Tuproqda yashovchi hayvonlar va ularning amaliy ahamiyati - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	92.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Dilshodbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Mart 2025

2 Sotish

Tuproqda yashovchi hayvonlar va ularning amaliy ahamiyati

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
___________ DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
BIOLOGIYA TA`LIM YO`NALISHI
____-BOSQICH ____-GURUH TALABASI
_________________________________NING
ZOOLOGIYA FANIDAN “ Tuproqda yashovchi hayvonlar va
ularning amaliy ahamiyati ”
MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________

TUPROQDA YASHOVCHI HAYVONLAR VA ULARNING
AMALIY AHAMIYATI
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………….…3
1. TUPROQ HAYVONOT DUNYOSINING XILMA-XILLIGI…………………5
2. ASOSIY TUPROQ HAYVONLARI TURLARI .................................................9
3. TUPROQ HAYVONLARINING EKOLOGIK VA AMALIY
AHAMIYATI ……………..............................................…………….............…..11
4. TUPROQ HAYVONLARINI O'RGANISH
METODLARI........................................................................................................13
5. TUPROQ HAYVONLARINI MUHOFAZA QILISH ZARURATI.................20
XULOSA………………………………………………………………………...24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….26
2

KIRISH
Yerdagi hayotning asosiy poydevorlaridan biri bu — tuproqdir. U biologik
xilma-xillikning markazi, o'simliklar, mikroorganizmlar va turli xil hayvonlarning
yashash muhitidir. boshqa, tuproqda yashovchi hayvonlar — mikroskopik
organizmlardan tortib, roskopik turlargacha tuproq — ekotizimining muhimligini
saqlashda rol o'ynaydi. Ush organizmlar tuproqni bo'zib chiqadi, organikning
parchalanishiga hissa qo'shadi va natijada tuproq unumdorligining rivojlanishiga
sabab bo'ladi.
Tuproq hayvonlari o'z faoliyati davomida moddada yangilanish, energiya va
tuproq strukturasining ishlashiga ta'sir ko'rsatadi. Yer qurtlari, turli xil hasharotlar
lichinkalari, nematodalar, o'rgimchaksimonlar kabi turlar tuproqdagi organik
ozuqalarni qayta ishlash orqali uni o'g'itga aylantiradi. Bu jarayonlar qishloq
xo'jaligi mahsuldorligini aniq holatda ega.
Zamonaviy ekologiya va agronomiya fanida tuproq hayvonlarining biologik
roli bilan bir qatorda, qonuniy amaliy xulosalar qator yoki xulosalar. Chunki ular
yordamida yordam vositalarini, degradatsiya tozalash mumkin va ekologik
monitoring olib borish mumkin. , ayrim turlar zararli bo'lishi mumkin bo'lsa-da,
tahriri foydali bo'ladi.
Ushbu kurs ishining maqsadi — tuproqda yashovchi hayvonlar turlarini
o'rganish, tuproq unumdorligiga ta'siri va inson faoliyatidagi amaliy ahamiyatini
ilmiy asosda yaratish. Tuproq — biosfera tarkibidagi muhim komponentlardan biri
bo‘lib, o‘zida murakkab fizik, kimyoviy va biologik jarayonlarni mujassam etgan
muhitdir. Unda turli xil mikroorganizmlar bilan bir qatorda, ko‘plab hayvon turlari
ham yashaydi. Ayniqsa, tuproqda yashovchi hayvonlar (edafik fauna) tuproqning
biologik faolligini belgilovchi asosiy omillardan biri sifatida e’tirof etiladi. Ular
organik moddalarni parchalash, tuproqni mexanik qayta ishlash, humus
shakllanishi va oziqa moddalari aylanishida faol ishtirok etadi.
3

Tuproq faunasi tarkibiga yer qurtlari (Lumbricidae), nematodalar
(Nematoda), artropodalar (qisqichbaqasimonlar, hasharotalar lichinkalari,
o‘rgimchaksimonlar), shuningdek, mollyuskalar va boshqa mikroskopik
organizmlar kiradi. Ular tuproq unumdorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi,
ekotizimdagi muhim funksiyalarni bajaradi hamda tuproq sifatining biologik
ko‘rsatkichlari sifatida xizmat qiladi.
Zamonaviy ekologiya va agrobiologiyada tuproq hayvonlarining roli tobora
ortib bormoqda. Ularni o‘rganish orqali ekologik monitoringni olib borish, tuproq
degradatsiyasini baholash, qishloq xo‘jaligida muqobil, biologik usullardan
foydalanish imkoniyatlari yuzaga kelmoqda. Shu sababli, tuproqda yashovchi
hayvonlarning biologik xilma-xilligini chuqur o‘rganish va ularning amaliy
ahamiyatini aniqlash dolzarb ilmiy masalalardan biridir.
Ushbu kurs ishida tuproq hayvonlarining turlari, ularning ekologik
funksiyalari, tuproq unumdorligiga ta’siri va amaliy jihatlari ilmiy manbalar
asosida yoritiladi.
4

1. TUPROQ HAYVONOT DUNYOSINING XILMA-XILLIGI
Tuproq — hayotiy muhit sifatida biologik xilma-xilligi yuqori bo‘lgan
ekotizimdir. Tuproqda yashovchi hayvonlar (edafik fauna) soni, shakli, o‘lchami
va yashash strategiyalariga ko‘ra juda keng turli-tuman bo‘lib, ular tuproqning
fizik va kimyoviy xossalariga, iqlim sharoitlariga, o‘simlik qoplami va inson
faoliyatiga bog‘liq holda tarqalgan bo‘ladi.
Tuproq hayvonlari odatda ularning tana o‘lchamiga va yashash joyiga qarab
mikrofauna , mezofauna , makrofauna va megafauna kabi guruhlarga ajratiladi:
2.1. Mikrofauna
Mikrofaunaga mikroskopik o‘lchamdagi hayvonlar kiradi (odatda 0,1 mm dan
kichik). Bunga:
 Nematodalar (yassi chuvalchanglar),
 Protozoylar (bir hujayrali hayvonlar),
 Mikroartikulyar artropodalar (masalan, springtail va akarlar)
kiradi. Ular organik moddalarni parchalash, mikroorganizmlar bilan
oziqlanish va tuproq strukturasining barqarorligida muhim rol o‘ynaydi.
2.2. Mezofauna
Bu guruhga 0,1–2 mm o‘lchamdagi hayvonlar kiradi. Ular orasida:
 Kollembolalar (Collembola),
 Akarlar (Acarina) ko‘p uchraydi.
Mezofauna tuproqning yuqori qatlamlarida yashaydi va o‘simlik qoldiqlarini
parchalab, tuproq strukturasini yaxshilashda ishtirok etadi.
2.3. Makrofauna
Makrofauna vakillari 2 mm dan katta bo‘ladi. Ularga quyidagilar kiradi:
 Yer qurtlari (Lumbricidae),
 Qo‘ng‘iz lichinkalari ,
5

 Qisqichbaqasimonlar ,
 Mollyuskalar .
Makrofauna tuproqni mexanik qayta ishlashda, kislorod va namlik
aylanishini ta’minlashda beqiyos ahamiyatga ega.
2.4. Megafauna
Megafauna odatda katta hayvonlarni o‘z ichiga oladi. Bunday hayvonlar bevosita
tuproq ichida yashamasa-da, tuproqni qazish, tepkilash orqali uni o‘zgartiradi.
Bunga ayrim kemiruvchilar va yovvoyi hayvonlar kiradi (masalan, quyonlar, kirpi,
o‘rdaklar).
2.5. Biologik xilma-xillikning ekotizimdagi roli
Tuproq hayvonlarining xilma-xilligi ekotizim funksiyalarining barqarorligini
ta’minlaydi. Har bir tur o‘zining oziqlanish zanjiridagi o‘rniga ega bo‘lib, modda
almashinuvi, tuproq hosildorligi va mikrobiologik faollik kabi muhim jarayonlarda
ishtirok etadi. Ko‘p turli hayvonlar mavjud bo‘lgan tuproqlar, odatda, sog‘lom va
unumdor hisoblanadi.
Tuproq hayvonlarining biologik xilma-xilligi ekotizimda muhim ekologik
funksiyalarni bajarish orqali tuproq sifatini saqlab turuvchi asosiy omillardan
biridir. Har bir tur va populyatsiya o‘ziga xos ekologik nisaga ega bo‘lib, ular
orasidagi o‘zaro aloqalar va funksional rollar tuproq tizimining barqarorligini
ta’minlaydi. Biologik xilma-xillik faqatgina tur sonining ko‘pligi emas, balki
ularning genetik, morfologik, fiziologik va ekologik farqliligi bilan ham
aniqlanadi.
Ekotizimdagi asosiy rollar:
1. Organik moddalar parchalanishi va modda aylanishi: Tuproqda
yashovchi hayvonlar o‘lik o‘simlik va hayvon qoldiqlarini parchalab,
mikroorganizmlar faoliyati uchun qulay muhit yaratadi. Bu jarayon
natijasida karbon, azot va boshqa makroelementlarning aylanishi
ta’minlanadi.
2. Tuproq strukturasining shakllanishi: Yer qurtlari va boshqa tuproq
qazuvchi hayvonlar tuproqni bo‘zib chiqish orqali unga kislorod kirishini,
6

suvning shimilishini va ildizlarning rivojlanishini yaxshilaydi. Ularning
faoliyati natijasida agregat tuzilishli, unumdor tuproq shakllanadi.
3. Biologik nazorat (biokontrol): Ko‘plab mezofauna vakillari (akarlar,
nematodalar) zararli mikroorganizmlar va hasharotalar populyatsiyasini
nazoratda ushlab turadi. Bu holat tabiiy muvozanatning saqlanishi va
agroekotizimlar barqarorligi uchun muhimdir.
4. Ekologik barqarorlik va muvozanat: Turli hayvon guruhlarining
mavjudligi tuproq ekotizimining stressga nisbatan chidamliligini oshiradi.
Biologik xilma-xilligi yuqori bo‘lgan tizimlar antropogen omillarga
(masalan, ifloslanish, kimyoviy o‘g‘itlar) nisbatan barqarorroq bo‘ladi.
5. Indikatorlik (ko‘rsatkich) funksiyasi: Ayrim tuproq hayvonlari (masalan,
yer qurtlari) ekologik sharoitlarning holatini baholashda bioindikator sifatida
ishlatiladi. Ularning soni va faoliyati tuproqning ifloslanish darajasi,
unumdorligi yoki biologik faoligi haqida muhim ma’lumot beradi.
Xulosa qilib aytganda , tuproq hayvonlarining biologik xilma-xilligi nafaqat
o‘simliklar o‘sishi uchun qulay sharoit yaratadi, balki butun ekotizimning sog‘lom
ishlashini ta’minlaydi. Shuning uchun bu xilma-xillikni o‘rganish va saqlash
ekologik barqarorlik uchun strategik ahamiyat kasb etadi.
7

2.ASOSIY TUPROQ HAYVONLARI TURLARI
Tuproq hayvonlari xilma-xilligi juda keng bo‘lib, ularning har biri tuproq
ekotizimida o‘ziga xos ekologik rol o‘ynaydi. Bu organizmlar o‘lchami, hayot
tarzi, oziqlanish usullari va ekologik nishalariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Ular
orasida eng keng tarqalgan va ahamiyatli guruhlar quyidagilardir:
3.1. Yer qurtlari (Lumbricidae)
Yer qurtlari tuproq makrofaunasining eng muhim vakillaridan biri hisoblanadi.
Ular:
 Tuproqni bo‘zib chiqadi,
 Organik moddalarning parchalanishiga hissa qo‘shadi,
 Tuproqning fizik strukturasini yaxshilaydi,
 Namlik va havo aylanishini ta’minlaydi.
Yer qurtlari tuproqdagi biomassa va mikrobiologik faollik darajasini oshirish
orqali hosildorlikni sezilarli darajada oshiradi.
3.2. Nematodalar (Nematoda)
Nematodalar mikroskopik o‘lchamdagi chuvalchanglar bo‘lib, ular juda ko‘p sonli
bo‘lishi bilan ajralib turadi. Ular:
 Tuproqdagi bakteriyalar, zamburug‘lar va boshqa mayda organizmlar bilan
oziqlanadi,
 Oziqa zanjirining muhim bo‘g‘inidir,
 Ayrim turlari esa o‘simlik ildizlariga zarar yetkazadi (fitoparazitlar).
3.3. Kollembolalar (Collembola)
Bu guruhga kichik sakrovchi hasharotalar kiradi. Ular:
 O‘simlik qoldiqlari va zamburug‘lar bilan oziqlanadi,
 Organik moddalarning parchalanishida va gumus hosil bo‘lishida ishtirok
etadi,
 Nam muhitda faolroq bo‘ladi.
8

Kollembolalar tuproq mikroflorasi va mikrofaunasi o‘rtasidagi muvozanatni
ta’minlaydi.
3.4. Akarlar (Acarina)
Tuproqda yashovchi akarlar (kene turlari) juda ko‘p turlarga ega. Ular:
 Zamburug‘lar, bakteriyalar yoki o‘simlik qoldiqlari bilan oziqlanadi,
 Tuproqdagi modda aylanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi,
 Ayrim turlari entomofag, ya’ni boshqa hasharotalarni yeydigan hisoblanadi.
3.5. Qisqichbaqasimonlar va mollyuskalar
Tuproqda yashovchi qisqichbaqasimonlar (masalan, izopodlar) va mollyuskalar
(masalan, chig‘anoqli salyangozlar) ham muhim ahamiyatga ega. Ular:
 Tuproq yuzasidagi organik materialni iste’mol qiladi,
 Gumus shakllanishiga yordam beradi,
 Ayrim hollarda patogen zamburug‘lar yoki bakteriyalarni tarqatishda
vositachilik qilishi mumkin.
Tuproq hayvonlari har xil ekologik guruhlarga mansub bo‘lishiga qaramay,
ularning barchasi tuproq sifatining shakllanishi va ekotizim barqarorligi uchun
beqiyos ahamiyat kasb etadi. Ushbu turlarni o‘rganish orqali tuproqdagi biologik
jarayonlar chuqurroq anglanadi va qishloq xo‘jaligi hamda ekologik monitoring
tizimlarining takomillashtirilishiga zamin yaratiladi.
Tuproqda yashovchi qisqichbaqasimonlar va mollyuskalar edafik
hayvonot dunyosining muhim, ammo ko‘pincha yetarlicha o‘rganilmagan
vakillaridir. Ular tuproq yuzasi va uning quyi qatlamlarida yashaydi hamda
organik moddalar aylanishi, tuproq strukturasining barqarorligi va biologik xilma-
xillikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Qisqichbaqasimonlar (Isopoda, Diplopoda)
Tuproqda yashovchi qisqichbaqasimonlar asosan izopodlar (masalan,
Oniscidea oilasi vakillari – yog‘och bitlari) va millipedlar (Diplopoda) shaklida
namoyon bo‘ladi. Ularning asosiy ekologik funksiyalari quyidagilardan iborat:
 Detritofag organizmlar sifatida o‘lik o‘simlik qoldiqlari bilan oziqlanadi;
9

 Tuproq ustki qatlamini mexanik ravishda maydalab, mikroorganizmlar
uchun qulay muhit yaratadi;
 Organik moddalarning minerallashuv jarayonini tezlashtiradi;
 Tuproq strukturasining shagallashtirilishida ishtirok etadi.
Qisqichbaqasimonlar, ayniqsa, nam va salqin iqlim sharoitlarida ko‘p tarqalgan
bo‘lib, ular tuproq yuzasida ekotizim muvozanatini saqlovchi muhim detrit
iste’molchilardir.
Mollyuskalar (Gastropoda, ba’zan Bivalvia)
Tuproqda yashovchi mollyuskalar, xususan chig‘anoqli salyangozlar
(Gastropoda), ayrim hollarda esa ikkita chig‘anoqli mollyuskalar (Bivalvia)
tuproq hayvonlarining yana bir muhim guruhidir. Ular:
 O‘simlik qoldiqlari va ba’zan tirik o‘simliklar bilan oziqlanadi;
 Tuproqning yuza qatlamlarida faoliyat yuritadi, organik moddalar
parchalanishini tezlashtiradi;
 O‘z harakati natijasida tuproqni yumshatadi va kislorod aylanishiga hissa
qo‘shadi.
Ba’zi mollyuskalar agroekotizimlarda zararkunanda sifatida qaralsa-da,
ularning ko‘pchilik turlari foydali detritofaglar bo‘lib, tabiiy ekotizimlarning
barqarorligini ta’minlaydi. Ayniqsa, ular zamburug‘lar va bakteriyalarni
tarqatishda vositachilik qilishi mumkin, bu esa mikrofloraning barqaror
saqlanishiga yordam beradi.
Qisqichbaqasimonlar va mollyuskalar tuproq hayvonot dunyosining muhim
bo‘g‘inlaridan biri bo‘lib, ular tuproqdagi organik moddalarning parchalanishida,
oziqa zanjirlarining davomiyligida va tuproq unumdorligining tabiiy saqlanishida
faol ishtirok etadi. Ularning ekologik funksiyalarini chuqur o‘rganish tuproq
biologiyasining keng ko‘lamli tahliliga xizmat qiladi.
10

3. TUPROQ HAYVONLARINING EKOLOGIK VA AMALIY AHAMIYATI
Tuproqda yashovchi hayvonlar turli ekologik funksiyalarni bajarish orqali
nafaqat tabiiy ekotizimlarning, balki inson tomonidan boshqariladigan
agroekotizimlarning ham barqarorligini ta’minlaydi. Ular moddalar aylanishi,
tuproq strukturasining shakllanishi va saqlanishi, biologik nazorat hamda
bioindikatorlik kabi muhim jarayonlarda faol ishtirok etadi. Shu bois ularning
ekologik va amaliy ahamiyati beqiyosdir.
Ekologik ahamiyati
1. Modda aylanishi va parchalash jarayonlari:
Tuproq hayvonlari o‘simlik va hayvon qoldiqlarini parchalashda muhim rol
o‘ynaydi. Ular organik moddalarning mexanik va biokimyoviy parchalanishini
jadallashtiradi, bu esa mikroorganizmlar faoliyatini faollashtiradi va foydali ozuqa
elementlarining shakllanishini ta'minlaydi.
2. Tuproq strukturasini shakllantirish:
Yer qurtlari, millipedlar va boshqa tuproq qazuvchi organizmlar tuproqni
yumshatadi, havalanishiga va namlik aylanishiga yordam beradi. Bu esa o‘simlik
ildizlarining yaxshi rivojlanishiga zamin yaratadi.
3. Biologik muvozanatni saqlash:
Zararkunanda organizmlar populyatsiyasini nazorat qilishda ayrim
mezofauna vakillari (masalan, yirtqich akarlar, yirtqich nematodalar) tabiiy
regulyator sifatida ishtirok etadi. Bu esa pestitsidlar ishlatilishini kamaytirish
imkonini beradi.
4. Bioindikatorlik xususiyati:
Tuproq hayvonlari, xususan, yer qurtlari va ayrim artropodalar tuproq
muhitining ifloslanish darajasi, kislorod miqdori, pH, namlik va boshqa
parametrlar haqida aniq ma’lumot beruvchi bioindikatorlar hisoblanadi.
11

Amaliy ahamiyati 1. Qishloq xo‘jaligida foydali roli:
Tuproq hayvonlari tuproq unumdorligini oshirish, hosil sifatini yaxshilash va
agrotexnik tadbirlarni biologik asosda yuritishda bevosita xizmat qiladi. Masalan,
yer qurtlari tuproqni tabiiy o‘g‘itlash va havolantirishda ishtirok etadi.
2. Kompostlash jarayonlarida:
Qurtlar (ayniqsa, Eisenia fetida kabi turlar) sun’iy kompostlash (vermikompost)
tizimlarida keng qo‘llaniladi. Ular organik chiqindilarni qayta ishlash orqali
ozuqaviy jihatdan boy o‘g‘it — biohumus hosil qiladi.
3. Yer degradatsiyasiga qarshi kurash:
Biologik xilma-xilligi yuqori bo‘lgan tuproqlarda eroziya, zichlanish va
sho‘rlanish kabi degradatsion jarayonlar kamroq kuzatiladi. Tuproq hayvonlari bu
degradatsiyaning oldini olishda tabiiy “restavratsiya agentlari” sifatida harakat
qiladi.
4. Fan va ta’limda qo‘llanishi:
Tuproq hayvonlari biologiya, ekologiya, agrokimyo va pedologiya fanlarida o‘quv-
tajriba obyektlari sifatida qo‘llaniladi. Ular orqali talabalarda ekologik fikrlash,
kuzatuvchanlik va eksperimental yondashuv shakllanadi.
Tuproq hayvonlari nafaqat ekologik jihatdan muhim rol o‘ynaydi, balki
inson faoliyati uchun amaliy foyda keltiruvchi tabiiy resurs hisoblanadi. Ularning
turlarini o‘rganish, biologiyasini chuqur tahlil qilish va tabiiy muhitda saqlab
qolish ekologik barqarorlik va oziq-ovqat xavfsizligi uchun strategik ahamiyatga
ega.
12

4. TUPROQ HAYVONLARINI O'RGANISH METODLARI
Tuproq hayvonlarini o‘rganish ekologik monitoring, qishloq xo‘jaligini
optimallashtirish va tuproq salomatligini baholashda muhim bosqich hisoblanadi.
Bu hayvonlar mikroskopikdan makroskopikgacha bo‘lgan o‘lchamda bo‘lishi
mumkinligi sababli, ularni aniqlash, ajratib olish va tahlil qilish uchun turli usullar
qo‘llaniladi. O‘rganish metodlari asosan namuna olish , ajratib olish , tasniflash
va son jihatdan baholash bosqichlaridan iborat.
5.1. Namuna olish
Namuna olish — o‘rganilayotgan maydondan vakillik qiluvchi tuproq
namunalarini olish jarayonidir. Quyidagi asosiy usullar mavjud:
 Kvadrat metod — oldindan belgilangan o‘lchamdagi (masalan, 25×25 sm)
yer maydonidan qatlamli tuproq olinadi.
 Tuproq burg‘usi yordamida — turli chuqurliklardan (0–10 sm, 10–20 sm
va hokazo) silindrsimon tuproq namunasi olinadi.
 Profil kesimi — tuproq gorizontlarini kesib, vertikal kesimlar asosida
hayvonlar tarqalishini o‘rganish.
5.2. Hayvonlarni ajratib olish usullari
Olingan namunalardan hayvonlarni ajratib olish uchun mexanik va fizikaviy
usullar qo‘llaniladi:
 Berlez–Tullgren apparati — eng ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib, namuna
yuqoridan quritiladi, hayvonlar pastga (yorug‘lik va issiqlikdan qochib)
maxsus idishga tushadi.
 Naftalin va boshqa kimyoviy moddalar bilan haydash — tuproq yuzasiga
kimyoviy moddalar sepilib, hayvonlar yer yuzasiga chiqishga majbur
qilinadi.
 Qo‘lda saralash — ayniqsa yer qurtlari va mollyuskalar kabi yirik
hayvonlar tuproqdan qo‘lda ajratib olinadi.
13

 Yuvib ajratish — mikroskopik turlar (masalan, nematodalar) tuproq
yuvindisidan elaklar va sentrifugalar yordamida ajratiladi.
5.3. Tashqi ko‘rinish va morfologik aniqlash
Ajratilgan hayvonlar mikroskop ostida yoki lupalar yordamida ularning tana
shakli, oyoq tuzilishi, tana bo‘linmalari va boshqa morfologik belgilari asosida
aniqlanadi. Bu bosqichda kalitlar (identifikatorlar) va turlarning tasnifiy
kataloglari ishlatiladi.
5.4. Son jihatdan va biomassa bo‘yicha baholash
 Har kvadrat metrda yoki 1 kg tuproqda nechta individ borligi aniqlanadi.
 Yig‘ilgan hayvonlar og‘irligi quritilgan holatda tortilib, biomassa
hisoblanadi.
 Bu ma’lumotlar asosida hayvonlarning tuproqdagi zichligi va turlarning
boyligi baholanadi.
Tuproq hayvonlarini o‘rganish metodlari ularning ekologik ahamiyatini
aniqlash, tuproqning biologik salomatligini baholash va monitoring qilishda
muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Turli o‘lchamdagi va turli yashash uslubiga
ega hayvonlar uchun mos metod tanlash orqali aniq va ishonchli natijalarga
erishish mumkin.
Kvadrat metod o‘rganilayotgan maydonni ma’lum bir o‘lchamdagi (masalan,
25×25 sm yoki 50×50 sm) to‘g‘ri burchakli kvadrat shaklida ajratib, shu kvadrat
ichidan tuproq namunasini olishga asoslangan. Bu metod, ayniqsa, tuproq
hayvonlarini son jihatdan baholash va turlar tarqalishini o‘rganish uchun
samarali usul hisoblanadi.
Kvadrat metodining asosiy bosqichlari
1. Maydonni ajratish: Tadqiqot qilinadigan maydonni avvaldan tasniflangan
kichik kvadratlarga bo‘lish. Har bir kvadrat o‘lchami 25×25 sm, 50×50 sm
yoki 1×1 m bo‘lishi mumkin. O‘lchamlar o‘rganilayotgan tuproq turi va
maqsadga qarab tanlanadi.
2. Kvadrat joylashtirish: Olingan kvadratni tuproqni o‘rganish uchun
belgilangan hududga joylashtirish. Bu kvadratlar tasodifiy ravishda yoki
14

stratifikatsiya (katlamlar bo‘yicha) asosida joylashtiriladi. Stratifikatsiya
tuproqni turli qatlamlarga ajratib, har bir qatlamda turli o‘lchamdagi tuproq
hayvonlarining mavjudligini tahlil qilish imkonini beradi.
3. Namuna olish: Kvadrat ichidan tuproq namunasi olinadi. Bu tuproq
namunasi mexanik yoki kimyoviy usullar yordamida o‘rganiladi, hayvonlar
ajratib olinadi. Bu usulda tuproqni yuqori qatlamidan (0-10 sm) yoki
chuqurroq qatlamlardan (10-20 sm) olish mumkin.
4. Hayvonlarni ajratib olish: Namuna olish jarayonida tuproqdan barcha
hayvonlar (mikroskopik yoki makroskopik) ajratib olinadi. Mikroskopik
hayvonlar uchun yuvish usuli, makroskopik hayvonlar uchun esa qo‘lda
ajratib olish usuli qo‘llaniladi.
5. Hayvonlarni turlarga ajratish va baholash: Ajratilgan hayvonlar
morfologik yoki genetik xususiyatlari bo‘yicha turlarga ajratiladi. Keyin ular
son jihatdan baholanadi va umumiy bioindikator sifatida ekosistema holatini
aks ettiradi.
Kvadrat metodining afzalliklari
 Vakillik namunasi: Kvadrat metod yordamida aniq va vakillik qilib olingan
tuproq namunalarini tahlil qilish mumkin. Bu metod, tahlil qilingan
maydonning haqiqiy tuproq hayvonlari tarkibini aks ettirish imkonini beradi.
 Oson bajarilishi: Metodning oddiyligi va takrorlanishi tufayli turli
hududlarda muvaffaqiyatli qo‘llaniladi.
 O‘simliklar va tuproq xususiyatlarini kuzatish: Kvadrat metod orqali
tuproq hayvonlari bilan birgalikda, o‘simliklar va tuproqning boshqa
xususiyatlari (masalan, tuzilishi, pH, namlik) ham o‘rganilishi mumkin.
Kvadrat metodining kamchiliklari
 Tuproqning o‘zgarishi: Kvadratlar orqali olingan namunalar maydonning
faqat ma’lum bir qismidan vakillik qiladi. Bu, ba’zan butun maydonni to‘liq
aks ettirmasligi mumkin.
15

 Namuna olish hududi: Bu metod faqat to‘g‘ri belgilanadigan va o‘lchami
qat’iy bo‘lgan maydonlarda ishlatiladi, bu esa tabiiy tuproqdagi
noaniqliklarni hisobga olmasligi mumkin.
Tuproq burg‘usi — tuproqni qazish va undagi hayvonlarni ajratib olish uchun
ishlatiladigan maxsus asbobdir. Bu usul yordamida tuproqning chuqur
qatlamlaridan namunalar olish mumkin, bu esa hayvonlarning chuqurlik bo‘yicha
tarqalishini o‘rganishga imkon yaratadi. Tuproq burg‘usi yordamida olingan
namunalar, ko‘pincha yuqori qatlamlardan (0–10 sm) chuqurroq qatlamlarga (10–
30 sm yoki undan chuqurroq) qarab farqlanadi.
Tuproq burg‘usining ishlash prinsipi
Tuproq burg‘usi — uzun, spiral shaklida bo‘lib, uning ichki qismida maxsus
bo‘shliq mavjud. Bu bo‘shliq tuproq namunalarini olib chiqish uchun ishlatiladi.
Tuproq burg‘usining uchida yoki pastki qismida maxsus kesish yoki o‘tkir qismlar
mavjud bo‘lib, ular tuproqni yanchish va namuna olish uchun ishlatiladi. Burg‘u
yordamida tuproqni burg‘ulash jarayonida har bir qatlamdan tuproq namunasi
olinadi.
Tuproq burg‘usi yordamida hayvonlarni o‘rganishning asosiy bosqichlari
1. Burg‘u tanlash: O‘rganilayotgan tuproq turi va chuqurlikka qarab, burg‘u
o‘lchami tanlanadi. Odatda, tuproq burg‘ulari diametri 3–7 sm bo‘lgan
bo‘lib, ular maxsus materialdan tayyorlanadi.
2. Burg‘ulash jarayoni: Tuproq burg‘usi bilan tuproq qatlamlariga burg‘ulash
boshlanadi. Har bir yangi qatlamga kirgan sari, burg‘u yaxshilab burilgan
holda, tuproq to‘planadi va burg‘u ichida saqlanadi.
3. Namuna olish: Har bir qatlamdan tuproq olinganidan so‘ng, undan tuproq
hayvonlarini ajratib olish uchun maxsus usullar qo‘llaniladi. Mikroskopik
hayvonlar uchun tuproq yuvilishi yoki sentrifugalanishi mumkin,
makroskopik hayvonlar esa qo‘lda ajratiladi.
4. Hayvonlarni aniqlash: Ajratib olingan hayvonlar turlariga ajratiladi. Bu
jarayon uchun morfologik xususiyatlar, turlarni identifikatsiya qilish kalitlari
yoki boshqa tasniflash tizimlari ishlatiladi.
16

5. Biomassa va son jihatdan baholash: Olingan namunalar orqali
hayvonlarning soni va biomassasi hisoblanadi. Har bir qatlamdagi
hayvonlarning zichligi va biomassa ko‘rsatkichlari solishtiriladi.
Tuproq burg‘usi yordamida o‘rganishning afzalliklari
 Vertikal qatlamlarni o‘rganish: Tuproq burg‘usi yordamida tuproqning
har xil chuqurliklaridan namunalar olish imkoniyati bor, bu esa
hayvonlarning vertikal tarqalishini va chuqurlik bo‘yicha o‘zgarishlarni
o‘rganishda samarali.
 Ko‘p qatlamlarni qamrab olish: Burg‘u yordamida tuproqning yuqori va
pastki qatlamlaridan namunalar olish orqali tuproqning xilma-xilligi va
hayvonlar tarqalishini yaxshiroq tushunish mumkin.
 Tadqiqot samaradorligi: Tuproq burg‘usi yordamida tuproqni buzmasdan
namuna olish imkoniyati bor, bu esa aniq va ishonchli natijalarga erishish
imkonini beradi.
 Tuproq tuzilmasi va strukturasini tahlil qilish: Burg‘u yordamida
tuproqning strukturasini, suvlilik darajasini va boshqa fizikaviy
xususiyatlarini ham o‘rganish mumkin.
Tuproq burg‘usi yordamida o‘rganishning kamchiliklari
 Maxsus uskunalar talab qiladi: Tuproq burg‘usi va uning ishlatilishi
uchun maxsus asboblar talab etiladi, bu esa ba’zan tadqiqot uchun
qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
 Chuqur qatlamlarni o‘rganishda cheklovlar: Agar tuproq juda chuqur
bo‘lsa, burg‘u yordamida namuna olish qiyinlashishi yoki samarasiz bo‘lishi
mumkin.
 Tuproq turi bilan bog‘liq qiyinchiliklar: Ba'zi tuproqlar (masalan, juda
toshli yoki zich) burg‘ulash jarayonini qiyinlashtirishi mumkin.
Tuproq burg‘usi yordamida o‘rganish metodi tuproq hayvonlarini vertikal
qatlamlar bo‘yicha o‘rganish uchun samarali usul hisoblanadi. U tuproqning har xil
chuqurliklaridagi hayvonlar populyatsiyasini aniqlashda, turlar tarqalishini tahlil
qilishda va tuproq salomatligini baholashda muhim ahamiyatga ega. Ammo bu
17

metod maxsus uskunalar va ma’lum bir tajriba talab qiladi. Shunday qilib, tuproq
burg‘usi usuli orqali amalga oshirilgan tadqiqotlar yanada chuqurroq va aniqroq
natijalar beradi.
Profil kesimi usuli — tuproq hayvonlarini o‘rganishda vertikal yo‘nalishda
qatlamlar bo‘yicha tuproqni kesib, undagi biologik xilma-xillikni aniqlash uchun
ishlatiladigan metoddir. Bu usul tuproqning gorizontlari bo‘yicha hayvonlar
tarqalishini, ularning chuqurlik bilan bog‘liq ekologik xatti-harakatlarini
o‘rganishda samarali hisoblanadi.
Profil kesimi nima?
Profil — bu tuproqning vertikal kesmasi bo‘lib, u yer yuzasidan pastga
tomon, odatda 50 sm dan 1 metr chuqurlikkacha, ba’zida esa undan ham chuqur
bo‘lgan qatlamlarni o‘z ichiga oladi. Har bir qatlam (gorizont) tuproqning fizik-
kimyoviy xususiyatlari, namligi, oziq moddalari va mikroiqlimi bo‘yicha farq
qiladi. Hayvonlarning ushbu qatlamlarda yashash zichligi va xilma-xilligi ham
o‘zgaradi.
Profil kesimi usulining bosqichlari
1. Tadqiqot maydonini tanlash O‘rganiladigan joy ekotizim holati, namligi,
o‘simlik qoplami va antropogen ta’sirga qarab tanlanadi. Profil joyi yassi
yoki tik bo‘lishi mumkin.
2. Tuproq profilini ochish Profil devori belkurak bilan ochiladi. Profil kesimi
odatda 1 m uzunlikda, 0.5 m kenglikda va 50–100 sm chuqurlikda bo‘ladi.
Profil devori silliq qilib tekislanadi.
3. Gorizontal qatlamlarni aniqlash Tuproqning tabiiy qatlamlari ( gorizontlar )
aniqlanadi : O ( organik ), A ( gumus ), B ( illuvial ), C ( ona jins ) va boshqalar .
Har bir qatlam alohida tahlil qilinadi.
4. Tuproq namunalarini olish Har bir qatlamdan (masalan: 0–10 sm, 10–20
sm, 20–40 sm) vakillik qilib tuproq namunasi olinadi. Bu namunalar o‘z
ichida bo‘lgan hayvonlarni o‘rganish uchun laboratoriyaga yuboriladi.
18

5. Hayvonlarni ajratib olish va tahlil qilish Olingan namunalardan hayvonlar
maxsus usullar — Berlez apparati, elaklash, yuvish yoki qo‘lda ajratish bilan
chiqarib olinadi. Keyin ular turkumlanadi, sanaladi va biomassa hisoblanadi.
Afzalliklari
 Chuqurlik bo‘yicha taqsimotni ko‘rsatadi: Har bir tuproq qatlamida
hayvonlar zichligini solishtirish imkonini beradi.
 Tuproq gorizontlarining biologik xususiyatlari aniqlanadi: Profil har bir
qatlamda hayvonlarning mavjudligi va faoliyatini tushunishga yordam
beradi.
 Murakkab ekotizimlarni chuqur o‘rganish: O‘rmon, dasht va
agroekotizimlarda bu metod orqali tuproq biologiyasi chuqur tadqiq qilinadi.
Kamchiliklari
 Mehnat talab qiladi: Profil ochish va qatlamlarni aniqlash ko‘proq vaqt va
kuch sarflanishini talab etadi.
 Har doim ham amaliy emas: Ayrim tuproq sharoitlarida (toshloq yoki nam
yerlar) profil ochish qiyin kechadi.
 Hududni buzadi: Profil ochish ekotizimda biroz shikast yetkazishi mumkin
(agar ekologik jihatdan sezgir joy bo‘lsa).
Profil kesimi usuli — bu tuproq hayvonlarini ularning tabiiy yashash muhitida
o‘rganishga imkon beruvchi an’anaviy va ishonchli metodlardan biridir. U
hayvonlar tarqalishini faqat sirtqi qatlamlar emas, balki butun tuproq kesimi
bo‘ylab chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Ayniqsa, ekologik monitoring va
landshaft biologiyasida bu metod katta ilmiy ahamiyatga ega.
19

5. TUPROQ HAYVONLARINI MUHOFAZA QILISH ZARURATI
Tuproq hayvonot dunyosi har bir ekotizimda beqiyos ekologik rol o‘ynaydi. Ular
tuproq unumdorligini saqlab qolish, o‘simliklarning ozuqaviy moddalarga bo‘lgan
ehtiyojini ta’minlash, organik qoldiqlarni parchalaydi va tuproqning fizik-
kimyoviy tuzilmasini yaxshilaydi. Shunga qaramay, tuproq hayvonlari ko‘pincha
e’tibordan chetda qoladi. Ularning yashash muhiti har xil omillar – antropogen
ta’sir, kimyoviy moddalarning haddan tashqari qo‘llanilishi, sanoat chiqindilari,
yerning noto‘g‘ri ishlatilishi va iqlim o‘zgarishi sababli jiddiy xavf ostida
qolmoqda.
Muhofaza qilish zaruratining asosiy sabablari
1. Ekologik muvozanatni saqlash
Tuproq hayvonlari oziq zanjirining muhim bo‘g‘ini hisoblanadi. Masalan,
nematodlar, chigirtkalar, yog‘inlar, ko‘rshapalaklar yoki yer chuvalchanglari
kabi turlar tuproqdagi organik moddalarni parchalashda, mikroorganizmlar
bilan o‘zaro aloqada bo‘lib, tuproq sog‘lig‘ini barqarorlashtiradi. Ular
yo‘qolsa, butun ekotizim strukturasida buzilishlar yuzaga keladi.
2. Tuproq unumdorligini saqlash
Ayrim tuproq hayvonlari, xususan, yer chuvalchanglari tuproqni qumoq
holatga keltirib, havoning aylanishi va suv shimilishini yaxshilaydi.
Ularning faoliyati tuproq unumdorligini tabiiy ravishda oshiradi. Ular
yo‘qolsa, tuproq degradatsiyaga uchrashi va hosildorlik pasayishi mumkin.
3. Biologik indikatsiya va monitoring
Tuproq hayvonlari ko‘p hollarda bioindikator sifatida ishlatiladi. Masalan,
ayrim turlar ifloslangan yoki muhofazalangan hududlarni aniqlashda muhim
belgi bo‘la oladi. Ularning yo‘qolishi yoki kamayishi ekologik falokat
belgisi bo‘lishi mumkin.
20

4. Iqlim o‘zgarishiga bardoshlilikni oshirish
Tuproq hayvonlari tuproqdagi uglerod va azotni aylantirishda ishtirok etadi.
Bu jarayonlar global iqlim o‘zgarishi ta’sirini yumshatishda ahamiyatga ega.
Ularning kamayishi tuproqdagi issiqxona gazlari chiqishini kuchaytiradi.
Muhofaza choralarining yo‘nalishlari
 Agroxavfsizlikni ta’minlash: Kimyoviy pestitsidlar va o‘g‘itlardan
me’yorida va ilmiy asosda foydalanish. Tuproq hayvonlariga zarar
yetkazuvchi agrotexnik vositalarni cheklash.
 Ekologik qishloq xo‘jaligini rivojlantirish: Tuproq bilan muomala
qilganda hayvonlarning yashash muhitini saqlab qolish: organik
dehqonchilik, ekosistemaga mos yer ishlov berish va tabiiy aylanmani
ta’minlash.
 Qonunchilik asosida muhofaza qilish: Tuproq hayvonotiga zarar
yetkazuvchi faoliyatlarni cheklovchi normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab
chiqish va monitoring tizimlarini joriy etish.
 Ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish: Tuproq hayvonlari haqida
ma’lumotlar bazasini yaratish, turlarni inventarizatsiya qilish va ularga oid
xavf omillarini aniqlash muhim vazifalardan biridir.
 Aholi o‘rtasida ekologik ongni oshirish: O‘quvchilar, dehqonlar va
aholining keng qatlamlari orasida tuproq hayvonlari ahamiyati haqida
ma’lumot berish, ularga ehtiyotkor munosabatni shakllantirish.
Tuproq hayvonlari ko‘zga ko‘rinmas, ammo hayot uchun juda muhim
mavjudotlardir. Ularning saqlanib qolishi faqatgina biologik xilma-xillikni emas,
balki inson hayoti uchun zarur bo‘lgan tuproq resurslarining barqarorligiga ham
xizmat qiladi. Shuning uchun ularni muhofaza qilish — bu global ekologik
xavfsizlikning ajralmas qismidir. Ilmiy, huquqiy va amaliy chora-tadbirlar orqali
biz kelajak avlodlar uchun sog‘lom tuproq va hayotiy muhitni saqlab qolishimiz
mumkin.
21

Biologik indikatsiya — bu tirik organizmlardan atrof-muhitning holatini
baholashda indikator sifatida foydalanish usulidir. Tuproq hayvonlari, ayniqsa
mikroartropodlar, nematodlar, yer chuvalchanglari va boshqa invertebratalar,
tuproqning ekologik sifatini aniqlashda samarali bioindikatorlar hisoblanadi. Bu
organizmlar tuproqning ifloslanishi, kislorod yetishmovchiligi, namlik darajasi va
boshqa ekologik o‘zgarishlarga sezgirligi bilan ajralib turadi.
Biologik indikatsiyaning mohiyati
Tuproqda yashovchi hayvonlar atrof-muhitda ro‘y berayotgan fizik, kimyoviy va
biologik o‘zgarishlarga juda tez va sezgir tarzda javob beradi. Ularning soni, turi,
hayotiy faoliyati va populyatsion tarkibidagi o‘zgarishlar orqali tuproqdagi
degradatsiya, ifloslanish yoki rekultivatsiya holatlarini aniqlash mumkin. Ayniqsa:
 Chuchuk suv nematodalari tuproq namligining o‘zgarishini ko‘rsatadi.
 Yer chuvalchanglari tuproq unumdorligi va strukturaviy yaxlitligini
belgilaydi.
 Tana kattaligi va harakatchanligi past bo‘lgan artropodlar og‘ir metallar
yoki pestitsidlar ta’sirini ko‘rsatadi.
Monitoring tizimi
Monitoring — bu tuproqdagi hayvonlar tarkibidagi o‘zgarishlarni muntazam
ravishda kuzatib borish tizimidir. Ushbu jarayon tuproq salomatligini uzoq
muddatli nazorat qilishda muhim rol o‘ynaydi. Monitoring orqali:
 Ekotizimning tabiiy holati baholanadi;
 Antropogen omillarning salbiy ta’siri aniqlanadi;
 Ekologik holatning yaxshilanishi yoki yomonlashuvi qayd etiladi;
 Tuproqni qayta tiklash bo‘yicha tavsiyalar shakllantiriladi.
Biologik indikator sifatida tuproq hayvonlarining afzalliklari
1. Yuqori sezuvchanlik: Hayvonlar atrof-muhitdagi eng kichik o‘zgarishlarga
ham tez reaksiya bildiradi.
2. Ekologik xotira: Ba’zi turlar ifloslanishdan keyin ham uzoq vaqt tuproq
holatini eslatib turadi (induktsiyalangan o‘zgarishlar).
22

3. Mahalliy sharoitga moslashuv Har bir region yoki ekotizimda o‘ziga xos
indikator turlar mavjud bo‘lib, ular monitoringda aniq natija beradi.
4. Kam xarajatli usul: Biologik indikatsiya ko‘plab kimyoviy va texnologik
tahlillarga nisbatan arzon va oddiyroq metod hisoblanadi.
Qo‘llaniladigan metodlar
 Populyatsion monitoring: Turlarning soni va tarkibidagi o‘zgarishlar tahlil
qilinadi.
 Biomassa o‘lchovlari: Hayvonlar massasining tuproq hajmiga nisbati
aniqlanadi.
 Indekslar asosida baholash: Shannon indeksi, Simpson indeksi kabi
biologik xilma-xillik ko‘rsatkichlari hisoblanadi.
 Ekotoksikologik testlar: Hayvonlar yordamida tuproqdagi pestitsidlar,
og‘ir metallar yoki boshqa toksik moddalarning ta’siri aniqlanadi.
Biologik indikatsiya va monitoring usullari tuproq salomatligini ekologik jihatdan
kompleks tarzda baholash imkonini beradi. Tuproq hayvonlari atrof-muhit holatini
aniqlashda ishonchli va tezkor indikatorlar bo‘lib xizmat qiladi. Zamonaviy
ekologik monitoring tizimlari aynan ushbu hayvonlarning holatini doimiy ravishda
kuzatish orqali ekotizim barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Tuproqdagi
hayotning muhofazasi — barqaror qishloq xo‘jaligi va sog‘lom atrof-muhitning
asosi hisoblanadi.
23

XULOSA
Tuproqda yashovchi hayvonlar tabiatdagi muhim ekologik komponentlardan
biri bo‘lib, ular tuproq unumdorligini saqlash, moddalar aylanishi, organik
qoldiqlarni parchalanishi va mikroiqlimni barqarorlashtirishda muhim rol
o‘ynaydi. Ular ekologik tizimlarning sog‘lom ishlashini ta’minlovchi tirik
indikatorlar bo‘lib xizmat qiladi. Yer chuvalchanglari, nematodlar,
qisqichbaqasimonlar, mollyuskalar va boshqa invertebratalar tuproqdagi biologik
jarayonlarning markazida turadi.
Ushbu kurs ishida tuproq hayvonlarining xilma-xilligi, ekologik va amaliy
ahamiyati, ularni o‘rganish metodlari, biologik indikatsiya va monitoring
tizimidagi o‘rni keng yoritildi. Shuningdek, ularni muhofaza qilish zarurati asoslab
berildi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson faoliyati — ayniqsa, intensiv
dehqonchilik, kimyoviy moddalardan ortiqcha foydalanish va yer resurslarining
noto‘g‘ri boshqarilishi — tuproq hayvonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ularning
kamayishi esa tuproq sifatining yomonlashuvi va ekotizim muvozanatining
buzilishiga olib keladi.
Tavsiyalar
1. Tuproq hayvonlarini muhofaza qilish bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab
chiqilishi lozim. Har bir agroekologik hududda tuproq hayvonlarining
holatini monitoring qilish va ularni himoyalash choralarini ko‘rish zarur.
24

2. Ekologik dehqonchilik tamoyillarini keng targ‘ib etish kerak. Kimyoviy
o‘g‘itlar va pestitsidlar o‘rniga organik texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash
orqali tuproq hayvonlari yashash muhiti saqlanadi.
3. Tuproq biologiyasini o‘rgatish ta’lim tizimiga kengroq kiritilishi lozim.
O‘quv dasturlarida tuproq ekologiyasi va bioindikatsiya mavzulariga alohida
e’tibor qaratilishi kerak.
4. Ilmiy tadqiqotlar kuchaytirilishi lozim. Har yili tuproq hayvonlarining tur
tarkibi, biomassasi va indikator sifatidagi roli bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib
borish va ma’lumotlar bazasini shakllantirish zarur.
5. Jamoatchilik o‘rtasida ekologik ongni oshirish lozim. Tuproq hayvonlari
haqida ommaviy axborot vositalari va ekologik targ‘ibot orqali keng
ma’lumot berilishi kerak.
6. Xalqaro tajribalarni o‘rganish va joriy etish muhim. Tuproq monitoringi
va bioindikatsiya borasida rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalanish,
jumladan, FAO va UNEP tavsiyalarini inobatga olish foydali bo‘ladi.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Абдувалиев А. А., Мухамедов Ш. Т. Тупроқ зоологияси. – Тошкент:
Фан, 2016. – 200 б.
2. Хабибов Ш., Ашуров Х. Экология ва атроф муҳитни муҳофаза
қилиш. – Тошкент: Университет нашриёти, 2018. – 216 б.
3. Мамарасулов Ш. М. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёси биологияси. –
Тошкент: «Ўқитувчи», 2020. – 184 б.
4. Шарипова З. А. Тупроқ биологик фаунаси ва уларнинг экологик
аҳамияти. // “Табиат ва фан” журнали. – 2021. – №2. – Б. 45–49.
5. Lavelle, P., Spain, A. V. Soil Ecology. – Dordrecht: Springer, 2001. – 654 p.
6. Wall, D. H., Bardgett, R. D., & Kelly, E. Biodiversity in the Soil. // Nature
Reviews Microbiology . – 2012. – Vol. 10. – P. 761–772.
7. FAO. State of Knowledge of Soil Biodiversity. – Rome: Food and
Agriculture Organization of the United Nations, 2020.
8. Andren, O., Lagerlof, J. Soil fauna (macro and mesofauna) in
agricultural systems: A review. // Biology and Fertility of Soils . – 1995. –
Vol. 19. – P. 1–16.
9. Жамолов Д ., Султонов И . Атроф муҳит ва табиатни муҳофаза қилиш
асослари . – Тошкент : Iqtisod-Moliya, 2019. – 232 б .
10. Каримов М. Ж. Биология ўқитиш методикаси. – Тошкент: Фан ва
технология, 2021. – 208 б.
26

Tuproqda yashovchi hayvonlar va ularning amaliy ahamiyati

Sotib olish