Tuproqning tarkibi, uning mineral va suyuq qismlari oziq elementlari manbai sifatida - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14990UZS
Hajmi	549.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Nurbek Karimov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Mart 2025

3 Sotish

Tuproqning tarkibi, uning mineral va suyuq qismlari oziq elementlari manbai sifatida

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Tuproqning tarkibi, uning mineral va suyuq
qismlari oziq elementlari manbai sifatida

MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………… 3
I BOB. TUPROQNING TARKIBI VA UNING ASOSIY
QISMLARI
1.1. Tuproqning umumiy tarkibi va tuzilishi ………………………… 6
1.2. Tuproqning mineral qismi va uning xususiyatlari ……………… 10
1.3. Tuproqning suyuq qismi va uning roli ………………….……… 14
II BOB. TUPROQNING OZIQA ELEMENTLARI MANBAI
SIFATIDA AHAMIYATI
2.1. Tuproqdagi oziqa elementlari va ularning o‘simliklar uchun
ahamiyati … ...........................................................................................19
2.2. Tuproqdagi mineral va organik moddalar almashinuvi ………… 23
2.3. Tuproq unumdorligini oshirish usullari ………………………… 23
Xulosa ………….…………………………………………………… 26
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………… 27
KIRISH
2

Tabiatning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan tuproq – tirik
organizmlar hayoti, ekinlarning rivojlanishi va umuman olganda,
insoniyatning oziq-ovqat xavfsizligi uchun zarur bo‘lgan strategik resurs
hisoblanadi. Tuproqning kimyoviy tarkibi, fizik va biologik
xususiyatlari, unda sodir bo‘ladigan murakkab jarayonlar qishloq
xo‘jaligi unumdorligi, ekologik barqarorlik va atrof-muhit muhofazasi
uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar
tuproq tarkibini chuqur o‘rganish va uni samarali boshqarish orqali
dehqonchilik tizimini yaxshilash, hosildorlikni oshirish hamda tuproq
resurslarining degradatsiyasini oldini olish mumkinligini ko‘rsatmoqda.
Tuproq asosan mineral va organik moddalardan, suv va havodan iborat
bo‘lib, ushbu komponentlarning o‘zaro nisbatlari tuproq unumdorligiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, tuproqning mineral qismi tuproq
hosil bo‘lishining asosiy omillaridan biri bo‘lib, uning tarkibida qum,
gil, chang zarrachalari va turli minerallar mavjud. Ushbu minerallar
tuproqning kimyoviy tarkibini belgilab, o‘simliklarning oziq moddalari
bilan ta’minlanishida muhim rol o‘ynaydi. Tuproqning suyuq qismi esa
o‘zida o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladigan oziqa elementlarini
saqlaydi va tuproq kimyoviy jarayonlarining uzluksiz kechishini
ta’minlaydi.
Tuproq kimyosining fan sifatida rivojlanishi insoniyatning tuproq
resurslaridan oqilona foydalanish va uni degradatsiyadan saqlash
borasidagi ehtiyojlari bilan bog‘liq. Tuproq kimyosi tuproq tarkibidagi
kimyoviy elementlarning o‘zaro ta’siri, ularning tuproq unumdorligiga
ta’siri, ozuqa elementlarining aylanishi va biologik faolligi bilan bog‘liq
jarayonlarni o‘rganadi. Bu jarayonlarning har biri o‘simliklarning o‘sishi
va rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Tuproq tarkibining kimyoviy
tahlili natijasida olinadigan ma’lumotlar esa qishloq xo‘jaligi
hosildorligini oshirish, tuproqni unumdor saqlash va ekotizim
barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tuproqning kimyoviy tarkibini o‘rganishning dolzarbligi
Bugungi kunda yer yuzasidagi tuproqlarning sifat jihatdan
yomonlashuvi, ularning unumdorligini pasayishi jahon hamjamiyatini
tashvishga solayotgan global muammolardan biri hisoblanadi.
Tuproqning degradatsiyasi, sho‘rlanishi, kimyoviy ifloslanishi, pestitsid
va og‘ir metallar bilan zaharlanishi natijasida ekin maydonlari
unumdorligi keskin kamaymoqda. Ayniqsa, antropogen omillar –
qishloq xo‘jaligidagi noto‘g‘ri agrotexnik usullar, minerallashgan
3

o‘g‘itlarning me’yoridan ortiqcha qo‘llanilishi va sanoat chiqindilarining
tuproqqa singishi tuproqning tarkibiy o‘zgarishlariga olib kelmoqda.
Tuproq tarkibidagi oziqa elementlarining nisbati va ularning o‘simliklar
uchun yetarliligi hosildorlikni oshirishda muhim ahamiyatga ega.
O‘simliklarning normal rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan asosiy
elementlar – azot, fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy va temir hisoblanadi.
Ushbu elementlarning yetishmovchiligi o‘simliklarning sekin o‘sishi,
hosilning kamayishi va mahsulot sifatining yomonlashishiga sabab
bo‘ladi. Shu sababli, tuproqning mineral va suyuq qismlarining
kimyoviy tarkibini chuqur o‘rganish va tahlil qilish agronomiya va
ekologiya fanlarining dolzarb yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – tuproqning tarkibini, uning
mineral va suyuq qismlarini ilmiy jihatdan tahlil qilish, tuproqdagi oziqa
elementlarining o‘simlik o‘sishi va tuproq unumdorligiga ta’sirini
o‘rganish hamda tuproq resurslaridan samarali foydalanish bo‘yicha
ilmiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar bajariladi:
- Tuproqning tarkibiy tuzilishini o‘rganish – tuproq tarkibidagi
asosiy komponentlar va ularning hosildorlikka ta’sirini tahlil qilish.
- Mineral qismlarning kimyoviy tarkibini tahlil qilish – tuproq
minerallarining turlari, ularning xususiyatlari va oziqa elementlari
manbai sifatida ahamiyatini o‘rganish.
- Tuproqning suyuq qismi va oziqa moddalari almashinuvi –
tuproq eritmasining tarkibi, uning o‘simlik oziqlanishidagi o‘rni va
suv fazasining ahamiyatini aniqlash.
- Tuproqning kimyoviy tarkibidagi muammolarni aniqlash –
tuproq sho‘rlanishi, ifloslanishi va oziqa elementlari tanqisligi
muammolarini o‘rganish.
- Tuproq unumdorligini oshirish usullarini aniqlash – tabiiy va
mineral o‘g‘itlardan foydalanish, biologik faollikni oshirish va
agrotexnologik yondashuvlarni tahlil qilish.
- Ekologik xavfsizlik va tuproqni muhofaza qilish – tuproqning
degradatsiyasini oldini olish, uni ifloslanishdan himoya qilish va
tabiiy muhitning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha ilmiy
asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot obyekti va predmeti
4

- Tadqiqot obyekti – tuproqning kimyoviy tarkibi va unda
kechadigan jarayonlar.
- Tadqiqot predmeti – tuproqning mineral va suyuq qismlari, oziqa
elementlari va tuproq unumdorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik.
Tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati
Mazkur kurs ishi tuproq tarkibining kimyoviy jihatlarini o‘rganish orqali
uning unumdorligini saqlash va oshirishga qaratilgan ilmiy hamda
amaliy yondashuvlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Tuproq
resurslaridan samarali foydalanish masalalari bugungi kunda butun
dunyoda dolzarb bo‘lib, ushbu tadqiqot natijalari agronomiya, ekologiya
va qishloq xo‘jaligi fanlariga amaliy jihatdan ham katta foyda keltirishi
mumkin.
Ilmiy jihatdan, ushbu ish tuproq tarkibidagi oziqa elementlarining
harakati, ularning o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilishi, tuproqning
fizik-kimyoviy xususiyatlari va uning unumdorligini ta’minlash
usullarini o‘rganish bo‘yicha muhim natijalarga erishishni maqsad
qiladi. Amaliy jihatdan esa, ushbu tadqiqot natijalari qishloq xo‘jaligida
samarali mineral o‘g‘itlardan foydalanish, tuproq tarkibidagi ozuqa
moddalarining optimal nisbatini saqlash va hosildorlikni oshirish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi.
Shunday qilib, mazkur kurs ishi tuproqning kimyoviy tarkibi, uning
oziqa elementlari manbai sifatidagi ahamiyatini chuqur o‘rganib,
ekologik muhitni yaxshilash va tuproq unumdorligini oshirishga
qaratilgan ilmiy tadqiqotlarga hissa qo‘shadi.

5

I BOB. TUPROQNING TARKIBI VA UNING ASOSIY
QISMLARI
1.1. Tuproqning umumiy tarkibi va tuzilishi.
Tuproq - tabiatning eng murakkab va ko'p qirrrali tizimlaridan biri
bo'lib, uning shakllanishi uzok va kompleks geologik, biologik va
ekologik jarayonlar natijasida sodir bo'ladi. Tuproq yerning yuza
qatlamini tashkil etgan, o'ziga xos tuzilishga ega bo'lgan, doimiy
rivojlanib boruvchi canlи tizimdir. Uning tarkibi va strukturasi faqat
geologik omillar bilan emas, balki iqlim, o'simlik va hayvonot dunyosi,
mikroorganizmlar, geokimyoviy jarayonlar hamda insonning xo'jalik
faoliyati ta'sirida shakllanadi. (1-jadval)
1-jadval
Tarkibiy qism Tuproq
tarkibidagi ulushi
(%) Asosiy xususiyatlari va ahamiyati
Mineral qismi 45% Tuproqning asosiy qismi bo‘lib, qum, gil, chang
zarrachalari va minerallardan tashkil topgan. Oziqa
elementlarining asosiy manbai hisoblanadi.
Organik
moddalar
(gumus) 3–5% Tuproq unumdorligini belgilovchi muhim omil.
Mikroorganizmlar faoliyati natijasida hosil bo‘ladi va
o‘simliklarga zarur oziqa moddalarini saqlaydi.
Suv fazasi 20–30% Tuproq eritmasi tarkibida oziqa elementlarini erigan
shaklda saqlaydi. O‘simliklar tomonidan ildiz orqali
o‘zlashtiriladi.
Havo fazasi 20–25% Tuproqdagi tirik organizmlar va ildizlarning nafas olishi
uchun muhim. Oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida
ishtirok etadi.
Mikroorganizmlar 1% dan kam Tuproqdagi organik moddalarni parchalaydi, oziqa
elementlari aylanishida ishtirok etadi va tuproq
unumdorligiga ta’sir qiladi.
Tuproqning tuzilishi va tarkibi uning hosildorligi, ekologik potensiali,
qishloq xo'jaligidagi o'rni va atrof-muhit tizimidagi rolini belgilaydi. U
6

murakkab va ko'p komponentli tizim bo'lib, uning asosiy strukturaviy
elementlari bir-biri bilan o'zaro bog'liq va uzluksiz o'zgarib boruvchi
dinamik tizini tashkil etadi.

Tuproqning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardir: mineral qism,
organik moddalar, suyuqlik, gazlar va jonli organizmlаr. Ushbu
komponentlarning har biri tuproqning fizik, kimyoviy va biologik
xossalarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Mineral qism
tuproqning asosiy strukturasini tashkil etadi va tog' jinslarining
parchalanishi, physical va kimyoviy o'zgarishlari natijasida hosil bo'ladi.
U qum, loy, chang, tosh zarrachalar va turli xil mineral birikmalardan
iborat. [1]
Mineral qismning tarkibi va strukturasi tuproqning fizik-mexanik
xususiyatlarini belgilaydi. Qum zarrachalar tuproqning porloqligini
oshiradi, loy zarrachalar uning suyuqlikni saqlash va oziq moddalarni
tutib turish qobiliyatini ta'minlaydi. Mineral qismning tuzilishi
tuproqning aeratsiya, suv o'tkazuvchanlik, issiqlik almashinuvi va
boshqa fizik jarayonlariga bevosita ta'sir ko'rsatadi.
Organik qism tuproqning eng muhim va dinamik komponentlaridan
biridir. O'simlik va hayvon qoldiqlarining parchalanishi natijasida hosil
bo'ladigan gumus tuproqqa uning eng asosiy xususiyatlarini beradi.
Gumus tuproqning rangini, strukturasini, suyuqlikni saqlash qobiliyatini,
unumdorligini va biologik faolligini oshiradi. Organik qism tuproqqa
yumshоqlik, elastiklik va oziq moddalar bilan ta'minlash xususiyatini
beradi.
7 1 -rasm. Tuproqning tarkibi

Gumus tuproqning eng muhim komponenti bo'lib, u o'simlik
qoldiqlarining mikroorganizmlar tomonidan parchalanishi natijasida
hosil bo'ladi. U tuproqqa qora yoki qo'ng'iroq rang beradi va uning
strukturasini yaxshilaydi. Gumus tuproqning suv tutish qobiliyatini
oshiradi, mineral oziq moddalarni saqlaydi va ularning o'simliklar
tomonidan singdirilishini osonlashtiradi.
Tuproqning suyuqlik qismi - bu tuproq erida joylashgan suv, uning
tarkibida eritilgan mineral va organik moddalar. Suyuqlik tuproqning
biologik faoliyatini ta'minlaydi, oziq moddalarning aylanishida muhim
rol o'ynaydi, o'simliklarning oziqlanishini yengillashtirib,
mikroorganizmlarning hayotiy faoliyatini qo'llab-quvvatlaydi.
Suyuqlikning miqdori va sifati tuproqning unumdorligiga bevosita ta'sir
qiladi. [3]
Tuproqdagi gazlar (asosan havo) uning strukturasini, aeratsiya
jarayonlarini va mikroorganizmlarning hayotiy faoliyatini ta'minlaydi.
Tuproq havosining tarkibi va almashinuvi o'simliklarning ildiz
tizimining normal rivojlanishi uchun juda muhimdir. Gazlar tuproqning
fizik va kimyoviy xossalarini shakllantiradi, mikrobiologik
jarayonlarning ketishiga yordam beradi.
Jonli organizmlаr - bakteriyalar, zamburug'lar, aktinomitsetlar,
protozoanlar, nematodalar va boshqa mikroskopik organizmlar -
tuproqning biologik tizimining asosini tashkil etadi. Ular organik
qoldiqlarning parchalanishini ta'minlaydi, o'simliklarга oziq moddalarni
aylantirib beradi, tuproqning strukturasini yaxshilaydi va uning ekologik
muvozanatini saqlashda muhim rol o'ynaydi.
Tuproqning genetik qatlamlarи uning shakllanish tarixini, geografik
xususiyatlarini va ekologik sharoitlarini ko'rsatadi. Har bir qatlam
o'zining rangi, tuzilishi, mineral va organik tarkibi bilan ajralib turadi.
Tuproqning yuza qatlami eng faol va boy bo'lib, u o'simliklarning
normal o'sishi uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratadi. [1]
Tuproqning kimyoviy tarkibi uning mineral va organik qismlaridan
iborat bo'lib, turli xil kimyoviy elementlar va birikmalarni o'z ichiga
oladi. Kaltsiy, magniy, kaliy, fosfor, azot kabi elementlar o'simliklarning
o'sishi va rivojlanishi uchun zarur bo'lgan asosiy oziq moddalardir.
Ushbu elementlarning miqdori, nisbati va o'zaro ta'siri tuproqning
unumdorligini belgilaydi.
Tuproqning fizik xususiyatlari uning tuzilishi, zichlik darajasi,
porloqlik, suyuqlikni singdirish va saqlash qobiliyati kabi ko'rsatkichlar
8

bilan belgilanadi. Yaxshi strukturali tuproq o'simliklarning normal
o'sishi, ildiz tizimining rivojlanishi, oziq moddalar va suyuqlik bilan
ta'minlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi. [5]
Xulosa qilib aytganda, tuproqning strukturasini va tuzilishini
o'rganish qishloq xo'jaligi, ekologiya, geologiya, biologiya va boshqa
fanlаr uchun juda muhimdir. Tuproqning to'g'ri bahollanishi, uning
xususiyatlarini chuqur tushunish va boshqarilishi unumdor yerlarni
saqlash, qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirish, atrof-
muhitning barqaror rivojlanishini ta'minlash imkonini beradi.
1.2. Tuproqning mineral qismi va uning xususiyatlari

9

Tuproqning mineral qismi tuproqning asosiy tashkil etuvchi qismi
bo‘lib, uning umumiy massasining katta qismini tashkil qiladi, bu qism
tabiiy jarayonlar natijasida jinslarning parchalanishi va kimyoviy
o‘zgarishi orqali shakllanadi. Tuproqning mineral qismi tuproqning
fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlarini belgilovchi asosiy omil
hisoblanadi, chunki u tuproqning tuzilishini, suv va havo almashinuvini,
shuningdek, oziqa elementlarni saqlash va yetkazib berish qobiliyatini
ta’minlaydi, mineral qism asosan kvarts, dala shpati, slyuda, loy
minerallari, karbonatlar va boshqa mineral birikmalardan iborat bo‘lib,
ularning tarkibi va nisbati tuproqning turiga, uning kelib chiqishiga va
geografik joylashuviga bog‘liq, masalan, qumli tuproqlarda kvartsning
ulushi yuqori bo‘lsa, loyli tuproqlarda loy minerallari, ya’ni kaolinit,
montmorillonit va illit kabi moddalar ko‘proq uchraydi, tuproqning
mineral qismi o‘lchamlari bo‘yicha qum, loy va silt zarralariga bo‘linadi.
Bu zarralar tuproqning granulometrik tarkibini aniqlaydi va uning fizik
xususiyatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, tuproqning mineral qismining
xususiyatlari uning unumdorligini, o‘simliklar uchun foydaliligini va
qishloq xo‘jaligidagi rolini tushunishda muhim ahamiyatga ega, chunki
bu qism tuproqning asosiy "skeleti" sifatida xizmat qiladi, mineral
qismning tarkibi tuproqning kelib chiqishiga, ya’ni uning ona jinslariga
bog‘liq bo‘lib, masalan, granit jinslardan hosil bo‘lgan tuproqlarda
kvarts va dala shpati ko‘p bo‘lsa, ohaktosh jinslardan shakllangan
tuproqlarda kalsiy karbonati (CaCO3) ustunlik qiladi. Bu minerallar
tuproqning kimyoviy xususiyatlarini, xususan, uning kislota-ishqor
muvozanatini belgilaydi, tuproqning mineral qismi doimiy ravishda fizik
va kimyoviy parchalanish jarayonlariga duchor bo‘ladi, bu jarayonlar
ob-havo ta’siri, suvning harakati, issiqlik o‘zgarishlari va biologik
faoliyat natijasida sodir bo‘lib, masalan, suv va kislorod ta’sirida
minerallar oksidlanib, kichikroq zarralarga aylanadi . Bu esa tuproqning
mayda zarralar ulushini oshiradi, tuproqning mineral qismining fizik
xususiyatlari uning zarralari hajmiga va shakliga bog‘liq bo‘lib, qum
zarralari (0,05-2 mm) tuproqqa yaxshi havo va suv o‘tkazuvchanlik
beradi, lekin suv va oziqa elementlarni ushlab turish qobiliyati past
bo‘ladi, silt zarralari (0,002-0,05 mm) o‘rtacha suv ushlab turish
qobiliyatiga ega bo‘lib, tuproqning unumdorligini oshirishda muhim rol
o‘ynaydi, loy zarralari (0,002 mm dan kichik) esa yuqori suv va oziqa
elementlarni ushlab turish qobiliyatiga ega, ammo havo o‘tkazuvchanligi
past bo‘lib, tuproqning siqilishiga olib kelishi mumkin .
10

2-rasm . Tuproqning mineral qismlari
Shuning uchun tuproqning mineral qismining optimal nisbati uning
qishloq xo‘jaligidagi samaradorligini belgilaydi, masalan, qum, silt va
loyning teng taqsimlangan tuproqlari (loam tuproqlar) eng unumdor
hisoblanadi, chunki ular suv, havo va oziqa moddalarni muvozanatli
ushlab turadi. [2]
Tuproqning mineral qismining kimyoviy xususiyatlari uning
tarkibidagi minerallarning turiga va ularning reaksiyaga kirishish
qobiliyatiga bog‘liq, masalan, kvarts kimyoviy jihatdan barqaror bo‘lib,
tuproqning kimyoviy jarayonlariga kam ta’sir ko‘rsatsa, loy minerallari
yuqori ion almashinuv qobiliyatiga ega bo‘lib, oziqa elementlarni (kaliy,
11

kalsiy, magniy) ushlab turadi va o‘simliklarga yetkazib beradi, loy
minerallari tuproqning kation almashinuv sig‘imini (KAS) oshiradi, bu
xususiyat tuproqning oziqa moddalarni saqlash qobiliyatini ko‘rsatadi,
masalan, montmorillonit kabi loy minerallari suv bilan shishib, katta
miqdorda oziqa ionlarini bog‘lay oladi. Bu esa tuproqning unumdorligini
oshiradi, aksincha, kaolinitning ion almashinuv sig‘imi past bo‘lib,
uning oziqa moddalarni ushlab turish qobiliyati cheklangan, tuproqning
mineral qismining rangi ham uning tarkibiga bog‘liq bo‘lib, masalan,
temir oksidlari tuproqqa qizil yoki jigarrang tus bersa, organik moddalar
bilan aralashgan minerallar qora yoki kulrang rang hosil qiladi. Bu
ranglar tuproqning xususiyatlari haqida ma’lumot beradi, tuproqning
mineral qismi uning suv ushlab turish qobiliyatini ham belgilaydi,
chunki mineral zarralarning hajmi va tuzilishi tuproqning kapillyar va
gravitatsion suvni saqlash darajasiga ta’sir qiladi, masalan, loyli
tuproqlarda kapillyar suv ko‘p bo‘lib, o‘simliklar uchun uzoq muddatli
namlik ta’minlaydi, qumli tuproqlarda esa gravitatsion suv tez yo‘qoladi,
bu esa sug‘orishga bo‘lgan ehtiyojni oshiradi, tuproqning mineral
qismining zichligi va siqilish darajasi ham uning fizik xususiyatlariga
ta’sir qiladi, masalan, loyli tuproqlar siqilganda qattiq va suv
o‘tkazmaydigan qatlam hosil qiladi, bu o‘simlik ildizlarining o‘sishini
qiyinlashtiradi.
Qumli tuproqlarda esa zichlik past bo‘lib, ildizlar erkin rivojlanadi,
lekin oziqa moddalarni ushlab turish qobiliyati zaif bo‘ladi, tuproqning
mineral qismining issiqlik xususiyatlari ham muhim bo‘lib, mineral
zarralar issiqlikni o‘tkazish va saqlash qobiliyatiga ega, masalan, qumli
tuproqlar tez isiydi va sovib ketadi, loyli tuproqlarda esa issiqlik
sekinroq tarqaladi, bu o‘simliklarning ildiz tizimi uchun muhim
ahamiyatga ega, tuproqning mineral qismi uning eroziyaga
chidamliligini ham belgilaydi, chunki mineral zarralarning o‘lchami va
bog‘lanish darajasi tuproqning shamol va suv ta’siriga qarshi turish
qobiliyatini aniqlaydi, masalan, qumli tuproqlar shamol eroziyasiga oson
uchraydi. [6]
Loyli tuproqlarda esa suv eroziyasi ko‘proq kuzatiladi, shuning uchun
tuproqning mineral qismining tuzilishi uning barqarorligini ta’minlashda
muhimdir, tuproqning mineral qismining kimyoviy parchalanishi oziqa
elementlarning shakllanishiga olib keladi, masalan, dala shpati
parchalanganda kaliy ionlari erkinlashadi, karbonat minerallari esa
kalsiy va magniy bilan ta’minlaydi. Bu jarayonlar tuproqning
12

unumdorligini oshiradi, ammo parchalanish tezligi iqlim sharoitlariga
bog‘liq, masalan, nam va issiq iqlimda kimyoviy parchalanish tezroq
bo‘lsa, quruq hududlarda bu jarayon sekinlashadi. [1]
Tuproqning mineral qismi mikroorganizmlar faoliyatiga ham ta’sir
qiladi, chunki minerallar organik moddalarni parchalashda va oziqa
elementlarni o‘simliklar uchun qulay shaklga keltirishda muhim rol
o‘ynaydi, masalan, loy minerallari mikroorganizmlar uchun yashash
muhiti bo‘lib xizmat qiladi, tuproqning mineral qismining xususiyatlari
uning geografik joylashuvi va ona jinslariga qarab farq qiladi, masalan,
vulqon jinslardan hosil bo‘lgan tuproqlarda temir va magniy ko‘p bo‘lsa,
cho‘kindi jinslardan shakllangan tuproqlarda karbonatlar ustunlik qiladi,
bu xilma-xillik tuproqning qishloq xo‘jaligidagi rolini belgilaydi,.
Xulosa qilib aytganda, tuproqning mineral qismi uning asosiy
tuzilishini va funksiyalarini ta’minlovchi muhim komponent bo‘lib,
uning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlari tuproqshunoslikda
o‘rganishning asosiy yo‘nalishlaridan biridir.

1.3. Tuproqning suyuq qismi va uning roli
13

Tuproqning suyuq qismi, ya’ni tuproq eritmasi, tuproqning hayotiy
faoliyatida juda muhim o‘rin tutadi, chunki u o‘simliklarning
oziqlanishi, mikroorganizmlarning yashashi va tuproqning kimyoviy
jarayonlari uchun asosiy muhit hisoblanadi, shuningdek, tuproqning
umumiy unumdorligini ta’minlashda bevosita ishtirok etadi, bu esa uni
tuproqshunoslikda alohida e’tibor markaziga aylantiradi. Tuproqning
suyuq qismi asosan suv va unda erigan moddalardan iborat bo‘lib, bu
moddalar mineral tuzlar, organik birikmalar va gazlar shaklida bo‘ladi,
tuproqning suyuq qismi tuproq zarralari orasidagi bo‘shliqlarni to‘ldirib,
o‘simlik ildizlari uchun oziq moddalar yetkazib beruvchi vosita sifatida
xizmat qiladi. Shu bilan birga, u tuproqning fizik, kimyoviy va biologik
xususiyatlarini ham belgilaydi, tuproq eritmasining tarkibi doimiy
ravishda o‘zgarib turadi, chunki u tashqi omillar, masalan,
yog‘ingarchilik, sug‘orish, bug‘lanish va o‘simliklarning suv iste’moli
kabi jarayonlarga bog‘liq bo‘lib, bu holat tuproqning namlik darajasiga
va uning kimyoviy holatiga ta’sir ko‘rsatadi.
Tuproqning suyuq qismidagi suv nafaqat o‘simliklar uchun hayot
manbai, balki tuproqda sodir bo‘ladigan ko‘plab kimyoviy reaksiyalar
uchun muhit hamdir, masalan, mineral moddalarning erishi, ion
almashinuvi va organik moddalarning parchalanishi kabi jarayonlar
aynan shu suyuq qismda ro‘y beradi, shuning uchun tuproqning suyuq
qismini o‘rganish tuproq unumdorligini tahlil qilishda muhim
ahamiyatga ega, tuproq eritmasidagi suv miqdori tuproqning tuzilishiga,
uning zarralari hajmiga va tuproqning suv ushlab turish qobiliyatiga
bog‘liq bo‘lib, bu esa tuproqning turiga qarab farq qiladi, masalan, qumli
tuproqlar suvni tez o‘tkazib yuborsa, loyli tuproqlar suvni uzoq vaqt
ushlab turadi, bu xususiyatlar o‘simliklarning suv va oziq moddalar
bilan ta’minlanishida katta rol o‘ynaydi. [7]
Tuproqning suyuq qismidagi suvning kimyoviy tarkibi ham bir xil
emas, chunki unda erigan tuzlarning turi va miqdori tuproqning
mineralogik tarkibiga, iqlim sharoitlariga va tuproqqa tushadigan
suvning sifatiga bog‘liq, masalan, sho‘rlangan tuproqlarda natriy xlorid
yoki sulfatlar ko‘p bo‘lishi mumkin, bu esa o‘simliklar uchun zararli
bo‘lib, ularning o‘sishini sekinlashtiradi, ammo oziqa moddalar bilan
boyitilgan tuproqlarda kaliy, azot va fosfor kabi elementlarning erigan
shakllari mavjud bo‘lib, bu o‘simliklarning normal rivojlanishi uchun
foydalidir, tuproqning suyuq qismi o‘simlik ildizlari tomonidan
so‘riladigan asosiy manba bo‘lib, ular suv bilan birga unda erigan oziq
14

moddalarni ham o‘zlashtiradi, bu jarayon osmosp va diffuziya kabi fizik
qonuniyatlarga asoslanadi, shuningdek, tuproq eritmasining pH darajasi
ham o‘simliklarning oziqlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi, chunki pH
darajasi oziq moddalarning eruvchanligini va ularning o‘simliklar
tomonidan so‘rilishini belgilaydi, masalan, kislotali tuproqlarda temir va
marganets kabi mikroelementlarning eruvchanligi yuqori bo‘lsa, ishqorli
tuproqlarda fosfor va boshqa elementlarning so‘rilishi qiyinlashadi,
shuning uchun tuproqning suyuq qismining kimyoviy xususiyatlari
o‘simliklarning o‘sishi uchun muhim omil hisoblanadi.
Tuproq eritmasidagi suvning harakati ham tuproqning suyuq
qismining funksiyasini tushunishda muhimdir, chunki suv tuproqqa
yuqoridan kirib, pastga qarab harakatlanadi yoki kapillyarlik orqali
yuqoriga ko‘tariladi. Bu jarayonlar tuproqning namlik darajasini va oziq
moddalar taqsimotini belgilaydi, masalan, quruq iqlim sharoitida
tuproqning yuqori qatlamlarida tuzlarning to‘planishi kuzatilishi
mumkin, bu esa sho‘rlanish jarayoniga olib keladi, ammo doimiy
sug‘oriladigan tuproqlarda bu tuzlar yuvilib ketishi mumkin, shuning
uchun tuproqning suyuq qismi tuproqning ekologik holatini ham aks
ettiradi, tuproq eritmasi nafaqat o‘simliklar uchun, balki tuproqdagi
mikroorganizmlar uchun ham muhim ahamiyatga ega, chunki bu
organizmlar oziq moddalarni qayta ishlashda va organik moddalarni
parchalashda faol ishtirok etadi, masalan, azot fiksatsiya qiluvchi
bakteriyalar tuproq eritmasidagi azot birikmalarini o‘simliklar uchun
qulay shaklga aylantiradi, shuningdek, organik moddalarni parchalovchi
mikroorganizmlar tuproqning unumdorligini oshirishga yordam beradi,
bu jarayonlarning barchasi tuproqning suyuq qismida sodir bo‘ladi,
shuning uchun tuproq eritmasining sifati va tarkibi tuproqning biologik
faolligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. [10]
Tuproqning suyuq qismi tuproqdagi kimyoviy jarayonlarning
muvozanatini saqlashda ham katta rol o‘ynaydi, chunki u ion
almashinuvi jarayonlarini ta’minlaydi, bu jarayonda tuproq zarralari
yuzasidagi ionlar eritmadagi ionlar bilan almashinadi, masalan, kaliy
yoki kalsiy ionlari tuproq zarralaridan eritmasiga o‘tib, o‘simliklar
uchun mavjud bo‘lib qoladi, bu esa tuproqning oziqa zaxirasini boyitadi,
shuningdek, tuproq eritmasi tuproqning sho‘rlanishi yoki kislotalanishi
kabi jarayonlarni ham boshqaradi, masalan, ortiqcha sug‘orish natijasida
tuproq eritmasida tuzlar ko‘payishi mumkin, bu esa tuproqning
degradatsiyasiga olib keladi, aksincha, yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lgan
15

hududlarda tuproqning kislotalanishi kuzatilishi mumkin. Bu jarayonlar
tuproqning suyuq qismining dinamik xususiyatlarini ko‘rsatadi,
tuproqning suyuq qismi tuproqning suv bilan ta’minlanishini ham
tartibga soladi, chunki tuproqning suv ushlab turish qobiliyati uning
zarralari hajmiga va tuzilishiga bog‘liq bo‘lib, bu xususiyat tuproqning
kapillyar va gravitatsion suvni ushlab turish darajasini belgilaydi,
masalan, loyli tuproqlarda kapillyar suv ko‘p bo‘lsa, qumli tuproqlarda
gravitatsion suv tez yo‘qoladi, bu esa o‘simliklarning suvga bo‘lgan
ehtiyojini qondirishda farq qiladi
Tuproqning suyuq qismi tuproqning issiqlik rejimini ham tartibga
soladi, chunki suvning issiqlik sig‘imi yuqori bo‘lib, tuproqning harorat
o‘zgarishlariga chidamliligini oshiradi, masalan, nam tuproqlar quruq
tuproqlarga qaraganda sekinroq isiydi va sovib ketadi, bu esa
o‘simliklarning ildiz tizimi uchun qulay sharoit yaratadi, tuproq
eritmasining tarkibidagi oziq moddalar o‘simliklarning vegetatsiya
davrida turli xil ehtiyojlarini qondiradi, masalan, o‘sishning dastlabki
bosqichida azotga bo‘lgan ehtiyoj yuqori bo‘lsa, gullash va meva berish
davrida fosfor va kaliy muhimroq bo‘ladi. Bu moddalar tuproqning
suyuq qismida erigan holda o‘simliklarga yetib boradi, shuning uchun
tuproq eritmasining sifatini yaxshilash tuproq unumdorligini
oshirishning asosiy yo‘llaridan biridir. [13]
Tuproqning suyuq qismi tuproqning fizik holatini ham yaxshilaydi,
chunki suv tuproq zarralarini bir-biriga bog‘lab, uning tuzilishini
mustahkamlaydi, bu esa eroziyaga qarshi turish qobiliyatini oshiradi,
masalan, nam tuproqlar shamol va suv eroziyasiga quruq tuproqlarga
qaraganda ancha chidamli bo‘ladi, shuningdek, tuproqning suyuq qismi
tuproqqa tushadigan organik va noorganik moddalarni tarqatishda ham
muhim rol o‘ynaydi, masalan, o‘g‘itlar tuproqqa qo‘shilganda, ularning
erishi va o‘simliklarga yetib borishi tuproq eritmasi orqali amalga
oshiriladi, bu jarayon tuproqning unumdorligini oshirishda samarali usul
hisoblanadi.
Tuproqning suyuq qismining ekologik ahamiyati ham katta, chunki u
tuproqqa tushadigan ifloslantiruvchi moddalarni o‘zlashtirib, ularning
yer osti suvlariga yetib borishini oldini oladi, masalan, pestitsidlar yoki
og‘ir metallar tuproq eritmasida ushlab qolinishi mumkin, ammo bu
moddalar ortiqcha bo‘lsa, tuproqning sifati pasayib, uning
unumdorligiga zarar yetadi, shuning uchun tuproqning suyuq qismini
boshqarish va uning sifatini nazorat qilish zamonaviy qishloq xo‘jaligida
16

muhim vazifalardan biridir, tuproq eritmasining tarkibi va xususiyatlari
tuproqning geografik joylashuvi, iqlim sharoitlari va undan foydalanish
usullariga qarab farq qiladi, masalan. Tropik mintaqalarda tuproq
eritmasida organik moddalar ko‘p bo‘lsa, quruq hududlarda tuzlarning
miqdori yuqori bo‘ladi, bu esa tuproqning suyuq qismining har bir
hududda o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini ko‘rsatadi, tuproqning
suyuq qismi tuproqning barqarorligini ta’minlashda ham muhimdir,
chunki suvning mavjudligi tuproqning mexanik xususiyatlarini
yaxshilaydi, masalan, nam tuproqlar qattiqroq va mustahkamroq bo‘lib,
uning shaklini saqlab qoladi, ammo ortiqcha namlik tuproqning
botqoqlanishiga olib kelishi mumkin. Bu esa o‘simliklarning o‘sishiga
salbiy ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun tuproqning suyuq qismini optimal
darajada ushlab turish tuproqshunoslikda muhim masaladir. [8]
Tuproq eritmasining o‘simliklar bilan o‘zaro ta’siri tuproqning
unumdorligini belgilovchi asosiy omillardan biridir, chunki o‘simliklar
nafaqat suvni, balki undagi erigan oziq moddalarni ham iste’mol qiladi,
bu jarayon tuproqning suyuq qismining doimiy yangilanishini talab
qiladi, masalan, sug‘orish va yog‘ingarchilik tuproq eritmasini yangilab,
uning tarkibini boyitadi, ammo bu jarayon noto‘g‘ri boshqarilsa,
tuproqning sho‘rlanishi yoki oziq moddalarining yuvilishi kabi
muammolar paydo bo‘ladi, tuproqning suyuq qismi tuproqning
kimyoviy muvozanatini saqlashda ham katta ahamiyatga ega,. Chunki u
tuproqdagi kislota-ishqor muvozanatini tartibga soladi, masalan, kislotali
yog‘inlar tuproq eritmasining pH darajasini pasaytirsa, bu o‘simliklar
uchun zararli bo‘lishi mumkin, aksincha, ohaklash kabi usullar tuproq
eritmasining ishqoriyligini oshirib, uning sifatini yaxshilaydi, shuning
uchun tuproqning suyuq qismini tahlil qilish tuproqning holatini
aniqlashda va uni yaxshilashda muhim vositadir, tuproq eritmasining
dinamik xususiyatlari tuproqning tabiiy jarayonlar bilan bog‘liqligini
ko‘rsatadi, chunki suvning harakati, erigan moddalarning tarqalishi va
o‘simliklarning oziqlanishi doimiy ravishda o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Bu
esa tuproqning suyuq qismini tuproqning "hayotiy qoni" deb atashga
asos beradi, tuproqning suyuq qismi tuproqning ekologik muvozanatini
saqlashda ham muhimdir, chunki u tuproqdagi ifloslantiruvchi
moddalarni zararsizlantirishga yordam beradi, masalan, og‘ir metallar
yoki kimyoviy birikmalar tuproq eritmasida bog‘lanib, ularning
tarqalishi oldini oladi, ammo bu jarayon cheklangan bo‘lib, ortiqcha
ifloslanish tuproqning degradatsiyasiga olib keladi, shuning uchun
17

tuproqning suyuq qismini himoya qilish va uning sifatini oshirish
zamonaviy ekologiya va qishloq xo‘jaligi uchun dolzarb vazifadir.
Xulosa qilib aytganda, tuproqning suyuq qismi tuproqning hayotiy
faoliyatini ta’minlovchi asosiy komponentlardan biri bo‘lib, uning
o‘simliklar, mikroorganizmlar va tuproqning kimyoviy jarayonlari
uchun ahamiyati beqiyosdir, shuning uchun tuproq eritmasining tarkibi,
xususiyatlari va dinamikasini o‘rganish tuproqshunoslikda muhim
yo‘nalishlardan biridir.

II BOB. TUPROQNING OZIQA ELEMENTLARI MANBAI
SIFATIDA AHAMIYATI
18

2.1. Tuproqdagi oziqa elementlari va ularning o‘simliklar uchun
ahamiyati
Tuproqdagi oziqa elementlari o‘simliklarning hayotiy faoliyati uchun
asosiy manba hisoblanadi. Ular o‘sish, rivojlanish va hosil berish
jarayonlarini ta’minlaydi. Shu bilan birga, bu elementlar tuproq
unumdorligining muhim ko‘rsatkichlari sifatida qaraladi. Oziqa
elementlari ikkiga bo‘linadi: makroelementlar va mikroelementlar.
Makroelementlar o‘simliklar tomonidan katta miqdorda iste’mol
qilinadi. Bularga azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy va oltingugurt kiradi.
Mikroelementlar esa kam miqdorda talab qilinadi. Ular orasida temir,
marganets, rux, mis, bor, molibden va xlor mavjud. Ushbu elementlar
o‘simliklarning normal rivojlanishi uchun juda muhimdir. Tuproqdagi
oziqa elementlari o‘simliklar ildizlari orqali so‘riladi. Bu jarayon suvda
erigan shaklda amalga oshiriladi. Shuning uchun tuproqning suyuq
qismi muhim rol o‘ynaydi.
Oziqa elementlarining mavjudligi bir nechta omillarga bog‘liq.
Tuproqning kimyoviy tarkibi bu jarayonda asosiy hisoblanadi. pH
darajasi ham katta ahamiyatga ega. Namlik darajasi va
mikroorganizmlar faoliyati ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillar
o‘simliklarning oziqlanishini belgilaydi. Hosil sifati ham shunga bog‘liq
bo‘ladi. Masalan, azot o‘simliklarning barglari va poyalari o‘sishi uchun
zarurdir. Fosfor ildiz tizimi va gullash jarayonini qo‘llab-quvvatlaydi.
Kaliy suv balansini tartibga soladi. U o‘simliklarni kasalliklarga
chidamli qiladi. Mikroelementlar esa fermentativ jarayonlarda ishtirok
etadi. Ular hujayra faoliyatini normal holatda ushlab turadi. [11]
Azot o‘simliklar uchun eng muhim makroelementlardan biridir. U
oqsillar sintezida asosiy rol o‘ynaydi. Oqsillar o‘simlik hujayralarining
qurilish materiali sifatida xizmat qiladi. Azot yetishmasligi o‘sishning
sekinlashishiga olib keladi. Barglar sarg‘ayishi ham kuzatiladi. Hosil
miqdori pasayadi. Aksincha, azotning ortiqcha bo‘lishi vegetativ
o‘sishni kuchaytiradi. Bu gullashni kechiktirishi mumkin. Meva berish
jarayoni ham susayadi. Shuning uchun azotning muvozanatli miqdori
zarurdir. Bu o‘simliklarning sog‘lom rivojlanishini ta’minlaydi.
Fosfor o‘simliklarning energetik almashinuvida muhimdir. U
adenozintrifosfat (ATP) molekulasining asosiy qismidir. ATP energiya
saqlash va uzatish vazifasini bajaradi. Fosfor yetishmasligi ildiz
tizimining zaiflashishiga sabab bo‘ladi. O‘sish sekinlashadi. Barglar
19

binafsha tusga kiradi. Bu o‘simliklarning rivojlanishiga salbiy ta’sir
qiladi. Fosforning yetarli bo‘lishi esa ildiz tizimini mustahkamlaydi.
Gullash jarayoni yaxshilanadi. Hosilning sifati oshadi.
Kaliy o‘simliklarning suv balansini tartibga soladi. U hujayra devorlarini
mustahkamlaydi. Stress omillariga chidamlilikni oshiradi. Masalan,
qurg‘oqchilikka qarshi turish qobiliyatini yaxshilaydi. Kasalliklarga
chidamlilik ham ortadi. Kaliy yetishmasligi barglarning qirralari
kuyishiga olib keladi. Hosil sifati pasayadi. O‘simliklarning umumiy
holati yomonlashadi. Kaliyning yetarli miqdori esa o‘simliklarni
barqaror qiladi. Bu hosilning saqlanish muddatini uzaytiradi.
Kalsiy o‘simlik hujayralarining devorlarini shakllantirishda muhimdir.
U ildiz uchidagi hujayralarning bo‘linishini ta’minlaydi. Kalsiy
yetishmasligi ildizlarning zaiflashishiga sabab bo‘ladi. Mevalarning
chirishi kuzatiladi. Bu hosilning yo‘qolishiga olib keladi. Kalsiy
mavjudligi esa ildiz tizimini mustahkamlaydi. Hujayra tuzilishi barqaror
bo‘ladi. O‘simliklarning umumiy sog‘lig‘i yaxshilanadi.
Magniy xlorofill molekulasining asosiy qismidir. U fotosintez
jarayonida ishtirok etadi. Magniy yetishmasligi barglarning
sarg‘ayishiga olib keladi. Fotosintez pasayadi. O‘simliklarning energiya
ishlab chiqarishi kamayadi. Magniyning yetarli bo‘lishi fotosintezni
kuchaytiradi. Barglar yashil rangini saqlaydi. O‘simliklarning o‘sishi
tezlashadi. [9]
Oltingugurt aminokislotalar sintezida muhimdir. U oqsillar tarkibiga
kiradi. Oltingugurt yetishmasligi o‘sishni sekinlashtiradi. Barglar och
rangga kiradi. O‘simliklarning rivojlanishi susayadi. Oltingugurtning
mavjudligi esa oqsillar sintezini yaxshilaydi. O‘simliklarning o‘sishi
barqarorlashadi. Hosilning ozuqaviy qiymati oshadi.
Mikroelementlar o‘simliklar uchun katalizator vazifasini bajaradi.
Temir xlorofill sintezida ishtirok etadi. U kislorod almashinuvini
ta’minlaydi. Temir yetishmasligi barglarning oqarib ketishiga olib
keladi. Rux fermentlar faoliyatini tartibga soladi. Uning yetishmasligi
o‘sishni to‘xtatadi. Bor gullash va urug‘lanishda muhimdir. Bor
yetishmasligi gullashni kamaytiradi. Mis oksidlanish jarayonlarida rol
o‘ynaydi. U kasalliklarga chidamlilikni oshiradi. Mikroelementlarning
yetarli bo‘lishi o‘simliklarning sog‘lom rivojlanishini ta’minlaydi.
Tuproqdagi oziqa elementlari tabiiy ravishda shakllanadi. Mineral
moddalarning parchalanishi bu jarayonda muhimdir. Kaliy, kalsiy va
20

magniy shu yo‘l bilan erkinlashadi. Organik moddalarning chirishi azot
va fosfor miqdorini oshiradi. Atmosfera yog‘inlari azot va oltingugurtni
tuproqqa yetkazadi. Ammo bu tabiiy manbalar qishloq xo‘jaligi
ehtiyojlarini qondirmaydi. Shu sababli, o‘g‘itlar qo‘llaniladi. Azotli
o‘g‘itlar vegetativ o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi. Fosforli o‘g‘itlar ildiz
tizimini yaxshilaydi. Kaliyli o‘g‘itlar hosil sifatini oshiradi.
Oziqa elementlarining mavjudligi tuproqning mineralogik tarkibiga
bog‘liq. Qumli tuproqlarda oziqa elementlari kam bo‘ladi. Loyli
tuproqlarda esa ularning miqdori ko‘proqdir. Ammo bu elementlarning
foydaliligi eruvchanligiga bog‘liq. O‘simliklar faqat suvda erigan
elementlarni o‘zlashtira oladi. Tuproqning pH darajasi bu jarayonda
muhim omildir. Kislotali tuproqlarda temir va marganetsning
eruvchanligi yuqori bo‘ladi. Ishqorli tuproqlarda fosfor va ruxning
eruvchanligi pasayadi. Shu sababli, tuproqning kislota-ishqor
muvozanati oziqlanishni belgilaydi.
Oziqa elementlarining yetishmasligi o‘simliklarda kasalliklarni keltirib
chiqaradi. Azot yetishmasligi xlorozga sabab bo‘ladi. Fosfor
yetishmasligi ildizlarni zaiflashtiradi. Kaliy yetishmasligi barglarni
kuydiradi. Temir yetishmasligi barglarni oqartiradi. Bu kasalliklar
hosilga salbiy ta’sir qiladi. Tuproqning oziqa elementlari bilan
ta’minlanganligini tekshirish zarurdir. Laboratoriya tahlillari bu
jarayonda yordam beradi. Yetishmovchilik o‘g‘itlar orqali bartaraf
qilinadi. [8]
Mikroorganizmlar oziqa elementlarini qayta ishlaydi. Azot fiksatsiya
qiluvchi bakteriyalar atmosferadagi azotni ammoniyga aylantiradi. Bu
o‘simliklar uchun foydali shakldir. Mikoriza qo‘ziqorinlari fosforni
ildizlarga yetkazadi. Mikroelementlarning so‘rilishi ham yaxshilanadi.
Bu jarayonlar tuproq unumdorligini oshiradi. Tabiiy mexanizm sifatida
ishlaydi.
Tuproqdagi oziqa elementlarining taqsimoti bir xil emas. Qumli
tuproqlarda elementlar tez yuviladi. Loyli tuproqlarda uzoq saqlanadi.
Quruq iqlimlarda tuzlar to‘planadi. Nam iqlimlarda organik moddalar
ko‘payadi. Bu azot va fosfor miqdorini oshiradi. O‘simliklarning
ehtiyojlari vegetatsiya davriga qarab o‘zgaradi. O‘sish bosqichida azot
muhimdir. Gullashda kaliy va mikroelementlar talab qilinadi. O‘g‘itlash
vaqti shunga qarab belgilanadi.
Oziqa elementlari ekologik muvozanatni saqlaydi. O‘simliklar ularni
o‘zlashtirib, tuproq degradatsiyasini oldini oladi. Azot va fosfor tuproqni
21

boyitadi. Kaliy va kalsiy tuzilishni mustahkamlaydi. Mikroelementlar
biologik faollikni qo‘llab-quvvatlaydi. Elementlarning dinamikasi tabiiy
jarayonlarga bog‘liq. Ular o‘simliklar tomonidan so‘riladi.
Mikroorganizmlar tomonidan qayta ishlanadi. Yog‘ingarchilik orqali
tarqaladi.
Noto‘g‘ri boshqarish muammolar keltirib chiqaradi. Ortiqcha azot yer
osti suvlarini ifloslantiradi. Fosforning ko‘pligi evtrofikatsiyaga olib
keladi. Muvozanatli yondashuv talab qilinadi. Oziqa elementlari hosil
sifatiga ta’sir qiladi. Azot va fosfor oqsil tarkibini oshiradi. Kaliy
mevalarning ta’mini yaxshilaydi. Mikroelementlar vitaminlarni boyitadi.
Bu fermerlar uchun foyda keltiradi. Aholining sog‘lig‘iga ham hissa
qo‘shadi.
Tuproqni boshqarish zamonaviy qishloq xo‘jaligida muhimdir. Tuproq
tahlili yetishmaslikni aniqlaydi. O‘g‘itlash texnologiyalari qo‘llaniladi.
Organik o‘g‘itlar tabiiy unumdorlikni oshiradi. Elementlar tabiatda
aylanadi. O‘simliklar ularni o‘zlashtiradi. Organik chiqindilar orqali
tuproqqa qaytadi. Intensiv qishloq xo‘jaligi bu aylanmani buzadi.
Barqaror boshqarish strategiyalari zarurdir. [1]
Xulosa qilib aytganda, tuproqdagi oziqa elementlari o‘simliklar uchun
hayotiy ahamiyatga ega. Ular hosilning miqdori va sifatini oshiradi.
Tuproq unumdorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli,
ularni o‘rganish va boshqarish tuproqshunoslikning asosiy vazifasidir.
2.2. Tuproqdagi mineral va organik moddalar almashinuvi

22

Tuproqdagi mineral va organik moddalar almashinuvi – bu murakkab,
ko'p qirrali va uzluksiz davom etadigan ekologik jarayon bo'lib, uning
natijasida tuproqning biologik, kimyoviy va fizik xossalari
shakllantirilib boradi. Ushbu jarayon tuproqning unumdorligini
ta'minlash, o'simliklarning oziqlanishi va ekotizimning barqaror
rivojlanishida muhim rol o'ynaydi.
Mineral moddalar almashinuvi tuproqning geologik, geokimyoviy va
biologik jarayonlari natijasida sodir bo'ladi. Tog' jinslarining
parchalanishi, mineral elementlarning ajralishi va qayta tarkib topishi
ushbu jarayonning asosini tashkil etadi. Kaltsiy, magniy, kaliy, fosfor,
azot, rux, temir kabi elementlarning o'zaro ta'siri va aylanishi tuproqning
mineral tarkibini belgilaydi.
Mineral elementlarning aylanish mexanizmi juda murakkab bo'lib,
unga bir necha omillar ta'sir qiladi: tuproqning fizik-kimyoviy xossalari,
mikroorganizmlarning faoliyati, o'simliklarning ildiz tizimi, iqlim
sharoiti va boshqalar. Ushbu elementlar o'simliklar tomonidan
singdiriladi, qayta ishlanadi va yana tuproqqa qaytariladi.
Organik moddalar almashinuvi tuproqning biologik faoliyatining eng
muhim ko'rinishlaridan biridir. O'simlik va hayvon qoldiqlarining
mikroorganizmlar tomonidan parchalanishi natijasida gumus hosil
bo'ladi. Gumus tuproqning unumdorligini oshiradi, uning strukturasini
yaxshilaydi, oziq moddalarni saqlash va o'simliklarга yetkazish
qobiliyatini kengaytiradi.
Mikroorganizmlarning roli mineral va organik moddalar
almashinuvida juda katta. Bakteriyalar, zamburug'lar, aktinomitsetlar
kabi mikroskopik organizmlаr organik qoldiqlarni parchalaydi,
murakkab organik birikmalarni oddiy mineral elementlarga aylantiradi.
Ular azot fiksatsiyasi, fosfatlarni eritmay qolgan holatdan eritiladigan
holga keltirishda asosiy vazifani bajaradi. [7]
Azot almashinuvi tuproqdagi eng muhim biokimyoviy jarayonlardan
biridir. Atmosferadagi azotning tuproqqa kiritilishi va o'simliklar
tomonidan singdirilishi bir necha bosqichlardan o'tadi.
Azotfiksatsiyalovchi bakteriyalar atmosfera azotini o'simliklar uchun
qulay bo'lgan birikmalar shakliga keltiradi. Ildiz tizimidagi bakteriyalar,
simbiotik mikroorganizmlar va sanoqli mikroorganizmlar ushbu
jarayonda asosiy rol o'ynaydi.
Fosfor almashinuvi ham tuproqning unumdorligini ta'minlovchi muhim
jarayondir. Fosfatlar o'simliklarning o'sishi, rivojlanishi, energiya
23

almashinuvi va ko'payishi uchun zarur bo'lgan elementdir. Tuproqdagi
mikroorganizmlar fosfatlarni eritish va o'simliklar uchun qulay
shakllarga keltirishda muhim rol o'ynaydi.
Kaliy elementi ham tuproqdagi mineral moddalar almashinuvining
muhim tarkibiy qismidir. U o'simliklarning turli xil fiziologik
jarayonlarini yaxshilaydi, ularning kasallik va zararkunandalarga qarshi
turuvchanligi, suv almashinuvini ta'minlaydi. Kaliyning tuproqdagi
aylanishi ham mikroorganizmlar va biologik jarayonlar bilan
chambarchas bog'liq.
Mikroelement va mikromineral moddalar ham tuproqdagi almashinuv
jarayonlarida muhim o'rin tutadi. Temir, marganets, rux, mis kabi
elementlar o'simliklarning fiziologik faoliyatini ta'minlaydi. Ularning
aylanishi tuproqning mikrobiologik faoliyati, kimyoviy xossalari va
iqlim sharoitiga bog'liq.
Tuproqdagi organik va mineral moddalar almashinuvi ekologik
tarozining muvozanatini saqlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu
jarayon o'simliklarning oziqlanishini, tuproqning unumdorligini,
ekotizimning barqaror rivojlanishini ta'minlaydi. Tuproqdagi moddalar
almashinuvining buzilishi ekologik muvozanatning buzilishiga olib
kelishi mumkin.
Insonning xo'jalik faoliyati, mineral o'g'itlar, pestitsidlar, boshqa
kimyoviy moddalarning haddan tashqari ishlatilishi tuproqdagi mineral
va organik moddalar almashinuviga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Shuning uchun tuproqning ekologik muvozanatini saqlash, uning
unumdorligini kompleks yo'l bilan boshqarish dolzarb masalalardan
biridir. [8]
Tuproqdagi mineral va organik moddalar almashinuvini o'rganish
qishloq xo'jaligi, ekologiya, biologiya va boshqa fanlаr uchun juda
muhimdir. Ushbu jarayonlarni chuqur tushunish o'simliklarning normal
o'sishi, qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning oshishi, atrof-
muhitning barqaror rivojlanishini ta'minlash imkonini beradi.
2.3. Tuproq unumdorligini oshirish usullari
24

Tuproq unumdorligini oshirish qishloq xo‘jaligi sohasida muhim
vazifalardan biri bo‘lib, u o‘simliklarning o‘sishi va hosil berishini
ta’minlashda asosiy omil hisoblanadi. Tuproqning unumdorligi uning
oziqa moddalar bilan boyligi, suv va havo almashinuvi, shuningdek
biologik faolligi bilan belgilanadi. Ammo intensiv dehqonchilik,
noto‘g‘ri sug‘orish, eroziya va tabiiy resurslardan haddan tashqari
foydalanish tuproqning tabiiy salohiyatini pasaytiradi. Shu sababli,
tuproq unumdorligini oshirish uchun zamonaviy va an’anaviy usullarni
birlashtirgan kompleks yondashuv zarur. Ushbu bo‘limda tuproq
unumdorligini yaxshilashning asosiy usullari – organik va mineral
o‘g‘itlardan foydalanish, agrotexnik tadbirlar, sug‘orish texnologiyalari,
biotexnologik usullar va ekologik yondashuvlar batafsil ko‘rib chiqiladi.
Organik va mineral o‘g‘itlardan foydalanish . Tuproqqa oziqa
moddalarini qaytarishning eng samarali usullaridan biri organik va
mineral o‘g‘itlardan foydalanishdir. Organik o‘g‘itlar – go‘ng, kompost,
yashil o‘g‘it va bioxumus – tuproqning organik moddalar zaxirasini
boyitadi. Bu moddalar tuproqning gumus qatlamini ko‘paytiradi, uning
suv va havo almashinuvi xususiyatlarini yaxshilaydi. Masalan, go‘ng
qo‘llanilganda tuproqning suv ushlab turish qobiliyati sezilarli darajada
oshadi, bu qurg‘oqchil hududlarda o‘simliklarning suvga bo‘lgan
ehtiyojini qondirishda muhim ahamiyatga ega. Organik o‘g‘itlar
shuningdek tuproqda yashovchi mikroorganizmlarning faolligini
oshiradi. Bu mikroorganizmlar organik moddalarni parchalab,
o‘simliklar uchun qulay shaklga keltiradi va tuproqning biologik
muvozanatini saqlashga yordam beradi. [8]
Mineral o‘g‘itlar esa o‘simliklarning tezkor o‘sishi uchun zarur
bo‘lgan asosiy elementlarni – azot, fosfor va kaliyni ta’minlaydi. Azot
o‘simliklarning vegetativ qismlarining (barg va poya) rivojlanishini
qo‘llab-quvvatlasa, fosfor ildiz tizimi va reproduktiv organlarning
shakllanishiga yordam beradi. Kaliy esa o‘simliklarni qurg‘oqchilik,
sovuq va kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Shu bilan birga, mineral
o‘g‘itlardan foydalanishda ehtiyotkorlik talab etiladi, chunki ularning
haddan tashqari ko‘p ishlatilishi tuproqning kimyoviy muvozanatini
buzadi. Masalan, ortiqcha azot tuproqning kislotaliligini oshirib, uning
tabiiy mikroflorasiga zarar yetkazishi mumkin. Shu sababli, organik va
mineral o‘g‘itlarni birgalikda qo‘llash tuproq unumdorligini oshirishda
eng maqbul yechim sifatida qaraladi. Bu usul tuproqqa uzoq muddatli
ta’sir ko‘rsatish bilan birga o‘simliklarning qisqa muddatli ehtiyojlarini
25

ham qondiradi.
Agrotexnik usullar tuproq unumdorligini tabiiy yo‘l bilan oshirishda
muhim o‘rin tutadi. Almashlab ekish (rotatsiya) usuli tuproqning oziqa
moddalar balansini saqlashga yordam beradi. Har xil ekinlarni ketma-ket
ekish tuproqdan bir xil moddalarning doimiy ravishda olib tashlanishini
oldini oladi va monokulturaning salbiy oqibatlarini kamaytiradi.
Masalan, dukkakli ekinlar (loviya, no‘xat, yasmiq) tuproqqa azotni
tabiiy yo‘l bilan qaytaradi, chunki ularning ildiz tizimida azot bog‘lovchi
bakteriyalar yashaydi. Bu jarayon tuproqning kimyoviy tarkibini
boyitadi va keyingi mavsumda ekiladigan ekinlar uchun qulay sharoit
yaratadi.
Tuproqqa ishlov berish usullari ham unumdorlikni oshirishda katta rol
o‘ynaydi. Chuqur shudgorlash tuproqning pastki qatlamlarini yumshatib,
suv va havoning chuqurga o‘tishini ta’minlaydi. Bu esa o‘simliklarning
ildiz tizimi rivojlanishi uchun qulay muhit yaratadi. Shu bilan birga,
minimal ishlov berish texnikasi tuproqning yuqori qatlamini himoya
qiladi va organik moddalarning parchalanishini sekinlashtiradi. Bu usul
eroziyani kamaytirishga yordam beradi va tuproqning tabiiy tuzilishini
saqlab qoladi. Tuproqni yumshatish va aeratsiya qilish jarayonlari esa
uning havo almashinuvi xususiyatlarini yaxshilaydi, bu
mikroorganizmlar faolligi uchun muhim ahamiyatga ega.
Sug‘orish texnologiyalari
Suv tuproq unumdorligining ajralmas qismi bo‘lib, uning yetishmasligi
yoki ortiqchaligi o‘simliklar o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Zamonaviy sug‘orish texnologiyalari, ayniqsa tomchilatib sug‘orish
usuli, suvni tejash bilan birga tuproqning namlik darajasini optimal
darajada ushlab turadi. Tomchilatib sug‘orish o‘simliklarning ildiz
zonasiga suvni aniq yetkazib beradi, bu esa suv sarfini sezilarli darajada
kamaytiradi va tuproqning sho‘rlanish xavfini pasaytiradi. Bu usul
qurg‘oqchil hududlarda ayniqsa samarali bo‘lib, o‘simliklarning suvga
bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondiradi. [16]
Bundan tashqari, drenaj tizimlari tuproqning ortiqcha namlikdan
zararlanishini oldini oladi. Namlikning haddan tashqari ko‘p bo‘lishi
tuproqda havo almashinuvi jarayonini buzadi va ildiz tizimining nafas
olishini qiyinlashtiradi. Shu sababli, sug‘orish tizimlarini loyihalashda
tuproqning tabiiy sharoitlari va iqlimiy xususiyatlari hisobga olinishi
zarur. Suv sifati ham unumdorlikka ta’sir qiluvchi omillardan biridir.
Sho‘r suv bilan sug‘orish tuproqning kimyoviy tarkibini o‘zgartirib,
26

o‘simliklarning oziqa moddalar olish qobiliyatini pasaytiradi. Shu bois,
sug‘orishda toza suvdan foydalanish yoki sho‘r suvni maxsus filtratsiya
qilish choralari ko‘rilishi lozim.
Zamonaviy biotexnologiyalar tuproq unumdorligini oshirishda yangi
imkoniyatlar yaratmoqda. Tuproq mikroorganizmlaridan foydalanish bu
sohadagi eng istiqbolli yo‘nalishlardan biridir. Azot fiksatsiya qiluvchi
bakteriyalar (masalan, Rhizobium va Azotobacter) tuproqqa tabiiy azot
yetkazib beradi. Bu jarayon kimyoviy o‘g‘itlarga bo‘lgan ehtiyojni
kamaytiradi va tuproqning ekologik muvozanatini saqlashga yordam
beradi. Shu bilan birga, fosforni erituvchi bakteriyalar (Pseudomonas,
Bacillus) tuproqdagi erimaydigan fosfor birikmalarini o‘simliklar uchun
qulay shaklga aylantiradi.
Mikoriz zamburug‘lari ham tuproq unumdorligini oshirishda katta
ahamiyatga ega. Bu zamburug‘lar o‘simliklarning ildiz tizimi bilan
simbioz hosil qilib, suv va oziqa moddalar almashinuvini yaxshilaydi.
Ular ayniqsa qurg‘oqchil sharoitlarda o‘simliklarning chidamliligini
oshiradi. Bundan tashqari, genetik jihatdan o‘zgartirilgan o‘simliklar
tuproqning cheklangan resurslaridan samarali foydalanish imkonini
beradi. Masalan, qurg‘oqchilikka chidamli ekin turlari suv yetishmasligi
sharoitida ham yuqori hosil berishi mumkin. [1]
Tuproq unumdorligini oshirishda ekologik usullar barqaror
dehqonchilikni ta’minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Eroziyaga
qarshi kurash tuproqning yuqori unumdor qatlamini himoya qilishda
asosiy vazifalardan biridir. Konturli dehqonchilik va shamol to‘siklari
(daraxtzorlar) tuproqning shamol va suv eroziyasidan zararlanishini
oldini oladi. Bu usullar tuproqning organik moddalar zaxirasini saqlab
qolishga yordam beradi va uning tabiiy tuzilishini himoya qiladi.
Tuproqni qayta tiklash (rekultivatsiya) esa degradatsiyaga uchragan
hududlarda unumdorlikni tiklash uchun qo‘llaniladi. Bu jarayonda
organik moddalar qo‘shish, tuproqqa ishlov berish va maxsus o‘simliklar
ekish kabi usullar qo‘llaniladi. Masalan, qurg‘oqchil hududlarda o‘tloqi
o‘simliklar ekish tuproqning tabiiy unumdorligini asta-sekin tiklaydi.
Shu bilan birga, kimyoviy moddalardan foydalanishni minimallashtirish
tuproqning tabiiy mikroflorasini himoya qiladi va uning uzoq muddatli
salohiyatini oshiradi.

Tuproq unumdorligini oshirishda har bir usulning o‘ziga xos
27

afzalliklari va cheklovlari mavjud. Organik va mineral o‘g‘itlar tezkor
natija bersa, agrotexnik va ekologik usullar uzoq muddatli barqarorlikni
ta’minlaydi. Sug‘orish texnologiyalari va biotexnologik yondashuvlar
esa zamonaviy sharoitlarda tuproq resurslaridan samarali foydalanish
imkonini beradi. Optimal natijaga erishish uchun ushbu usullarni
hududning iqlimiy, tuproq va iqtisodiy sharoitlariga moslashtirgan holda
kompleks tarzda qo‘llash zarur. Shu yo‘l bilan tuproq unumdorligini
oshirish nafaqat hosildorlikni ko‘paytiradi, balki kelajak avlodlar uchun
tabiiy resurslarni saqlab qolishga ham xizmat qiladi.

Xulosa
28

Tuproq – tirik organizmlar yashashi, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini yetishtirish va ekotizimlarning barqarorligini ta’minlash
uchun eng muhim tabiiy resurslardan biri hisoblanadi. Tuproqning
unumdorligi bevosita uning kimyoviy tarkibi, oziqa elementlari
taqsimoti va fizik-kimyoviy jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, bu omillar
tuproqning hosildorligini belgilovchi asosiy mezonlar sifatida qaraladi.
Tuproqning tarkibi va undagi kimyoviy jarayonlarni chuqur o‘rganish
nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham qishloq xo‘jaligi, ekologiya
va atrof-muhit muhofazasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning
uchun tuproqning mineral va suyuq qismlarini batafsil tahlil qilish,
ularning oziqa elementlari manbai sifatida ahamiyatini aniqlash hamda
tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar dolzarb
hisoblanadi.
Tuproq kimyosi tabiiy jarayonlarning murakkabligi,
o‘zgaruvchanligi va antropogen omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan
o‘zgarishlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Tuproqning tarkibi, uning mineral va suyuq qismlari oziq elementlari
manbai sifatida qishloq xo‘jaligi va o‘simliklarning biologik
ehtiyojlarini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu kurs ishi
davomida tuproqning umumiy tuzilishi, uning asosiy qismlari va oziqa
elementlari bilan ta’minlashdagi roli atroflicha tahlil qilindi. Tadqiqot
jarayonida tuproqning unumdorligi nafaqat uning fizik-kimyoviy
xususiyatlariga, balki dehqonchilikda qo‘llaniladigan usullarga ham
bog‘liq ekanligi aniqlandi.
Tuproqning umumiy tarkibi uning mineral, organik va suyuq
qismlarining o‘zaro ta’siridan shakllanadi. Mineral qism tuproqning
skeletini tashkil qilib, o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan makro- va
mikroelementlarning asosiy manbai hisoblanadi. Bu qismning
xususiyatlari, xususan, uning granulometrik tarkibi va kimyoviy tuzilishi
tuproqning suv va oziqa moddalarini ushlab turish qobiliyatini
belgilaydi. Masalan, qumli tuproqlar suvni kam ushlab tursa, loyli
tuproqlar oziqa moddalarni ko‘proq saqlaydi. Shu bilan birga,
tuproqning organik moddalari, ya’ni gumus, uning biologik faolligini
ta’minlaydi va o‘simliklar uchun energiya manbai sifatida xizmat qiladi.
Tuproqning suyuq qismi, ya’ni tuproq eritmasi, oziqa elementlarining
o‘simliklar ildiziga yetib borishida vositachi rolini o‘ynaydi. Suv
29

tuproqdagi mineral va organik moddalarni eritib, ularni o‘simliklar
uchun qulay shaklga keltiradi. Shu sababli, tuproqning namlik darajasi
va suv almashinuvi unumdorlikning asosiy omillaridan biridir. Tadqiqot
jarayonida suyuq qismning sifati, xususan, uning kislotalilik darajasi
(pH) va sho‘rlanish darajasi oziqa moddalarining o‘zlashtirilishiga
bevosita ta’sir qilishi aniqlandi. Masalan, sho‘r suv bilan sug‘orilgan
tuproqlarda o‘simliklarning fosfor va kaliyni o‘zlashtirish qobiliyati
pasayadi.
Tuproqning oziqa elementlari manbai sifatidagi ahamiyati uning
o‘simliklar uchun azot, fosfor, kaliy va boshqa mikroelementlarni
yetkazib berish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Mineral moddalar
almashinuvi tuproqning kimyoviy jarayonlari orqali amalga oshirilsa,
organik moddalar mikroorganizmlar faolligi natijasida parchalanadi va
o‘simliklar uchun foydali shaklga aylanadi. Bu jarayonlarning
muvozanati tuproq unumdorligining asosini tashkil qiladi. Shu bilan
birga, tuproqning tabiiy resurslari cheklangan bo‘lib, intensiv
dehqonchilik ularning tez pasayishiga olib keladi. Bu esa unumdorlikni
oshirish usullarini qo‘llash zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Tuproq unumdorligini oshirish usullari organik va mineral o‘g‘itlardan
foydalanish, agrotexnik tadbirlar, sug‘orish texnologiyalari,
biotexnologik usullar va ekologik yondashuvlarni o‘z ichiga oladi.
Organik o‘g‘itlar tuproqning gumus qatlamini boyitib, uning uzoq
muddatli unumdorligini ta’minlasa, mineral o‘g‘itlar o‘simliklarning
qisqa muddatli ehtiyojlarini qondiradi. Almashlab ekish va tuproqqa
ishlov berish kabi agrotexnik usullar tuproqning tabiiy muvozanatini
saqlashga xizmat qiladi. Sug‘orish texnologiyalari, ayniqsa tomchilatib
sug‘orish, suv resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi.
Biotexnologik yondashuvlar, masalan, mikroorganizmlardan
foydalanish, tuproqning biologik salohiyatini oshiradi, ekologik usullar
esa uning degradatsiyasini oldini oladi. tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatadiki, tuproqning mineral va suyuq qismlari oziqa elementlari
manbai sifatida samarali ishlashi uchun ularning o‘zaro muvozanati va
tashqi ta’sirlarning boshqaruvi muhim ahamiyatga ega. Tuproq
unumdorligini oshirishda har bir usulning o‘ziga xos afzalliklari mavjud
bo‘lib, ularni hududning iqlimiy va tuproq sharoitlariga moslashtirgan
holda kompleks tarzda qo‘llash eng maqbul yechimdir. Kelajakda tuproq
resurslarini barqaror boshqarish va unumdorlikni oshirish uchun
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va ekologik jihatdan xavfsiz
30

usullarni rivojlantirishga e’tibor qaratish zarur. Bu nafaqat qishloq
xo‘jaligi mahsuldorligini oshiradi, balki tabiiy resurslarni kelajak
avlodlar uchun saqlab qolishga ham xizmat qiladi.
Tuproqdagi kimyoviy elementlarning aylanishi, ularning birikmalari
va harakati o‘simliklarning oziq-ovqat manbai sifatida shakllanishida hal
qiluvchi rol o‘ynaydi. Ayniqsa, tuproqning mineral qismi tuproq
unumdorligi uchun asosiy tarkibiy qism bo‘lib, tuproqdagi qum, gil,
chang zarrachalari va minerallarning fizik-kimyoviy xususiyatlari unga
katta ta’sir qiladi. Tuproqning suyuq qismi esa oziqa elementlarining
o‘simlik ildizlari orqali o‘zlashtirilishini ta’minlaydi, bu esa tuproq
unumdorligi bilan bog‘liq muhim jarayonlardan biridir. Tuproq tarkibida
mavjud bo‘lgan oziqa elementlarining optimal miqdorda saqlanishi
o‘simliklarning to‘g‘ri o‘sishi va rivojlanishini ta’minlab,
hosildorlikning ortishiga hissa qo‘shadi. Shu sababli, tuproqning
kimyoviy xususiyatlarini chuqur o‘rganish va ularni boshqarish
agronomiya fanining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Bugungi kunda tuproq tarkibining o‘zgarishi va uning sifat jihatdan
yomonlashishi global muammolar qatoriga kirib, qishloq xo‘jaligi
ekinlarining hosildorligini pasayishiga, tuproqning biologik faolligining
susayishiga va umumiy ekotizim barqarorligining buzilishiga olib
kelmoqda. Tuproq unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy
muammolar qatoriga tuproqning degradatsiyasi, eroziyasi, sho‘rlanishi,
ifloslanishi, og‘ir metallar va pestitsidlarning to‘planishi kabi ekologik
xavflar kiradi. Bu muammolar nafaqat qishloq xo‘jaligi sohasiga, balki
inson salomatligiga ham jiddiy xavf tug‘diradi. Shu sababli, tuproq
resurslarini saqlash va ularning unumdorligini oshirish bo‘yicha ilmiy
asoslangan tadqiqotlar olib borish zarurati paydo bo‘lmoqda.
Tuproqning degradatsiyaga uchrashini oldini olish uchun unga kimyoviy
yondashuv asosida o‘g‘itlash, organik moddalarning parchalanish
jarayonlarini tahlil qilish, tuproq mikrobiologik faolligini oshirish va
tuproqning fizik-kimyoviy muvozanatini ta’minlash kabi usullar ishlab
chiqilishi kerak.
Tuproq unumdorligini oshirishda kimyoviy yondashuvlarning
ahamiyati juda katta. Tuproqdagi oziqa elementlarining yetarli darajada
bo‘lishi va ularning muvozanati ta’minlanishi o‘simliklarning normal
rivojlanishi uchun muhim hisoblanadi. Ayniqsa, azot, fosfor, kaliy,
kaltsiy, magniy kabi elementlarning o‘simliklar uchun muhimligi ilmiy
jihatdan isbotlangan.
31

Tuproqdagi oziqa elementlarining yetishmovchiligi hosildorlikning
pasayishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, tuproqni minerallar va
organik moddalar bilan boyitish, uning pH darajasini nazorat qilish, ion
almashinuvi jarayonlarini o‘rganish va tuproqning kimyoviy balansini
ta’minlash bo‘yicha kompleks yondashuvlarni ishlab chiqish talab
etiladi. Tuproq kimyosining yana bir muhim yo‘nalishi tuproq
tarkibidagi ion almashinish jarayonlarini o‘rganishdir. Tuproqdagi ionlar
tuproq kolloidlarining sirti orqali almashinadi va bu jarayon tuproqning
unumdorligini belgilaydi. Tuproqning kation almashinuvi sig‘imi
qanchalik yuqori bo‘lsa, u shunchalik ko‘p oziqa elementlarini o‘zida
saqlab qola oladi, bu esa o‘simliklar uchun qulay sharoit yaratadi.
Tuproqning kimyoviy xususiyatlarini boshqarish orqali uning
unumdorligini oshirish mumkin.
Bundan tashqari, tuproq kimyosining ekologik barqarorlikni saqlash
bilan bog‘liq yo‘nalishlari ham juda muhimdir. Tuproqning ifloslanishi
bugungi kunda jahon ekologiyasining dolzarb muammolaridan biri
bo‘lib, sanoat chiqindilari, qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan pestitsidlar
va og‘ir metallar tuproq tarkibini jiddiy o‘zgartirib yubormoqda.
Tuproqdagi zararli moddalarning to‘planishi uning hosildorligini
pasaytiradi va ekotizimga zarar yetkazadi. Shu sababli, tuproq kimyosi
tuproqni zararli moddalar ta’siridan tozalash usullarini ishlab chiqish
bilan ham shug‘ullanadi. Fitoremediasiya, bioremediasiya, kimyoviy
neytrallash kabi usullar yordamida tuproqni ifloslanishdan tozalashga
erishish mumkin.
Tuproqning mineral va suyuq qismlari o‘simliklarning hayotiy
faoliyatida nafaqat oziqa moddalarni yetkazib berish, balki tuproqning
ekologik barqarorligini ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Mineral
qismning barqarorligi tuproqning uzoq muddatli unumdorligini
saqlashda asosiy omil bo‘lib, uning parchalanishi yoki yuvilishi
tuproqning oziqaviy boyligini yo‘qotishiga olib keladi. Suyuq qism esa
tuproqning dinamik muvozanatini ta’minlaydi, chunki u oziqa
moddalarni tashish va mikroorganizmlar uchun hayotiy muhit yaratish
vazifasini bajaradi. Shu sababli, tuproqning bu ikki qismi o‘zaro
chambarchas bog‘langan bo‘lib, ularning optimal holati o‘simliklarning
o‘sishi va hosildorlikni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, tuproq unumdorligini oshirishda zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish bilan birga an’anaviy usullarni ham
e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Masalan, organik dehqonchilik va
32

biotexnologik usullarni birlashtirish tuproqning tabiiy resurslarini
samarali boshqarish imkonini beradi. Tuproqning oziqa elementlari
manbai sifatidagi roli kelajakda global oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlashda muhim bo‘lib qoladi. Shu munosabat bilan, tuproqni
himoya qilish va uning unumdorligini oshirish bo‘yicha doimiy
tadqiqotlar olib borish zarur .
Tuproq kimyosining asosiy maqsadlaridan biri bu tuproq tarkibini
yaxshilash va ekologik barqarorlikni ta’minlash bo‘lsa, uning ilmiy-
amaliy tadqiqotlari agronomiya va ekologiya sohalari uchun muhim
ahamiyatga ega. Tuproqning kimyoviy tarkibini to‘g‘ri boshqarish orqali
ekinlarning hosildorligini oshirish, qishloq xo‘jaligida samaradorlikni
ta’minlash va tuproq resurslarini uzoq muddat davomida saqlab qolish
mumkin.
Tuproq kimyosining tadqiqotlari nafaqat qishloq xo‘jaligi uchun,
balki atrof-muhit muhofazasi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi.
Tuproqdagi oziqa elementlari harakati, ularning tuproq tarkibida
saqlanishi, biologik va kimyoviy o‘zgarishlar natijasida hosil bo‘ladigan
yangi birikmalar, tuproqning fizik-kimyoviy muvozanatini saqlash va
hosildorlikni oshirish bo‘yicha olib boriladigan ilmiy izlanishlar tuproq
resurslarini saqlab qolishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ushbu tadqiqot
natijalari shuni ko‘rsatadiki, tuproqning mineral va suyuq qismlari oziqa
elementlari manbai sifatida samarali ishlashi uchun ularning o‘zaro
muvozanati va tashqi ta’sirlarning boshqaruvi muhim ahamiyatga ega.
Tuproq unumdorligini oshirishda har bir usulning o‘ziga xos
afzalliklari mavjud bo‘lib, ularni hududning iqlimiy va tuproq
sharoitlariga moslashtirgan holda kompleks tarzda qo‘llash eng maqbul
yechimdir. Kelajakda tuproq resurslarini barqaror boshqarish va
unumdorlikni oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va
ekologik jihatdan xavfsiz usullarni rivojlantirishga e’tibor qaratish zarur.
Bu nafaqat qishloq xo‘jaligi mahsuldorligini oshiradi, balki tabiiy
resurslarni kelajak avlodlar uchun saqlab qolishga ham xizmat qiladi.
Shunday qilib, tuproqning mineral va suyuq qismlarini o‘rganish,
ularning oziqa elementlari manbai sifatida ahamiyatini tahlil qilish,
tuproq unumdorligini oshirish usullarini ishlab chiqish va ekologik
muhofaza choralari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish bugungi
kunning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Tuproq
resurslaridan oqilona foydalanish va ularning degradatsiyasining oldini
33

olish kelajak avlodlar uchun muhim ekologik va iqtisodiy ahamiyatga
ega bo‘lib, tuproq kimyosi fanining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida
dolzarbligini saqlab qoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar :
34

1. Atabekov G.T., Kimyonova G.A. "Tuproq kimyosi" . – Toshkent:
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2015.
2. Karimov X., Sodiqov A. "Tuproqshunoslik asoslari" . –
Toshkent: Fan, 2018.
3. Qodirov B., Tojiboyev R. "Agroximiya va o‘g‘itlar" . – Toshkent:
Mehnat, 2016.
4. Ahmedov A.A. "Tuproq unumdorligini oshirishda kimyoviy
yondashuvlar" . – Samarqand: Zarafshon, 2017.
5. Ergashev U., Xolmatov N. "Tuproq va o‘simlik oziqlanishi" . –
Toshkent: Universitet, 2019.
6. G‘ulomov S. "Tuproq degradatsiyasi va uni tiklash
masalalari" . – Toshkent: Ekosan, 2020.
7. FAO (BMT Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti) "Tuproq
resurslaridan samarali foydalanish" . – Rim, 2018.
9. Brady, N.C., Weil, R.R. "The Nature and Properties of Soils" . –
15th Edition, Pearson, 2016.
10. Foth, H.D. "Fundamentals of Soil Science" . – 8th Edition,
John Wiley & Sons, 1990.
11. Sparks, D.L. "Environmental Soil Chemistry" . – 2nd
Edition, Academic Press, 2003.
12. Wild, A. "Soils, Land and Food: Managing the Land
during the Twenty-First Century" . – Cambridge University
Press, 2003.
13. White, R.E. "Principles and Practice of Soil Science" . –
4th Edition, Blackwell Publishing, 2006.
14. Hillel, D. "Soil in the Environment: Crucible of
Terrestrial Life" . – Academic Press, 2007.
15. Marschner, P. "Marschner’s Mineral Nutrition of Higher
Plants" . – 3rd Edition, Academic Press, 2011.
16. FAO. "World Soil Resources Report" . – Food and
Agriculture Organization of the United Nations, 2015.
EKSPERT XULOSASI
35

O‘zbekiston Milliy Universiteti
Biologiya va Ekologiya fakulteti
Tuproqshunoslik kafedrasi
3-kurs talabasi
Raximova Shahnozaning_______________________________fanidan
__________________________________________________________
______________________________________ mavzusidagi kurs ishiga
EXPERT XULOSASI
Baholash mezoni Maksimal
baho Talabaga
qo‘yilgan ball
Adabiyotlar to‘plash va tahlil qilish 5
Mavzuga oid metodikalar bilan
tanishilgani 5
Kurs ishini yozilishi (mazmuni) 5
Kurs ishini talab darajasida
rasmiylashtirish 5
Xulosa, foydalanilgan adabiyotlar 5
Jami 25
Ekspert :
___________________________________________________
(ilmiy darajasi, ilmiy unvoni, F.I.Sh.)
Sana : _____________
36

kurs ishi, tuproqshunoslik, tuproq tarkibi, tuproq minerallari, tuproqdagi ozuqa

Sotib olish