
Bunday murakkab ximiyaviy protsess fotosintez deb nomlanadi. Fotosintez
protsessi tuban o`simliklar hujayrasidagi xromatofor tarkibiga kiruvchi pigmentlar
(xlorofill, karotin, fikotsian, fikoeritrin, fukosantin), yuksak o`simliklarda esa
ularning barg hujayralaridagi xlorofill — yashil tanachalar ishtirokida sodir
bo`ladi.
Fotosintez protsessining formulasini quyidagicha ifodadalash mumkin:
6СО
2 + 6Н
2 О = С
6 Н
12 О
6 + 6О
2 + 624
Boshqacha qilib aytganda, o`simlik 6 molekula, ya`ni 264 g karbonat
angidrid, 6 molekula (180 g) suv va 674 kkal quyosh energiyasi yutganda 1
molekula (180 g) uglevod hosil bo`lib, 6 molekula (192 g) kislorod ajraladi.
Fotosintez natijasida xloroplastda hosil bo`lgan uglevod (shakar) fermentlar
yordamida polimerlanib, xloroplastlarda kraxmalga aylanadi. Bu kraxmal
molekulalari diastaza deb ataluvchi ferment ta`sirida yana shakarga aylanadi va
so`ngra o`simlik organlariga tarqaladi. Bu hodisa ko`proq qulay temperaturada,
ya`ni tungi soatlarda sodir bo`ladi.
Geterotrof organizmlarga bakteriyalar, shilimshiqlar va zamburug`lar kiradi.
Ular tayyor ovqat (organik modda) hisobiga yashaydi.
6

Uchinchi gruppaga esa zamburug`lar bilan suvo`tlarning birgalikda xamkor
bo`lib yashashidan tashkil topgan lishayniklar va zamburug`larning ba`zi yuksak
o`simliklar ildizida hamkor bo`lib yashovchi vakillari kiradi.
Geterotrof organizmlarning o`zi parazit va saprofit kenja gruppachalarga
bo`linadi. Parazit deb boshqa biror tirik organizm (xo`jayin) hisobiga yashovchi
organizmlarga aytiladi. Saprofit deb boshqa biror o`lik (xo`jayin) organizmda
yashovchi organizmlarga aytiladi.
7

1.2 Suvo`tlarning tuzilishi va klassifikatsiyasi
Suvo`tlar
Suvo`tlar nomi bilan ataladigan organizmlar ko`k-yashil, yashil, diatom,
qo`ng`ir, qizil, xrizomonad, pirrofit suvo`tlar kabi truppalarga (toifalar) bo`linadi.
Ularning hayoti doimo suvda yoki suvli muhitda o`tadi. Shu sababli suvo`tlar deb
ataladi .
Ko`k-yashil suvo`tlar — Cyanophyta
Ko`k-yashil suvo`tlar tipiga eng sodda tuzilgan bir hujayrali, ko`p hujayrali
va kolonial organizmlarning 1`400 vakili kiradi. Ularning hujayrasida yashil rang
beruvchi xlorofill, ko`k rang beruvchi va qizil rang beruvchi fikotsian, fikoeritrin
pigmentlar mavjud bo`lib, ular birgalikda o`simlikni ko`k-yashil rangga bo`yab
turadi. Shunga ko`ra ular ko`k-yashil suvo`tlar deb atalgan.
Ko`k-yashil suvo`tlar hujayralarining shakli sharsimon, uzunchoq va boshqa
xillarda bo`lib, tashqi tomonidan shilimshiq pektinli parda bilan o`ralgan. Hujayra
yadro, pirenoid, xromatofor kabi qismlarga bo`linmagan. Bu esa ko`k-yashil
suvo`tlarni eng tuban bosqichdagi sodda organizmlardan biri ekanligini ko`rsatadi.
Bunday organizmlarning paydo bo`lishi va Yer sharida keng tarqala boshlashi
proterozoy erasidan boshlangan.
Ko`k-yashil suvo`tlar hujayraning ikki yoki bir necha bo`lakka bo`linishi
bilan ko`payadi va bir-biridan ajralib mustaqil holda yashay boshlaydi. Buni
vegetativ yo`l bilan ko`payish deyiladi.
Xrookokk, lingbiya, ostsilyatoriya, anabena, xromulina, nostok kabilar
tipning keng tarqalgan vakillaridan hisoblanadi.
Bu tip vakillari tabiatda juda keng va xilma-xil sharoitda tarqalgan. Ularni
ko`lmak chuchuk suvlarda, dengiz suvlarida, nam yoki botqoqli tuproqlarda,
daraxtlarning po`stloqlarida, gul tuvaklarining devorlarida, ariq bo`ylarida, tog`li-
toshli muhitda, cho`llarda, issiq buloqlarda, qor va muzlarning ustida va hokazo
8

joylarda uchratish mumkin. Bundan tashqari ko`k-yashil suvo`tlarning xrookokk,
nostok va boshqa vakillari zamburug`lar deb ataluvchi gruppaning ba`zi vakillari
bilan birga o`zaro hamkorlikda yashab, lishayniklar gruppasini ham tashkil qiladi.
Diatom suvo`tlar — Dtatomeae
Diatom suvo`tlar tipiga bir hujayrali va koloniya bo`lib yashovchi
organizmlarning 10–15`000 tacha turi kiradi. Hammasi mikroskopik
organizmlardir. Diatom suvo`tlar yumaloq, tayoqchasimon, qutichasimon va h. k.
shaklda bo`lib, hujayralarining po`sti pektin moddasidan tashkil topgan va tashqi
tomondan qumtuproq (SiO
2 ) bilan qoplangan. Diatom suvo`tlar hujayrasida
xlorofill pigmentidan tashqari karotin pigmenti ham mavjud. Shuning uchun bu
xildagi suvo`tlarning rangi sariq yoki qo`ng`ir-sariqdir. Diatom suvo`tlar
hujayrasining ichida yadro, vakuol, xromatofor va protoplazma kabi qismlar bor.
Ko`pchilik vakillari dengizlarda, ba`zilari esa ko`lmak suvlarda, zax yoki nam
tuproqlarda yashaydi. Diatom suvo`tlar hujayraning ikki bo`lakka bo`linishi bilan
ko`payadi. Bunda hujayraning epiteka (katta) va gipoteka (kichik) pallalari ikki
tomonga ajralib, bir-biridan uzoqlashadi va har biri o`z navbatida o`ziga yangi
gipoteka hosil qiladi. Hujayra yil davomida bir necha marta bo`linib ko`payib
turadi. Shunday ketma-ket bo`linishlardan keyin yilning ma`lum bir davrida
organizmning hajmi shunchalik kichrayib qoladiki, endi navbatdagi bo`linishga
imkon bo`lmay qoladi. Shunda ulardan 2 tasi o`zaro qo`shilib, auksospora deb
ataluvchi sporaga aylanadi. Auksospora tinim davrini kechirgach, o`sa boshlaydi
va dastlabki kattalikka yetadi. Shundan keyin yana navbatdagi bo`linish
boshlanadi.
Diatom suvo`tlarning pinnulyariya, tsiklotella, navikula, melozira,
asterionella, surirella, tabellariya, xetotseros kabi turlari tabiatda keng tarqalgan.
Diatom suvo`tlar hujayrasidan tashqariga shilimshiq modda chiqib turadi va
shu yordamida organizm tanasi sekin harakatlanadi.
9

Dengizlarda yashovchi diatom suvo`tlar halok bo`lgach, tanasini qoplab
turgan qumtuproq yoki diatomit deb atalgan tog` jinsi dengiz tagiga cho`kib, bir
necha million yillar davomida qalin qatlam hosil qiladi. Diatomit g`ovak va yengil
bo`lganligidan undan termoizolyatsion materiallar, g`ovak g`ishtlar va portlovchi
modda — dinamit tayyorlashda ishlatiladi.
Yashil suvo`tlar— Chlorophyta
Yashil suvo`tlar tipiga bir hujayrali, ko`p hujayrali va koloniya
organizmlarning 5`700 ga yaqin turi kiradi. Ularning hujayra moddasi tarkibida
faqat xlorofill pigmenti mavjud bo`lganligidan vakillarining barchasi sof yashil
rangda bo`ladi. Yashil suvo`tlarning bir hujayrali vakillari mikroskopik
organizmlardir. Koloniya va ko`p hujayrali vakillari esa ancha yirik bo`ladi. Yashil
suvo`tlarning bir hujayrali vakillari dumaloq, noksimon, cho`zinchoq, ko`p
hujayralari ipsimon, butasimon shoxlangan, plastinkasimon koloniyali vakillari esa
sharsimon, to`rsimon kabi shakllarga ega. Yashil suvo`tlarning ba`zi vakillari ham
borki, ularning kattaligi 0,5 metrdan ham ortadi, tashqi ko`rinishi esa yuksak
o`simliklarni eslatadi. Ammo ularning shakli murakkab ko`rinishda bo`lsa ham
bitta hujayradan tashkil topgan. Shuning uchun ularni shartli ravishda «hujayrasiz»
deb ataladi. Yashil suvo`tlar vakillarining hujayrasi protoplazma, bir yoki bir necha
yadro, xromatofor, vakuol kabi qismlardan iborat. Yashil suvo`tlarning bir
hujayrali vakillari xivchin deb ataluvchi qilchalarga ega bo`lib, shular yordamida
suvda harakatlanadi. Ba`zi koloniya vakillari ham shu xilda harakat qiladi. Qo`p
hujayrali vakillari esa o`z yashayotgan joyiga (substratga) yopishib, hayot
kechiradi.
Yashil suvo`tlar har xil ko`payadi. Ko`pchilik turlari vegetativ va
zoosporalar hosil qilish bilan ko`payadi. Bunda hujayra mahsuloti 2—4—8—16—
32—64 ta va undan ham ortiq bo`lakka bo`linadi. Har bir bo`lak bir juft xivchin
(qilcha) hosil qiladi va ona hujayrani parchalab tashqariga chiqadi hamda har biri
o`ziga yangi hujayra po`sti hosil qilib, mustaqil organizm sifatida yashay
boshlaydi. Ko`payishning bu usuliga jinssiz ko`payish deyiladi. Jinssiz ko`payish
10

doim sharoit qulay bo`lgan taqdirda sodir bo`ladi va yil davomida bir necha marta
takrorlanadi.
Ammo Yer sharining turli nuqtalarida ham yilning barcha fasllari suvo`tlar
uchun qulay bo`lavermaydi. Shuning uchun noqulay sharoit (havo haroratining
pasayishi, suvda oziq moddalarining kamayib ketishi, suvning qurib qolishi va h.
k.) yuzaga kelishi bilanoq ular o`z hayotini saqlab qolish uchun jinsiy ko`payishga
o`tadi. Jinsiy ko`payish asosan hujayra yoki hujayralardagi mahsulotning jinssiz
ko`payish protsessidagidek 2—4—8—16—32—64—128 va h. k. bo`lakka
bo`linishi bilan boradi. Har bir bo`lak bir juft xivchinga va teng hujayra
mahsulotiga ega bo`lgan holda ona hujayra po`stini parchalab tashqariga chiqadi.
Ammo shu chiqqan tanachalar mustaqil hayot kechirmasdan, balki 2 tasi o`zaro
juft-juft bo`lib qo`shilib oladi. O`zaro qo`shiluvchi bunday tanachalarga gametalar
deyiladi. Gametalarning qo`shilishi natijasida hosil bo`lgan mahsulot — zigota deb
yuritiladi. Ana shu zigotalar qalin po`st bilan o`ralib oladi va suv tagiga cho`kib,
qulay sharoit sodir bo`lganga qadar tinim davrini o`taydi. Tinim davri tugagach,
zigotalar reduktsion bo`linib, 2 yoki 4 ta yangi tanacha hosil qiladi. Bu
tanachalarga zoospora deyiladi. Zoosporalar har biri bir juft xivchin hosil qilib,
mustaqil organizm sifatida yashay boshlaydi.
Yashil suvo`tlar tabiatda ko`k-yashil suvo`tlardek juda keng tarqalgan.
Yashil suvo`tlarning keng tarqalgan bir hujayrali vakillariga xlorokokk, xlorella,
xlamidomonada, zignema, klosterium, desmidium kabilarni; ko`p hujayralilariga
— ulotriks; kladofora, spirogira (baqato`n), edoganium, ulva yoki dengiz salati,
xara, nitella kabilarni; koloniya holida yashovchilariga volvoks, evdorina,
pandorina, suv to`ri kabilarni va, nihoyat, «hujayrasiz» vakillariga — vosheriya,
kaulerpa, atsetabulariya kabilarni ko`rsatish mumkin.
Yashil suvo`tlar tipining vakillari ham tabiatda va xo`jalikda katta
ahamiyatga ega.
Qo`ng`ir suvo`tlar— Phacophyta
11

Qo`ng`ir suvo`tlar tipiga faqat dengizlarda yashovchi 900 dan ortiq ipsimon
yoki plastinkasimon tanali (tallomli) ko`p hujayrali turlar kiradi. Qo`ng`ir
suvo`tlarning ba`zilari 20–30 sm kattalikda bo`lsa, ba`zilarining uzunligi 1 m dan
oshadi va, nihoyat, ayrimlarining uzunligi 300–400 metrni tashkil qiladi. Qo`ng`ir
suvo`tlar vakillarining hujayrasida xlorofill, fukoksantin, karotin pigmentlari
mavjud. Shuning uchun bu xildagi organizmlarning rangi qo`ng`ir yoki sarg`ish-
qo`ng`irdir. Quyosh nuri ta`sirida fotosintez protsessi ro`y beradi va hujayrada
qand, laminarin kabi karbon suvlardan iborat oziq moddalar to`planadi.
Jinssiz va jinsiy ko`payadi, jinssiz ko`payish ko`pincha harakatchan
zoosporalar, qisman harakatsiz 4 ta sporalar (tetrospora) hosil qilish yordamida
sodir bo`ladi. Jinsiy ko`payish turlariga qarab izogamiya, geterogamiya va
bogamiya shaklida bo`ladi. Ba`zi qo`ng`ir suvo`tlarda jinssiz ko`payish bilan jinsiy
ko`payish gallanib turadi. Bunday holga nasllar gallanishi deb ataladi.
Qo`ng`ir suvo`tlarning ko`pchiligi sovuq va o`rtacha iqlimli dengiz va
okeanlarda uchraydi. Sargassum deb ataluvchi bir guruh qo`ng`ir suvo`tlar tropik
dengizlarda uchraydi.
Qo`ng`ir suvo`tlarning eng keng tarqalgan vakillaridan ektokarpus,
laminariya, diktiota, fukus, sargassum, dilofus, sfatselyariya, kutleriya,
makrotsistis, tsistozira, alariya kabilarni ko`rsatish mumkin.
Qo`ng`ir suvo`tlarning ham bir necha vakillari xo`jalikning turli sohalarida
katta ahamiyatga ega.
Qizil suvo`tlar — Rhodophyta
Qizil suvo`tlar ham dengiz va okeanlarda, ba`zilari esa chuchuk suvlarda
uchraydi. Tashqi ko`rinishi va tuzilishi jihatdan suvo`tlar juda xilma-xil bo`lib,
ko`pincha ipsimon, plastinkasimon shakllarga ega. Ularning ko`pchiligida tallom
«poya» va «barg» kabi organlarga ajralgandek ko`rinadi. Tipning 2`500 turi
ma`lum. Hujayra xromatoforida fikoeritrin deb ataluvchi pigmentning
mavjudligidan qizil suvo`tlar sof qizil, pushti qizil, qoramtir qizil rangga ega.
12

Jinssiz va jinsiy ko`payadi. Jinssiz ko`payish harakatsiz sporalar (mono va
tetraspora) yordamida, jinsiy ko`payish esa oogam usulda boradi, ya`ni karpogon
deb ataluvchi urg`ochi jinsiy organ ichida yetilgan harakatsiz tuxum hujayraga suv
oqimi yordamida suzib keladigan harakatsiz erkaklik jinsiy suyuqlik —
spermatsiylarning quyilishi natijasida yuz beradi.
Fotosintez protsessida qizil suvo`tlar quyoshdan kelayotgan yashil va ko`k
nurlardan foydalanadi.
Qizil suvo`tlarning batraxosperium, bangia, deleseriya, porfira, nemalion,
kallitamiion, karallina, fillofora kabi turlari eng ko`p va keng tarqalgan
13

1.3 Bakteriyalarning tabiatdagi ahamiyati
Bakteriyalar tipiga mikroskopik jonivorlar, aksariyat ko`pchiligi bir
hujayrali, ba`zilari ipsimon shoxlangan koloniyali rangsiz organizmlar kiradi.
Ularning juda keng tarqalgan 3–6 ming turi ma`lum.
Bakteriyalar har qanday sharoitga ham tez moslashib yashay olish
xususiyatiga ega bo`lganligi uchun ular Yer sharining hamma qismida yashaydi.
Ular havoning 10 km gacha bo`lgan qavatida, tuproqda, chuchuk va dengiz
suvlarida, oziq-ovqat mahsulotlarida, o`simlik — hayvon — odam tanasining
sirtida va ichida ularning chirindi qoldiqlarida, tog` va muzlarda va biosferada juda
ko`p miqdorda uchraydi. Masalan, ba`zi hisoblashlarga ko`ra 1 g tuproqda 100
millionlab, oqar suvlarning 1 sm3 hajmida bir necha yuzlab, oqmaydigan iflos va
yuvindi suvlarning shu hajmida esa yuz milliongacha, qishda katta shahar parklari
atrofidagi 1 m3 havoning tarkibida 4`500 gacha, yozda esa 10`000 gacha, havosi
tozalab turilmaydigan yopiq binolar ichidagi 1 m3 havoda 300`000 gacha, hatto 1
sm3 hajmdagi yaxshi sifatli sutda 500 minggacha bakteriya uchrashi mumkii ekan.
Bakteriyalarning shakli sharsimon tayoqchasimon, vergulsimon,
paketsimon, marjonsimon va h. k. ko`rinishda bo`ladi.
Bakteriyalar juda oddiy tuzilishga ega bo`lib, ularning tanasi hujayra po`sti
bilan o`ralgan. Hujayra ichida esa 20–80% gacha nukleoprotein deb ataluvchi
modda va shuningdek, boshqa protoplazma mahsulotlari joylashgan. Shunday
qilib, bakteriyalar hujayrasi oddiygina tuzilishga ega bo`lganligi sababli ular eng
dastlab paydo bo`lgan qadimgi organizmlardan bo`lib hisoblanadi.
Ular hujayraning bo`linishi bilan ko`payadi. Sharoit noqulay bo`lgan
taqdirda ular o`z hujayrasi tarkibidagi suvning bir qismini chiqarib yuboradi.
Hujayradagi zapas oziq moddalar to`planib, qalin po`stga o`raladi hamda
harakatsiz spora holatiga o`tib tinim davrini kechiradi. Qulay sharoit paydo
14

bo`lishi bilan ba`zilari bir, ikki va ko`p miqdorda xivchin hosil qilib, shu xivchinlar
yordamida, qolganlari esa tanasining bukilishi yordamida harakat qiladi.
Bakteriyalar kislorodli (aerob) va kislorodsiz (anaerob) muhitda yashashiga
ko`ra 2 gruppaga bo`linadi.
Bakteriyalar tabiatda va odamlar hayotida juda zarur va muhim rol o`ynaydi.
Ularning ko`pchiligi rangsiz (xlorofilsiz) bo`lganligidan tayyor ovqat hisobiga
(geterotrof) yashaydi. Bakteriyalar bo`lmaganda edi, Yer yuzida mavjud bo`lgan
tirik organizmlarning o`lik qismlari butun Yer yuzini, suv va havo bo`shlig`ini
to`ldirib yuborgan bo`lar edi.
Bakteriyalar faoliyatining eng afzal tomoni shundaki, ular organik
moddalarning (barcha o`simlik, hayvon va kishilarning o`lik qoldiqlarini) tezda
parchalab yuborish xususiyatiga ega. Bakteriyalarning ba`zi turlari tomonidan
azotsiz organik moddalar (karbon suvlar) achish protsessi oqibatida parchalanadi.
Ikkinchi xil bakteriyalar esa azotli organik moddalarni parchalab, chirish
protsessini bajaradi. Ikkala xil protsessda ham bakteriyalarning faol ishtiroki
natijasida organik moddalar mineral moddalar darajasiga kelib parchalanadi.
Bakteriyalarning ba`zilari o`simlik va hayvonlarda yashab ularda turli xil
kasalliklarni vujudga keltiradi. Bunday bakteriyalar patogen bakteriyalar deb
ataladi.
Shilimshiqlar— Myxophyta
Shilimshiqlar tipi turlarining tanasi, yalang`och, ko`p yadroli
protoplazmadan iborat bo`lib, plazmodiy deb ataladi. Plazmodiy amyobasimon
shaklda bo`lib, unda sporangiylar hosil bo`ladi. Sporangiylarda sporalar yetiladi.
Sporalar o`sib ko`pincha zoosporalarga (harakatchan tanachalarga) aylanadi.
Zoosporalar esa o`z navbatida miksamyoba deb ataluvchi tanani hosil qiladi.
Bunday miksamyobalar o`zaro juftlashishi natijasida shilimshiqlarning vegetativ
tanasi hisoblangan plazmodiy hosil bo`ladi. Shilimshiqlar tipining ayrim vakillari
15

soya o`rmonlardagi eski to`nkalarda saprofit holda, boshqalari esa karam kabi gulli
o`simliklar ildizida parazit holda yashaydi.
Zamburug`lar —Fungi
Bu tipga 70–100 mingga yaqin tur kiradi. Ko`rinishi rangsiz, geterotrof
ovqatlanadi. Tashqi va ichki tuzilishi har xil. Hayot kechirishi bakteriyalarga
o`xshash, lekin bularning tanasi ancha yirik va murakkab, hujayrasi ancha
mukammal tuzilgan.
Zamburug`larning tanasi bir necha ingichka ipchalardan tuzilgan bo`lib, bu
ipchalarning har biri gifa deb ataladi. Gifalarning bir nechasi o`zaro tutashib,
shoxlangan shaklli vegetativ tana hosil qiladi. Bunday tana mitseliy deb ataladi.
Demak, zamburug`larning tanasi mitseliylardan tashkil topgan. Soddaroq
vakillarning mitseliysi bir necha gifadan, yuksak vakillarining mitseliysi esa ko`p
hujayrali juda ko`p miqdordagi gifalardan tashkil topgan.
Zamburug`lar Yer sharida juda keng tarqalgan. Ularning ko`pchiligi
o`simlik va hayvonlarning o`lik qoldiqlari hisobida hayot kechiradi. Bunday
zamburug`lar saprofit hisoblanadi. Boshqalari tirik o`simlik va hayvonlar tanasida
uchrab, o`zlarining gaustorlar — organlari yordamida shu organizmlar tanasidagi
oziq moddalarni so`rib hayot kechiradi. Bu xildagi zamburug`lar — parazit
zamburug`lar deyiladi.
Uchinchi xil zamburug`lar esa o`simliklar bilan o`zaro hamkorlikda, ya`ni
simbioz holda hayot kechiradi.
Zamburug`larning ba`zi vakillari yuksak o`simliklarning (xususan o`rmon
daraxtlarining) ildizida yashab, ularning ildizlarini chuqurroq va kengroq atrofga
yoyilib tarqalishiga ko`maklashadi va o`zi ham shu ildiz hisobiga ovqatlanadi.
Shunday qilib zamburug`lar tipining vakillari tabiatning turli nuqtalarida,
turli xil sharoitda yashaydigan organizmlardan tashkil topgan. Zamburug`lar
deganda ko`pchilik kishilar oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin bo`lgan va ovqat
16

sifatida iste`mol qilinadigan qo`ziqorin, oq zamburug` va h. k. larni tushunadilar.
Aslida esa zamburug`lar tipiga mikroskop ostidagina ko`rinadigan mayda
organizmlardan tortib, oyoqcha (tana) va qalpoqchadan tashkil topgan hamda
ovqat sifatida ishlatiladigan vakillarigacha bo`lgan ancha yirik zamburug`lar
kiradi.
Zamburug`larning hujayrasi po`st bilan o`ralgan. Tuban vakillarida hujayra
po`sti pektin va, ba`zan, tsellyulozali moddalardan, yuksak vakillarida esa azotli
moddalar aralashgan karbon suvlardan (polisaxarid va xitin) tashkil topgan.
Hujayra ichida esa ko`p sondagi (tuban vakillarida) yoki bittadan yadroga
(yuksak vakillarida), bir yoki bir necha vakuol, zapas oziq moddalardan yog`,
glikogen va volyutin kabilarga ega bo`lgan protoplast joylashgan.
Zamburug`lar vegetativ, jinssiz va jinsiy ko`payadi. Suvda yashaydigan
tuban vakillari, ko`pincha, jinsiy ko`payadi. Vegetativ ko`payganda
zamburug`larning vegetativ (o`suvchi) tanasi — mitseliysi bir necha bo`lakka
uzilib ketishi yoki mitseliylarning bir hujayrali bo`laklarga bo`linishi bilan boradi.
Jinssiz ko`payish zoosporalar, sporangiysporalar va konidiyalar hosil qilish
bilan boradi.
Jinsiy ko`payish esa tuban vakillarida suvo`tlarga o`xshab izogamiya,
geterogamiya va oogamiya yo`li bilan boradi. Jinsiy ko`payish bitta yoki boshqa-
boshqa mitseliydagi ikkita gifaning bir-biriga yaqinlashishi va ularning hujayra
mahsulotlarining o`zaro qo`shilish yo`li bilan boradi va bunda turlariga qarab
zigospora, bazidiospora hosil bo`ladi.
Zamburug`lar tipining vakillari yuqorida aytganimizdek juda xilma-xil
tuzilishga ega bo`lib, odatda ularning tana tuzilishi va ko`payish xususiyatlariga
ko`ra arximitset, fikomitset, askomitset, bazidiomitset zamburug`lar deb ataluvchi
gruppalarga bo`lib o`rganiladi. Zamburug`larning yana bir gruppasi borki, ularni
takomillashmagan zamburug`lar deb yuritiladi.
17

Karam ko`chatlarida parazit holda yashaydigan va ularga katta zarar
keltiradigan olpidium (Olpidium brossicae), qarag`ay daraxtlarining suvga tushgan
«gul» changida parazit holda yashaydigan rizofidium (Rhizophidium pollinus)
kabilar arximitset zamburug`lar gruppasiga kiradi.
Nonlarda va boshqa xil mevalar ustida tez-tez hosil bo`lib turadigan oq
po`panak yoki mog`or, kartoshka ekinida parazit holda yashovchi fitoftora
(kartoshka zamburug`i) kabilar fikomitset zamburug`larga kiradi.
Xamirni ko`pchitadigan achitqilar (drojji), har xil ho`l mevalar ustida uchrab
va undan sariq yoki yashil rangli penitsillin dorisini tayyorlashda ishlatiladigan
penitsill va aspergill kabi vakillar, ba`zi g`alla ekinlarining donlarini zararlaydigan
qattiq uzun tanali shoxkuya deb ataluvchi zamburug`lar, ovqat sifatida
ishlatiladigan qo`ziqorin kabilar xaltachali zamburug`lar gruppasiga kiradi.
Eski yog`ochli imoratlar sinchini chiritishda aktiv qatnashadigan uy
zamburug`i, tut, yong`oq, bodom, tol va h. k. daraxtlarning tanasida parazit holda
yashaydigan po`kaklar, g`alla ekinlari, shuningdek arpa, bug`doy, jo`xori, tariq,
suli hamda qamish, g`umay, ajriq kabi begona o`tlar boshog`ida don emas, balki
qozon qorasi kabi kukun hosil qiladigan qorakuya zamburug`lari, shu o`simliklar
bargida, poyasida, sariq dog`lar, g`uborli kukunlar hosil qiladigan zang
zamburug`lari, o`rmonlarda daraxtlarning tagida o`sib turadigan va ovqat sifatida
ishlatiladigan oq zamburug`, shampin`on, boletus, gruzd, Siroejka, maslyonok kabi
qalpoqchali zamburug`lar, poganka, muxomor kabi zaharli qalpoqchali vakillar
bazidiyali zamburug`lar gruppasiga kiradi.
Lishayniklar — Lichenes
Lishayniklar o`simliklar dunyosining o`ziga xos original tuzilishiga ega
bo`lgan tabiiy bir gruppasidir. 30 mingga yaqin turi bor. Ular suvo`tlarning yashil
va ko`k yashil suvo`tlar zamburug`lar (xaltachali va bazidiyali) bilan birgalikda
yashashidan tarkib topgan. Tashqi ko`rinishiga qarab lishayniklar bargsimon,
yopishqoq va butasimon deb atalgan gruppaga, ichki tuzilishiga qarab esa
18

gomeomer va geteromerga bo`linadi. Gomeomer lishayniklar anchagina sodda
tuzilishga ega bo`lib, asosan toshlarda va, ba`zan, daraxt po`stloqlarida yopishib
yashaydi. Geteromer lishayniklar ancha murakkab tana tuzilishiga ega bo`lib, ular
bargsimon va butasimon ko`rinishda bo`ladi.
Lishayniklar tallomini tashkil etgan gifalar lixenin deb atalgan karbonsuv
moddasidan tashkil topgan bo`lib, bu gifalar tashqariga lishaynik kislotalarini
chiqarib turadi. Shu kislotalar o`simlikni turli xil rangda bo`lishi, quyosh ta`siridan
saqlanishi va lishayniklar tanasiga havo kirib turishida muhim rol o`ynaydi.
Lishayniklar juda beor o`simliklardan bo`lib, tabiatda ular juda keng
tarqalgan. Ular boshqa o`simliklar yashay olmaydigan sharoitda ham uchraydi.
Shunday qilib, lishayniklar Yer sharining turli nuqtalarida — Arktikadan
Antarktikagacha bo`lgan tekislik va tog`li tepaliklarda turli xil substratlarda (tosh
va qoyalarda, cho`l va dashtlarda, daraxt va buta o`simliklar po`stloqlarida va h. k.)
o`sadi.
Lishayniklarning ko`payishi suvo`t va zamburug`larning ko`payishiga
xosdir, ya`ni lishayniklarni tashkil etgan suvo`tlar hujayralarining oddiy bo`linishi
yo`li bilan, zamburug`lar esa sporalar hosil qilish yo`li bilan (vegetativ) ko`payadi.
Bundan tashqari lishayniklarning bargsimon va butasimon vakillari o`z tanasida
soridiylar (maxsus o`simtalar) hosil qilish, yopishqoq lishayniklar esa izidiylar
(marjondek chizilgan o`simta) hosil qilish yo`li bilan ko`payadi.
Afrika va Arabiston sahrolarida ko`p miqdorda uchraydigan hamda o`sha
joylarda kuchli shamollar natijasida to`zib, osmondan «un yog`ishi» hodisasini
yuzaga keltiradigan likonora (Ziconora), tundra zonasida juda keng tarqalgan
hamda bug`ular uchun asosiy yem-xashak hisoblangan «bug`u moxi» yoki
kladoniya (Cladonia), tsetrariya (Cetraria), parmeliya (Parmelia), peltigeriya
(Peltigera) kabi tundrada o`suvchi va meditsinada turli xil dori-darmonlar
tayyorlashda hamda vitamin «S» olishda, parfyumeriyada odekolon va atirlar
tayyorlashda ishlatiladigan lishayniklar, lakmus va bo`yoqlar olishda ishlatiladigan
19

lishaynik va kanor, Azor orollarida ko`p uchraydigan Porreola va tundrada ko`p
uchraydigan oxrolexiyalar lishayniklarining eng ko`p tarqalgan vakillari
hisoblanadi.
20

2.1 Yuksak o`simliklar haqida umumiy ma`lumot
Yuksak, barg poyali (Cormophyta) o`simliklar tuban tallomli
(Thallomphyta) o`simliklardan qator xarakterli xususiyatlari bilan farq qiladi.
Tuban o`simliklar suvda va ayrim hollarda nam muhitda hayot kechiradi.
Ma`lumki, ular hujayrasiz, bir hujayrali, koloniya shaklida, ipsimon, ko`p hujayrali
va faqat yuksak taraqqiy etgan vakillarining vegetativ tanasi bir qadar
differentsiyalashgan. Ya`ni tuban o`simliklarda yuksak o`simliklardagi singari
haqiqiy barg, poya va ildiz kabi organlarga ajralgan vegetativ tana yo`q.
Yuksak o`simliklar asta-sekinlik bilan suvdan chiqib, quruqlikni ishg`ol qila
boshlagan va suv muhitidan keskin farq qiladigan muhitga duch kelganlar. Bir xil
suv muhitdan quruqlikka chiqa boshlagan o`simliklar ikki xil — tuproq va havo
muhitiga duch keladilar. Tabiiyki, million yillar davom etgan uzoq tarixiy
taraqqiyot davomida tabiiy tanlanish ta`sirida o`simliklar asta-sekin yangi muhit
sharoitlariga moslasha borgan va ularning tanasi ildiz, poya, barg singari
organlarga differentsiallasha borgan. Bu organlar birdaniga vujudga kelmagan,
albatta. Yuksak o`simliklarning bizga qadar yetib kelmagan soda tuzilishli vakillari
ham yashagan. Ularning nihoyatda sodda tuzilishli vakillari bizga qadar yetib
kelmagan psilofitning yer ustki organi poyaga o`xshash organ — telom (“tallom”
bilan aralashtirmaslik lozim) dan iborat bo`lgan. Tuban moxlarning yer ustki
organi dixatomik shoxlangan ildiz vazifasini rizoidlar bajaradi. Binobarin, yuksak
o`simliklarni xarakterlaydigan asosiy xususiyati vegetativ organlari poya, barg va
ildizning bo`lishidir.
Yuksak o`simliklar ham tuban o`simliklar singari vegetativ, jinssiz va jinsiy
yo`llar bilan ko`payadi. Lekin yuksak o`simliklarning hammasi uchun jinsiy
naslning jinssiz nasl bilan navbatlashishi — nasl gallanishiga xos xususiyat
hisoblanadi. Odatda, jinssiz ko`payish sporalar yordamida bo`lib, bu sporalarning
kata-kichikligi bir xil yoki har xil bo`lishi mumkin. Ulardan o`z jinsiy organlariga
ega bo`lgan gametofit deb ataluvchi o`simta vujudga keladi. Gametofit bir jinsli
(erkak yoki urg`ochi) yoki qo`sh jinsli bo`lishi mumkin.
21

Jinsiy ko`payish yuksak o`simliklarda ogam tipida bir-biridan keskin farq
qiladigan jinsiy gametalarning qo`shilishi natijasida sodir bo`ladi. Erkaklik jinsiy
gametalar — xivchinli harakatchan spermatozoidlar yoki harakatsiz
spermatsiylardir . Spermatozoidlar moxsimon va paporotniksimon o`simliklar
gametofitida anteridiy deb ataladigan maxsus erkaklik jinsiy organlarida
rivojlanadi.
Yuksak o`simliklarning tuxum hujayrasi arxegoniy deb ataladigan ko`p
hujayrali urg`ochilik jinsiy organlarda vujudga keladi. Arxegoniy odatda cho`ziq
gulcha shaklida bo`lib, u qorin, bo`yin va og`izcha qismlaridan iborat. U ko`pchilik
arxegoniyli (moxsimon va paporotniksimon) o`simliklarda mustaqil hayot
kechiradigan o`simta – gametofitda va urug`li (ochiq va yopiq urug`li)
o`simliklarda urug`murtak ichida taraqqiy etadi.
Urug`lanish arxegoniat o`simliklar ichida arxegoniy ichida sodir bo`lib,
spermatozoid uning ichiga faqat suvli yoki nam muhit bo`lganda, urug`li
o`simliklarda esa spermiy chang yo`li orqali o`tib, otalanish urug`murtak ichida
sodir bo`ladi.
Urug`lanishdan so`ng, arxegoniyli o`simliklarda zigotadan to`g`ridan-to`g`ri
sporofit hosil bo`ladi. Urug`li o`simliklarda esa urug` murtak va, umuman, urug`
taraqqiy etadi. Undan o`z navbatida urug` o`sib chiqadi.
Yo`sinsimonlardan boshlab, gulli o`simliklargacha yuksak o`simliklarning
barchasining individual taraqqiyot davri bir xilda: jinsiy jarayon natijasida
xromosomalarning soni ikki barobar ortishi, spora hosil bo`lishida esa
xromosomalarning soni ikki barobar kamayishi kuzatiladi. Shuning uchun ham
yuksak o`simliklarning individual taraqqiyot davrida jinsiy gametofit nasl jinssiz
sporofit nasldan farq qilishi muqarrar. Har qanday holda ham yuksak o`simliklarda
gametofit-jinsiy nasl n xromosom soniga, jinssiz sporofit nasl esa 2n xromosom
soniga ega bo`ladi.
22

Yuksak o`simliklar orasida faqat yo`sinsimonlarda gametofit nasl ustun,
qolgan barcha yuksak o`simliklarda paporotniksimonlardan boshlab gulli
o`simliklarga qadar sporofit nasl ustundir.
Yuksak o`simliklarning ichki tuzilishi ham murakkabligi bilan
xarakterlanadi. Moxsimonlardan boshlab yuksak o`simliklarning vegetativ va
generativ organlari murakkablashadi va differentsiallasha boradi. Vegetativ
organlarning bu qadar murakkablashib borishi ularning quruq muhitga moslasha
borishi bilan bog`liq. Birinchidan uning himoya organlari – qoplovchi to`qimalari ,
ikkinchidan ularning suv va suvda erigan moddalarni shimib olishi va butun tanaga
tarqatish vazifasini bajaradigan ksilema (yog`ochlik) o`tkazuvchi naylar va
o`simlikning yashil qismida hosil bo`lgan murakkab organik moddalarni butun
tanasi bo`ylab tarqatish vazifasini bajaradigan floema (lub) o`tkazuvchi to`qimalar
taraqqiy etgan. Nihoyat, yuksak o`simliklarda fotosintez tufayli assimilyatsion
to`qimalar o`z rivojlanishining yuksak pog`onasiga ko`tarilgan. Yuksak
o`simliklardan faqat gulli o`simliklarda assimilyatsiya to`qimalari – xlorenxima
fotosintez jarayonida quyosh nuridan ratsional foydalanish imkoniga ega bo`lgan
ustunsimon va labsimon parenxima hujayralarga differentsiallashgan. Yuksak
o`simliklarning 300 000 dan ortiq turi mavjud bo`lib, ular yer yuzida hukmronlik
rolini o`ynaydi va Arktik viloyatlardan Ekvatorga qadar, seryomg`ir tropik
o`rmonlardan suvsiz quruq cho`l va sahrolargacha keng tarqalgan. Ular orasida
kattaligi bir necha mm keladigan turlardan tortib 100-150 m gacha balandlikka
yetadigan turlarni ham uchratish mumkin. Yuksak o`simliklar tabiatda va
insonning xhjalik faoliyatida nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Yer yuzida
mavjud barcha tirik mavjudotlarning, shu jumladan, insoniyatning hayoti yashil
o`simliklar va, xususan, yuksak o`simliklar bilan chambarchas bog`liq.
23

2.2 Yo`sinsimonlarning tasniflanishi
Yo`sinsimonlar eng sodda tuzilishli yuksak o`simliklar bo`lib, qator
xususiyatlariga ko`ra suv o`tlariga o`xshash. Bu o`xshashlik nimada kuzatiladi?
Birinchidan, yo`sinsimon o`simliklar, suv o`tlari singari o`tkazuvchi nay
bog`lamlari va ayrim turlarning rizoidlari e`tiborga olinmaganda haqiqiy ildizlari
yo`q. Ikkinchidan, yo`sinsimonlarning ayrim turlarining (masalan, jigarsimon
yo`sinlar) yer bag`irlab o`suvchi plastinka shaklidagi vegetativ tanasi suv
o`tlarining tallomiga o`xshash. Yo`sinsimonlarning suv o`tlariga o`xshash,
yog`ochlangan turlari yo`q va, nihoyat, ularning individual tarqqiyot davridagi
umumiy o`xshashlik, bularda xam suv o`tlari singari jinsiy gametofit naslning
ustunligi hisoblanadi. Shuning uchun ham yo`sinsimonlar tarixiy taraqqiyotda
o`ziga xos yo`nalishga ega bo`lib, filogenetik shajaraning alohida rivojlana borgan
mustaqil bo`limidan iborat.
Yo`sinsimonlar o`simliklar tuban vakillarining vegetativ tanasi dorzovenrtal
tuzilishli, bir qadar yuksak vakillarida poya, barg va ildiz yo`q. Gametofit ustida
jinsiy organlar anteridiy va arxegoniy joylashgan, u sharsimon yoki oval shakldagi
bir qator hujayralardan tashkil topgan va ichi ko`p sonli spermatogen hujayralar
bilan to`lgan bo`ladi. Bu hujayralarning har birida ikkitadan (jigarsimon yo`sinlari)
yoki bittadan barg poyali yo`sinlarda ikki xivchinli spermatozoidlar hosil bo`ladi.
Pishib yetilgan anteridiyning uch qismi ochiladi, undan spermatozoidlar chiqib,
suvli nam muhitda harakatlanadi va ma`lum vaqtdan so`ng arxegoniydagi tuxum
hujayrani urug`lantiradi. Arxegoniy, odatda, cho`ziq shaklda bo`lib, bir qadar
kengaygan qorin va ingichka bo`yin qismidan iborat. Arxegoniy devori bir qator
hujayralardan shakllangan bo`lib, uning qorin qismida tuxum hujayra joylashgan.
Urug`lanish oldidan arxegoniyning bo`yin qismidagi hujayralar o`zidan maxsus
shilmshiq modda ajratadi. Shilimshiq modda xemotaksis xususiyatiga ega bo`lib,
tashqariga chiqishi bilan spermatozoidlardan birini o`ziga jalb qiladi va ulardan
biri arxegoniyning bo`yin qismi orqali uning qorin qismiga o`tib, tuxum hujayrani
urug`lantiradi. Urug`lanish natijasida hosil bo`lgan zigota tinim davrini o`tamasdan
24

darhol mitoz yo`l bilan bo`lina boshlaydi va asta-sekin sporogon deb ataladigan
sporofitga yoki sporogoniyga aylanadi. Sporogon ko`sak shaklida bo`lib, uning ust
tomonida qopqoqchasi bor. Yo`sinsimonlarning turli xil vakillarida sporogon
tuzilish jihatidan turlicha bo`ladi. Uning devori bir yoki ko`p qavatli, ichida
sporogon to`qimalari yoki boshqacha arxesporiy (spora hosil qiluvchi hujayralar)
joylashgan. Reduksion bo`linishidan to`rttadan gaploid sporalar vujudga keladi.
Yo`sinsimonlarning sporofiti ko`pincha sporogon bandida joylashgan, hech
qachon poya va barg hosil qilmaydi. Chunki alohida hayot kechirish imkoniga ega
emas. Shunga ko`ra, gametofitning bir qismi hisoblanadi va uning hisobiga
oziqlanadi.
Shunday qilib, yo`sinsimon o`simliklarda gametofit naslning sporofit naslga
nisbatan ustunligi aniq. Yo`sinsimonlarning ko`pgina turlari ko`p hujayrali
kurtaklar yordamida vegetativ yo`l bilan ham ko`payadi. Bu o`simliklar paleozoy
erasining toshko`mir davrida paydo bo`lgan qadimiy o`simliklardan hisoblanadi.
Psilofitsimon, yo`sinsimon o`simliklar gametofit va sporofit nasli bir xilda
rivojlangan, quruqlikka chiqqan o`simliklarning eng sodda vakillaridan vujudga
kelgan.
Yo`sinsimonlarga 20 mingdan ortiq o`simlik turi mansub bo`lib, ular,
odatda, ikki ajdodga bo`lib o`rganiladi:
1. Jigarsimon yo`sinlar — Hepaticae .
2. Poya bargli yo`sinlar — Musci.
25

2.3 Psilofitsimonlarning umumiy tavsifi, morfologik tuzilishining o`ziga xosligi
va kelib chiqishi
Psilofitsimonlar faqat qazilma holda uchraydigan o`simliklardir. Birinchi bor
bu o`simliklar quyi devon qatlamlarida D. Duson tomonidan 1859 yilda Kanadada
topilgan. Lekin filogenetik sistemada bu o`simlik oradan 50 yildan ortiqroq vaqt
o`tgach, 1917 yilda Shotlandiyaning devon qatlamlarida R. Kidston va U. Lang
tomonidan qayta topilgandan so`ng o`z o`rnini topdi. Har ikkala holda ham
o`simlikni sporofit nasli topilganligi kuzatiladi. Sporofitning vegetativ tanasi
dixotomik shoxlangan, poyaga o`xshash, ildizsiz, bargsiz tallomli organlardan
iborat.
Bu bo`limning sodda tuzilishli vakillarining yer osti organlari bir hujayrali
rizoidlar, uncha-muncha taraqqiy etgan vakillarining yer osti organlari vazifasini
esa tallomning shoxlangan yer osti qismi – ildiz poya bajargan. Bularda barg
umuman bo`lmagan, lekin yuksak taraqqiy etgan vakillarida barg vazifasini
bajaradigan qipiqsimon o`simtalar – fillodiylar bo`lgan.
Vegetativ tanasining ichki tuzilishi juda sodda bo`lib, tananing eng ust
qismida bir qavat hujayra dan iborat epidermis, uning ich tomonida ko`p qavatli
po`st joylashgan. Poyaning markazida boshlang`ich o`zak tsilindr – prostotel
joylashgan. U o`z navbatida floema va ksilemadan tashkil topgan. O`simlikda
ikkilamchi yo`g`onlashish kuzatilmaydi.
Tallomning uchida bir hujayrali, cho`ziq, bir xonali sporangiy joylashgan.
Sporangiyning devori ko`p qavatli bo`lib, uning ichida arxisporial to`qimalalr
taraqqiy etgan. Arxisporial to`qimalardan to`rttadan spora – tetrada vujudga
kelgan. Psilofitsimonlarning gametofiti aniqlanmagan. Ularning bitta qabilaga
mansub, 5 oila, 20 ga yaqin turkumi ma`lum. Shulardan barqaror aniq vakillari
riniya, xorneya, psilofiton va asteroksilon hisoblanadi. Bo`limning riniya (Rhynia
26

major), xorneya (Hornea), psilofiton (Psilophyton), asteroksilon (Asteroxilon)
singari vakillari qazilma holda uchraydi.
Psilotsimonlar bo`limi — Psilophyta
Bu bo`limga monotip psilotsimonlar (Psilotopsida) ajdodi bilan monotip
psilotlar (Psilotalesa) qabilasi mansub. Shu qabilaga mansub psilotdoshlar
(Psilotaceae) oilasiga hozirgi paytda tarqalgan psilot (Psilotum) va tmezipteris
(Tmesipteris) turkum vakillari taalluqli. Bular quruqlikda tarqalgan o`simliklar,
ildizi yo`q, uning o`rniga uzunligi 1 m keladigan rizomoidlari mavjud. Poyasi tik
o`sadi, balandligi 1 m ga yaqin, uchidan uch tomonlama bo`linuvchi initsial
hujayra o`sadi.
Har ikkala turkumga mansub o`simliklarning ham ichki tuzilishi bir xil
emas. Psilotning ust tomonida og`izcha va kutikulali epidermis, uning ostida uch
qavat po`st, uning ichki qismida endoderma va markazida shotisimon traxeidlardan
iborat o`tkazuvchi bog`lamlar joylashgan. Tmezipteris yer ustki poyasining
markazida sifonostel deb ataladigan o`zakning bo`lishi va lub qatlamining ancha
taraqqiy etganligi bilan farq qiladi.
Psilotning bargi rangsiz qipiqsimon, fotosintezi asosan poyada sodir bo`ladi.
Tmezipteris barglari esa lantsetsimon, ancha keng, to`qimalari yaxshi taraqqiy
etgan.
Spora barglari psilotsimonlarda shoxcha shaklida, psilotda uch uyali,
tmezipterisda esa ikki uyali. Sporalari bir xil kattalikda, qulay muhitga tushishi
bilan ulardan nursimon simmetriyaga ega psilot gametofiti unib chiqadi. Uning
kattaligi 2 sm gacha bo`lib, yer ostida hayot kechiradi, xlorofili yo`q, bir hujayrali
rizoidlari bo`lishiga qaramasdan, ichida joylashgan zamburug`lari yordamida
saprofit holda oziqlanadi. Anteridiy va arxegoniy gametofitning butun yuzasi
bo`ylab joylashgan. Spermatozoidlari ko`p hujayrali.
Psilotsimonlar tropik va subtropik mintaqalarda keng tarqalgan. Ularning
aksariyat qismi epifit o`simliklar hisoblanadi, lekin ayrim hollarda chirindiga boy
27

nam tuproqlarda ham uchraydi. Psilotsimonlar xo`jalik ahamiyatiga ega emas,
faqat bir turi, ya`ni P. glabrum Yaponiyada manzarali o`simlik sifatida o`stiriladi.
Barg poyali arxegonial o`simliklar — Cormobionta archigoniata
Bu pog`onaga plaunsimonlar, qirqbo`g`imlar, paporotniksimon va ochiq
urug`li o`simliklar taaluqli. Dastlabki uch bo`lim tashqi ko`rinishi jihatidan bir-
biridan keskin farq qilsa-da, hammasi sporali bo`lganligi bilan ochiq urug`li
o`simliklardan ajralib turadi. Lekin ochiq urug`li o`simliklar yopiq urug`lilarga
nisbatan sporalilarga yaqin ekanligini dastlab V. Gofmeyster (1851) aniqlab,
keyinchalik V. Belyaev rivojlanish tsiklini tahlil qilish, gametofora va
sporofazaning o`zaro munosabatini aniqlash natijasida isbotlagan. Haqiqatdan
ham, barcha arxegoniyli o`simliklarda, shu jumladan, ochiq urug`li o`simliklarda
ham jinsiy jarayon arxegoniyda sodir bo`ladi, ya`ni arxegoniyda dastlab gametofit
hisobida urug` murtak rivojlanadi. Shunday ekan, barcha arxegoniyli o`simliklarda
sporofitning hayoti ma`lum vaqt ichida to`lig`icha gametofitga bog`liq bo`ladi.
Argxegoniyli o`simliklar o`tsimon, buta, daraxt singari hayot shakllariga
ega. Ayrim qazilma holda uchraydigan plaunsimonlarning balandligi 30 metrga
qadar bo`lgan, ochiq urug`lilar poyasining balandligi bundan ham ortiq, ayrim
hollarda 100-120 metrgacha bo`ladi. Ular turli-tuman iqlim zonalarida keng
tarqalgan. Urug` murtak rivojlanishining boshlang`ich stadiyasi arxegoniyda yoki
urg`ochi gametofit ichida o`tadi. Faqat yopiq urug`li o`simliklarning urug` murtagi
yaxshi differentsiallashgan. U zapas oziq modda — birlamchi endosperm bilan
ta`minlangan. Shuning uchun ham qulay muhit sharoitida uzoq muddat tinim
holatida bo`lishi mumkin. Birlamchi endosperm ochiq urug`li o`simliklarda jinsiy
jarayon sodir bo`lgunga qadar hosil bo`ladi.
Plaunsimonlar bo`limi — Lycopodiophyta
Plaunsimonlar eng qadimgi o`simliklardan biridir. Ular paleozoy erasining
Silur davridan boshlab, Karbon davrida o`z rivojlanishining eng yuqori
pog`onasiga yetgan. Karbon davrida plaunsimonlarning baland bo`yli daraxtsimon
28

shakllari keng tarqalgan. Hozirgi paytda esa faqatgina o`tsimon turlarigina yetib
kelgan.
Plaunsimonlar plaunlar (Lycopodineae) va lepidodendronlar
(Lepidodendrineae) sinflariga bo`linadi.
Plaunlar sinfi o`tsimon o`simliklarning: plaunsimonlar (Lycopodiales) —
teng sporalilar va selaginellalar (Selaginellales) — har xil sporalilar qabilalaridan
iborat. Lepidodendronlar sinfiga paleozoy erasida yashagan va keyinchalik
yo`qolib ketgan daraxt o`simliklar kiradi.
Plaunlarning barcha xarakterli xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan
vakili cho`qmoqli plaun (Licopodium clavatum) hisoblanadi ( 4-rasm ) . Bu o`simlik
Rossiyada, xususan, uning o`rmon zonasida keng tarqalgan. Cho`qmoqli plaun
dixatomik shoxlangan, yer bag`irlab o`sadigan o`simlik bo`lib, ayrim hollarda
uning uzunligi 3 m ga qadar boradi. Poyasi bigizsimon barglar bilan qoplangan,
uning gorizontal holda yer bag`irlab o`sadigan qismida ancha murakkab tuzilishli,
shoxlangan ildizlari bor.
Poyasining ichki tuzilishi nisbatan murakkab, uning sirt tomonida og`izchali
epidermis joylashgan, epidermis ostida ich tomonidan endodermaga o`xshash po`st
bo`ladi. Endodermadan so`ng peritsikl boshlanadi, markazda esa traxeidlardan
iborat ksilema joylashgan bo`lib, uni elaksimon naylar va parenxima
hujayralaridan shakllangan floema o`rab turadi. Barglari uzun, ensiz, poyada
navbatlashib, qarama-qarshi va halqa shaklida joylashgan.
Poyaning uchida dixatomik shoxlangan cho`qmoq shaklidagi boshoqlar
bo`ladi. Boshoqchaning markazidan o`q o`tadi. Boshoqcha o`qiga qorin qismi
kengaygan, qisqa bandli, o`tkir uchli spora saqlovchi barglari o`zining tub qismi
bilan birlashgan. Spora barglarning markazida buyraksimon sporangiy joylashgan.
Sporangiyning ichi juda ko`plab bir xil kattalikdagi sporalar bilan to`la bo`ladi.
Pishib yetilgan sporangiy yorilib, sporalar qulay sharoitga tushishi bilan
ulardan plaunning gametofit nasli — o`simta o`sib chiqadi. O`simtaning ostki
29

qismida rizoidlar, ustki qismida jinsiy organlar anteridiy va arxegoniy taraqqiy
etadi. Odatda anteridiy o`simtaning markazida, arxegoniy esa uning tashqi qismida
joylashgan bo`ladi. Cho`qmoq plaunning gametofiti 15-20 yilga qadar umr ko`radi.
Jinsiy organlarning rivojlanishi va urug`lanishi gametofit hayotining ikkinchi
yarmida kuzatiladi. Urug`lanishdan so`ng vujudga kelgan zigotadan darhol sporofit
murtagi shakllanadi. Ma`lum vaqtdan so`ng sporofit murtagidan cho`qmoq
plaunning sporofit nasli hosil bo`ladi.
Plaunsimonlar ma`lum darajadagi xo`jalik ahamiyatiga ega, undan
olinadigan moy tabobatda, sporasidan olinadigan bo`yoq esa jun va ipakni bo`yash
uchun ishlatiladi.
Selaginellalar, asosan tropik mintaqalarda soya joylarda o`sadigan
o`simliklardir. Ular har xil (tengsiz) sporalar yordamida ko`payishi bilan boshqa
qabilaga kiradigan plaunlardan farq qiladi. Selaginella mayda (mikrospora) va
yirik spora (makrospora) hosil qiladi. Har xil sporalilik evolyutsion rivojlanishda
kata rol o`ynaydi, chunki bu xususiyat ikki xil, ya`ni erkak va urg`ochi o`simta
(gametofit) vujudga kelishiga sabab bo`ladi.
Selaginellalar biron amaliy ahamiyatga ega emas.
Qirqbo`g`imlilar — Equisetineae va Paporotniksimonlar — Pteropsida bo`limlari .
Qirqbo`g`imlilar sinf i — Equisetineae
Equisetineae sinfining vakillari poyasining “bo`g`imli” bo`lishi, ya`ni
bo`g`im va bo`g`im oraliqlariga bo`lingan bo`lishi bilan xarakterlanadi.
Bo`g`imlarda, odatda, juda reduktsiyalangan va ko`pincha bir-biri bilan qo`shilib,
naysimon qinlar hosil qiladigan barglar halqa shaklida joylashadi. Shox halqalari
ham bo`g`imlarda bo`ladi. Yer usti novdalarining uchida sporali boshoqchalar
yuzaga keladi, ular halqa bo`lib joylashgan qalqonchalar yoki sporofillardan iborat.
Gametofitlari mayda yashil plastinkaga o`xshab ko`rinadi va ko`pincha bir jinsli
bo`ladi. Spermatozoidlarida bir tutam xivchinlar bor.
30

Equisetineae sinfiga: 1) h ozirgi Equisetaceae va 2) qurib bitgan
Calamariaceae oilalari kiradi.
Qirqbo`g`imlar oilasi — Equisetaceae
Bu oilaga birgina qirqbo`g`im (Equisetum) avlodi kiradi. Uning 25 ga yaqin
turi bor, bu turlar Avstraliyadan tashqari butun yer yuzida tarqalgan. Suv
havzalarimizda, odatda, ko`p uchraydigan dala qirqbo`g`imi — Equisetum arvense
bu oilaning xarakterli belgilari bilan tanishib chiqnsh uchun misol bo`la oladi.
Uning poyasi uzun va shoxlanmaydigan bo`lib, to`g`ri tartib bilan gallanadigan
bo`g`im va bo`g`im oraliqlariga bo`lingan. Ba`zi novdalarining bo`g`imlaridan bir
talay ingichka barglardan tuzilgan muntazam halqalar chiqadi, bu halqalar ham
bo`g`im va bo`g`im oraliqlariga bo`lingan bo`ladi. Sal bo`rtib turadigan
bo`g`imlarda bir-biri bilan qo`shilib, naychasimon qin xosil qiladigan barglar
bo`ladi, bu barglar yuqoriga qarab o`sadi va tepadagi bo`g`im orasining pastki
qismini o`rab oladi. Poyaning pastki qismi yerda o`sib, ildizpoyaga aylanadi.
Ildizpoya ham, yer ustidagi novda singari bo`g`imlarga bo`lingan bo`ladi.
Ildizpoyaning bo`g`imlaridan bir talay mayda ildizlar chiqadi. Poya bilan
ildizpoyaning uchlarida o`sish nuqtasi bo`ladi, o`sish nuqtasi bir-biriga zich taqalib
turadigan qinlar bilan qoplangan. Sporali boshoqchalar novdalarning uchlarida
paydo bo`ladi. Bo`g`imlarning ichi to`qimalar bilan to`lgan. Bo`g`im oraliqlari esa
bo`sh bo`ladi va kavagi keng bo`lib, bir bo`g`imdan ikkinchi bo`g`imgacha boradi.
Bo`g`im oraligining yuzi notekis; undan uzunasiga ketgan och rangli qirralar
o`tadi, ularning orasida birmuncha to`q rangli chuqurchalar bo`ladi. Chuqurchalar
tagidagi asosiy parenximadan (poya asosan shu parenximadan iborat) serbar havo
yo`llari o`tadi. Qirralar tagida esa, kichik suv kanalchalari bog`lamlari bo`ladi. Suv
kanalchalari bog`lamlari kollateral tipda tuzilgan bo`lib, bo`g`im oralig`ining
boshidan-oyog`igacha bir-biriga parallel holatda boradi; bo`g`imda ular shoxlanadi
va tarmoqlari bir-biri bilan yana qo`shilib, keyingi bo`g`im oralng`iga o`tadi.
Qirqbo`g`imning xarakterli xususiyatn shuki, epidermisning devorchalariga
qumtuproq singadi, shunga ko`ra paporotnik ancha qattiq bo`ladi. Equisetum
31

sporangiylarda paydo bo`ladigan sporalar yordamida ko`payadi. Sporangiylar esa,
o`z navbatida, sporali boshoqchalarda turadi. Bu boshoqcha sporali qalqonchalar
yoki sporofillardan tuzilgan. Har bir sporofill olti qirrali plastinkadan iborat bo`lib,
uning markazidan o`zakka (o`qqa) tomon (unga tik ravishda) ingichka oyoqcha
o`tadi, sporofill shu oyoqcha bilan o`zakka birikib turadi. Sporofill oyoqchasi
atrofida 8-10 ta sporangiy bo`ladi, ular tashqi cheti bilan sporofillga birikadi.
Sporangiy ichida shakli va kattaligi bir xil bo`lgan bir talay sporalar bor.
Sporofillar o`zakda zich halqa bo`lib joylashgan, ular yoshligida chetlari bir-
birlariga zich taqalib turadi. Sporalar pishib, yetilishga kelganda o`zak cho`zilib,
halqalar bir-biridan ajraladi va orasi tirqish bo`lib qoladi, sporalarga shu
tirqishlardan sochilishga yo`l ochiladi. Spora sharsimon to`q yashil hujayradan
iborat bo`lib, ancha qalin parda bilan qoplangan va spiralsimoi ikkita burama lenta
yoki elatera bilan o`ralgan. Elateralar gigroskopik bo`lib, quriganida yoziladi va
havo nam tortganida yana buraladi. Elateralarning roli shundan iboratki, o`shalar
borligidan spora xamisha bir-biriga ilashib, yancha yirik va yumshoq tugunchalar
xosil qiladi. Shunga ko`ra, sporalar shamolda osonroq tarqaladi va unib chiqar
ekan, hamisha bir talay gametofitlar paydo bo`ladi va otalanishni osonlashtiradi
(qirqbo`g`im gametofiti ko`pincha bir jinsli bo`ladi) Nam yerga tushgan
sporalardan gametofitlar o`sib chiqadi. Qirqbo`g`imning sporalari sirtdan bir-
biridan farq qilmasa ham; ichki tuzilishi boshqacha bo`ladi, shunga ko`ra bir xil
sporalar otalik gametofit xosil qilsa, ikkinchi xil sporalar onalik gametofiti xosil
qiladi. Biroq, bu doim saqlanib qoladigan tafovut emas, tashqi sharoit ta`siri bilan
otalik gametofitlarida arxegoniylar, onalik gametofitlarida esa anteridiylar hosil
bo`lishi mumkin. Equisetumning ba`zi turlarida (E. arvense, E. laevigatum, E.
majusda) gametofitlar, chamasi, ko`pincha bir uyli bo`ladi, shu bilan birga, ularda
avval arxegoniylar, keyinroq esa anteridiylar taraqqiy qiladi. Equisetum gametofiti
lentasimon uzun-uzun parralarga bo`lingan kichkina yashil plastinka
ko`rinishidadir; uning pastki tomonidan rizoidlar chiqadi. Otalik gametofitlari
onalik gametofitlariga nisbatan kichikroq bo`ladi. Gametofit parraklari uchida
anteridiylar joylashgan. Anteridiylar dumaloq tanacha ko`rinishida bo`lib, bir qavat
32

devori va mayda-mayda spermagen hujayralardan iborat moddasi bor, Ularning har
biri buralgan va uchida bir tutam xivchini bo`lgan spermatozoidni beradi. Onalik
gametofitining ko`p qavatli markaziy qismida arxegoniylar rivojlanadi.
Arxegoniylar tipik tuzilishda bo`ladi va qorin qismi bilan gametofit to`qimasiga
botib turadi. Arxegoniyning otalangan tuxum hujayrasidan yangi qirqbo`g`im
o`simligi, ya`ni sporofit yoki jinssiz nasl o`sib chiqadi.
Qirqbo`g`imlarning hammasi o`t o`simliklaridir. Qirqbo`g`imlar ichida eng
kattasi janubiy amerika qirqbo`g`imi — E. giganteum bo`lib, bo`yi 12 m ga
borgani holda, eni atigi 0,5-2 sm keladi. (E. giganteum chirmashib o`suvchi
o`simlikdir). Qirqbo`g`imlarning bo`yi, odatda, 0,5-1 m bo`ladi. Ularning
hammasida gorizontal ravishda o`sib, juda shoxlanadigan va ko`pincha ancha yerni
egallaydigan ildizpoya bor; ko`pgina qirqbo`g`imlar (E. arvense, E. heleocharis va
boshqalar) ildizpoyasi yordamida vegetativ yo`l bilan ko`payadi. Ba`zi turlarining
ildizpoyalarida (E. arvense, E. maximum) alohida tuganaklar hosil bo`ladi, bu
tuganaklar ham vegetativ yo`l bilai ko`payishga xizmat qiladi. Ildizpoyalarining
uchi qayrilib, yer betiga chiqadi va yer usti novdalarini hosil qiladi. Ba`zi
qirqbo`g`imlarda vegetativ novdalar bilan spora beruvchi novdalar bir-biridan farq
qilmaydi; ba`zilarida esa bu novdalar bir-biridan keskin farq qiladi (dimorfizm).
Masalan, E . arvensening erta bahorda hosil bo`lgan novdalari och qo`ng`ir rangli
va nozik bo`lib, uzoq yashamaydi. Ularning uchida sporali boshoqchalar bo`ladi;
ular sporalarini tarqatganidan keyin qurib qoladi. Bu novdalar o`rniga ildizpoyadan
vegetativ novdalar o`sib chiqadi. E. pratense va E. silvaticumda ham spora
beruvchi novdalar bo`ladi, biroq bu novdalar sporalar to`kilgvnidan keyin qurimay,
vegetativ novdalarga aylanadi; ayni vaqtda yashil tusga kirib, halqa bo`g`imlaridan
shoxlar chiqaradi.
33

Xulosa
Yer yuzida tarqalgan o’simliklarni o’rganish bilan fitologiya fani
shuG’ullanadi. Fitologiya ikkita yirik botanika va geobotanika bo’limlaridan
iborat. Botanika grekcha «botane» so’zidan olingan, bo’lib o’zbek tilida ko’kat,
sabzavot, o’t, o’simlik degan ma’noni bildiradi. Bugungi kunda o’simliklar lunyosi
rasmiy ravishda e’tirof etilmagan holda tuban va yuksak o’simliklarga ajratib
o’rganilmoqda. Yuksak o’simliklar filogenetik jihatdan ancha yosh o’simliklardir.
Ular quruqlikda yashashga moslashgan. Ko’pchilik yuksak o’simliklarda poya,
barg va ildiz kabi vegetativ organlari rivojlangan, shuningdek to’qimalarga
ajralishi ham kuzatiladi. Ular poyabargli o’simliklar deb ataladi. Ko’p hujayrali
o’simliklarning tanasi turli hayotiy vazifalarni bajaruvchi bir necha xil
hujayralardan tashkil topgan.
Demak, botanika – biologiyaning bir qismi bo’lib uning ob’ekti o’simliklar.
Organik olamning bir butunligi deganda tirik mavjudotlar ya’ni o’simliklar va
hayvonlar o’rtasidagi umumbiologik xususiyatlar tushuniladi. Bir qarashda tirik
organizmlarning turli vakillari bo’lgan baktyeriya, zamburuG’, gulli o’simliklar,
baliq, qushlar o’rtasida o’xshashlik kam va farqlar ko’pdek ko’rinadi. Aslida esa
hamma tirik organizmlarning umumiy xossalari bo’lib, ularni tirik bo’lmagan
matyeriyadan ajratib turadi. Tirik matyeriya tarkibiga ktruvchi atomlar bir-biri
bilan munosabatda bo’lib umumiy fiziologik va kimyoviy xossaga ega bo’lgan
birikmalarni – oqsil, uglevod, lipid, nuklein kislotalarni hosil qiladilar. Bu
moddalar esa o’zida xayot belgilarini tutadi.
O’simliklardan foydalanish xaraktyeri bo’yicha bir necha guruhga bo’linadi.
Bunda eng muhimi inson uchun oziq hisoblangan o’simliklardir. Bularga buG’doy,
sholi va makkajo’xori kabi qimmatli o’simliklar kiradi. Sabzavot o’simliklardan
birinchi o’rinda kartofel’ turadi. Boshqa sabzavot o’simliklarining aha-miyati ham
34

kam emas. Insonni oziq moddalar bilan ta’minlashda rezavor-meva, boshokli,
dukkakli o’simliklar ham katta ahamiyatga ega. Tarkibida qand saqlovchi
o’simliklar ham qimmatli hisob-lanadi. O’simliklarning ikkinchi guruhini sanoatda
foydalaniladigan turlar tashkil etadi. Ular moyli, efir moyli, tolali, oshlovchi,
bo’yoq va kauchuk byeruvchi o’simliklardir. Uchinchi guruhga dorivor o’simliklar
kirib, ular turli kasal-liklarni davolashda ishlatiradi. Bu guruhga yovvoyi holda
o’stiriladigan choy, kofe o’simliklari, shokolad kiradi. CHoy va kofe
o’simliklaridan kofein alkaloidi, kofe va shokolad daraxtlaridan teobromin
alkaloidi olinadi. Qishloq xo’jaligida em-xashak o’simliklarni tashkil etuvchi 4
guruh ham katta ahamiyatga ega. Beshinchi guruhni tuban o’simliklar, ayniqsa
baktyeriyalar va zamburuG’lar tashkil etib, ular inson tomonidan achish
jarayonlarida foyda-laniladi va tuproq unumdorligini oshirishda muhim
ahamiyatga ega. Tuban o’simliklar tibbiyotda keng qullaniladigan antibiotik
moddalar olishda asosiy xom ashyo hisoblanadi. Insonning xo’jalik faoliyatida
o’simliklardan hosil bo’l-gan mahsulotlartoshkumir, qo’nG’ir ko’mir, yonuvchi
slanets, torf, sapropel va neft’ kabilar muhim rol’ o’ynaydi. Jonli tabiatning muhim
tarkibi hisoblangan o’simliklar biologik moddalarning normal aylanishini
ta’minlaydi, atmosfyerani kislorodga boyitadi, organik moddalar to’playdi, bu esa
o’z navbatida inson va hayvonlar uchun oziqa mahsuloti bo’lib xizmat qiladi.
35

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘ktam Pratov Pratovich Botanika : (Morfologiya, Anatomiya,
Sistematika,Geobotanika) “ Talim nashriyoti “ Toshkent – 2010.
2. Sh.J.Tojiboyev, N.M.Naraliyeva Botanika : Tuban o‘simliklar. “Namangan”
nashriyoti - 2016.
3. Tojiboyev Sharobidin Jamolovich, Qarshiboyeva Nasiba Haydarovna
Botanika : Yuksak o‘simliklar sistematikasi.” Namangan “ nashriyoti – 2015.
4. Tuban o‘simliklar (L.L.Velikanov va boshqalar ) “ Oqituvchi “ nashriyoti T.
1995 – yil.
5. N.H. OARSHIBOYEVA. U.N. USANOV. N.O. KARIMOVA. M.SH.
YAXSHIYEVA. Botanika
6. (Tubano‘simliklarning sistematik nomenklaturasi) Toshkent «Yangi
asravlodi» 2015
7. Zokirov Q. Z., Nabiev M. M., Pratov O`. P., Jamolxonov X. L. Ruscha-
o`zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug`ati. Toshkent, 1963.
8. Nabiev M. M. Botanika atlas-lug`ati. Toshkent, 1963.
9. Xoliqov S., Pratov O`. O`simliklar aniqlagichi. Toshkent, “O`qituvchi”,
1970.
10. Hamidov A., Nabiev M., Odilov T. O`zbekiston o`simliklari. Toshkent,
“O`qituvchi”, 1987.
11. Haydarov K. H., Hojimatov Q. H. O`zbekiston o`simliklari. Toshkent,
“O`qituvchi”, 1992.
12. Burigin I. A., Jongurazov F. X. Botanika. Toshkent, “O`qituvchi”, 1977.
13. Васильев А. И. и другие. Ботаника: морфология и анатомия растений.
М., “Просвещение”, 1988
36

14. Жуковский П. М. Ботаника. М., 1982
15. Тихомиров Ф. К. Ботаника. М., 1968.
16. Хржановский И. Г., Пономаренко С. Ф. Ботаника. М., “Колос”, 1988.
17. Хржановский И. Г. Курс общей ботаники. ч. 1, М., 198
18. Hamdamov I. va boshq;- Botanika asoslari. Toshkent, “Mehnat”, 1990.
37

Tuban va yuksak o‘simliklar

Sotib olish