Turizm xizmatlarida marketing tadqiqotlarini amalga oshirish jarayonlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	239.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Turizm xizmatlarida marketing tadqiqotlarini amalga oshirish jarayonlari

Sotib olish

MAVZU: TURIZM XIZMATLARIDA MARKETING TADQIQORLARINI
AMALGA OSHIRISH JARAYONLARI.
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………....3
I.BOB. MARKETING TADQIQOTLARNING AHAMIYATI,
MAZMUNI VA SHAKLLARI……………………………………………….….5
1.1. Turistik korxonalarning marketing muhiti tadqiqoti ……………………….…5
1.2. Turizmda marketing tadqiqotlarining asosiy tamoyillari ………………….…13
1.3. Marketing tadqiqotlarining usul va shakllari Kuzatish, tajriba so‘rov, anketa-
so‘rov o‘tkazish ……………………………………………………………….…..16
II.BOB. BIRLAMCHI VA IKKILAMCHI MA’LUMOTLAR………….…..18
2.1. Turizmda marketing tadqiqotlarini o‘tkazuvchi bo‘limlar ……………….….18
2.2. Turistik mahsulot marketingini boshqarish …………………………….……26
2.3. Turistik bozorni marketing tadqiqotlari. Servis va turizm korxonalar
raqiblarning marketing tadqiqotlari ……………………………………………….29
XULOSA……………………………………………………………….……..….36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………...….…..37

KIRISH
Kurs ishining dorzarbligi: Marketing tadqiqotlar ma‘lumotlarni doimiy
to’plash qayta ishlash va tahlil qilishga asoslangan marketing yechimlarni qabul
qilish jarayonida noaniqlikni kamaytirish va xavf-xatarni minimallashtirishga
imkon beradi. Marketing tadqiqotlarining boshlang’ich nuqtasi bu yechimga
muhtoj bo’lgan muammoning xususiyatidan kelib chiqadigan maqsadlari va
vazifalarning aniq shakllanishi.
Kurs ishining vazifasi: Marketing tadqiqotlar jarayonida yechimga muhtoj
bo’lgan muammolar to’g’risida to’liq axborot olish uchun qo’yidagi
yondoShuvlarni birgalikda qo’llash zarur:
• korxonaning ishlab-chiqarish va savdo faoliyati natijalarni tahlil
qilish;
• rahbar va mutaxassislarni ekspertlar tekshiruvidan o’tkazish;
marketing vazifalar bajarilishini nazorat qilish.
Belgilangan muammolar aniq shakllangan va detallashgan marketing
tadqiqotlarning maqsadlarini bilishga imkon beradi. Aniq shakllangan maqsad
tadqiqotlarning bosh yo’nalishlar va hajmlarni tanlash uchun xizmat qiladi.
Tadqiqotning aniq vazifalarni shakllanishi maqsadni tushunishga ko’maklashadi va
uning aniqligiga olib keladi, ya‘ni noaniqlikni yo’q qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Tadqiqot muammosini, maqsad va vazifalarning
aniqlanishi ishchi bashorati ya‘ni marketing tadqiqotni o’tkazish orqali
tekshirishga oid bo’lgan o’rganiladigan hodisa va jarayonlar o’rtasidagi aloqalarga
va ahamiyatiga nisbatan bo’lgan tasavvurlarni shakllantirish imkoniyatini
ta‘minlaydi.
Bashorat o’rganiladigan muammo bilan bevosita bog’liq bo’lishi va uning
yechimi uchu nasos bo’lib xizmat qilishi kerak. Bundan tashqari, uni empirik
material asosida tekshirish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Bashoratning ikkita
turi mavjud:
3

1) bayon qiluvchi bashoratlar bu o’rganiladigan ob‘ektlar, hodisa va
jarayonlarning muhim xossalari va tavsiflari to’g’risidagi asosiy tahminlar.
2) tushuntiruvchi bashoratlar dalillar va xodisalar o ’ rtasida bo ’ lgan
aloqalar va sababli - oqibatli bog ’ lanishi to ’ g ’ risidagi asosiy tahminlar .
Ishchi bashorat tadqiqot uchun zarur bo ’ lgan xilma - xil axborot
manbalaridan olish mumkin bo ’ lgan ko ’ rsatkichlar tizimini shakllantirishga imkon
beradi .
Axborot manbalarni ajratib olinishi zarur bo ’ lgan ma ‘ lumotlarni yuqori
tezlik va samarali olish uchun zarur bo ’ ladi . Tadqiqotchilar o ’ z faoliyatini odatda
ikkilamchi ma ‘ lumotlarni tahlildan boshlashadi ; agar ular yetarli bo ’ lmasa ,
birlamchi ma ‘ lumotlarni to ’ play boshlaydilar .
Axborot to ’ plami jarayoni aniq tuzilma asosida amalga oshiriladi . Vaqt va
qiymat cheklanganligi tufayli marketing tadqiqotlar odatda tanlov tavsilotga ega
bo ’ ladi . Butunlikni ifoda etadigan maqsadli guruh ( bosh butunlik ) ning ayrim
qismining tadqiqotini o ’ tkazish asosida butun guruhning yurish - turishi fikri va h . k .
to ’ g ’ risida xulosa berish mumkin .
Birlamchi axborotni tuplash jarayonida tanlash rejasini tuzish zarur , chunki
u tadqiqot oldida turadigan maqsad va vazifalariga javob beradi . Buning uchun
aniqlash kerak : tanlash tarkibini : kuzatuvchi ob ‘ ektlar butunligi ( iste ‘ molchilar ,
kompaniya xodimlari , dallollar va h . k .) ni ifoda etadigan tadqiqot ob ‘ ektini
aniqlash ;
• tanlash tuzilishini : uni aniqlashda odatda ikkita taxminiy va
determinallashgan yondoShuvdan foydalanadi . Taxminiy yondoShuv butunlikning
qanday unsuri bo ’ lmasin , u aniq tahmin asosida tanlanish mumkinligini ifoda etadi .
Amaliyotda eng oddiy va tarqalgan usuli bu oddiy tasodifiy tanlash , chunki bunda
butunlikning har qaysi unsuri tadqiqot uchun tanlashning teng taxminiga ega
bo ’ ladi .
Determinallashgan yondoShuv butunlikning unsurlarini tanlash qulaylik
(muloqat o’rnatish oddiyligi), yoki tadqiqotining qarori yoxud guruh tarkibi
(butunlikning vakillik unsurlari)ga asoslangan usullar orqali amalga oshirilishini
4

taxmin qiladi. Taxminiy tanlashning aniqligi yuqori, lekin u determinallashgan
usuldan ancha murakkab va qimmat:
Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikkita bob, to’rtta reja, xulosa va
foydalanil-gan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

I.BOB. MARKETING TADQIQOTLARNING AHAMIYATI,
MAZMUNI VA SHAKLLARI
1.1. Turistik korxonalarning marketing muhiti tadqiqoti
Tanlash hajmi, ya‘ni tanlanadigan butunlikning unsurlar miqdori (suroq
qilinadigan odamlar soni). Tanlash hajmi qancha ko’p bo’lsa, uning ishonchligi
Shunga yuqori va tadqiqot o’tkazish harajatlari qimmatlashadi. Lekin, yanada aniq
natijalari erishish uchun tanlash paytida ko’p odamlarni so’roq qilish talab
qilinmaydi. Tanlash tarkibi to’g’ri aniqlanganda, uning to’g’riligi, agar hajmi
butunlikning 1 % dan yuqori bo’lmasa ham, ta‘minlanishi mumkin.
To’plangan axborot tahlili uni o’rganish, har xil usul va uslublar
yordamida, hamda olingan axborot to’plamidan zaruriy ma‘lumotlarni ajratib
olishidan iborat.
Tadqiqot natijalarni tavsiya etish tahlil natijalaridan kelib chiqadigan va
qo’yilgan muammoni yechishga qaratilgan xulosa va tavsillarni ishlab chiqishdan
iborat.
Tadqiqot natijalari asosida mutanosib marketing tadbirlar ishlab
chiqariladi. Masalan, agar turistik mahsulot sotish hajmi pasayishning asosiy
sababini oliy sifatli xizmatlarni ko’rsatuvchi firma kabi turistik korxonaning obru-
e‘tibori yo’qligi bo’lganini ko’rsatsa, bunda marketing tadbirlarning eng tahminiy
yo’nalishi salohiyatli mijozlar uchun firmaning jozibali taasurotni shakllantirishda
namoyon bo’lar edi.
Marketing tadqiqotlar natijalari o’tkazilgan tadqiqotning mazmunini
qisqacha izohda yoki yuqori darajali ko’rgazma shaklda ifodalash mumkin.
Marketing vaziyatni yaxshilash esa asoslangan xulosa va tavsiyalardan iborat to’liq
ilmiy hisobot ko’rinishida namoyon qilish mumkin. Hisobotning tuzilishi qo’y
Marketing tadqiqotlarni yuritish jarayonining eng muhim bosqichi –
ularning aniq tashkil etilishi. Marketing tadqiqotlarni tashkillashtirish shakllari har
xil bo’lishi mumkin: O’z kuchi bilan tadqiqotlarni o’tkazish, chet kompaniyalarni
jalb etish yoki aralash yo’li bilan foydalanadi.
6

Marketing tadqiqotlarni o’z kuchi bilan yuritish faqat mahsus bo’limga ega
bo’lgan yirik firmalar eplashi mumkin. Kichik firmalar maxsus tashkilotga murojat
qilishi yoki ularni o’tkazish uchun boshqa korxonalar bilan birlashishi mumkin.
Xorijiy firmalarning asosiy qismi marketing tadqiqotlarni tashkil etishda aralash
shakldan foydalanishni afzal ko’radi. Odatda, chetdagi tashkilotlarga
iste‘molchilarni ommaviy so’rov qilish topshiriladi. Amaliyotda barcha obruyli
xorijiy firmalar bozorni o’rganish institutlari va (yoki) konsalting tashkilotlar bilan
hamkorlik qiladi.
Chetdagi tashkilotlar yordamida marketing tadqiqotlarni o‘tkazish
afzalliklari va kamchiliklari
Afzalliklari Kamchiliklari
 Mutaxassislarning kasbiy
mahorat;  kasbiy mahorat;
 tadqiqotlarni o’tkazish tajribasi;
 iste‘molchilarga nisbatan
betaraflik;  mutxassislar xizmatining yuqori
 qimmatligi
 tijorat siri saqlanishi
 kafolatlanmaydi
Marketing tadqiqotni tashkil etish shaklini tanlash qo’yidagi omillarga
asoslanadi:
• firmaning bozordagi ish tajribasi;
• tadqiqotchi xodimlarning borligi;
• xodimlarning kasbiy salohiyati;
• firmaning bozordagi holati va uning maqsadlari ;  firma bozor
faoliyatining strategiyasi va taktikasiga .
Marketing tadqiqotlar samaradorligini aniqlaydigan muhim omil bo ’ lib ,
bozorni majmuali o ’ rganish hisoblanadi .
7

1.2. Turistik korxonalarning marketing muhiti tadqiqoti
Turistik korxona marketingi muhiti mavzusiga oldin qisman e‘tibor
berilgan. Endi bu mavzuda bizlar turistik bozorda mavjud bo’ladigan vaziyatlar va
tashqi hamda ichki muhitning tahlilini o’tkazishga harakat qilamiz.
Turistlik korxona faoliyati sharoitlari butunligidan kelib chiqqan holda,
uning oldida bozor imkoniyatlari, ya‘ni faoliyatning imkoniy yo’nalishlari
ochiladi.
Bozor imkoniyatlarini aniqlashda marketing muhitining tahlili
ko’maklashadi.
U ikki asosiy yo’nalishda amal qilishi mumkin.
1. Tashqi muhit holatini va rivojlanish yo’nalishlarni o’rganish.
2. Turistlik korxona ichki salohiyati (ichki muhit)ning tahlili va
baholanishi. Firmaning tashqi muhiti o’zgarmagan holda yuzaga chiqadi. Firma
tashqi muhitga ta‘sir qila olmaydi va samarali faoliyati uchun unga (tashqi
muhitga) yondoshishi, doimo uning o’zgarishlarga e‘tibor berishi, oldindan
o’rganishi va o’z vaqtida javob berishga majbur.
Shuni aytib o’tish kerakki, servis va turizm sohasining korxonalari
korxonaning bevosita tashqi muhit bilan aloqa qilish tafsiloti va mazmuniga
sezilarli ta‘sir o’tkazishlari mumkin. U qo’shimcha imkoniyatlarni shakllanishida
va uning kelgusidagi hayotda tahdidlarni bartaraf qilishda faol qatnashishi
mumkin.Tashqi tahlilning asosiy vazifasi bugungi kunda yoki kelajakda firma
uchun vujudga keladigan imkoniyatlar va tahdidlarni aniqlash.
Korxona imkoniyatlari – sotish hajmi va foydani o’sishiga olib keluvchi
tashqi muhitning ijobiy omillari (yo’nalishlari va hodisalari).
Tahdidlar bo’lib tashqi muhitning salbiy omillari (yo’nalishlar va
hodisalar) hisoblanadi, chunki ular, korxonaning mos keladigan reaksiyasi
yo’qligidan foydalanib, sotish hajmi va foydani ahamiyatli darajada pasayishiga
olib kelishi mumkin. Muvaffaqiyatli marketing faoliyati uchun firma kelajakda ruy
beradigan qiyinchiliklarni hamda paydo bo’ladigan yangi imkoniyatlarni oldindan
bilishi zarur.
8

Tahdidlarga bardosh beri shva imkoniyatlardan to’liq darajada foydalanish
uchun, ular to’g’risida faqat bilimga ega bo’lish yetarli bo’lmaydi. Tahdiddan
xabardor bo’lib, unga qarshilik ko’rsatilmaslik mag’lubiyatga olib keladi. Shu
bilan birga, yangi imkoniyatlardan xabardor bo’lib, ularni amalga oshirish uchun
salohiyatga ega bo’lmaslik, ulardan foydalanish imkoniyatini yo’qotish demakdir.
Buning uchun ham marketing tadqiqot muhitning marketing tadqiqotlari
jarayonidagi tahdid va imkoniyatlari asosida turistik korxonalarning ichki muhiti
o’rganiladi. Firmaning ichki muhiti o’z mazmuni bo’yicha tashqi muhitning
intiqosi. Turistik korxonaning ichki muhiti – korxonaga aniq imij beradigan, uning
ichidagi sub‘ekt, ob‘ektlar va jarayonlarning butunligi, mohiyati bilan bu
tashkilotning xo’jalik mexanizmi, uning tarkibi.
U firmaga vaqtning ma‘lum davrida faoliyat yuritish imkoniyatni beradigan
salohiyatdan iborat.
Turkorxonaning salohiyati – bozordagi raqobat afzalliklarni ta‘minlaydigan
uning imkoniyatlari va yetuklarning birdamligi.
Ichki muhit tahlil ob‘ektlari qo’yidagilar bo’ladi:
• kadrlar (ularning salohiyati, malakasi; tanlash, o’qitish va lavozimdan
ko’tarish; mehnat natijalarni baholash va rag’batlantirish; xodimlar o’rtasida
munosabatlarni saqlash va mustahkamlash va h.k.).
• boshqarishni tashkillashtirish (kommunikatsiya jarayonlari; tashkiliy
tuzilmalar; me‘yorlar, qoidalar, mulojalar; huquq va majburiyatlarni taqsimlash;
buysunish bosqiligi);
• moliya (likvidlikni, foydalilikni ta‘minlash, sarmoya imkoniyatlarni
yaratish);
• marketing (turistik mahsulot strategiyasi; baho strategiyasi; savdo
strategiyasi; kommunikatsion strategiyasi);
Salohiyatli ichki kuchli va kuchsiz
tomonlari Salohiyatli tashqi imkoniyatlar
Muqobil moliyaviy resurslar Yangi bozor yoki segmentlarga
chiqis perspektivi
9

Iste‘molchilarda yaxshi obruy qozonish Ishlab chiqarishni kengaytirish
……………sardor saviyasi Assortimentni kengaytirish
Ishlab chiqarish va marketing
imkoniyatlardan samarali foydalanish Raqib firmalar egallagan obruyini
susaytirish
Harajatlar sohasida afzallik Bozor hajmining kengayishi
Ishonchli va mahoratli menejment Bozordagi tusiqlarni kamaytirish
Yangi mahsulot turlarini ishlab
chiqarish tajribasi Boshqalar
Boshqalar
Rivojlanishda aniq strategiyalar yo’qligi Yangi raqiblarning paydo bo’lishi
Kuchsiz moliyaviy salohiyat Bozor kengayishi darajasining susayishi
Zarur bo ’ lgan kasbiy
mahoratning yo ’ qligi Iste‘molchilar didi va afzal
ko’rishnin o’zgarishi
Tovarlarni yangilash sohasida orqada
qolish Salbiy demografik o’zgarishlar
Firma o’z (ichki) salohiyatini tahlili uning kuchli va kuchsiz tomonlarni
aniqlash, ularning tashqi muhiti omillari bilan bog’liqligini baholash imkoniyatini
yaratadi.
Kuchli tomonlari bu firmani raqiblardan ustun qiladigan obruyi va
afzalliklari .
Salbiy tomonlari bu korxonaning to ’ g ’ rilashga muhtoj bo ’ lgan kamchiliklari ,
aks holda , raqiblar ulardan o ’ z afzalliklari sifatida foydalanishi mumkin .
Amaliyotda korxonaning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash uchun bir
nechta yondoShuv ishlatilishi mumkin :
• ichki yondoShuv – tahlil asosida korxona tajribasini va xodimlarning
fikrini aniqlash ;
• tashqi – raqiblar bilan taqqoslash asosida;
• me‘yoriy – ekspert va maslahatchilar fikrlari asosida aniqlash.
10

Turistik korxonaning kuchli va kuchsiz tomonlari, uning imkoniyatlari va
tahdidlar ro’yxati
Imkoniyatlar va tahdidlar kuchli va kuchsiz tomonlarning imkoniyat ruyxati
tuzilgandan so’ng, ularning o’rtasida bo’lgan aloqani aniqlash zarur bo’ladi.
Marketing muhiti tadqiqotining asosiy maqsadi turistik korxona marketing
imkoniyatlarini aniqlashdan iborat. Moddiy seziladigan aktivlar – bu korxonaning
jismoniy va moliyaviy resurslari (asosiy fondlar, pul mablag’lari va boshq.).
Nomoddiy (sezilmas) aktivlar – bu, odatda, korxonaning sifat tafsilotlari:
korxona obru-etibori, xodimlar malakasi va h.k.
Raqobat afzalliklarni aniqlayotganda iste‘molchilar talabiga buysunish kerak
va mijozlar raqib afzalliklarni zarur deb qabul qilishida ishonch hosil qilishi kerak.
Ko’p hollarda qo’yidagi vaziyat sodir bo’ladi: korxona aniq raqobat afzalliklarga
ega bo’lsa, ham, ammo ular to’g’risida iste‘molchilar bilimga ega emas, deb fikr
yuritadi. Raqobat afzalliklari raqobatbardoshlikning omillari, ya‘ni boshqa
korxonalar bilan raqobat kurashida qatnashish qobiliyati bo’lib xizmat qiladi.
Marketing imkoniyatlarni aniqlash uchun SWOT – tahlil (ingliz so’zlardan
tashkil topgan qisqartiruv: strength, ulaknesses, opportunities, threats, ya‘ni – kuch
imkoniyat, sustlik, tahdid) nomini olgan ya‘ni tashkilotning kuchli va sust
tomonlari, imkoniyat va tahdidlarning tahlili demakdir.
11Juda tor bo’lgan assortiment Iqtisodiyotning
susayishi
Bozorda salbiy yoki
yetarlicha
shakllanmagan obru - e ‘ tibor Valyuta ayirboshlash
o’zgarishlar kurslarida salbiy
Mahsulotlar harakatlanishining
kuchsiz tizimi Davlatning salbiy
siyosati
Yuqori tannarx Boshqalar
Boshqalar

Usul matritsasidan foydalanishni nazarda tutadi. U qo’yidagicha izohlanadi.
U «KIM» maydoni tashqi muhitda vujudga kelgan imkoniyatlardan foyda ko’rish
uchun korxonaning kuchli tomonlaridan foydalanish imkoniyatini beruvchi ijobiy
marketing imkoniyatlarni ochib beradi.
«SLI» maydoni vujudga kelgan imkoniyatlar hisobidan korxonaning sust
tomonlarni bartaraf etishga ko’maklashadi. Tahdidlarni yo’q qilishda korxonaning
quvvatidan foydalanish imkoniyatini «KTA» maydoni tahmin va nihoyatda,
korxonaning holati uchun «SAT» maydoni jozibasiz va qo’rqinchli bo’ladi, chunki
tahdidlar ta‘siri ostida korxona o’z o’rnini yo’qotishi mumkin.
Matritsadan foydalanganda imkoniyatlar va tahdidlarning boshqa tomonga
o’tishini ham hisobga olish kerak. Shunday, ishga solinmagan imkoniyat, agarda
uni raqib ishlatsa, tahdidga aylanishi mumkin. Aksincha, bartaraf etilgan tahdid
firmaga qo’shimcha kuchli tomonga aylanishi mumkin.
SWOT – tahlil matritsasi
Shunday qilib, tahdid va imkoniyatlarni tahlili korxonaning ichki resurslar
va imkoniyatlarni baholashga ko’maklashadi, tashqi muhit o’zgarishi
yo’nalishlarini va korxonaning bu o’zgarishlarga moslaShuv darajasini aniqlab
beradi.
12

1.2. Turizmda marketing tadqiqotlarining asosiy tamoyillari
Marketing tadqiqotlarning samaradorligi va natijaviyligi bir qator
tamoyillarga e‘tibor berishga asoslangan.
Turistik firmalar ikki xil tadqiqot o’tkazishi mumkin:
1) Turistik bozorda ruy beradigan barcha o’zgarishlarni va rivojlanish
yo’nalishlarni aniqlash maqsadida doimo o’tkaziladigan joriy tadqiqot;
2) Turistik bozordagi o’zgarishlar tahlilini tekshirish yoki tahlil qilish
maqsadida bitta aniq vaziyatni o’rganish.
Turizmdagi tadqiqotlar har xil shakllarda namoyon bo’lishi mumkin: -
oddiylardan boshlab murakkablarigacha;
- dalillarni to’plashdan boshlab majmuali matematik
modellarni
qo’llashgacha;
Tadqiqot tarkibining har aniq vaziyatda o’ziga xos bo’lishiga qaramasdan,
uning beshta majburiy bosqichlari to’g’risida aytib o’tish kerak.
- boshqaruv muammosi;
Marketing tadqiqotlari jarayoni
Marketing tadqiqotlar tamoyillari, tadqiqot muammolari, maqsadlari va
vazifalarini keng ravishda aniqlash hamda ishchi bashoratni shakllantirishdan
iborat. Turistik korxonaning marketing imkoniyatlari deganda , raqibdan ustunlikni
ta ‘ minlaydigan korxonaning marketing harakatlarni jozibali yo ’ nalishlarni
tushunish kerak .
Servis va turizm korxona raqiblarning afzalliklarini – bu moddiy va
nomoddiy aktivlar , hamda turistik korxona uchun strategik jihatdan muhim bo ’ lgan
va unga raqobat ko ’ rashida ko ’ maklaShuvchi faoliyat sohalari . Tashqi muhit
tahlili:
13

Turistik korxonani raqiblarning afzalliklarini aniqlash Oldindan o’rganish
bu kelajak to’g’risida axborot olish. Kon‘yukturani oldindan o’rganish – omillar
uchta guruhini tahil qilish yo’li bilan amalga oshiriladi:
• ob‘ektiv guruh (aholi daromadlari, demografik vaziyat, siyosiy vaziyat
va boshq);
• sub‘ektiv (psixologik xususiyatlari, milliy urf-odatlar va boshq.);
• maxsus (turmahsulot assortiment iva narxi, sayohat ob‘ektining
jozibaligi va arzon – qimmatligi, korxona obruyi va h.k.).
Kon‘yukturani prognozi odatda qisqa muddatli bo’ladi, chunki faqat ma‘lum
chegaralarda bozor holati harakatini ifodalash mumkin.
Prognoz qilganda axborot tafsiloti mezoni asosida usullarning uchta sinfi
belgilanadi:
1. Dalilografik; 2. Evristika;
3. Aralash.
Dalilografik, ya‘ni sifatli usullar. Bu usullar prognozlash ob‘ekti o’tmish va
hozirgi davrda rivojlanishi to’g’risidagi haqiqiy axborotga asoslanadi. Asosan ular
qidiruv prognozlashda, ya‘ni bugungi kundan kelajakgacha bo’lgan prognozlash
ishlatiladi. Dalilografik usullar o’rtasida prognozlash ob‘ektining dinamik
qatorlarini o’rganuvchi statistik usullar alohida e‘tiborga ega bo’ladi.
Evristik yoki sifat usullari. Prognozlash ob‘ekti to’g’risida mutaxassis –
ekspertlarning bilimlaridan foydalanishga va ob‘ektning kelgusida rivojlanishi
(yurish-turishi) to’g’risida ular finlarni umumlashtirishga asoslanadi. Shuning
uchun ular, odatda, ekspert usullari, deb ataladi. Ekspert usullari ko’pincha
sakrashlar ruy beradigan jarayonlarni me‘yoriy prognozlashga mos keladi. Ulardan
eng ma‘lum bo’lganlar bu «Aql xujumi» va «Seniktika».
Aql xujumi usuli muammoni guruhiy mulohaza qilishda ishtirokchilar
g’oyalarini umumlashtirishga asoslanadi. Bu asosda muammoni ko’tilmagan
yechimga olib keladigan fikrlar zanjirchalari paydo bo’ladi. Yig’ilish vaqtida
olingan g’oyalar banyonnomaga kiritiladi, keyin baholanadi. Aql hujumi usuli
amalga oshirishning ko’pgina variantlarga ega.
14

«Seniktika» prognozlashning sezgi – ijodiy usuli hisoblanib, har xil,
oldindan bir – biriga mos kelmaydigan unsurlarning birlaShuvidir. Bu usulda
faoliyatning har xil sohalardan taklif etilgan mutaxassislar oldindan yaratgan o’z
g’oyalari bilan ekspertlar baholashda qatnashadi. Undan keyin g’oyalarni bir-
biridan ajratib, aniq belgilangan, ko’pchilikni o’ziga tobe etgan g’oya qabul
qilinadi.
Delfa usuli ekspertlarni so’rov qilishda eng ommaviy va samarali bo’ladi.
U qo’yidagi xususiyatlarga ega:
• birinchi bosqichda har bir ekspert alohida ishlaydi;
• ekspertlar so’rovi bir nechta bosqichda olib boriladi;
• har bir o’tgan bosqichdan keyin ekspertlar bir-birini bilmagan holda
va baholarning minimal hamda maksimal darajalarini keng isbotlash asosida ular
boshqa ekspert baholari bilan tanishtiriladi.
Aralash usullarga ekspert usuli bilan bir qatorda dalilografik dastlabki
axborotni ham o’z ichiga olgan aralash axborot asoslari kiradi.
Prognozlashning murakkab masalasi bo’lib, bir usul yordamida
yechilmaydigan yangi tovar sotish hajmini oldindan bilish hisoblanadi. Marketing
tadqiqotlarni yuritishda yangi tovarning dastlabki, aytaylik, uch yil ichidagi
sotilgan hajmlari baholanadi. Bu maqsadda eksport usullari, so’rov usullari,
nazorat bozordagi savdo olib borilishi kabi usullar qo’llanilishi mumkin.
Marketing bo’yicha mutaxassislar bilan shakllangan ekspert baholari
dastlabki tahlil bosqichida to’plangan raqiblar savdosi, salohiyatli bozor o’lchami,
umumiy talab, bozordagi har xil markadagi tovarlar ulushi, savdo aloqalarga kirish
qulayligi va boshq. ma‘lumotlarga asoslanadi.
Agar axborot yetarli bo’lmasa, u salohiyatli iste‘molchilarni savdogar,
yetkazuvchilar, imkoniyat bo’lsa, raqiblarni to’g’ridan-to’g’ri so’rash yo’li orqali
to’planadi. Bozorni tekshirish haridorlarning haqiqiy bozordagi xulqini kuzatish
jarayonidagi nazorat yangi tovarlar salohiyatli savdo hajmini baholashga
ko’maklashadi. Bu usullar, odatda birga qo’llaniladi. Aytib o’tilgan yoki boshqa
15

yondoShuvdan foydalanib, marketing xizmati tovarni sotuvga chiqarish uchun
yangi tovar kelgusi savdo hajmini o’rnatishi kerak.
1.3. Marketing tadqiqotlarining usul va shakllari Kuzatish, tajriba
so‘rov, anketa-so‘rov o‘tkazish
Prognozlash jarayonining yakuni bo’lib, prognoz, ya‘ni oldindan bilish –
og’zaki, matematik, chizma yoki boshqa shaklda belgilangan, ma‘lum kelgusi davr
mobaynida turfirma o’zini yoki turistlik sohaning, hamda muhitning imkoniy
holati to’g’risidagi fikrlar bo’ladi.
Kon‘yukturani prognozlar turlariga nisbatan yondashish har xil bo’lishi
mumkin. Bozordagi vaziyatni to’liq aks etish uchun ssenariy xizmat qiladi.
Ssenariy – bu kelajakni bayon etish. Unda xodisalarning taxminiy
rivojlanishi, ularni amalga oshirish imkoni belgilanadi. Vaziyatni oldindan bilish,
odatda rivojlanish taxminiy variantlarning aniq soni bo’lishi buning uchun prognoz
bir nechta ssenariylardan iborat bo’lishi ularni amalga oshirish uchun har xil
erkinliklar yaratish kerak. Ssenariyning eng ishonchli turi asosiy sifatida qabul
qilinadi va uning asosida joriy yechimlar qabul qilinadi.
Ssenariy va prognoz o’rtasida ma‘lum farq bor. Prognoz maxsus vaziyatni
oldindan bilishga qaratilgan fikr bo’lib, uning afzalliklarini yoki kamchiliklarni
qabul qilinishi yoki bartaraf qilishga asoslanadi. Ssenariy esa bu prognozlarning
qaysi turlari yaratilgan bo’lishini aniqlaydigan vosita. Kon‘yukturani
prognozlarning asosiy ob‘ektlari, bu:
• firma o ’ z mahsulotini sotadigan bozor hajmining o ’ lchami va
harakatchanligi ;
• tovar (firma) ulushi.
o Kuzatish, tajriba so‘rov, anketa-so‘rov o‘tkazish
M а rk е tingd а birl а mchi ах b о r о tni о lish uchun t а dqiq о tl а r o‘tk а zishning
kuz а tish, sin о v, s а r а l а sh, so‘r о v k а bi uslubl а ri m а vjud bo‘l а di.
Kuz а tish uslubi. Bu usul а n а litik usul bo‘lib, uning yord а mid а
ist е ‘m о lchil а rning х ulq- а tv о ri o‘rg а nil а di v а h а mk о rligi а m а lg а о shiril а di.
M а s а l а n, do‘k о nd а bir о r-bir t о v а rning s о tib о linish miqd о ri yoki ха rid о rl а r
16

о qimining h а r а k а ti kuz а til а di h а md а m а ‘lum t о v а rl а rning m а vjudligini yozish
qo‘ll а nil а di.
Ist е ‘m о lchil а rning em о si о n а l t а ‘sirg а bo‘lg а n j а v о bini а niql а sh uchun
kuz а tishning t ех nik v о sit а l а ri qo‘ll а nil а di. Bund а h о dis а l а rning s а b а bl а ri
tushuntirilm а ydi. Shu bil а n birg а , vizu а l kuz а tishl а rning n а tij а l а ri t а dqiq о t
r а hb а rl а ri t о m о nid а n tuzil а di, о ling а n ах b о r о t bir to‘pl а mg а k е ltiril а di h а md а
bul а r а vt о m а tl а shtirilg а n m ах sus а nk е t а l а rd а q а yd etil а di.
Sin о v usuli. Bund а о ldind а n ―h о l а tni yar а tish v‖ а о ling а n n а tij а l а rni
o‘lch а sh а s о sid а j а r а yon а m а lg а о shiril а di h а md а s а b а b-n а tij а viy а l о q а l а rni
o‘rg а nishd а ishl а til а di. M а s а l а n, t о v а rl а rni h а r х il o‘r а ml а rd а t а klif etishg а
ха rid о rl а rning j а v о bini o‘lch а sh v а m о difik а siyal а ng а n t о v а rning а n‘ а n а viy
t о v а rl а rg а nisb а t а n s о tilish miqd о rini b а h о l а sh qo‘ll а nil а di.
А yniqs а , sin о v usuli yord а mid а bir m а rt а lik t а vsifd а gi v о q еа l а r t а dqiq
qilin а di v а о ling а n m а ‘lum о tl а r umuml а shtirilm а ydi. Sin о vning k а mchiligi yuq о ri
ха r а j а tl а r, sub‘ е ktiv t а nl а ng а n sh а rt-sh а r о itl а r, m а rk е ting r е j а si p а r а m е trl а ri v а
t а ‘sir et а dig а n h а mm а о mill а rni his о bg а о lish v а n а z о r а t qilish imk о nining
yo‘qligid а n ib о r а tdir.
S а r а l а sh uslubi. Bu ―f о kus guruhi ni m
‖ а qs а dli t а nl а sh (m ах sus t а nl а ng а n
1012 n а f а r r е sp о nd е nt, kishi) v а o‘rg а nil а dig а n mu а mm о ni h а r t о m о nl а m а
muh о k а m а qilishd а n ib о r а t. Bund а mun о z а r а ning b о rishig а minim а l d а r а j а d а
а r а l а shil а di. ―F о kus guruh t
‖ о v а rning s а l о hiyatli ist е ‘m о lchil а ri, mu а yyan
ijtim о iy guruh v а kill а ri, ―fikr е t а kchil а ri v
‖ а eksp е rtl а rd а n ib о r а t bo‘l а di. Shu
bil а n birg а , bund а yangi t о v а r, m а hsul о t g‘ о yasi, muk а mm а ll а shg а n o‘r а m,
r е kl а m а k о mp а niyasining unsurl а ri t е std а n o‘tk а zil а di.
So‘r о v uslubi. Bu е t а rli ko‘p s о nli r е sp о nd е ntl а r guruhining fikrini bilishni
ko‘zd а tutuvchi m а rk е ting t а dqiq о tl а rini o‘tk а zishning univ е rs а l usulidir. А s о s а n,
m а rk е ting t а dqiq о tl а rid а о g‘z а ki so‘r о vl а r, p о cht а о rq а li s а v о l-j а v о b qilish v а
t е l е f о n о rq а li int е rvyul а r ishl а til а di.
О g‘z а ki so‘r о vl а r sh ах siy mul о q о tg а а s о sl а ng а n bo‘l а di. Shu bil а n birg а ,
о g‘z а ki so‘r о vl а r yuq о ri ха r а j а tl а r v а m ах sus t а yyorl а ng а n int е rvyu е rl а rni t а l а b
17

et а di. А yniqs а , k о r хо n а l а r хо diml а rning bilimi, dunyoq а r а shi, ist е ‘m о lchil а rning
t а l а bl а ri, q о niqq а nlik d а r а j а si h а qid а m а ‘lum о tg а eg а bo‘lish v а o‘z o‘rnini
must а hk а ml а sh uchun so‘r о v o‘tk а z а dil а r.
А g а r so‘r о v erkin suhb а t sh а klini о ls а , bund а y so‘r о v int е rvyul а sh
his о bl а n а di. А g а r s а v о ll а r q а t‘iy b е lgil а ng а n sh а kld а qo‘yils а , bund а y so‘r о v
s а v о l-j а v о b bo‘l а di. So‘r о v yord а mid а о lin а dig а n ах b о r о tl а rning sif а ti ko‘p
jih а td а n so‘r о v b о sqichl а rining o‘tk а zilishig а b о g‘liq bo‘l а di.
So‘r о v v а r а q а l а rini ishl а b chiqishning eng mur а kk а b j а r а yonl а rid а n biri
s а v о ll а rni tuzish his о bl а nib, bund а quyid а gi t а l а bl а rg а ri о ya qilin а di:
- ах b о r о tning eng muhim jih а tl а rini а ks ettirish;
-ikki х il m а ‘n о likk а yo‘l qo‘ym а slik;
-j а v о b b е rish t а m о yill а ri imk о niyatl а rining bo‘lishi;
-so‘r а luvchil а rd а j а v о b b е rm а slik ishtiyoqini o‘yg‘ о tm а slik;
-so‘r а luvchil а rning ij о biy h а r а k а tl а rig а s а b а b bo‘lish;
-s а v о ll а rning m а zmunig а so‘r а luvchil а rning t а yyorg а rligi, m а ‘lum о ti v а
bilimi jih а tid а n m о s tushish.
18

II BOB BIRLAMCHI VA IKKILAMCHI MA’LUMOTLAR
2.1 Turizmda marketing tadqiqotlarini o‘tkazuvchi bo‘limlar
А yniqs а , h а r q а nd а y ilmiy t а dqiq о tl а rni o‘tk а zishd а m а ‘lum о tl а r о lish
uchun ах b о r о tl а rning ikkit а m а nb а i: birl а mchi v а ikkil а mchi ах b о r о t turl а rid а n
f о yd а l а nil а di.
Birl а mchi m а nb а l а r bu birinchi n а vb а td а o‘rg а nilishi z а rur bo‘lg а n m а vjud
m а ‘lum о tl а r bo‘lib, bu ko‘pchilik h о ll а rd а ko‘zd а tutilg а n t а dqiq о t
yo‘n а lishl а rid а n uz о q m а qs а dl а rd а yig‘il а di. Shuning uchun, ul а rni yangi
m а ‘lum о tl а r yig‘ish yoki birl а mchi m а ‘lum о tl а r bil а n to‘ldirish z а rur. Shuni а ytish
l о zimki, ах b о r о t m а nb а l а ri о r а sid а gi f а rqni ikki х il turli tushunch а : k а bin е tli (d е sk
r е s е arch) v а k а bin е td а n t а shq а rid а gi t а dqiq о tl а r (fi е ld r е s е arch) if о d а l а ydi.
Yuq о rid а k е ltirilg а nid е k, k а bin е tli t а dqiq о t ikkil а mchi m а ‘lum о tl а rni
yig‘ish m а qs а did а k а bin е td а n t а shq а rid а gi t а dqiq о tl а rd а n о ldin o‘tk а zil а di.
Chunki, bu z а rur ах b о r о tl а r v а ul а rni tiziml а shtirish z а rur h о ll а rd а m а vjud bo‘l а di.
Bund а n t а shq а ri, ushbu t а dqiq о tl а r t е kshirish yoki eksp е rim е nt o‘tk а zish d а v о mid а
m а ‘lum о tl а rning о linishini а niql а b b е r а di.
Shuningd е k, ах b о r о t b о sm а m а t е ri а ll а r ах b о r о t m а nb а i sif а tid а о s о n v а
to‘g‘ri f о yd а l а nilg а n h о ld а v а qt v а pul m а bl а g‘l а rini t е j а shg а h а m о lib k е l а di.
M а rk е ting t а dqiq о tl а rid а bund а y h о ll а rd а mij о zl а r v а ха rid о rl а rning q а t‘iyatliligi,
qiziqishl а ri, ishtiyoql а rid а gi o‘zg а rishl а r, m а mnunligi v а Shung а o‘ х sh а sh
yo‘n а lishd а gi t а dqiq о tl а r o‘tk а zil а di. Bil а mizki, m а rk е tingd а t а dqiq о tl а rning
yo‘n а lishl а ri d о im о k е ng а yib b о r а di.
Bund а , quyid а gi yo‘n а lishl а rd а gi t а dqiq о tl а r eng muhim bo‘lib his о bl а n а di:
1. B о z о r sig‘imi v а uning s а l о hiyati
2. Аhоli dаrоmаdlаri
3. Istе‘mоlchilаrning хаtti-hаrаkаtlаri vа mоtivаsiyasi
4. Bоzоr ulushlаrining kоrхоnаlаr o‘rtаsidа tаqsimlаnishi
5. Rеklаmа vа uning sаmаrаdоrligi
6. Nаrх siyosаti vа nаrх egiluvchаnligi
7. Ахbоrоt оqimlаri
19

8. Tоvаr hаrаkаtining kаnаllаri
9. Ish fаоlligining tеndеnsiyalаri
10. Tоvаrlаr vа ishlаb chiqаruvchi kоrхоnаlаrning nufuzi
11. Qоnunchilik tоmоnidаn tаrtiblаshtirish vа chеklаshlаr
12. O‘tkаzilаdigаn tаdqiqоtlаrning uslubiyotlаri
13. Ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnishning аsоsiy jаrаyonlаri
14. Mаhsulоt vа kоrхоnаlаrning rаqоbаtbаrdоshligi
15. Jаmоаt аhаmiyatliligi vа аlоqаlаri
16. Mаrkеting infrаtuzilmаsi
Ko‘rinib turibdiki, yuqоridаgilаr аsоsidа bоzоr rivоjlаnishining
tеndеnsiyalаri vа jаrаyonlаri, uning sig‘imi, sоtilishlаr dinаmikаsi, rаqоbаtchilаr
fаоliyati, ijоbiy tоmоnlаri vа хаvf-хаtаrlаr tаdqiq qilinаdi. Shu bilаn birgа,
istе‘mоlchilаrni o‘rgаnish ulаr хаtti-hаrаkаtlаrining sаbаblаrini аniqlаshgа imkоn
bеrаdi. Bugungi kundа bоzоr shаrоitlаri kоrхоnаlаrgа uzоq muddаtli
strаtеgiyalаrni ishlаb chiqish, mаqsаdlаr, imkоniyatlаr vа rеsurslаrni аniqlаsh
jаrаyonigа jiddiyrоq yondаshishni tаlаb qilmоqdа. Bu ish rеjаlаshtirish аsоsidа
аmаlgа оshirilаdi vа undа muhim rоlni mаrkеting egаllаydi. Bu esа kоrхоnаdа
rеjаlаshtirish tizimini tаshkil etishgа zаmin yarаtаdi.
Mаrkеtingni rеjаlаshtirish bu mаrkеting mаqsаdlаrigа erishish uchun
mаrkеting rеsurslаrini tizimli tаdqiq qilish bo‘lib, bu vоsitа yordаmidа kоrхоnа
fоydаsigа tа‘sir qiluvchi ko‘pginа ichki vа tаshqi оmillаrni kuzаtib bоrаdi vа
nаzоrаt qilаdi. Nаtijаdа, ishlаb chiqаrishning dаvоmiyligi, rаsmiylаshtirish dаrаjаsi
vа rеjаlаshtirishni tаshkil qilish nuqtаi-nаzаridаn mаzkur jаrаyonlаr turli
kоrхоnаlаrdа turlichа tаshkil qilinаdi.
Shu bilаn birgа, tаlаbning hаjmi vа tuzilmаsi, tijоrаt оpеrаsiyalаrini
o‘tkаzishdа хаvf-хаtаrning dаrаjаsi yuqоri bo‘lgаn bоzоrlаrdа fаоliyat yurituvchi
kоrхоnаlаr ko‘prоq bоzоr vаziyati uchun ishlаb chiqilаdigаn vаziyatli rеjаlаrni
qo‘llаshgа аsоslаnаdilаr. Bundа rеjаlаshtirish jаrаyoni o‘zаrо bоg‘liq quyidаgi
unsurlаrdаn ibоrаt bo‘lаdi:
-tаhlil;
20

-rеjаlаshtirish;
-rеаlizаsiya vа nаzоrаt.
Bu jаrаyonlаr hаr qаndаy rеjаlаshtirish turlаri uchun univеrsаl bo‘lаdi. Shu
bilаn birgа, so‘nggi yillаrdа kоrхоnа аmаliyotidа biznеs-rеjаlаrni ishlаb chiqish
tоbоrа kеng tаrqаlmоqdа. Bundаy hоllаrdа kоrхоnаni rеjаlаshtirishning umumiy
tizimidа biznеs-rеjаning o‘rnini аniqlаsh mаqsаdgа muvоfiq bo‘lib, kichik
kоrхоnаlаr uchun bittа biznеs-rеjа tuzish mumkin vа ko‘pchilik kоrхоnаlаr uchun
biznеs-rеjаni ishlаb chiqish хo‘jаlik vа sоtish fаоliyatining rеjаlаridаn biri bo‘lib
hisоblаnаdi.
Turistik bozorni marketing tadqiqotlari
Turistlik korxona , o ’ z bozor imkoniyatlarini aniqlaganidan so ’ ng , uning har
biriga baho berishi zarur . Buning uchun bozor o ’ lchamini , o ’ sish salohiyati va
imkoniy foydani to ’ g ’ ri baholash hamda oldindan aytib berish kerak . Turistlik
bozorni tadqiqoti ikki yo’nalishda amalga oshiriladi:
1. Vaqtning berilgan fursatda u yoki bu o’lchamini baholash.
2. Oldindan o’rganiladigan miqdorlarni olish.
Eng avvalo bozordagi joriy vaziyat – bozor konyukturasi baholanadi, ya‘ni
turistlik mahsulotlarga bo’lgan talab va taklif nisbatini, hamda ularga o’rnatilgan
baholar darajasini, harakatini belgilaydigan omillar hamda sharoitlar o’trasidagi
o’zviy ta‘siri natijasi sifatida bozordagi ma‘lum vaqt ichida vujudga kelgan
iqtisodiy vaziyat.
Kon‘yuturani o’rganishda muhim vazifa – uning shakllanishiga ayrim
omillar ta‘siri hamda yaqin kelajakda asosiy, kon‘yukturani belgilovchi omillarni
aniqlashdan iborat bo’ladi.
Turistlik bozorning kon ‘ yukturasini quyidagilar tavsiflaydi :
• turistlik xizmatlarning talab va taklif nisbati;
• baholar darajasi;
• raqobat holati va bozorga kirish uchun tuo’siqlar;
• davlat tomonidan aniq bozorni tartibga solish darajasi;
• turistlik xizmatlar sotishni tijorat sharoitlari;
21

• talabning mavsumiy o’zgarishlar mavjudligi va boshq.
Turistlik bozor kon‘yukturasini o’rganish jarayoni ma‘lum tartibda amalga
oshirilishi kerak.
Turistlik korxonalar uchun bozorning kelajakda rivojlanishi va korxona
faoliyati strategiya hamda taktikasini yaratish uchun asos bo’lib, xizmat qiladigan
kon‘yuktura prognozini tuzish katta qiziqishga mansubdir.
Umumiy holatda pul ifodasidagi joriy bozor talabi (Q) qo’yidagicha chiqarish
aniqlanadi:
Q = n x g x p,
qayerda: n – umuman bozorda yoki aniq mintaqa bozorida tovarning bu
turini oluvchilar soni:
g – o’rganiladigan vaqt ichida haridor bajargan haridlar soni; r – Shu
tovarning o’rtacha narxi.
Bu formula asosiy hisoblanadi, ammo tovarlarning aniq turlari berilganda,
bu tovarlarga bo’lgan talabni belgilaydigan qo’shimcha omillarni ham inobatga
olish kerak.
Tasavvur qilaylik, ma‘lum hududda turistlik mahsulotga bo’lgan talabning
salohiyatini aniqlash zarur. Ma‘lumki, bu hududda 300 ming aholi yashamoqda.
Yana tasavvur qilaylik, bu holatda maqsadli o’rtacha miqdordan yuqori bo’lgan 30
yoshdan 45 yoshgacha odamlar tashkil etadi. Axborot ma‘lumotlari asosida bu
guruhga tegishli odamlar soni aniqlanadi. Masalan, ular 10 ming kishi. Bu kishilar
tur sotib olishlari mumkin va uning narxi ularni qoniqtiradi. Demak, haridorlar
soni bo’yicha salohiyat aniqlanadi. Endi pul ifodasidagi salohiyat aniqlanadi.
Turistlik mahsulot qiymatidan kelib chiqqan holda turning o’rtacha narxi 600 doll.
Agar odamlar yilda hech bo’lmasa 1 marta sayohat qilishini tasavvur qilsak, bunda
bozor salohiyatini pul ifodasida aniqlasa bo’ladi.
Q = 10000 x 1 x 600 = 6mln. g.
Bu usullarni kamchiligi Shundaki, u turistlik korxonaning raqobat muhitini
hisobga olmaydi.
22

Joriy bozor talabi odatda, me‘yoriy usul asosida aniqlanadi. Bu usul bir qator
me‘yorlar va ulush ko’rsatkichlaridan foydalanish asosida bozor salohiyatini
baholashda qo’llaniladi. Masalan, hisobot me‘yoriy va statistika axborotlari
asosida qo’yidagilar aniqlangan:  ma‘lum shaharda barcha firmalar bilan sotilgan
turistlik xizmatlar hajmi:
18000 yo’llanma;
 xizmatlarni tavsiya etadigan firmalar ulushi: 75 %
Bozorning taxminiy salohiyati: 18000 yo’llanma x 0,75 = 13500 yo’llanma.
Agar firma maqsadi bozor ulushini 40 % - ga yetkazish bo’lsa, bu shaharda
tovar sotish hajmi (firma uchun joriy bozor talabi) 5400 yo’llanmagacha
yetkazilishi kerak.
Bu usulning kamchiligi – mutanosib me‘yorlarni va ulush ko’rsatkichlarni
topishdadir. Ularni topishda maxsus tadqiqotlar o’tkazilishi zarur bo’ladi. Ayni bir
vaqtda ko’rinib turibdiki, har bir ko’paytirishdagi hato yangi bosqichga va yakun
natijasiga o’tadi. Buni bartaraf etish uchun, bir nechta taxminiy o’lchamlardan
foydalanib, bitta baho o’rniga, ancha bahoga erishish mumkin. Har qaysi vaziyatda
bu usulni boshqa analitik usullar bilan birgalikda qo’llash kerak.
Talabni yanada chuqurlashtirilgan tahlili sotish hajmiga va ularning nisbiy
ta‘sirini aniqlashga ta‘sir etuvchi muhim real omillarni aniqlashga qaratilgan.
Narxlar, daromad darajasi iste‘molchilar tarkibi va mahsulot harakatining ta‘siri
kabi omillar, odatda tez-tez tahlil qilinadi. Bunday tahlilni o’tkazilayotganda
matematik – statistika usullari keng miqyosda qo’llaniladi.
Shunday qilib, talabni aniqlaganda ilg’or idikator usuli qo’llanilishi mumkin.
Ilg’or indikatorlar – o’rganadigan ko’rsatkich yo’nalishida o’zgaradigan, ammo
undan vaqt bo’yicha ilgari rivojlanadigan, ko’rsatkichlar yoki ularning vaqt
qatorlari. Masalan, turmush darajasi ko’rsatkichlarning o’sishi talab o’sishi
ko’rsatkichidan ustun bo’ladi.
Demak, turmush darajasi ko’rsatkichlar o’zgarish harakatini o’rgana turib,
aniq mahsulotga bo’lgan talab ko’rsatkichning taxminiy o’zgarishi to’g’risida
xulosaga erishish mumkin.
23

Bozor salohiyatini baholashda harid qobiliyati indikatorlari tez-tez
qo’llaniladi. Bundan maqsad bozor jozibaligini uning har qanday salohiyatini uchta
asosiy tarkibiy qismlarning o’rtacha tortilgan miqdori asosida o’lchashdan iborat:
• iste‘mol qiluvchi birliklari miqdoridan; harid;
• iste‘mol qiluvchi birliklarning qobiliyatidan;
• bu iste‘mol qiluvchi birliklarning harajat qilishga tayyorgarligidan.
Bozor tahlilida muhim o’rinni bozor hajmi aniqlanishi egallaydi, chunki
tahmin etiladigan talab hajmi rejalashtirish jarayonini bosh nuqtasi bo’lib
hisoblanadi.
Turistik bozor hajmi – turistlik mahsulotini «yutish» qobiliyati, ya‘ni
ma‘lum davr ichida (odatda, bir yil) mavjud bo’lgan narx va takliflar asosida
alohida turlar, turizm xizmatlar sotishning imkoniy hajmi.
Turistlik bozor hajmi aholi to’lov qobiliyati hajmi, narxlar darajasi va
turistlik taklif hajmiga bog’liq.
Turistlik bozorning salohiyatli va haqiqiy hajmini ajratish kerak. Bozorning
salohiyatli hajmi mavjud xizmat turiga bo’lgan to’lov qobiliyati bilan aniqlanadi;
haqiqiy hajmi esa ma‘lum davr ichida sotilgan xizmatlar hajmi bilan.
Bozor hajmi va o’zagrish yo’nalishlari to’g’risida axborotga ega bo’lgan
firma u yoki bu bozorning afzalligini baholash imkoniga ega bo’ladi. Agar bozor
hajmi kichik bo’lsa, bozorga kirish va unda faoliyat yurgizish harajatlari
qoplanmasiga mumkin. Inobatga olish kerakki, agar bozor hajmi katta bo’lsa,
demak bunday bozorda kuchli raqobat, raqiblar xizmatidan iste‘molchilar yuqori
darajada minnatdor bo’lishi hamda boshqa omillar ta‘sirini hisobga olgan holda u
yoki bu bozorni tanlash yechimini ehtiyojlik bilan qabul qilish kerak.
Marketing tadqiqotlar amaliyotida boshqa ko’rsatkich bozorni ulushi ham
keng qo’llanilmoqda. U turistlik korxona xizmatlarni sotish hajmining berilgan
bozorning salohiyatli hajmiga bo’lgan nisbatidir. Bozor umumiy ulushi
K V R N

bu yerda,
24

K – (iste‘molchilar kelishi) – foizda hisoblangan iste‘molchilar soni,
haridorlarning umumiy miqdoriga nisbatan kompaniyada tovarni harid qiluvchilar
soni;
B – betaraflik (iste‘molchilar betarafligii) – barcha kompaniyalarda haridlar
umumiy soniga kompaniyada bo’lgan haridorlar soni nisbati (foizda);
R – iste‘mol qulayligi – tarmoqdagi o’rtacha kompaniyada o’rtacha
haridlarda foiz hisobida olingan kompaniyada haridning o’rtacha miqdori.
N – narx qulayligi – barcha kompaniyalarning o’rtacha narxidan foiz
hisobidan olingan kompaniyadagi o’rtacha narx.
Turistlik bozorni oldindan o’rganish (prognozlash) turistik firma strategik
marketingning muhim qismi hisoblanadi. Talabni prognozlash xizmatlarni ostishda
bo’lgan talabni oldindan bilishga imkon beradi. Aniq miqdoriy prognozga ega
bo’lgan firma eng ma‘qul savdo strateiyasini yaratishi mumkin, chunki firmani
strategik maqsadlarga erishishiga eng aniq va rejalashtirilgan holda qaratilgan
bo’ladi. tadqiqotlarini o‘tkazuvchi bo‘limlar
Raqobat bu ma‘lum sohada bir xil maqsadga erishish uchun ayrim yuridik
yoki jismoniy shaxslar (raqib)lar o’rtasida ko’rash.
Turistlik firma raqobat muhitining xususiyatlari bozor rivojlanish darajasini,
unda ishlash murakkablash, ko’pgina marketing tafsilotlar: sotish hajmi va
sharoitlari, narxlar, reklama usullari, savdoni rag’batlantirish belgilab beradi.
Raqobat ko’rashiga turizm sohasida ko’pgina omillar o’z ta‘sirini o’tkazadi.
1. Raqib firmalar soni ko’paysa va ular o’lcham hamda imkoniyatlar
nuqtasi nazaridan nisbatan mutanosib bo’lsa, kurash kuchayadi.
2. Agar turmahsulotga bo’lgan tala basta-sekin o’sib borsa, raqobat
kuchayib boradi. (Bozor tez rivojlansa, kurash susayadi. Chunki hammaga o’rin
yetadi, aksincha, bozor o’sishi susaysa, korxonalar bozor ulushi uchun kurash
boshlaydi).
3. Turistlik bozoridagi raqobat kuchayishi ruy beradi, chunki turistlik
xizmatlarga talab mavsumiy o’zgarishlarga buysinadi, Shu tufayli firmalar, odatda
25

narxni pasaytirishga va sotish hajmini oshirish maqsadida, boshqa harakatlardan
foydalanadi.
4. Agar turistlik mahsulotlar yetarlicha tabaqalashgan bo’lmasa, raqobat
kuchayadi. 5. Raqobat qo’llaniladigan amallar samarasiga muvofiq holda
kuchayadi:
ularning samarasi qanchalik yuqori bo ’ lsa , boshqa firmalar ham unga intilib ,
harakatga kirishadi . Bu yerda raqiblar harakat tezligini va raqiblarning harakatini
to ’ g ’ ri baholash uchun ularning salohiyati to ’ g ’ risida axborotni o ’ rganish katta
ahamiyatga ega bo ’ ladi . Agar raqiblar asta - sekin yoki umuman harakat qilmasa ,
firma vaqtdan yutadi , raqiblar bunga bardosh bera olmaydilar . Bunday bilimga ega
bo ’ lish strategik harakatlardan salohiyatli samara olishda afzallik yaratadi .
6. Agar tarmoqdan chiqish raqobatni davom ettirishga nisbatan qimmat
bo ’ lsa , raqobat kuchayadi : chiqish uchun to ’ siqlar qancha yuqori bo ’ lsa ,
Shunchalik firmalar bozorda qolishga va imkoniyati boricha foyda kam bo ’ lsa ham
raqobat kurashida qatnashishga harakat qiladilar .
26

2.2. Turistik mahsulot marketingini boshqarish
Raqiblar marketing tadqiqotlarini uchta asosiy bosqichga bo’lish mumkin:
1. Raqobat muhitni marketing tadqiqotlari: raqobat kuchlarni tuzilishi va
harakatning tahlili.
Turistlik bozorda raqobat tafsiloti faqat o’ziga xos bo’lishiga qaramasdan,
barcha bozorlarda raqobat kurinishlari umumiylikka ega. Bu holat har xil
bozorlarda aniqlagan qonunlarni turistlik bozorda qo’llashga imkon beradi.
M. Porter turistlik korxona raqobat muhitini shakllantiradigan beshta kuchni
ajratib beradi.
Turistlik xizmatlar bozorida raqobat beshta ta’sirining modeli Eng
harakatchan raqobat tarmoqdagi turistlik korxonalar – ulgurji va chakana
turoperatorlar va turagentliklar o’rtasida ko’zatiladi. Bugungi kunda raqobat
darajasi yuqori. Rasmiy hisob-kitoblarga qaraganda, O’zbekistonda 500 dan ko’p
turfirmalar faoliyat yuritmoqda (norasmiy turistlik korxonalarni hisobga olmagan
holda). Ular mijoz uchun kurashadi, xizmat ko’rsatish sifatida faol raqobat ruy
beradi, kompaniyalar, odatda, turmahsulot narxini pasaytirish maqsadida tannarx
asosida ishlashadi.
Ommaviy turizmni asosiy yo’nalishlarida bozor egallab olingan, buning
uchun ham o’zlashtirib olingan bozorga turkorxonaning chiqishi juda qiyin. Shu
bilan birga, ayrim holatlardan tashqari, turmahsulotni o’ta ketgan tabaqalashgan
yoki noyob deb aytib bo’lmaydi. Mijozlarning savdo markasiga bo ’ lgan betaraflik
27
O‗rinbosar tovarlar
tomonidan raqobat

Turxizmatlarni
yetkazib
beruvchilarning
raqobat quvvati Tarmoqdagi
turistlik korxonalar
o‗rtasi dagi raqobat
Iste‘molchilar
( turistlar)ning
raqobat quvvati

Boshqa tarmoqlar tashkilotlar
tomonidan raqobat

haligacha juda past , 10 doll . tejash maqsadida mijoz kompaniyani almashtirishga
tayyor . Ilg ’ or joyni egallash uchun firma katta mablag ’ larga ( foyda me ‘ yoriga
nisbatan ), Shu jumladan obruyni oshiruvchi reklamaga muhtoj .
Boshqa tarmoqlar tashkilotlari tomonidan raqobat Shu tarmoqdagi
tashkilotlar mazkur tarmoqga kirish ehtimoli mavjud bo ’ lgan holatda ruy beradi .
Oxirgi vaqtda turizm bilan aloqador bo ’ lmagan boshqa sohalar tashkilotlarning
turistlik sohaga kirib kelishi ruy berdi . Turistlik biznes bilan yirik
aviakompaniyalar , banklar , sug ’ urta jamiyatlari , savdo uylari va sayohatlarni sotish
filiallarini ochgan yoki amaldagi turfirmalar bilan birlashadigan universal
magazinlar Shug ’ ullanadi . Ammo tashqi jihatdan bunday raqobat sezilmaydi ,
chunki turfirmalar turistlik mahsulotlarni sotish no ‘ anaviy shakllari tizimlarining
juda kuchli ta ‘ sir ostida bo ’ ladi .
Yetkazuvchilar raqobat quvvati – turoperator va turagentliklar mehmonxona ,
transport tashkilotlari , sayohat byurolarning asosiy iste ‘ mollari bo ’ lganligi tufayli
yetkazuvchilar ularning samarali faoliyatiga to ’ g ’ ridan - to ’ g ’ ri ta ‘ sir etishi mumkin .
Yetkazuvchilarning narx hokimligi , ularning soni kam bo ’ lganda , kuchayadi
va o ’ z narx shartlarini o ’ tkazadi . Bugungi kunda yetkazuvchilar ta ‘ sirini past deb
baholash mumkin . Chunki talab taklifga nisbatan past va yetkazuvchilar ham
turistlar ko ’ payishiga tarafdor bo ’ ladi .
Iste ‘ molchilar raqobat quvvati mahsulot narxiga mahsulotning ma ‘ lum
xossalari va tafsiloti ta ‘ siri orqali talabni aniqlash bilan belgilanadi .
Iste ‘ molchilarning narx hokimligi ular soni kam bo ’ lganda va o ’ z narxini o ’ rnatish
imkoniyatiga ega bo ’ lgan paytda ruy beradi . Bu, birinchidan, haridor talabi
pasayishi, ikkinchidan, biron - bir markaga sust aloqasi bo’lishi bilan bog’liq.
Haridor hokimligi o’rinbosar mahsulot bor vaqtda ham kuchayadi.
O’rinbosar tovarlar tomonidan raqobat, bunda firma bilan taklif etiladigan
mahsulot boshqa tashkilotlar ishlab chiqaradigan mahsulotlar bilan o’xshash.
Bugun o’zbek turtarmog’i va xizmatlari uchun faqat ikkita salohiyatli o’rinbosarlar
amal qilmoqda. Birinchi va eng jiddiy – bu g’arbiy turoperatorlar. Ular oxirigacha
28

yetkkzilgan texnologiyalar, kuchli qonun chiqaruvchi bazaga, past narxlarga
yuqori servis va mijozlarga sifatli xizmat ko’rsatish imkoniyatiga egadir.
29

2.3. Turistik bozorni marketing tadqiqotlari. Servis va turizm korxonalari
raqiblarning marketing tadqiqotlari
Qarama-qarshi firmalarni raqobatda joylashish tadqiqotlari. O’zaro
kelishaolmagan korxonalar raqobatda joylashishini tadqiqot qilishda eng avvalo
tahlil uchun kerakli bo’lgan axborotni to’plash zarur. Amaliyotda, odatda, amerika
olimi M.Porter taklif etgan va raqiblarga tasvir beruvchi to’rtta asosiy elementdan
iborat bo’lgan tadqiqotlar tartibi qo’llaniladi.
1. Kelajak maqsadlari. Raqiblar maqsadlarini tahlili raqiblarni o’z
joylashuvidan qoniqish darajasini aniqlashga imkon beradi, hamda amaldagi
joylashishni o’zgartirish bo’yicha qanday harakat qilishni oldindan ifodalab beradi.
2. Javob berish – maqsad modellari. Raqibning aniq harakatlarni
aniqlash murakkab bo’ladi, buning uchun raqiblarni hodisalar har xil rivojlanish
sharoitida, ularning marketing siyosatini tahlili asosida, ommaviy chiqishlari
paytida tashqi ko’rinishlarni o’rganish zarur bo’ladi.
3. Tahlilni muhim unsuri uzoq muddatli kelajakda raqibning taxminiy
harakatlarni tahlil o’tkazish imkonini beradigan joriy sttrategiyalarni aniqlash
hisoblanadi.
4. Raqiblarni o’rganishda keyingi qadam bu kuchli vas ust tomonlarni
baholashdan iborat. Uning asosida imkoniyatlari aniqlanadi.
Raqiblar imkoniyatlariga baho berishni qo’yidagi tartibda yuritish maqsadga
muvofiq bo’lar edi:
• bozorda raqobat kurashining eng muhim omillarni aniqlash. Bu
olimlarga korxonaning moliyaviy barqarorlik ko’rsatkichlari, faoliyat
egiluvchanligi, yangiliklardan foydalanish qobiliyati, xizmatlar sifati va h.k. lar
kiritilishi mumkin;  raqiblar imkoniyatlarning strategik ko’rinishlarni yaratish:
taqqoslashda ishtirok etuvchi barcha korxonalar darajasiga qarab ma‘lum ballar
miqdori beriladi, natijada kompaniya imkoniyatlarining ko’rinishi to’plami
yaratiladi;
30

Turistik korxona raqiblarning strategik ko‘rinishlari
Raqiblarning strategik ko’rinishlari raqiblarning harakatlarni oldindan
o’rganishda, ularning afzalliklari va kamchiliklarni o’rganishda ko’maklashadi.
Raqiblarning joylashuvini raqiblar afzalliklarni baholash asosida aniqlash mumkin.
Buning uchun har bir omilning ulushi aniqlanib, muhimligi hisobga olinadi
(ulushlar summasi 1 ga teng bo’lishi kerak). Bu usul har bir raqibning reyting
baholarni qushish yo’li bilan korxonalar raqobatbardoshligini aniqlashga imkon
beradi.
Raqib afzalliklarning
kategoriyalari Ulushi Baholana -
digan
korxona 1 raqib 2 raqib
Moliyaviy barqarorlik 0,2 5/1 5/1 4/0,8
Turmahsulot sifati 0,35 4/1,4 3/1,05 2/07
Savdoni tashkil etilishi 0,1 3/0,3 4/0,4 5/0,5
Turmahsulot bahosi 0,35 4/1,4 3/1,4 2/0,7
Jami: 1 4,1 3,85 2,7
Korxona raqobatbardoshligi uning tovar va xizmatlarni yaratish, ishlab
chiqish va sotish qobiliyati bilan aniqlanadi, tovar hamda xizmatlar
raqobatbardoshligiga bog’liq bo’ladi.
Tovar xizmatning raqobatbardoshligi korxona tijorat yutug’ini aniqlashda
muhim omil hisoblanadi.
Turistlik mahsulotning raqobatbardoshligi qo’yidagilar bilan aniqlanadi: 
sifat ko’rsatkichlari (mahsulotning foydali samarasi aniqlanadi);
 iqtisodiy ko ’ rsatkichlar ( iste ‘ molchi
bahosini aniqlash ) bilan .
Raqobatbardoshlikning eng aniq tafsiloti muhandis prognozlash usuli
yordamida olinishi mumkin . Bu baholash bir nechta bosqichlarda amalga
oshiriladi.
31

O ’ xshashlar guruhlarini shakllantirish va taqqoslash uchun asosiy
mahsulotni tanlash
Turistlik mahsulot raqobatbardoshligini baholash umumiy tartibi
Raqiblar faoliyatining tahlili munosib axborotni to’plashga imkon beradi. Ma‘lum
ko’rsatkichlar bo’yicha guruhlashgan raqiblar to’g’risida axborot strategik guruhlar
haritasini tuzishga imkon beradi va uning asosida turistlik tarmog’ida amal
qiladigan firmalarning nisbiy raqobat joylashuvini
tahlil qilishga ko’maklashadi.
Strategik guruh – raqobatga bir xil yondoShuvi va bozorda holati bir xil
bo ’ lgan , bir - biri bilan kurashadigan firmalar butunligi
Raqobat kurash holatini baholashga bozorda ishlaydigan raqiblar faoliyatini
tahlil qilinishi juda qiyin bo ’ lganligi ta ‘ sir qiladi . Buning uchun raqiblarning
qo ’ yidagi strategik guruhlari ajratiladi .
32Turistlik mahsulotga bo
‗ lgan talablarni shakllantirish va
baholanadigan yagona ko
‗ rsatkichlar ro
‗ yxatini aniqlash

Raqobatbardoshlik yagona ko
‗ rsa tkichlar
( ulushini ) ahamiyatini aniqlash

Baholanadigan va asosiy mahsulotlar ko‗rsatkichlari ahamiyatini
aniqlash

Baholanadigan va asosiy mahsulotlarning ya
gona ko‗rsatkichlarini
solishtirish

Baholanadigan mahsulot raqobatbardoshlikning
majmuali ko‗rsatkichni aniqlash

Baholanadigan mahsulot raqobatbardoshligi
to‗g‗risida xulosa

Raqiblarning strategik guruhlari

Yangi
korxonalar Kengaytiriladigan
korxonalar
Turistlik korxona raqiblarning strategik guruhlari
Har xil raqiblar darajasi har xil (chuqur, o’rtacha, yuzaki) bo’lgan tahlildan
o’tishi kerak. Firma faoliyatiga ahamiyatli ta‘sir ko’rsatadigan yoki ko’rsatishi
mumkin bo’lgan raqiblar salohiyatli raqiblarga nisbatan ko’proq (chuqurroq)
o’rganiladi. Lekin bozorga yaqinda kirgan «yangi firmalar» ham to’g’ri raqiblarga
nisbatan kam bo’lmagan tahdidni yaratishi mumkin.
Raqobat haritasini qurish uchun qo’yidagi ko’rsatkichlar qo’llaniladi:
• bozorda band qilinadigan bozor ulushi – ma ‘ lum vaqt birligida
mavjud bo ’ lgan statistik bahosi . F . Kotler va R . Ternerga binoan , bu ko ’ rsatkich
asosida raqobat muhitida firmalar joylashuvining to ’ rtta turini ajratish mumkin ;
• bozor sardorlari – bozorda katta ulushga egalik qilgan , o ’ zining
sardorligini doimo himoya qilishga majbur bo ’ lgan , doimiy innovatsiyalar orqali
birinchi o ’ rinni saqlash , raqobat afzalliklarni yaratishga majbur bo ’ lgan
turoperatorlar ;
• intiluvchilar – asosiy tamoyillari sardorning alohida , kichik joyini
egallash hamda uning sust joylarini aniqlash bo ’ lgan kuchli raqobat o ’ ringa ega
bo ’ lgan korxonalar ;
• shogirdlar – raqobat o ’ rni sust bo ’ lgan korxonalar .
Bu o ’ rinni egallaydigan korxonalar sardorlar yoki intiluvchilar bilan
bevosita raqobat kurashida ishtirok etmaydi , ular turistlik bozorida band bo ’ lmagan
33

To
‗ g
‗ ri ( bevosita
raqiblar ) Salohiyatli raqiblar

joylarni va egasi yo ’ q bo ’ lgan segmentlarni qidiradi vash u faoliyat bilan
Shug ’ ullanadi .
• partizanlar - bozor joylarda istiqomat qiluvchilar (autsayderlar).
Ahamiyatsiz bozor segmentini tovarni taklif etadigan, bozor ulushi kichik bo’lgan
mayda korxonalar;
• bozor ulushi harakati – korxonaning raqobat joylashuvi o’zgarish
darajasini aniqlab beradigan va korxonaning qo’yidagi holatlarini ifodalab
beradigan ko’rsatkich: raqobat joylashuvi yaxshilanadigan korxonalar; raqobat
joylashuvi yomonlashib boradigan korxonalar; raqobat joylashuvi tez yomonlashib
boradigan korxonalar. Bu ko’rsatkichlardan foydalanish jadvalda tavsiya etilgan
bozor raqobat haritasini tuzish mumkin:
Bozorning raqobat haritasi

Bozor
iqtisodiyotining
o’sish jadallari Bozor ulushi
Bozor
sardorlar
i Quvi
b keluv
chilar Shogirdla
r Partizanla
r
Joylashuv
i tez yaxshilanib
boradigan
korxonalar 1 5 9 13
Joylashuv
i yaxshilanib
boradigan
korxonalar 2 6 10 14
Joylashuv
i tez
yomonlashib
boradigan
korxonalar 3 7 11 15
Joylashuv
4 8 12 16
34

i yomonlashib
boradigan
korxonalar
Mazkur raqobat haritasi korxonaning 16 imkoniy joylashuvini aks etadi .
Ulardan har bittasi bozor ulushini va raqobat kurashda bo ’ lgan salohiyatli
imkoniyatlarini ifodalaydi . Eng kuchli joylashuvni birinchi guruh korxonalari
egallaydi . Ular bozor sardorlari bo ’ lib , o ’ z joylashuvini yanada kuchaytirib boradi .
Eng sust joylashuvni 16 guruh korxonalari egallaydi . Ularning joylashuvi
autsayder sifatida yomonlashib bormoqda .
Agar korxonalar bir xil bozor ulushiga egalik qilsalar , har bir guruh ichida
korxonalarni bir - biridan ajratish uchun bozor ulushlar barqarorligi ko ’ rsatkichdan
foydalanish mumkin . U firma xizmtalariga nisbatan mijozlar ishonchlilik
darajasini tavfiflaydi va sotishlar umumiy hajmda doimiy mijozlarning ulushini
ifodalaydi .
Raqobat strategiyasini ishlab chiqish.
Turistlik korxonalar joyini aniqlagandan so’ng marketingning raqobat
strategiyasini tanlash zarur, chunki raqobat har xil joylashuvlarda bo’lib, firma
raqobatning har xil strategiyalarni tanlab oladi. Marketing amaliyotida bozorda
egallagan o’rniga qarab strategiyalarning uchta asosiy turi ma‘lum.
Bosib keluvchi (xujum qiluvchi) strategiya firmaning bozorda faol, tajovuz
joylashuvini taklif etadi va bozorni o’ziga tobe etib, bozor ulushini kengaytirishga
intiladi.
Bosib keluvchi strategiyani amalga oshirishning bir nechta yo’nalishni
belgilash mumkin:
• raqiblarni kuchli tomonlariga xujum qilish (raqibning kuchli
tomonlaridan ustun bo’lish orqali bozor ulushini o’zlashtirish);
• raqibning sust tomonlariga xujum qilish (raqiblar hali egallab olmagan
mahsulot, segment yoki bozorlarni egallab olish);
35

• ko’p rejali xujum har tomonlama tadbirlarni bir vaqtda amalga
oshirish, narxni bir vaqtda tushirish, yangi turlarni ishga solish, reklama sarflarni
ko’paytirish.
36

XULOSA
strategik chegaralarni bosib olish (yangi, hali shaklanmagan, ammo
kelajagi porloq bo’lgan segmentda raqobat afzallikga ega bo’lish); «partizan
hujumlari» (raqiblarning sust joylashuviga kutilmagan tor yo’nalishdagi
xujumlarni amalga oshirish); ogohlantiruvchi harakatlar (raqiblar amalga
oshirmaydigan yoki xavf – xatardan bosh tortadigan raqobat afzalliklarni yaratish
bo’yicha tadbirlar);.Himoyalovchi ushlab qoluvchi, strategiyasidan firma saqlab
qolishga intilib, yangi firmalarni bozorga kirish va bozorda joylashish uchun
ma‘lum qiyinchiliklarni yaratadi. Bu tadbirlar reaksiya tafsilotiga ega bo’ladi.
Strategiya bu turining o’ziga yarasha xavf-xatari bor, chunki uni yurituvchi
korxona tomonidan firma-raqiblar harakatiga nisbatan eng kuchli e‘tibor berilishi
kerak.
Orqaga qaytish strategiyasi, odatda ongli tanlanadigan emas, balki
majburiy bo’ladi. Uning natijasida firma, odatda sohadan chiqib ketadi. Shunday
qilib, raqiblarni marketing tadqiqotlar tizimidan o’tkazilishi turistlik korxonaga
quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: raqiblar faoliyati to’g’risida bilimga ega bo’lib,
bozordagi yutuqni, kelajakdagi rivojlanishni to’liq baholash; ustunliklarni
osonlikcha baholash; raqiblar harakatlariga tezda javob qaytarish; raqiblar kuchli
tomonlarini imkon boricha susaytirish strategiyasini ishlab chiqish; butun korxona
raqobatbardoshligini va samaradorligini oshirish; korxona xodimlariga raqiblar
to’g’risida axborotlarni yetkazib turi shva Shu bilan ular faoliyatini dadillashtirish;
xodimlar malakasini oshirish va ta‘lim tizimini takomillashtirish; korxonaning
bozordagi joylashuvini yaxshiroq himoya qilish va kengaytirish. Bu tadbirlarni
majmuali yechimi korxonaning raqobat saviyasini va bozordagi muhiti
xususiyatlarini hisobga oluvchi raqobat afzalliklarga erishish maqsadida
strategiyani ishlab chiqish masalalariga yanada asoslangan holda yondashishga
imkon beradi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Дурович А.П. Маркетинг в туризме: Учеб. пособ. – Минск:
Новое знание, 2004.
2. Котлер Ф. Дж Боуэн. Дж. Мейкенз Маркетинг. Гостеприимство.
Туризм. Учебник, второе издание. 14. Medlik, Dictionary of Travel, Tourism
and Hospitality. Printed and bound in Great Britain by Biddles Ltd – 3 rd
ed, 2003.
3. Tuxli е v I.S., G.H. Qudratov, Parda е v M.Q. Turizmni r е jalashtirish.
Toshkеnt – «Iqtisod - moliya» 2010.
4. Tuxliyev I . S ., A . B . Bektemirov , Z . I . Usmanova . Turizmda strategik
marketing Samarqand 2010 y .
5. Kamilova F . K . – « Xalqaro turizm bozori » // O ‘ quv qo ‘ llanma ,
Toshk е nt . TDIU-2001
6. Восколович Н.А. Маркетинг туристских услуг: Учебник. 2-е изд.,
перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2009. – 207 стр.
7. Ветитнев А.М. Интернет-маркетинг санаторно-курортных услуг:
Учебное-методической пособие. - М.: Финансы и статистика, 2007. - 160 стр.
8. Дурович, А.П. Маркетинг гостиниц и ресторанов: Учебное
пособие. 2- изд. — М.: Новое знание, 2006. — 632 стр.
9. Ефимова О.П. Экономика гостиниц и ресторанов: Учебное
пособие.- 4-
е. изд. стер.- Минск: Новое знание,2008.392 стр.
10. Kamilova F . K . ― Xalqaro turizm bozori . ‖ O ’ quv qo ’ llanma . Toshkent .
TDIU 2007 y . – 164 bet .
38

TURIZM XIZMATLARIDA MARKETING TADQIQORLARINI AMALGA OSHIRISH JARAYONLARI

Sotib olish