Dokument ma'lumotlari

Narxi 14990UZS
Hajmi 549.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 31 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Biologiya

Sotuvchi

Nurbek Karimov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Mart 2025

0 Sotish

Tuproqning tarkibi, uning mineral va suyuq qismlari oziq elementlari manbai sifatida

Sotib olish
KURS ISHI Mavzu: Tuproqning tarkibi, uning mineral va suyuq qismlari oziq elementlari manbai sifatida MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………… 3 I BOB. TUPROQNING TARKIBI VA UNING ASOSIY QISMLARI 1.1. Tuproqning umumiy tarkibi va tuzilishi ………………………… 6 1.2. Tuproqning mineral qismi va uning xususiyatlari ……………… 10 1.3. Tuproqning suyuq qismi va uning roli ………………….……… 14 II BOB. TUPROQNING OZIQA ELEMENTLARI MANBAI SIFATIDA AHAMIYATI 2.1. Tuproqdagi oziqa elementlari va ularning o‘simliklar uchun ahamiyati … ...........................................................................................19 2.2. Tuproqdagi mineral va organik moddalar almashinuvi ………… 23 2.3. Tuproq unumdorligini oshirish usullari ………………………… 23 Xulosa ………….…………………………………………………… 26 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………… 27 KIRISH 2 Tabiatning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan tuproq – tirik organizmlar hayoti, ekinlarning rivojlanishi va umuman olganda, insoniyatning oziq-ovqat xavfsizligi uchun zarur bo‘lgan strategik resurs hisoblanadi. Tuproqning kimyoviy tarkibi, fizik va biologik xususiyatlari, unda sodir bo‘ladigan murakkab jarayonlar qishloq xo‘jaligi unumdorligi, ekologik barqarorlik va atrof-muhit muhofazasi uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar tuproq tarkibini chuqur o‘rganish va uni samarali boshqarish orqali dehqonchilik tizimini yaxshilash, hosildorlikni oshirish hamda tuproq resurslarining degradatsiyasini oldini olish mumkinligini ko‘rsatmoqda. Tuproq asosan mineral va organik moddalardan, suv va havodan iborat bo‘lib, ushbu komponentlarning o‘zaro nisbatlari tuproq unumdorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, tuproqning mineral qismi tuproq hosil bo‘lishining asosiy omillaridan biri bo‘lib, uning tarkibida qum, gil, chang zarrachalari va turli minerallar mavjud. Ushbu minerallar tuproqning kimyoviy tarkibini belgilab, o‘simliklarning oziq moddalari bilan ta’minlanishida muhim rol o‘ynaydi. Tuproqning suyuq qismi esa o‘zida o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladigan oziqa elementlarini saqlaydi va tuproq kimyoviy jarayonlarining uzluksiz kechishini ta’minlaydi. Tuproq kimyosining fan sifatida rivojlanishi insoniyatning tuproq resurslaridan oqilona foydalanish va uni degradatsiyadan saqlash borasidagi ehtiyojlari bilan bog‘liq. Tuproq kimyosi tuproq tarkibidagi kimyoviy elementlarning o‘zaro ta’siri, ularning tuproq unumdorligiga ta’siri, ozuqa elementlarining aylanishi va biologik faolligi bilan bog‘liq jarayonlarni o‘rganadi. Bu jarayonlarning har biri o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Tuproq tarkibining kimyoviy tahlili natijasida olinadigan ma’lumotlar esa qishloq xo‘jaligi hosildorligini oshirish, tuproqni unumdor saqlash va ekotizim barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproqning kimyoviy tarkibini o‘rganishning dolzarbligi Bugungi kunda yer yuzasidagi tuproqlarning sifat jihatdan yomonlashuvi, ularning unumdorligini pasayishi jahon hamjamiyatini tashvishga solayotgan global muammolardan biri hisoblanadi. Tuproqning degradatsiyasi, sho‘rlanishi, kimyoviy ifloslanishi, pestitsid va og‘ir metallar bilan zaharlanishi natijasida ekin maydonlari unumdorligi keskin kamaymoqda. Ayniqsa, antropogen omillar – qishloq xo‘jaligidagi noto‘g‘ri agrotexnik usullar, minerallashgan 3 o‘g‘itlarning me’yoridan ortiqcha qo‘llanilishi va sanoat chiqindilarining tuproqqa singishi tuproqning tarkibiy o‘zgarishlariga olib kelmoqda. Tuproq tarkibidagi oziqa elementlarining nisbati va ularning o‘simliklar uchun yetarliligi hosildorlikni oshirishda muhim ahamiyatga ega. O‘simliklarning normal rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan asosiy elementlar – azot, fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy va temir hisoblanadi. Ushbu elementlarning yetishmovchiligi o‘simliklarning sekin o‘sishi, hosilning kamayishi va mahsulot sifatining yomonlashishiga sabab bo‘ladi. Shu sababli, tuproqning mineral va suyuq qismlarining kimyoviy tarkibini chuqur o‘rganish va tahlil qilish agronomiya va ekologiya fanlarining dolzarb yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – tuproqning tarkibini, uning mineral va suyuq qismlarini ilmiy jihatdan tahlil qilish, tuproqdagi oziqa elementlarining o‘simlik o‘sishi va tuproq unumdorligiga ta’sirini o‘rganish hamda tuproq resurslaridan samarali foydalanish bo‘yicha ilmiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar bajariladi: - Tuproqning tarkibiy tuzilishini o‘rganish – tuproq tarkibidagi asosiy komponentlar va ularning hosildorlikka ta’sirini tahlil qilish. - Mineral qismlarning kimyoviy tarkibini tahlil qilish – tuproq minerallarining turlari, ularning xususiyatlari va oziqa elementlari manbai sifatida ahamiyatini o‘rganish. - Tuproqning suyuq qismi va oziqa moddalari almashinuvi – tuproq eritmasining tarkibi, uning o‘simlik oziqlanishidagi o‘rni va suv fazasining ahamiyatini aniqlash. - Tuproqning kimyoviy tarkibidagi muammolarni aniqlash – tuproq sho‘rlanishi, ifloslanishi va oziqa elementlari tanqisligi muammolarini o‘rganish. - Tuproq unumdorligini oshirish usullarini aniqlash – tabiiy va mineral o‘g‘itlardan foydalanish, biologik faollikni oshirish va agrotexnologik yondashuvlarni tahlil qilish. - Ekologik xavfsizlik va tuproqni muhofaza qilish – tuproqning degradatsiyasini oldini olish, uni ifloslanishdan himoya qilish va tabiiy muhitning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot obyekti va predmeti 4 - Tadqiqot obyekti – tuproqning kimyoviy tarkibi va unda kechadigan jarayonlar. - Tadqiqot predmeti – tuproqning mineral va suyuq qismlari, oziqa elementlari va tuproq unumdorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik. Tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi tuproq tarkibining kimyoviy jihatlarini o‘rganish orqali uning unumdorligini saqlash va oshirishga qaratilgan ilmiy hamda amaliy yondashuvlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Tuproq resurslaridan samarali foydalanish masalalari bugungi kunda butun dunyoda dolzarb bo‘lib, ushbu tadqiqot natijalari agronomiya, ekologiya va qishloq xo‘jaligi fanlariga amaliy jihatdan ham katta foyda keltirishi mumkin. Ilmiy jihatdan, ushbu ish tuproq tarkibidagi oziqa elementlarining harakati, ularning o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilishi, tuproqning fizik-kimyoviy xususiyatlari va uning unumdorligini ta’minlash usullarini o‘rganish bo‘yicha muhim natijalarga erishishni maqsad qiladi. Amaliy jihatdan esa, ushbu tadqiqot natijalari qishloq xo‘jaligida samarali mineral o‘g‘itlardan foydalanish, tuproq tarkibidagi ozuqa moddalarining optimal nisbatini saqlash va hosildorlikni oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi. Shunday qilib, mazkur kurs ishi tuproqning kimyoviy tarkibi, uning oziqa elementlari manbai sifatidagi ahamiyatini chuqur o‘rganib, ekologik muhitni yaxshilash va tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarga hissa qo‘shadi. 5 I BOB. TUPROQNING TARKIBI VA UNING ASOSIY QISMLARI 1.1. Tuproqning umumiy tarkibi va tuzilishi. Tuproq - tabiatning eng murakkab va ko'p qirrrali tizimlaridan biri bo'lib, uning shakllanishi uzok va kompleks geologik, biologik va ekologik jarayonlar natijasida sodir bo'ladi. Tuproq yerning yuza qatlamini tashkil etgan, o'ziga xos tuzilishga ega bo'lgan, doimiy rivojlanib boruvchi canlи tizimdir. Uning tarkibi va strukturasi faqat geologik omillar bilan emas, balki iqlim, o'simlik va hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar, geokimyoviy jarayonlar hamda insonning xo'jalik faoliyati ta'sirida shakllanadi. (1-jadval) 1-jadval Tarkibiy qism Tuproq tarkibidagi ulushi (%) Asosiy xususiyatlari va ahamiyati Mineral qismi 45% Tuproqning asosiy qismi bo‘lib, qum, gil, chang zarrachalari va minerallardan tashkil topgan. Oziqa elementlarining asosiy manbai hisoblanadi. Organik moddalar (gumus) 3–5% Tuproq unumdorligini belgilovchi muhim omil. Mikroorganizmlar faoliyati natijasida hosil bo‘ladi va o‘simliklarga zarur oziqa moddalarini saqlaydi. Suv fazasi 20–30% Tuproq eritmasi tarkibida oziqa elementlarini erigan shaklda saqlaydi. O‘simliklar tomonidan ildiz orqali o‘zlashtiriladi. Havo fazasi 20–25% Tuproqdagi tirik organizmlar va ildizlarning nafas olishi uchun muhim. Oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok etadi. Mikroorganizmlar 1% dan kam Tuproqdagi organik moddalarni parchalaydi, oziqa elementlari aylanishida ishtirok etadi va tuproq unumdorligiga ta’sir qiladi. Tuproqning tuzilishi va tarkibi uning hosildorligi, ekologik potensiali, qishloq xo'jaligidagi o'rni va atrof-muhit tizimidagi rolini belgilaydi. U 6 murakkab va ko'p komponentli tizim bo'lib, uning asosiy strukturaviy elementlari bir-biri bilan o'zaro bog'liq va uzluksiz o'zgarib boruvchi dinamik tizini tashkil etadi. Tuproqning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardir: mineral qism, organik moddalar, suyuqlik, gazlar va jonli organizmlаr. Ushbu komponentlarning har biri tuproqning fizik, kimyoviy va biologik xossalarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Mineral qism tuproqning asosiy strukturasini tashkil etadi va tog' jinslarining parchalanishi, physical va kimyoviy o'zgarishlari natijasida hosil bo'ladi. U qum, loy, chang, tosh zarrachalar va turli xil mineral birikmalardan iborat. [1] Mineral qismning tarkibi va strukturasi tuproqning fizik-mexanik xususiyatlarini belgilaydi. Qum zarrachalar tuproqning porloqligini oshiradi, loy zarrachalar uning suyuqlikni saqlash va oziq moddalarni tutib turish qobiliyatini ta'minlaydi. Mineral qismning tuzilishi tuproqning aeratsiya, suv o'tkazuvchanlik, issiqlik almashinuvi va boshqa fizik jarayonlariga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Organik qism tuproqning eng muhim va dinamik komponentlaridan biridir. O'simlik va hayvon qoldiqlarining parchalanishi natijasida hosil bo'ladigan gumus tuproqqa uning eng asosiy xususiyatlarini beradi. Gumus tuproqning rangini, strukturasini, suyuqlikni saqlash qobiliyatini, unumdorligini va biologik faolligini oshiradi. Organik qism tuproqqa yumshоqlik, elastiklik va oziq moddalar bilan ta'minlash xususiyatini beradi. 7 1 -rasm. Tuproqning tarkibi Gumus tuproqning eng muhim komponenti bo'lib, u o'simlik qoldiqlarining mikroorganizmlar tomonidan parchalanishi natijasida hosil bo'ladi. U tuproqqa qora yoki qo'ng'iroq rang beradi va uning strukturasini yaxshilaydi. Gumus tuproqning suv tutish qobiliyatini oshiradi, mineral oziq moddalarni saqlaydi va ularning o'simliklar tomonidan singdirilishini osonlashtiradi. Tuproqning suyuqlik qismi - bu tuproq erida joylashgan suv, uning tarkibida eritilgan mineral va organik moddalar. Suyuqlik tuproqning biologik faoliyatini ta'minlaydi, oziq moddalarning aylanishida muhim rol o'ynaydi, o'simliklarning oziqlanishini yengillashtirib, mikroorganizmlarning hayotiy faoliyatini qo'llab-quvvatlaydi. Suyuqlikning miqdori va sifati tuproqning unumdorligiga bevosita ta'sir qiladi. [3] Tuproqdagi gazlar (asosan havo) uning strukturasini, aeratsiya jarayonlarini va mikroorganizmlarning hayotiy faoliyatini ta'minlaydi. Tuproq havosining tarkibi va almashinuvi o'simliklarning ildiz tizimining normal rivojlanishi uchun juda muhimdir. Gazlar tuproqning fizik va kimyoviy xossalarini shakllantiradi, mikrobiologik jarayonlarning ketishiga yordam beradi. Jonli organizmlаr - bakteriyalar, zamburug'lar, aktinomitsetlar, protozoanlar, nematodalar va boshqa mikroskopik organizmlar - tuproqning biologik tizimining asosini tashkil etadi. Ular organik qoldiqlarning parchalanishini ta'minlaydi, o'simliklarга oziq moddalarni aylantirib beradi, tuproqning strukturasini yaxshilaydi va uning ekologik muvozanatini saqlashda muhim rol o'ynaydi. Tuproqning genetik qatlamlarи uning shakllanish tarixini, geografik xususiyatlarini va ekologik sharoitlarini ko'rsatadi. Har bir qatlam o'zining rangi, tuzilishi, mineral va organik tarkibi bilan ajralib turadi. Tuproqning yuza qatlami eng faol va boy bo'lib, u o'simliklarning normal o'sishi uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratadi. [1] Tuproqning kimyoviy tarkibi uning mineral va organik qismlaridan iborat bo'lib, turli xil kimyoviy elementlar va birikmalarni o'z ichiga oladi. Kaltsiy, magniy, kaliy, fosfor, azot kabi elementlar o'simliklarning o'sishi va rivojlanishi uchun zarur bo'lgan asosiy oziq moddalardir. Ushbu elementlarning miqdori, nisbati va o'zaro ta'siri tuproqning unumdorligini belgilaydi. Tuproqning fizik xususiyatlari uning tuzilishi, zichlik darajasi, porloqlik, suyuqlikni singdirish va saqlash qobiliyati kabi ko'rsatkichlar 8 bilan belgilanadi. Yaxshi strukturali tuproq o'simliklarning normal o'sishi, ildiz tizimining rivojlanishi, oziq moddalar va suyuqlik bilan ta'minlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi. [5] Xulosa qilib aytganda, tuproqning strukturasini va tuzilishini o'rganish qishloq xo'jaligi, ekologiya, geologiya, biologiya va boshqa fanlаr uchun juda muhimdir. Tuproqning to'g'ri bahollanishi, uning xususiyatlarini chuqur tushunish va boshqarilishi unumdor yerlarni saqlash, qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirish, atrof- muhitning barqaror rivojlanishini ta'minlash imkonini beradi. 1.2. Tuproqning mineral qismi va uning xususiyatlari 9 Tuproqning mineral qismi tuproqning asosiy tashkil etuvchi qismi bo‘lib, uning umumiy massasining katta qismini tashkil qiladi, bu qism tabiiy jarayonlar natijasida jinslarning parchalanishi va kimyoviy o‘zgarishi orqali shakllanadi. Tuproqning mineral qismi tuproqning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlarini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi, chunki u tuproqning tuzilishini, suv va havo almashinuvini, shuningdek, oziqa elementlarni saqlash va yetkazib berish qobiliyatini ta’minlaydi, mineral qism asosan kvarts, dala shpati, slyuda, loy minerallari, karbonatlar va boshqa mineral birikmalardan iborat bo‘lib, ularning tarkibi va nisbati tuproqning turiga, uning kelib chiqishiga va geografik joylashuviga bog‘liq, masalan, qumli tuproqlarda kvartsning ulushi yuqori bo‘lsa, loyli tuproqlarda loy minerallari, ya’ni kaolinit, montmorillonit va illit kabi moddalar ko‘proq uchraydi, tuproqning mineral qismi o‘lchamlari bo‘yicha qum, loy va silt zarralariga bo‘linadi. Bu zarralar tuproqning granulometrik tarkibini aniqlaydi va uning fizik xususiyatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, tuproqning mineral qismining xususiyatlari uning unumdorligini, o‘simliklar uchun foydaliligini va qishloq xo‘jaligidagi rolini tushunishda muhim ahamiyatga ega, chunki bu qism tuproqning asosiy "skeleti" sifatida xizmat qiladi, mineral qismning tarkibi tuproqning kelib chiqishiga, ya’ni uning ona jinslariga bog‘liq bo‘lib, masalan, granit jinslardan hosil bo‘lgan tuproqlarda kvarts va dala shpati ko‘p bo‘lsa, ohaktosh jinslardan shakllangan tuproqlarda kalsiy karbonati (CaCO3) ustunlik qiladi. Bu minerallar tuproqning kimyoviy xususiyatlarini, xususan, uning kislota-ishqor muvozanatini belgilaydi, tuproqning mineral qismi doimiy ravishda fizik va kimyoviy parchalanish jarayonlariga duchor bo‘ladi, bu jarayonlar ob-havo ta’siri, suvning harakati, issiqlik o‘zgarishlari va biologik faoliyat natijasida sodir bo‘lib, masalan, suv va kislorod ta’sirida minerallar oksidlanib, kichikroq zarralarga aylanadi . Bu esa tuproqning mayda zarralar ulushini oshiradi, tuproqning mineral qismining fizik xususiyatlari uning zarralari hajmiga va shakliga bog‘liq bo‘lib, qum zarralari (0,05-2 mm) tuproqqa yaxshi havo va suv o‘tkazuvchanlik beradi, lekin suv va oziqa elementlarni ushlab turish qobiliyati past bo‘ladi, silt zarralari (0,002-0,05 mm) o‘rtacha suv ushlab turish qobiliyatiga ega bo‘lib, tuproqning unumdorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi, loy zarralari (0,002 mm dan kichik) esa yuqori suv va oziqa elementlarni ushlab turish qobiliyatiga ega, ammo havo o‘tkazuvchanligi past bo‘lib, tuproqning siqilishiga olib kelishi mumkin . 10 2-rasm . Tuproqning mineral qismlari Shuning uchun tuproqning mineral qismining optimal nisbati uning qishloq xo‘jaligidagi samaradorligini belgilaydi, masalan, qum, silt va loyning teng taqsimlangan tuproqlari (loam tuproqlar) eng unumdor hisoblanadi, chunki ular suv, havo va oziqa moddalarni muvozanatli ushlab turadi. [2] Tuproqning mineral qismining kimyoviy xususiyatlari uning tarkibidagi minerallarning turiga va ularning reaksiyaga kirishish qobiliyatiga bog‘liq, masalan, kvarts kimyoviy jihatdan barqaror bo‘lib, tuproqning kimyoviy jarayonlariga kam ta’sir ko‘rsatsa, loy minerallari yuqori ion almashinuv qobiliyatiga ega bo‘lib, oziqa elementlarni (kaliy, 11 kalsiy, magniy) ushlab turadi va o‘simliklarga yetkazib beradi, loy minerallari tuproqning kation almashinuv sig‘imini (KAS) oshiradi, bu xususiyat tuproqning oziqa moddalarni saqlash qobiliyatini ko‘rsatadi, masalan, montmorillonit kabi loy minerallari suv bilan shishib, katta miqdorda oziqa ionlarini bog‘lay oladi. Bu esa tuproqning unumdorligini oshiradi, aksincha, kaolinitning ion almashinuv sig‘imi past bo‘lib, uning oziqa moddalarni ushlab turish qobiliyati cheklangan, tuproqning mineral qismining rangi ham uning tarkibiga bog‘liq bo‘lib, masalan, temir oksidlari tuproqqa qizil yoki jigarrang tus bersa, organik moddalar bilan aralashgan minerallar qora yoki kulrang rang hosil qiladi. Bu ranglar tuproqning xususiyatlari haqida ma’lumot beradi, tuproqning mineral qismi uning suv ushlab turish qobiliyatini ham belgilaydi, chunki mineral zarralarning hajmi va tuzilishi tuproqning kapillyar va gravitatsion suvni saqlash darajasiga ta’sir qiladi, masalan, loyli tuproqlarda kapillyar suv ko‘p bo‘lib, o‘simliklar uchun uzoq muddatli namlik ta’minlaydi, qumli tuproqlarda esa gravitatsion suv tez yo‘qoladi, bu esa sug‘orishga bo‘lgan ehtiyojni oshiradi, tuproqning mineral qismining zichligi va siqilish darajasi ham uning fizik xususiyatlariga ta’sir qiladi, masalan, loyli tuproqlar siqilganda qattiq va suv o‘tkazmaydigan qatlam hosil qiladi, bu o‘simlik ildizlarining o‘sishini qiyinlashtiradi. Qumli tuproqlarda esa zichlik past bo‘lib, ildizlar erkin rivojlanadi, lekin oziqa moddalarni ushlab turish qobiliyati zaif bo‘ladi, tuproqning mineral qismining issiqlik xususiyatlari ham muhim bo‘lib, mineral zarralar issiqlikni o‘tkazish va saqlash qobiliyatiga ega, masalan, qumli tuproqlar tez isiydi va sovib ketadi, loyli tuproqlarda esa issiqlik sekinroq tarqaladi, bu o‘simliklarning ildiz tizimi uchun muhim ahamiyatga ega, tuproqning mineral qismi uning eroziyaga chidamliligini ham belgilaydi, chunki mineral zarralarning o‘lchami va bog‘lanish darajasi tuproqning shamol va suv ta’siriga qarshi turish qobiliyatini aniqlaydi, masalan, qumli tuproqlar shamol eroziyasiga oson uchraydi. [6] Loyli tuproqlarda esa suv eroziyasi ko‘proq kuzatiladi, shuning uchun tuproqning mineral qismining tuzilishi uning barqarorligini ta’minlashda muhimdir, tuproqning mineral qismining kimyoviy parchalanishi oziqa elementlarning shakllanishiga olib keladi, masalan, dala shpati parchalanganda kaliy ionlari erkinlashadi, karbonat minerallari esa kalsiy va magniy bilan ta’minlaydi. Bu jarayonlar tuproqning 12 unumdorligini oshiradi, ammo parchalanish tezligi iqlim sharoitlariga bog‘liq, masalan, nam va issiq iqlimda kimyoviy parchalanish tezroq bo‘lsa, quruq hududlarda bu jarayon sekinlashadi. [1] Tuproqning mineral qismi mikroorganizmlar faoliyatiga ham ta’sir qiladi, chunki minerallar organik moddalarni parchalashda va oziqa elementlarni o‘simliklar uchun qulay shaklga keltirishda muhim rol o‘ynaydi, masalan, loy minerallari mikroorganizmlar uchun yashash muhiti bo‘lib xizmat qiladi, tuproqning mineral qismining xususiyatlari uning geografik joylashuvi va ona jinslariga qarab farq qiladi, masalan, vulqon jinslardan hosil bo‘lgan tuproqlarda temir va magniy ko‘p bo‘lsa, cho‘kindi jinslardan shakllangan tuproqlarda karbonatlar ustunlik qiladi, bu xilma-xillik tuproqning qishloq xo‘jaligidagi rolini belgilaydi,. Xulosa qilib aytganda, tuproqning mineral qismi uning asosiy tuzilishini va funksiyalarini ta’minlovchi muhim komponent bo‘lib, uning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlari tuproqshunoslikda o‘rganishning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. 1.3. Tuproqning suyuq qismi va uning roli 13 Tuproqning suyuq qismi, ya’ni tuproq eritmasi, tuproqning hayotiy faoliyatida juda muhim o‘rin tutadi, chunki u o‘simliklarning oziqlanishi, mikroorganizmlarning yashashi va tuproqning kimyoviy jarayonlari uchun asosiy muhit hisoblanadi, shuningdek, tuproqning umumiy unumdorligini ta’minlashda bevosita ishtirok etadi, bu esa uni tuproqshunoslikda alohida e’tibor markaziga aylantiradi. Tuproqning suyuq qismi asosan suv va unda erigan moddalardan iborat bo‘lib, bu moddalar mineral tuzlar, organik birikmalar va gazlar shaklida bo‘ladi, tuproqning suyuq qismi tuproq zarralari orasidagi bo‘shliqlarni to‘ldirib, o‘simlik ildizlari uchun oziq moddalar yetkazib beruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Shu bilan birga, u tuproqning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlarini ham belgilaydi, tuproq eritmasining tarkibi doimiy ravishda o‘zgarib turadi, chunki u tashqi omillar, masalan, yog‘ingarchilik, sug‘orish, bug‘lanish va o‘simliklarning suv iste’moli kabi jarayonlarga bog‘liq bo‘lib, bu holat tuproqning namlik darajasiga va uning kimyoviy holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqning suyuq qismidagi suv nafaqat o‘simliklar uchun hayot manbai, balki tuproqda sodir bo‘ladigan ko‘plab kimyoviy reaksiyalar uchun muhit hamdir, masalan, mineral moddalarning erishi, ion almashinuvi va organik moddalarning parchalanishi kabi jarayonlar aynan shu suyuq qismda ro‘y beradi, shuning uchun tuproqning suyuq qismini o‘rganish tuproq unumdorligini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega, tuproq eritmasidagi suv miqdori tuproqning tuzilishiga, uning zarralari hajmiga va tuproqning suv ushlab turish qobiliyatiga bog‘liq bo‘lib, bu esa tuproqning turiga qarab farq qiladi, masalan, qumli tuproqlar suvni tez o‘tkazib yuborsa, loyli tuproqlar suvni uzoq vaqt ushlab turadi, bu xususiyatlar o‘simliklarning suv va oziq moddalar bilan ta’minlanishida katta rol o‘ynaydi. [7] Tuproqning suyuq qismidagi suvning kimyoviy tarkibi ham bir xil emas, chunki unda erigan tuzlarning turi va miqdori tuproqning mineralogik tarkibiga, iqlim sharoitlariga va tuproqqa tushadigan suvning sifatiga bog‘liq, masalan, sho‘rlangan tuproqlarda natriy xlorid yoki sulfatlar ko‘p bo‘lishi mumkin, bu esa o‘simliklar uchun zararli bo‘lib, ularning o‘sishini sekinlashtiradi, ammo oziqa moddalar bilan boyitilgan tuproqlarda kaliy, azot va fosfor kabi elementlarning erigan shakllari mavjud bo‘lib, bu o‘simliklarning normal rivojlanishi uchun foydalidir, tuproqning suyuq qismi o‘simlik ildizlari tomonidan so‘riladigan asosiy manba bo‘lib, ular suv bilan birga unda erigan oziq 14 moddalarni ham o‘zlashtiradi, bu jarayon osmosp va diffuziya kabi fizik qonuniyatlarga asoslanadi, shuningdek, tuproq eritmasining pH darajasi ham o‘simliklarning oziqlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi, chunki pH darajasi oziq moddalarning eruvchanligini va ularning o‘simliklar tomonidan so‘rilishini belgilaydi, masalan, kislotali tuproqlarda temir va marganets kabi mikroelementlarning eruvchanligi yuqori bo‘lsa, ishqorli tuproqlarda fosfor va boshqa elementlarning so‘rilishi qiyinlashadi, shuning uchun tuproqning suyuq qismining kimyoviy xususiyatlari o‘simliklarning o‘sishi uchun muhim omil hisoblanadi. Tuproq eritmasidagi suvning harakati ham tuproqning suyuq qismining funksiyasini tushunishda muhimdir, chunki suv tuproqqa yuqoridan kirib, pastga qarab harakatlanadi yoki kapillyarlik orqali yuqoriga ko‘tariladi. Bu jarayonlar tuproqning namlik darajasini va oziq moddalar taqsimotini belgilaydi, masalan, quruq iqlim sharoitida tuproqning yuqori qatlamlarida tuzlarning to‘planishi kuzatilishi mumkin, bu esa sho‘rlanish jarayoniga olib keladi, ammo doimiy sug‘oriladigan tuproqlarda bu tuzlar yuvilib ketishi mumkin, shuning uchun tuproqning suyuq qismi tuproqning ekologik holatini ham aks ettiradi, tuproq eritmasi nafaqat o‘simliklar uchun, balki tuproqdagi mikroorganizmlar uchun ham muhim ahamiyatga ega, chunki bu organizmlar oziq moddalarni qayta ishlashda va organik moddalarni parchalashda faol ishtirok etadi, masalan, azot fiksatsiya qiluvchi bakteriyalar tuproq eritmasidagi azot birikmalarini o‘simliklar uchun qulay shaklga aylantiradi, shuningdek, organik moddalarni parchalovchi mikroorganizmlar tuproqning unumdorligini oshirishga yordam beradi, bu jarayonlarning barchasi tuproqning suyuq qismida sodir bo‘ladi, shuning uchun tuproq eritmasining sifati va tarkibi tuproqning biologik faolligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. [10] Tuproqning suyuq qismi tuproqdagi kimyoviy jarayonlarning muvozanatini saqlashda ham katta rol o‘ynaydi, chunki u ion almashinuvi jarayonlarini ta’minlaydi, bu jarayonda tuproq zarralari yuzasidagi ionlar eritmadagi ionlar bilan almashinadi, masalan, kaliy yoki kalsiy ionlari tuproq zarralaridan eritmasiga o‘tib, o‘simliklar uchun mavjud bo‘lib qoladi, bu esa tuproqning oziqa zaxirasini boyitadi, shuningdek, tuproq eritmasi tuproqning sho‘rlanishi yoki kislotalanishi kabi jarayonlarni ham boshqaradi, masalan, ortiqcha sug‘orish natijasida tuproq eritmasida tuzlar ko‘payishi mumkin, bu esa tuproqning degradatsiyasiga olib keladi, aksincha, yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lgan 15 hududlarda tuproqning kislotalanishi kuzatilishi mumkin. Bu jarayonlar tuproqning suyuq qismining dinamik xususiyatlarini ko‘rsatadi, tuproqning suyuq qismi tuproqning suv bilan ta’minlanishini ham tartibga soladi, chunki tuproqning suv ushlab turish qobiliyati uning zarralari hajmiga va tuzilishiga bog‘liq bo‘lib, bu xususiyat tuproqning kapillyar va gravitatsion suvni ushlab turish darajasini belgilaydi, masalan, loyli tuproqlarda kapillyar suv ko‘p bo‘lsa, qumli tuproqlarda gravitatsion suv tez yo‘qoladi, bu esa o‘simliklarning suvga bo‘lgan ehtiyojini qondirishda farq qiladi Tuproqning suyuq qismi tuproqning issiqlik rejimini ham tartibga soladi, chunki suvning issiqlik sig‘imi yuqori bo‘lib, tuproqning harorat o‘zgarishlariga chidamliligini oshiradi, masalan, nam tuproqlar quruq tuproqlarga qaraganda sekinroq isiydi va sovib ketadi, bu esa o‘simliklarning ildiz tizimi uchun qulay sharoit yaratadi, tuproq eritmasining tarkibidagi oziq moddalar o‘simliklarning vegetatsiya davrida turli xil ehtiyojlarini qondiradi, masalan, o‘sishning dastlabki bosqichida azotga bo‘lgan ehtiyoj yuqori bo‘lsa, gullash va meva berish davrida fosfor va kaliy muhimroq bo‘ladi. Bu moddalar tuproqning suyuq qismida erigan holda o‘simliklarga yetib boradi, shuning uchun tuproq eritmasining sifatini yaxshilash tuproq unumdorligini oshirishning asosiy yo‘llaridan biridir. [13] Tuproqning suyuq qismi tuproqning fizik holatini ham yaxshilaydi, chunki suv tuproq zarralarini bir-biriga bog‘lab, uning tuzilishini mustahkamlaydi, bu esa eroziyaga qarshi turish qobiliyatini oshiradi, masalan, nam tuproqlar shamol va suv eroziyasiga quruq tuproqlarga qaraganda ancha chidamli bo‘ladi, shuningdek, tuproqning suyuq qismi tuproqqa tushadigan organik va noorganik moddalarni tarqatishda ham muhim rol o‘ynaydi, masalan, o‘g‘itlar tuproqqa qo‘shilganda, ularning erishi va o‘simliklarga yetib borishi tuproq eritmasi orqali amalga oshiriladi, bu jarayon tuproqning unumdorligini oshirishda samarali usul hisoblanadi. Tuproqning suyuq qismining ekologik ahamiyati ham katta, chunki u tuproqqa tushadigan ifloslantiruvchi moddalarni o‘zlashtirib, ularning yer osti suvlariga yetib borishini oldini oladi, masalan, pestitsidlar yoki og‘ir metallar tuproq eritmasida ushlab qolinishi mumkin, ammo bu moddalar ortiqcha bo‘lsa, tuproqning sifati pasayib, uning unumdorligiga zarar yetadi, shuning uchun tuproqning suyuq qismini boshqarish va uning sifatini nazorat qilish zamonaviy qishloq xo‘jaligida 16 muhim vazifalardan biridir, tuproq eritmasining tarkibi va xususiyatlari tuproqning geografik joylashuvi, iqlim sharoitlari va undan foydalanish usullariga qarab farq qiladi, masalan. Tropik mintaqalarda tuproq eritmasida organik moddalar ko‘p bo‘lsa, quruq hududlarda tuzlarning miqdori yuqori bo‘ladi, bu esa tuproqning suyuq qismining har bir hududda o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini ko‘rsatadi, tuproqning suyuq qismi tuproqning barqarorligini ta’minlashda ham muhimdir, chunki suvning mavjudligi tuproqning mexanik xususiyatlarini yaxshilaydi, masalan, nam tuproqlar qattiqroq va mustahkamroq bo‘lib, uning shaklini saqlab qoladi, ammo ortiqcha namlik tuproqning botqoqlanishiga olib kelishi mumkin. Bu esa o‘simliklarning o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun tuproqning suyuq qismini optimal darajada ushlab turish tuproqshunoslikda muhim masaladir. [8] Tuproq eritmasining o‘simliklar bilan o‘zaro ta’siri tuproqning unumdorligini belgilovchi asosiy omillardan biridir, chunki o‘simliklar nafaqat suvni, balki undagi erigan oziq moddalarni ham iste’mol qiladi, bu jarayon tuproqning suyuq qismining doimiy yangilanishini talab qiladi, masalan, sug‘orish va yog‘ingarchilik tuproq eritmasini yangilab, uning tarkibini boyitadi, ammo bu jarayon noto‘g‘ri boshqarilsa, tuproqning sho‘rlanishi yoki oziq moddalarining yuvilishi kabi muammolar paydo bo‘ladi, tuproqning suyuq qismi tuproqning kimyoviy muvozanatini saqlashda ham katta ahamiyatga ega,. Chunki u tuproqdagi kislota-ishqor muvozanatini tartibga soladi, masalan, kislotali yog‘inlar tuproq eritmasining pH darajasini pasaytirsa, bu o‘simliklar uchun zararli bo‘lishi mumkin, aksincha, ohaklash kabi usullar tuproq eritmasining ishqoriyligini oshirib, uning sifatini yaxshilaydi, shuning uchun tuproqning suyuq qismini tahlil qilish tuproqning holatini aniqlashda va uni yaxshilashda muhim vositadir, tuproq eritmasining dinamik xususiyatlari tuproqning tabiiy jarayonlar bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi, chunki suvning harakati, erigan moddalarning tarqalishi va o‘simliklarning oziqlanishi doimiy ravishda o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Bu esa tuproqning suyuq qismini tuproqning "hayotiy qoni" deb atashga asos beradi, tuproqning suyuq qismi tuproqning ekologik muvozanatini saqlashda ham muhimdir, chunki u tuproqdagi ifloslantiruvchi moddalarni zararsizlantirishga yordam beradi, masalan, og‘ir metallar yoki kimyoviy birikmalar tuproq eritmasida bog‘lanib, ularning tarqalishi oldini oladi, ammo bu jarayon cheklangan bo‘lib, ortiqcha ifloslanish tuproqning degradatsiyasiga olib keladi, shuning uchun 17 tuproqning suyuq qismini himoya qilish va uning sifatini oshirish zamonaviy ekologiya va qishloq xo‘jaligi uchun dolzarb vazifadir. Xulosa qilib aytganda, tuproqning suyuq qismi tuproqning hayotiy faoliyatini ta’minlovchi asosiy komponentlardan biri bo‘lib, uning o‘simliklar, mikroorganizmlar va tuproqning kimyoviy jarayonlari uchun ahamiyati beqiyosdir, shuning uchun tuproq eritmasining tarkibi, xususiyatlari va dinamikasini o‘rganish tuproqshunoslikda muhim yo‘nalishlardan biridir. II BOB. TUPROQNING OZIQA ELEMENTLARI MANBAI SIFATIDA AHAMIYATI 18 2.1. Tuproqdagi oziqa elementlari va ularning o‘simliklar uchun ahamiyati Tuproqdagi oziqa elementlari o‘simliklarning hayotiy faoliyati uchun asosiy manba hisoblanadi. Ular o‘sish, rivojlanish va hosil berish jarayonlarini ta’minlaydi. Shu bilan birga, bu elementlar tuproq unumdorligining muhim ko‘rsatkichlari sifatida qaraladi. Oziqa elementlari ikkiga bo‘linadi: makroelementlar va mikroelementlar. Makroelementlar o‘simliklar tomonidan katta miqdorda iste’mol qilinadi. Bularga azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy va oltingugurt kiradi. Mikroelementlar esa kam miqdorda talab qilinadi. Ular orasida temir, marganets, rux, mis, bor, molibden va xlor mavjud. Ushbu elementlar o‘simliklarning normal rivojlanishi uchun juda muhimdir. Tuproqdagi oziqa elementlari o‘simliklar ildizlari orqali so‘riladi. Bu jarayon suvda erigan shaklda amalga oshiriladi. Shuning uchun tuproqning suyuq qismi muhim rol o‘ynaydi. Oziqa elementlarining mavjudligi bir nechta omillarga bog‘liq. Tuproqning kimyoviy tarkibi bu jarayonda asosiy hisoblanadi. pH darajasi ham katta ahamiyatga ega. Namlik darajasi va mikroorganizmlar faoliyati ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillar o‘simliklarning oziqlanishini belgilaydi. Hosil sifati ham shunga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, azot o‘simliklarning barglari va poyalari o‘sishi uchun zarurdir. Fosfor ildiz tizimi va gullash jarayonini qo‘llab-quvvatlaydi. Kaliy suv balansini tartibga soladi. U o‘simliklarni kasalliklarga chidamli qiladi. Mikroelementlar esa fermentativ jarayonlarda ishtirok etadi. Ular hujayra faoliyatini normal holatda ushlab turadi. [11] Azot o‘simliklar uchun eng muhim makroelementlardan biridir. U oqsillar sintezida asosiy rol o‘ynaydi. Oqsillar o‘simlik hujayralarining qurilish materiali sifatida xizmat qiladi. Azot yetishmasligi o‘sishning sekinlashishiga olib keladi. Barglar sarg‘ayishi ham kuzatiladi. Hosil miqdori pasayadi. Aksincha, azotning ortiqcha bo‘lishi vegetativ o‘sishni kuchaytiradi. Bu gullashni kechiktirishi mumkin. Meva berish jarayoni ham susayadi. Shuning uchun azotning muvozanatli miqdori zarurdir. Bu o‘simliklarning sog‘lom rivojlanishini ta’minlaydi. Fosfor o‘simliklarning energetik almashinuvida muhimdir. U adenozintrifosfat (ATP) molekulasining asosiy qismidir. ATP energiya saqlash va uzatish vazifasini bajaradi. Fosfor yetishmasligi ildiz tizimining zaiflashishiga sabab bo‘ladi. O‘sish sekinlashadi. Barglar 19 binafsha tusga kiradi. Bu o‘simliklarning rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi. Fosforning yetarli bo‘lishi esa ildiz tizimini mustahkamlaydi. Gullash jarayoni yaxshilanadi. Hosilning sifati oshadi. Kaliy o‘simliklarning suv balansini tartibga soladi. U hujayra devorlarini mustahkamlaydi. Stress omillariga chidamlilikni oshiradi. Masalan, qurg‘oqchilikka qarshi turish qobiliyatini yaxshilaydi. Kasalliklarga chidamlilik ham ortadi. Kaliy yetishmasligi barglarning qirralari kuyishiga olib keladi. Hosil sifati pasayadi. O‘simliklarning umumiy holati yomonlashadi. Kaliyning yetarli miqdori esa o‘simliklarni barqaror qiladi. Bu hosilning saqlanish muddatini uzaytiradi. Kalsiy o‘simlik hujayralarining devorlarini shakllantirishda muhimdir. U ildiz uchidagi hujayralarning bo‘linishini ta’minlaydi. Kalsiy yetishmasligi ildizlarning zaiflashishiga sabab bo‘ladi. Mevalarning chirishi kuzatiladi. Bu hosilning yo‘qolishiga olib keladi. Kalsiy mavjudligi esa ildiz tizimini mustahkamlaydi. Hujayra tuzilishi barqaror bo‘ladi. O‘simliklarning umumiy sog‘lig‘i yaxshilanadi. Magniy xlorofill molekulasining asosiy qismidir. U fotosintez jarayonida ishtirok etadi. Magniy yetishmasligi barglarning sarg‘ayishiga olib keladi. Fotosintez pasayadi. O‘simliklarning energiya ishlab chiqarishi kamayadi. Magniyning yetarli bo‘lishi fotosintezni kuchaytiradi. Barglar yashil rangini saqlaydi. O‘simliklarning o‘sishi tezlashadi. [9] Oltingugurt aminokislotalar sintezida muhimdir. U oqsillar tarkibiga kiradi. Oltingugurt yetishmasligi o‘sishni sekinlashtiradi. Barglar och rangga kiradi. O‘simliklarning rivojlanishi susayadi. Oltingugurtning mavjudligi esa oqsillar sintezini yaxshilaydi. O‘simliklarning o‘sishi barqarorlashadi. Hosilning ozuqaviy qiymati oshadi. Mikroelementlar o‘simliklar uchun katalizator vazifasini bajaradi. Temir xlorofill sintezida ishtirok etadi. U kislorod almashinuvini ta’minlaydi. Temir yetishmasligi barglarning oqarib ketishiga olib keladi. Rux fermentlar faoliyatini tartibga soladi. Uning yetishmasligi o‘sishni to‘xtatadi. Bor gullash va urug‘lanishda muhimdir. Bor yetishmasligi gullashni kamaytiradi. Mis oksidlanish jarayonlarida rol o‘ynaydi. U kasalliklarga chidamlilikni oshiradi. Mikroelementlarning yetarli bo‘lishi o‘simliklarning sog‘lom rivojlanishini ta’minlaydi. Tuproqdagi oziqa elementlari tabiiy ravishda shakllanadi. Mineral moddalarning parchalanishi bu jarayonda muhimdir. Kaliy, kalsiy va 20 magniy shu yo‘l bilan erkinlashadi. Organik moddalarning chirishi azot va fosfor miqdorini oshiradi. Atmosfera yog‘inlari azot va oltingugurtni tuproqqa yetkazadi. Ammo bu tabiiy manbalar qishloq xo‘jaligi ehtiyojlarini qondirmaydi. Shu sababli, o‘g‘itlar qo‘llaniladi. Azotli o‘g‘itlar vegetativ o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi. Fosforli o‘g‘itlar ildiz tizimini yaxshilaydi. Kaliyli o‘g‘itlar hosil sifatini oshiradi. Oziqa elementlarining mavjudligi tuproqning mineralogik tarkibiga bog‘liq. Qumli tuproqlarda oziqa elementlari kam bo‘ladi. Loyli tuproqlarda esa ularning miqdori ko‘proqdir. Ammo bu elementlarning foydaliligi eruvchanligiga bog‘liq. O‘simliklar faqat suvda erigan elementlarni o‘zlashtira oladi. Tuproqning pH darajasi bu jarayonda muhim omildir. Kislotali tuproqlarda temir va marganetsning eruvchanligi yuqori bo‘ladi. Ishqorli tuproqlarda fosfor va ruxning eruvchanligi pasayadi. Shu sababli, tuproqning kislota-ishqor muvozanati oziqlanishni belgilaydi. Oziqa elementlarining yetishmasligi o‘simliklarda kasalliklarni keltirib chiqaradi. Azot yetishmasligi xlorozga sabab bo‘ladi. Fosfor yetishmasligi ildizlarni zaiflashtiradi. Kaliy yetishmasligi barglarni kuydiradi. Temir yetishmasligi barglarni oqartiradi. Bu kasalliklar hosilga salbiy ta’sir qiladi. Tuproqning oziqa elementlari bilan ta’minlanganligini tekshirish zarurdir. Laboratoriya tahlillari bu jarayonda yordam beradi. Yetishmovchilik o‘g‘itlar orqali bartaraf qilinadi. [8] Mikroorganizmlar oziqa elementlarini qayta ishlaydi. Azot fiksatsiya qiluvchi bakteriyalar atmosferadagi azotni ammoniyga aylantiradi. Bu o‘simliklar uchun foydali shakldir. Mikoriza qo‘ziqorinlari fosforni ildizlarga yetkazadi. Mikroelementlarning so‘rilishi ham yaxshilanadi. Bu jarayonlar tuproq unumdorligini oshiradi. Tabiiy mexanizm sifatida ishlaydi. Tuproqdagi oziqa elementlarining taqsimoti bir xil emas. Qumli tuproqlarda elementlar tez yuviladi. Loyli tuproqlarda uzoq saqlanadi. Quruq iqlimlarda tuzlar to‘planadi. Nam iqlimlarda organik moddalar ko‘payadi. Bu azot va fosfor miqdorini oshiradi. O‘simliklarning ehtiyojlari vegetatsiya davriga qarab o‘zgaradi. O‘sish bosqichida azot muhimdir. Gullashda kaliy va mikroelementlar talab qilinadi. O‘g‘itlash vaqti shunga qarab belgilanadi. Oziqa elementlari ekologik muvozanatni saqlaydi. O‘simliklar ularni o‘zlashtirib, tuproq degradatsiyasini oldini oladi. Azot va fosfor tuproqni 21 boyitadi. Kaliy va kalsiy tuzilishni mustahkamlaydi. Mikroelementlar biologik faollikni qo‘llab-quvvatlaydi. Elementlarning dinamikasi tabiiy jarayonlarga bog‘liq. Ular o‘simliklar tomonidan so‘riladi. Mikroorganizmlar tomonidan qayta ishlanadi. Yog‘ingarchilik orqali tarqaladi. Noto‘g‘ri boshqarish muammolar keltirib chiqaradi. Ortiqcha azot yer osti suvlarini ifloslantiradi. Fosforning ko‘pligi evtrofikatsiyaga olib keladi. Muvozanatli yondashuv talab qilinadi. Oziqa elementlari hosil sifatiga ta’sir qiladi. Azot va fosfor oqsil tarkibini oshiradi. Kaliy mevalarning ta’mini yaxshilaydi. Mikroelementlar vitaminlarni boyitadi. Bu fermerlar uchun foyda keltiradi. Aholining sog‘lig‘iga ham hissa qo‘shadi. Tuproqni boshqarish zamonaviy qishloq xo‘jaligida muhimdir. Tuproq tahlili yetishmaslikni aniqlaydi. O‘g‘itlash texnologiyalari qo‘llaniladi. Organik o‘g‘itlar tabiiy unumdorlikni oshiradi. Elementlar tabiatda aylanadi. O‘simliklar ularni o‘zlashtiradi. Organik chiqindilar orqali tuproqqa qaytadi. Intensiv qishloq xo‘jaligi bu aylanmani buzadi. Barqaror boshqarish strategiyalari zarurdir. [1] Xulosa qilib aytganda, tuproqdagi oziqa elementlari o‘simliklar uchun hayotiy ahamiyatga ega. Ular hosilning miqdori va sifatini oshiradi. Tuproq unumdorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, ularni o‘rganish va boshqarish tuproqshunoslikning asosiy vazifasidir. 2.2. Tuproqdagi mineral va organik moddalar almashinuvi 22 Tuproqdagi mineral va organik moddalar almashinuvi – bu murakkab, ko'p qirrali va uzluksiz davom etadigan ekologik jarayon bo'lib, uning natijasida tuproqning biologik, kimyoviy va fizik xossalari shakllantirilib boradi. Ushbu jarayon tuproqning unumdorligini ta'minlash, o'simliklarning oziqlanishi va ekotizimning barqaror rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Mineral moddalar almashinuvi tuproqning geologik, geokimyoviy va biologik jarayonlari natijasida sodir bo'ladi. Tog' jinslarining parchalanishi, mineral elementlarning ajralishi va qayta tarkib topishi ushbu jarayonning asosini tashkil etadi. Kaltsiy, magniy, kaliy, fosfor, azot, rux, temir kabi elementlarning o'zaro ta'siri va aylanishi tuproqning mineral tarkibini belgilaydi. Mineral elementlarning aylanish mexanizmi juda murakkab bo'lib, unga bir necha omillar ta'sir qiladi: tuproqning fizik-kimyoviy xossalari, mikroorganizmlarning faoliyati, o'simliklarning ildiz tizimi, iqlim sharoiti va boshqalar. Ushbu elementlar o'simliklar tomonidan singdiriladi, qayta ishlanadi va yana tuproqqa qaytariladi. Organik moddalar almashinuvi tuproqning biologik faoliyatining eng muhim ko'rinishlaridan biridir. O'simlik va hayvon qoldiqlarining mikroorganizmlar tomonidan parchalanishi natijasida gumus hosil bo'ladi. Gumus tuproqning unumdorligini oshiradi, uning strukturasini yaxshilaydi, oziq moddalarni saqlash va o'simliklarга yetkazish qobiliyatini kengaytiradi. Mikroorganizmlarning roli mineral va organik moddalar almashinuvida juda katta. Bakteriyalar, zamburug'lar, aktinomitsetlar kabi mikroskopik organizmlаr organik qoldiqlarni parchalaydi, murakkab organik birikmalarni oddiy mineral elementlarga aylantiradi. Ular azot fiksatsiyasi, fosfatlarni eritmay qolgan holatdan eritiladigan holga keltirishda asosiy vazifani bajaradi. [7] Azot almashinuvi tuproqdagi eng muhim biokimyoviy jarayonlardan biridir. Atmosferadagi azotning tuproqqa kiritilishi va o'simliklar tomonidan singdirilishi bir necha bosqichlardan o'tadi. Azotfiksatsiyalovchi bakteriyalar atmosfera azotini o'simliklar uchun qulay bo'lgan birikmalar shakliga keltiradi. Ildiz tizimidagi bakteriyalar, simbiotik mikroorganizmlar va sanoqli mikroorganizmlar ushbu jarayonda asosiy rol o'ynaydi. Fosfor almashinuvi ham tuproqning unumdorligini ta'minlovchi muhim jarayondir. Fosfatlar o'simliklarning o'sishi, rivojlanishi, energiya 23 almashinuvi va ko'payishi uchun zarur bo'lgan elementdir. Tuproqdagi mikroorganizmlar fosfatlarni eritish va o'simliklar uchun qulay shakllarga keltirishda muhim rol o'ynaydi. Kaliy elementi ham tuproqdagi mineral moddalar almashinuvining muhim tarkibiy qismidir. U o'simliklarning turli xil fiziologik jarayonlarini yaxshilaydi, ularning kasallik va zararkunandalarga qarshi turuvchanligi, suv almashinuvini ta'minlaydi. Kaliyning tuproqdagi aylanishi ham mikroorganizmlar va biologik jarayonlar bilan chambarchas bog'liq. Mikroelement va mikromineral moddalar ham tuproqdagi almashinuv jarayonlarida muhim o'rin tutadi. Temir, marganets, rux, mis kabi elementlar o'simliklarning fiziologik faoliyatini ta'minlaydi. Ularning aylanishi tuproqning mikrobiologik faoliyati, kimyoviy xossalari va iqlim sharoitiga bog'liq. Tuproqdagi organik va mineral moddalar almashinuvi ekologik tarozining muvozanatini saqlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon o'simliklarning oziqlanishini, tuproqning unumdorligini, ekotizimning barqaror rivojlanishini ta'minlaydi. Tuproqdagi moddalar almashinuvining buzilishi ekologik muvozanatning buzilishiga olib kelishi mumkin. Insonning xo'jalik faoliyati, mineral o'g'itlar, pestitsidlar, boshqa kimyoviy moddalarning haddan tashqari ishlatilishi tuproqdagi mineral va organik moddalar almashinuviga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun tuproqning ekologik muvozanatini saqlash, uning unumdorligini kompleks yo'l bilan boshqarish dolzarb masalalardan biridir. [8] Tuproqdagi mineral va organik moddalar almashinuvini o'rganish qishloq xo'jaligi, ekologiya, biologiya va boshqa fanlаr uchun juda muhimdir. Ushbu jarayonlarni chuqur tushunish o'simliklarning normal o'sishi, qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning oshishi, atrof- muhitning barqaror rivojlanishini ta'minlash imkonini beradi. 2.3. Tuproq unumdorligini oshirish usullari 24 Tuproq unumdorligini oshirish qishloq xo‘jaligi sohasida muhim vazifalardan biri bo‘lib, u o‘simliklarning o‘sishi va hosil berishini ta’minlashda asosiy omil hisoblanadi. Tuproqning unumdorligi uning oziqa moddalar bilan boyligi, suv va havo almashinuvi, shuningdek biologik faolligi bilan belgilanadi. Ammo intensiv dehqonchilik, noto‘g‘ri sug‘orish, eroziya va tabiiy resurslardan haddan tashqari foydalanish tuproqning tabiiy salohiyatini pasaytiradi. Shu sababli, tuproq unumdorligini oshirish uchun zamonaviy va an’anaviy usullarni birlashtirgan kompleks yondashuv zarur. Ushbu bo‘limda tuproq unumdorligini yaxshilashning asosiy usullari – organik va mineral o‘g‘itlardan foydalanish, agrotexnik tadbirlar, sug‘orish texnologiyalari, biotexnologik usullar va ekologik yondashuvlar batafsil ko‘rib chiqiladi. Organik va mineral o‘g‘itlardan foydalanish . Tuproqqa oziqa moddalarini qaytarishning eng samarali usullaridan biri organik va mineral o‘g‘itlardan foydalanishdir. Organik o‘g‘itlar – go‘ng, kompost, yashil o‘g‘it va bioxumus – tuproqning organik moddalar zaxirasini boyitadi. Bu moddalar tuproqning gumus qatlamini ko‘paytiradi, uning suv va havo almashinuvi xususiyatlarini yaxshilaydi. Masalan, go‘ng qo‘llanilganda tuproqning suv ushlab turish qobiliyati sezilarli darajada oshadi, bu qurg‘oqchil hududlarda o‘simliklarning suvga bo‘lgan ehtiyojini qondirishda muhim ahamiyatga ega. Organik o‘g‘itlar shuningdek tuproqda yashovchi mikroorganizmlarning faolligini oshiradi. Bu mikroorganizmlar organik moddalarni parchalab, o‘simliklar uchun qulay shaklga keltiradi va tuproqning biologik muvozanatini saqlashga yordam beradi. [8] Mineral o‘g‘itlar esa o‘simliklarning tezkor o‘sishi uchun zarur bo‘lgan asosiy elementlarni – azot, fosfor va kaliyni ta’minlaydi. Azot o‘simliklarning vegetativ qismlarining (barg va poya) rivojlanishini qo‘llab-quvvatlasa, fosfor ildiz tizimi va reproduktiv organlarning shakllanishiga yordam beradi. Kaliy esa o‘simliklarni qurg‘oqchilik, sovuq va kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Shu bilan birga, mineral o‘g‘itlardan foydalanishda ehtiyotkorlik talab etiladi, chunki ularning haddan tashqari ko‘p ishlatilishi tuproqning kimyoviy muvozanatini buzadi. Masalan, ortiqcha azot tuproqning kislotaliligini oshirib, uning tabiiy mikroflorasiga zarar yetkazishi mumkin. Shu sababli, organik va mineral o‘g‘itlarni birgalikda qo‘llash tuproq unumdorligini oshirishda eng maqbul yechim sifatida qaraladi. Bu usul tuproqqa uzoq muddatli ta’sir ko‘rsatish bilan birga o‘simliklarning qisqa muddatli ehtiyojlarini 25 ham qondiradi. Agrotexnik usullar tuproq unumdorligini tabiiy yo‘l bilan oshirishda muhim o‘rin tutadi. Almashlab ekish (rotatsiya) usuli tuproqning oziqa moddalar balansini saqlashga yordam beradi. Har xil ekinlarni ketma-ket ekish tuproqdan bir xil moddalarning doimiy ravishda olib tashlanishini oldini oladi va monokulturaning salbiy oqibatlarini kamaytiradi. Masalan, dukkakli ekinlar (loviya, no‘xat, yasmiq) tuproqqa azotni tabiiy yo‘l bilan qaytaradi, chunki ularning ildiz tizimida azot bog‘lovchi bakteriyalar yashaydi. Bu jarayon tuproqning kimyoviy tarkibini boyitadi va keyingi mavsumda ekiladigan ekinlar uchun qulay sharoit yaratadi. Tuproqqa ishlov berish usullari ham unumdorlikni oshirishda katta rol o‘ynaydi. Chuqur shudgorlash tuproqning pastki qatlamlarini yumshatib, suv va havoning chuqurga o‘tishini ta’minlaydi. Bu esa o‘simliklarning ildiz tizimi rivojlanishi uchun qulay muhit yaratadi. Shu bilan birga, minimal ishlov berish texnikasi tuproqning yuqori qatlamini himoya qiladi va organik moddalarning parchalanishini sekinlashtiradi. Bu usul eroziyani kamaytirishga yordam beradi va tuproqning tabiiy tuzilishini saqlab qoladi. Tuproqni yumshatish va aeratsiya qilish jarayonlari esa uning havo almashinuvi xususiyatlarini yaxshilaydi, bu mikroorganizmlar faolligi uchun muhim ahamiyatga ega. Sug‘orish texnologiyalari Suv tuproq unumdorligining ajralmas qismi bo‘lib, uning yetishmasligi yoki ortiqchaligi o‘simliklar o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy sug‘orish texnologiyalari, ayniqsa tomchilatib sug‘orish usuli, suvni tejash bilan birga tuproqning namlik darajasini optimal darajada ushlab turadi. Tomchilatib sug‘orish o‘simliklarning ildiz zonasiga suvni aniq yetkazib beradi, bu esa suv sarfini sezilarli darajada kamaytiradi va tuproqning sho‘rlanish xavfini pasaytiradi. Bu usul qurg‘oqchil hududlarda ayniqsa samarali bo‘lib, o‘simliklarning suvga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondiradi. [16] Bundan tashqari, drenaj tizimlari tuproqning ortiqcha namlikdan zararlanishini oldini oladi. Namlikning haddan tashqari ko‘p bo‘lishi tuproqda havo almashinuvi jarayonini buzadi va ildiz tizimining nafas olishini qiyinlashtiradi. Shu sababli, sug‘orish tizimlarini loyihalashda tuproqning tabiiy sharoitlari va iqlimiy xususiyatlari hisobga olinishi zarur. Suv sifati ham unumdorlikka ta’sir qiluvchi omillardan biridir. Sho‘r suv bilan sug‘orish tuproqning kimyoviy tarkibini o‘zgartirib, 26 o‘simliklarning oziqa moddalar olish qobiliyatini pasaytiradi. Shu bois, sug‘orishda toza suvdan foydalanish yoki sho‘r suvni maxsus filtratsiya qilish choralari ko‘rilishi lozim. Zamonaviy biotexnologiyalar tuproq unumdorligini oshirishda yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Tuproq mikroorganizmlaridan foydalanish bu sohadagi eng istiqbolli yo‘nalishlardan biridir. Azot fiksatsiya qiluvchi bakteriyalar (masalan, Rhizobium va Azotobacter) tuproqqa tabiiy azot yetkazib beradi. Bu jarayon kimyoviy o‘g‘itlarga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi va tuproqning ekologik muvozanatini saqlashga yordam beradi. Shu bilan birga, fosforni erituvchi bakteriyalar (Pseudomonas, Bacillus) tuproqdagi erimaydigan fosfor birikmalarini o‘simliklar uchun qulay shaklga aylantiradi. Mikoriz zamburug‘lari ham tuproq unumdorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Bu zamburug‘lar o‘simliklarning ildiz tizimi bilan simbioz hosil qilib, suv va oziqa moddalar almashinuvini yaxshilaydi. Ular ayniqsa qurg‘oqchil sharoitlarda o‘simliklarning chidamliligini oshiradi. Bundan tashqari, genetik jihatdan o‘zgartirilgan o‘simliklar tuproqning cheklangan resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Masalan, qurg‘oqchilikka chidamli ekin turlari suv yetishmasligi sharoitida ham yuqori hosil berishi mumkin. [1] Tuproq unumdorligini oshirishda ekologik usullar barqaror dehqonchilikni ta’minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Eroziyaga qarshi kurash tuproqning yuqori unumdor qatlamini himoya qilishda asosiy vazifalardan biridir. Konturli dehqonchilik va shamol to‘siklari (daraxtzorlar) tuproqning shamol va suv eroziyasidan zararlanishini oldini oladi. Bu usullar tuproqning organik moddalar zaxirasini saqlab qolishga yordam beradi va uning tabiiy tuzilishini himoya qiladi. Tuproqni qayta tiklash (rekultivatsiya) esa degradatsiyaga uchragan hududlarda unumdorlikni tiklash uchun qo‘llaniladi. Bu jarayonda organik moddalar qo‘shish, tuproqqa ishlov berish va maxsus o‘simliklar ekish kabi usullar qo‘llaniladi. Masalan, qurg‘oqchil hududlarda o‘tloqi o‘simliklar ekish tuproqning tabiiy unumdorligini asta-sekin tiklaydi. Shu bilan birga, kimyoviy moddalardan foydalanishni minimallashtirish tuproqning tabiiy mikroflorasini himoya qiladi va uning uzoq muddatli salohiyatini oshiradi. Tuproq unumdorligini oshirishda har bir usulning o‘ziga xos 27 afzalliklari va cheklovlari mavjud. Organik va mineral o‘g‘itlar tezkor natija bersa, agrotexnik va ekologik usullar uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlaydi. Sug‘orish texnologiyalari va biotexnologik yondashuvlar esa zamonaviy sharoitlarda tuproq resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Optimal natijaga erishish uchun ushbu usullarni hududning iqlimiy, tuproq va iqtisodiy sharoitlariga moslashtirgan holda kompleks tarzda qo‘llash zarur. Shu yo‘l bilan tuproq unumdorligini oshirish nafaqat hosildorlikni ko‘paytiradi, balki kelajak avlodlar uchun tabiiy resurslarni saqlab qolishga ham xizmat qiladi. Xulosa 28 Tuproq – tirik organizmlar yashashi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish va ekotizimlarning barqarorligini ta’minlash uchun eng muhim tabiiy resurslardan biri hisoblanadi. Tuproqning unumdorligi bevosita uning kimyoviy tarkibi, oziqa elementlari taqsimoti va fizik-kimyoviy jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, bu omillar tuproqning hosildorligini belgilovchi asosiy mezonlar sifatida qaraladi. Tuproqning tarkibi va undagi kimyoviy jarayonlarni chuqur o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham qishloq xo‘jaligi, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun tuproqning mineral va suyuq qismlarini batafsil tahlil qilish, ularning oziqa elementlari manbai sifatida ahamiyatini aniqlash hamda tuproq unumdorligini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar dolzarb hisoblanadi. Tuproq kimyosi tabiiy jarayonlarning murakkabligi, o‘zgaruvchanligi va antropogen omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Tuproqning tarkibi, uning mineral va suyuq qismlari oziq elementlari manbai sifatida qishloq xo‘jaligi va o‘simliklarning biologik ehtiyojlarini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu kurs ishi davomida tuproqning umumiy tuzilishi, uning asosiy qismlari va oziqa elementlari bilan ta’minlashdagi roli atroflicha tahlil qilindi. Tadqiqot jarayonida tuproqning unumdorligi nafaqat uning fizik-kimyoviy xususiyatlariga, balki dehqonchilikda qo‘llaniladigan usullarga ham bog‘liq ekanligi aniqlandi. Tuproqning umumiy tarkibi uning mineral, organik va suyuq qismlarining o‘zaro ta’siridan shakllanadi. Mineral qism tuproqning skeletini tashkil qilib, o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan makro- va mikroelementlarning asosiy manbai hisoblanadi. Bu qismning xususiyatlari, xususan, uning granulometrik tarkibi va kimyoviy tuzilishi tuproqning suv va oziqa moddalarini ushlab turish qobiliyatini belgilaydi. Masalan, qumli tuproqlar suvni kam ushlab tursa, loyli tuproqlar oziqa moddalarni ko‘proq saqlaydi. Shu bilan birga, tuproqning organik moddalari, ya’ni gumus, uning biologik faolligini ta’minlaydi va o‘simliklar uchun energiya manbai sifatida xizmat qiladi. Tuproqning suyuq qismi, ya’ni tuproq eritmasi, oziqa elementlarining o‘simliklar ildiziga yetib borishida vositachi rolini o‘ynaydi. Suv 29 tuproqdagi mineral va organik moddalarni eritib, ularni o‘simliklar uchun qulay shaklga keltiradi. Shu sababli, tuproqning namlik darajasi va suv almashinuvi unumdorlikning asosiy omillaridan biridir. Tadqiqot jarayonida suyuq qismning sifati, xususan, uning kislotalilik darajasi (pH) va sho‘rlanish darajasi oziqa moddalarining o‘zlashtirilishiga bevosita ta’sir qilishi aniqlandi. Masalan, sho‘r suv bilan sug‘orilgan tuproqlarda o‘simliklarning fosfor va kaliyni o‘zlashtirish qobiliyati pasayadi. Tuproqning oziqa elementlari manbai sifatidagi ahamiyati uning o‘simliklar uchun azot, fosfor, kaliy va boshqa mikroelementlarni yetkazib berish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Mineral moddalar almashinuvi tuproqning kimyoviy jarayonlari orqali amalga oshirilsa, organik moddalar mikroorganizmlar faolligi natijasida parchalanadi va o‘simliklar uchun foydali shaklga aylanadi. Bu jarayonlarning muvozanati tuproq unumdorligining asosini tashkil qiladi. Shu bilan birga, tuproqning tabiiy resurslari cheklangan bo‘lib, intensiv dehqonchilik ularning tez pasayishiga olib keladi. Bu esa unumdorlikni oshirish usullarini qo‘llash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Tuproq unumdorligini oshirish usullari organik va mineral o‘g‘itlardan foydalanish, agrotexnik tadbirlar, sug‘orish texnologiyalari, biotexnologik usullar va ekologik yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Organik o‘g‘itlar tuproqning gumus qatlamini boyitib, uning uzoq muddatli unumdorligini ta’minlasa, mineral o‘g‘itlar o‘simliklarning qisqa muddatli ehtiyojlarini qondiradi. Almashlab ekish va tuproqqa ishlov berish kabi agrotexnik usullar tuproqning tabiiy muvozanatini saqlashga xizmat qiladi. Sug‘orish texnologiyalari, ayniqsa tomchilatib sug‘orish, suv resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Biotexnologik yondashuvlar, masalan, mikroorganizmlardan foydalanish, tuproqning biologik salohiyatini oshiradi, ekologik usullar esa uning degradatsiyasini oldini oladi. tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, tuproqning mineral va suyuq qismlari oziqa elementlari manbai sifatida samarali ishlashi uchun ularning o‘zaro muvozanati va tashqi ta’sirlarning boshqaruvi muhim ahamiyatga ega. Tuproq unumdorligini oshirishda har bir usulning o‘ziga xos afzalliklari mavjud bo‘lib, ularni hududning iqlimiy va tuproq sharoitlariga moslashtirgan holda kompleks tarzda qo‘llash eng maqbul yechimdir. Kelajakda tuproq resurslarini barqaror boshqarish va unumdorlikni oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va ekologik jihatdan xavfsiz 30 usullarni rivojlantirishga e’tibor qaratish zarur. Bu nafaqat qishloq xo‘jaligi mahsuldorligini oshiradi, balki tabiiy resurslarni kelajak avlodlar uchun saqlab qolishga ham xizmat qiladi. Tuproqdagi kimyoviy elementlarning aylanishi, ularning birikmalari va harakati o‘simliklarning oziq-ovqat manbai sifatida shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ayniqsa, tuproqning mineral qismi tuproq unumdorligi uchun asosiy tarkibiy qism bo‘lib, tuproqdagi qum, gil, chang zarrachalari va minerallarning fizik-kimyoviy xususiyatlari unga katta ta’sir qiladi. Tuproqning suyuq qismi esa oziqa elementlarining o‘simlik ildizlari orqali o‘zlashtirilishini ta’minlaydi, bu esa tuproq unumdorligi bilan bog‘liq muhim jarayonlardan biridir. Tuproq tarkibida mavjud bo‘lgan oziqa elementlarining optimal miqdorda saqlanishi o‘simliklarning to‘g‘ri o‘sishi va rivojlanishini ta’minlab, hosildorlikning ortishiga hissa qo‘shadi. Shu sababli, tuproqning kimyoviy xususiyatlarini chuqur o‘rganish va ularni boshqarish agronomiya fanining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda tuproq tarkibining o‘zgarishi va uning sifat jihatdan yomonlashishi global muammolar qatoriga kirib, qishloq xo‘jaligi ekinlarining hosildorligini pasayishiga, tuproqning biologik faolligining susayishiga va umumiy ekotizim barqarorligining buzilishiga olib kelmoqda. Tuproq unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy muammolar qatoriga tuproqning degradatsiyasi, eroziyasi, sho‘rlanishi, ifloslanishi, og‘ir metallar va pestitsidlarning to‘planishi kabi ekologik xavflar kiradi. Bu muammolar nafaqat qishloq xo‘jaligi sohasiga, balki inson salomatligiga ham jiddiy xavf tug‘diradi. Shu sababli, tuproq resurslarini saqlash va ularning unumdorligini oshirish bo‘yicha ilmiy asoslangan tadqiqotlar olib borish zarurati paydo bo‘lmoqda. Tuproqning degradatsiyaga uchrashini oldini olish uchun unga kimyoviy yondashuv asosida o‘g‘itlash, organik moddalarning parchalanish jarayonlarini tahlil qilish, tuproq mikrobiologik faolligini oshirish va tuproqning fizik-kimyoviy muvozanatini ta’minlash kabi usullar ishlab chiqilishi kerak. Tuproq unumdorligini oshirishda kimyoviy yondashuvlarning ahamiyati juda katta. Tuproqdagi oziqa elementlarining yetarli darajada bo‘lishi va ularning muvozanati ta’minlanishi o‘simliklarning normal rivojlanishi uchun muhim hisoblanadi. Ayniqsa, azot, fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy kabi elementlarning o‘simliklar uchun muhimligi ilmiy jihatdan isbotlangan. 31 Tuproqdagi oziqa elementlarining yetishmovchiligi hosildorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, tuproqni minerallar va organik moddalar bilan boyitish, uning pH darajasini nazorat qilish, ion almashinuvi jarayonlarini o‘rganish va tuproqning kimyoviy balansini ta’minlash bo‘yicha kompleks yondashuvlarni ishlab chiqish talab etiladi. Tuproq kimyosining yana bir muhim yo‘nalishi tuproq tarkibidagi ion almashinish jarayonlarini o‘rganishdir. Tuproqdagi ionlar tuproq kolloidlarining sirti orqali almashinadi va bu jarayon tuproqning unumdorligini belgilaydi. Tuproqning kation almashinuvi sig‘imi qanchalik yuqori bo‘lsa, u shunchalik ko‘p oziqa elementlarini o‘zida saqlab qola oladi, bu esa o‘simliklar uchun qulay sharoit yaratadi. Tuproqning kimyoviy xususiyatlarini boshqarish orqali uning unumdorligini oshirish mumkin. Bundan tashqari, tuproq kimyosining ekologik barqarorlikni saqlash bilan bog‘liq yo‘nalishlari ham juda muhimdir. Tuproqning ifloslanishi bugungi kunda jahon ekologiyasining dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, sanoat chiqindilari, qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan pestitsidlar va og‘ir metallar tuproq tarkibini jiddiy o‘zgartirib yubormoqda. Tuproqdagi zararli moddalarning to‘planishi uning hosildorligini pasaytiradi va ekotizimga zarar yetkazadi. Shu sababli, tuproq kimyosi tuproqni zararli moddalar ta’siridan tozalash usullarini ishlab chiqish bilan ham shug‘ullanadi. Fitoremediasiya, bioremediasiya, kimyoviy neytrallash kabi usullar yordamida tuproqni ifloslanishdan tozalashga erishish mumkin. Tuproqning mineral va suyuq qismlari o‘simliklarning hayotiy faoliyatida nafaqat oziqa moddalarni yetkazib berish, balki tuproqning ekologik barqarorligini ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Mineral qismning barqarorligi tuproqning uzoq muddatli unumdorligini saqlashda asosiy omil bo‘lib, uning parchalanishi yoki yuvilishi tuproqning oziqaviy boyligini yo‘qotishiga olib keladi. Suyuq qism esa tuproqning dinamik muvozanatini ta’minlaydi, chunki u oziqa moddalarni tashish va mikroorganizmlar uchun hayotiy muhit yaratish vazifasini bajaradi. Shu sababli, tuproqning bu ikki qismi o‘zaro chambarchas bog‘langan bo‘lib, ularning optimal holati o‘simliklarning o‘sishi va hosildorlikni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bundan tashqari, tuproq unumdorligini oshirishda zamonaviy texnologiyalarni joriy etish bilan birga an’anaviy usullarni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Masalan, organik dehqonchilik va 32 biotexnologik usullarni birlashtirish tuproqning tabiiy resurslarini samarali boshqarish imkonini beradi. Tuproqning oziqa elementlari manbai sifatidagi roli kelajakda global oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim bo‘lib qoladi. Shu munosabat bilan, tuproqni himoya qilish va uning unumdorligini oshirish bo‘yicha doimiy tadqiqotlar olib borish zarur . Tuproq kimyosining asosiy maqsadlaridan biri bu tuproq tarkibini yaxshilash va ekologik barqarorlikni ta’minlash bo‘lsa, uning ilmiy- amaliy tadqiqotlari agronomiya va ekologiya sohalari uchun muhim ahamiyatga ega. Tuproqning kimyoviy tarkibini to‘g‘ri boshqarish orqali ekinlarning hosildorligini oshirish, qishloq xo‘jaligida samaradorlikni ta’minlash va tuproq resurslarini uzoq muddat davomida saqlab qolish mumkin. Tuproq kimyosining tadqiqotlari nafaqat qishloq xo‘jaligi uchun, balki atrof-muhit muhofazasi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Tuproqdagi oziqa elementlari harakati, ularning tuproq tarkibida saqlanishi, biologik va kimyoviy o‘zgarishlar natijasida hosil bo‘ladigan yangi birikmalar, tuproqning fizik-kimyoviy muvozanatini saqlash va hosildorlikni oshirish bo‘yicha olib boriladigan ilmiy izlanishlar tuproq resurslarini saqlab qolishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ushbu tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, tuproqning mineral va suyuq qismlari oziqa elementlari manbai sifatida samarali ishlashi uchun ularning o‘zaro muvozanati va tashqi ta’sirlarning boshqaruvi muhim ahamiyatga ega. Tuproq unumdorligini oshirishda har bir usulning o‘ziga xos afzalliklari mavjud bo‘lib, ularni hududning iqlimiy va tuproq sharoitlariga moslashtirgan holda kompleks tarzda qo‘llash eng maqbul yechimdir. Kelajakda tuproq resurslarini barqaror boshqarish va unumdorlikni oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va ekologik jihatdan xavfsiz usullarni rivojlantirishga e’tibor qaratish zarur. Bu nafaqat qishloq xo‘jaligi mahsuldorligini oshiradi, balki tabiiy resurslarni kelajak avlodlar uchun saqlab qolishga ham xizmat qiladi. Shunday qilib, tuproqning mineral va suyuq qismlarini o‘rganish, ularning oziqa elementlari manbai sifatida ahamiyatini tahlil qilish, tuproq unumdorligini oshirish usullarini ishlab chiqish va ekologik muhofaza choralari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Tuproq resurslaridan oqilona foydalanish va ularning degradatsiyasining oldini 33 olish kelajak avlodlar uchun muhim ekologik va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lib, tuproq kimyosi fanining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida dolzarbligini saqlab qoladi. Foydalanilgan adabiyotlar : 34 1. Atabekov G.T., Kimyonova G.A. "Tuproq kimyosi" . – Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2015. 2. Karimov X., Sodiqov A. "Tuproqshunoslik asoslari" . – Toshkent: Fan, 2018. 3. Qodirov B., Tojiboyev R. "Agroximiya va o‘g‘itlar" . – Toshkent: Mehnat, 2016. 4. Ahmedov A.A. "Tuproq unumdorligini oshirishda kimyoviy yondashuvlar" . – Samarqand: Zarafshon, 2017. 5. Ergashev U., Xolmatov N. "Tuproq va o‘simlik oziqlanishi" . – Toshkent: Universitet, 2019. 6. G‘ulomov S. "Tuproq degradatsiyasi va uni tiklash masalalari" . – Toshkent: Ekosan, 2020. 7. FAO (BMT Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti) "Tuproq resurslaridan samarali foydalanish" . – Rim, 2018. 9. Brady, N.C., Weil, R.R. "The Nature and Properties of Soils" . – 15th Edition, Pearson, 2016. 10. Foth, H.D. "Fundamentals of Soil Science" . – 8th Edition, John Wiley & Sons, 1990. 11. Sparks, D.L. "Environmental Soil Chemistry" . – 2nd Edition, Academic Press, 2003. 12. Wild, A. "Soils, Land and Food: Managing the Land during the Twenty-First Century" . – Cambridge University Press, 2003. 13. White, R.E. "Principles and Practice of Soil Science" . – 4th Edition, Blackwell Publishing, 2006. 14. Hillel, D. "Soil in the Environment: Crucible of Terrestrial Life" . – Academic Press, 2007. 15. Marschner, P. "Marschner’s Mineral Nutrition of Higher Plants" . – 3rd Edition, Academic Press, 2011. 16. FAO. "World Soil Resources Report" . – Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2015. EKSPERT XULOSASI 35 O‘zbekiston Milliy Universiteti Biologiya va Ekologiya fakulteti Tuproqshunoslik kafedrasi 3-kurs talabasi Raximova Shahnozaning_______________________________fanidan __________________________________________________________ ______________________________________ mavzusidagi kurs ishiga EXPERT XULOSASI Baholash mezoni Maksimal baho Talabaga qo‘yilgan ball Adabiyotlar to‘plash va tahlil qilish 5 Mavzuga oid metodikalar bilan tanishilgani 5 Kurs ishini yozilishi (mazmuni) 5 Kurs ishini talab darajasida rasmiylashtirish 5 Xulosa, foydalanilgan adabiyotlar 5 Jami 25 Ekspert : ___________________________________________________ (ilmiy darajasi, ilmiy unvoni, F.I.Sh.) Sana : _____________ 36

kurs ishi, tuproqshunoslik,  tuproq tarkibi, tuproq minerallari, tuproqdagi ozuqa

Sotib olish