Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	38.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Химия

Turli aralashmalami quyuqlashtirish, bug’latish qurilmasini hisoblash va loyihalash

13. Nurmuxamedov Sh.Sh. – Texnologik tizimlarda issiqlik va massa almashinuvi.
– Toshkent: 2016.
14. Raxmatov A. – Oziq-ovqat sanoatining issiqlik qurilmalari. – Toshkent: O’quv
qo’llanma, 2010.
15. Umarov T. – Kimyo texnologiyasi va apparatlari. – Toshkent: “Iqtisod-
Moliya”, 2019.
Qo shimcha adabiyotlar:ʻ
1. Xolmurodov A.K. – Issiqlik almashinuvi nazariyasi. – Samarqand: Samarqand
Davlat Universiteti nashriyoti, 2013.
2. Qodirov A.X. – Texnologik jarayonlar va apparatlar nazariyasi. – Toshkent:
2010.
3. Shukurov B. – Kimyoviy texnologik qurilmalar va ularning ishlash prinsiplari. –
Toshkent, 2011
4. Bobojonov D.B. – Texnologik tizimlar loyihalash asoslari. – Farg’ona: FPI
nashriyoti, 2020.
33

korroziyaga chidamliligi kabi amaliy omillarga ham bog’liq. Ayniqsa, oziq-ovqat,
farmatsevtika yoki kimyo sanoatida ishlatiladigan qurilmalarda issiqlik almashinuv
yuzasi bakteriyalar to’planmasligi uchun silliq va toza bo’lishi zarur.
Qurilma konstruksiyasiga qarab issiqlik almashinuv yuzasi sirtidan bug’
yoki qizigan suyuqlik o’tadi, ichki qismdan esa eritma oqadi (yoki aksincha). Ko’p
hollarda bug’latkichlar trubali (quvurlardan iborat) bo’lib, bug’ tashqi tomon bilan
harakat qiladi, eritma esa quvurlar ichidan oqadi. Bunday konstruktsiyalar
yuzaning to’liq va barqaror ishlashini ta'minlaydi. Issiqlik yuzasi trubalarning soni
va uzunligi orqali aniqlanadi. Trubali sistemalar issiqlik almashinishini
soddalashtiradi, parvarishini yengillashtiradi va strukturaviy mustahkamlikni
oshiradi.
Bundan tashqari, issiqlik yuzasining holati vaqt o’tishi bilan o’zgaradi.
Qurilma uzoq vaqt ishlatilganda yuzalarda to’planadigan cho’kma yoki ifloslik
issiqlik almashinish koeffitsiyentini pasaytiradi. Shu sababli amaliy hisob-
kitoblarga zahira koeffitsiyentlari kiritiladi va yuzalar biroz katta hajmda
loyihalanadi. Bu esa qurilmaning uzoq muddat davomida barqaror ishlashini
ta'minlaydi.
Issiqlik almashinishda yana bir muhim jihat — bu harorat farqining ta'siri.
Harorat farqi qancha katta bo’lsa, issiqlik uzatish jarayoni shuncha tez sodir
bo’ladi. Biroq, ba'zi hollarda, ayniqsa harorat sezgir eritmalar bilan ishlaganda,
harorat farqini cheklash talab etiladi. Masalan, oqsil asosidagi yoki fermentativ
eritmalar ortiqcha qizdirilsa, ularning fizik-kimyoviy xossalari o’zgarib, sifatga
salbiy ta'sir qiladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bug’latish qurilmasining issiqlik almashinuv
yuzasini hisoblash texnologik, termodinamik va amaliy jihatlarni birgalikda
26

bug’lanish issiqligi () va bug’lanishdagi yo’qotishlar aniqlanadi. Samaradorlikni
hisoblash uchun quyidagi formula ishlatiladi:
– samaradorlik foizi;
– foydali energiya, ya'ni mahsulotni quyuqlashtirish uchun sarflangan
energiya;
– umumiy sarflangan energiya, shu jumladan yo’qotilgan energiya
Bug’latish jarayonlarida samaradorlikni oshirish uchun, masalan, issiqlikni
qayta ishlash tizimlarini o’rnatish, energiyani tejash texnologiyalaridan
foydalanish, tizimdagi issiqlik almashinish yuzasini optimallashtirish mumkin.
1.3.3. Massaning uzatilishini hisoblash
Massaning uzatilishi jarayonida suyuqlikdagi moddalar yoki komponentlar
miqdorini o’zgartirish hisoblanadi. Bu jarayonda erigan moddalar yoki
suyuqlikning bug’lanishi yoki cho’kishi orqali massaning uzatilishi amalga
oshiriladi. Massaning uzatilishini hisoblashda, ayniqsa, koeffitsientlar (masalan,
bug’lanish koeffitsienti, diffuziya koeffitsienti) va materialning fazoviy taqsimoti
hisobga olinadi.
Massaning uzatilishini hisoblash uchun umumiy formulalar mavjud bo’lib,
ular materiallarning konsentratsiyalari va oqish tezliklariga asoslanadi. Odatda,
bug’lanishdagi va quyuqlashayotgan suyuqlikdagi moddalar miqdorini quyidagi
formula bilan hisoblash mumkin.
Bu hisoblashlar, ayniqsa, ko’p bosqichli bug’latish tizimlarida,
konsentratsiyalash jarayonida, va mahsulotlarning qayta ishlanish jarayonlarida
qo’llaniladi. 2
2
Abdullayev A.A. – Texnologik jarayonlar va apparatlar. – Toshkent: TDPU, 2015.
11

Tashqi isitishli bug’latish: Eritma quvur tizimi orqali o’tkaziladi va quvurlar
orqali oqayotganida tashqaridan issiqlik beriladi. Bu jarayon issiqlikni samarali
ishlatishga yordam beradi.
Bug’latish uskunalarini tanlashda quyidagi omillar hisobga olinadi:
Eritma tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari;
Kerakli yakuniy konsentratsiya;
Energiya sarfi;
Mahsulot sifati va uni saqlash muddati;
Kapital va ekspluatatsion xarajatlar.
Bug’latish jarayoni energiya jihatidan talabchan bo’lishiga qaramay, u ko’p
hollarda ajralmas texnologik bosqichdir. Ayniqsa, eritma hajmini kamaytirish,
mahsulot saqlovchanligini oshirish, keyingi texnologik jarayonlarga tayyorlash
uchun muhimdir. Zamonaviy sanoat jarayonlarida bug’latish avtomatlashtirilgan
tizimlar yordamida boshqariladi, bu esa jarayonning aniqligi, xavfsizligi va
energiya tejamkorligini oshiradi.
Bug’latish texnologiyasini chuqur o’rganish, turli qurilmalarda u qanday
kechishini tahlil qilish, energiya va issiqlik balanslarini tuzish — qurilmani to’g’ri
loyihalash va samarali ishlatish uchun zarur hisoblanadi. Shu bois bu jarayon
texnologik va muhandislik nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega.
1.3. Quyuqlashtirish va bug’latish jarayonlarining hisoblash asoslari
Quyuqlashtirish va bug’latish jarayonlarini hisoblash, ularning
samaradorligini ta'minlash va texnologik jarayonlarni optimallashtirish uchun
muhim bosqichdir. Har bir jarayonning muvaffaqiyatli bajarilishi uchun kerakli
parametrlar va energiya sarfi aniq hisoblanishi kerak. Bu jarayonlarning hisoblash
9

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abduraxmanov Q.X. va boshq. – Issiqlik almashinuvi jarayonlari. – Toshkent:
“O’qituvchi”, 2007.
2. Abdullayev A.A. – Texnologik jarayonlar va apparatlar. – Toshkent: TDPU,
2015.
3. Azizov U.A. – Texnologik qurilmalar nazariyasi. – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2018.
4. Bekchanov B.B. – Oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi. – Toshkent: O’quv
qo’llanma, 2016.
5. Berdiev T. – Kimyo texnologiyasining nazariy asoslari. – Toshkent:
“Universitet”, 2012.
6. Gulyamov M.A. – Issiqlik texnikasi asoslari. – Toshkent: “Fan”, 2009.
7. Islomov R.I. – Sanoat texnologik jarayonlari. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2014.
8. Karimov B. – Texnologik qurilmalarni loyihalash asoslari. – Toshkent: “Oliy
ta’lim”, 2017.
9. Madrahimov M.M. – Kimyo sanoatida issiqlik almashinuvi jarayonlari. –
Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2020
10. Mahmudov A.M. – Qurilma va apparatlar nazariyasi. – Toshkent:
“O’qituvchi”, 2005.
11. Mirzayev M.T. – Sanoat energetikasi asoslari. – Toshkent: “O’zbekiston”,
2003.
12. Nematov R. – Issiqlik almashinuvi va bug’latish tizimlari. – Toshkent: “Fan”,
2011.
32

Quyuqlashtirish texnologiyasi quyidagi afzalliklarga ega:
Mahsulot hajmini sezilarli darajada kamaytiradi, bu esa saqlash va tashish
xarajatlarini kamaytiradi.
Konsentrat mahsulotlar ko’proq saqlanadi va sifati uzoq muddat davomida
saqlanadi.
Keyingi texnologik bosqichlar uchun mahsulotni tayyorlaydi, masalan:
quritish, kristallanish, ekstraksiya, filtrlash va hokazo.
Aksariyat hollarda arzon energiya manbalari (masalan, sanoatdagi
ikkilamchi bug’lar) hisobiga amalga oshiriladi.
Quyuqlashtirish jarayoni o’ziga xos fizik-kimyoviy qonuniyatlarga
asoslanadi. Suyuqlik tarkibidagi bug’lanish harorati, bosimga bog’liq holda
o’zgaradi. Past bosim ostida bug’lanish harorati kamayadi, bu esa issiqlikka sezgir
mahsulotlar (masalan, sut, dorivor eritmalar, o’simlik ekstraktlari) uchun muhim
hisoblanadi. Shu bois, sanoatda past bosimli (vakuum) bug’latkichlardan keng
foydalaniladi.
Bug’latish qurilmalari odatda bir yoki ko’p korpusli bo’ladi. Ko’p korpusli
bug’latkichlar energiya samaradorligi jihatidan afzalroq bo’lib, birinchi bosqichda
hosil bo’lgan bug’ keyingi bosqichni isitish uchun ishlatiladi. Bunday tizimlar
issiqlikni qayta ishlatish imkonini beradi va energiya sarfini kamaytiradi.
Sanoatda quyuqlashtirish nafaqat texnologik, balki iqtisodiy jihatdan ham
ahamiyatlidir. U mahsulotni konsentratsiyalab, undan yuqori qiymatga ega tayyor
mahsulotlar ishlab chiqarishga zamin yaratadi. Misol uchun, 10%li eritmani 50%
gacha quyuqlashtirish orqali mahsulot hajmi 5 martaga kamayadi, bu esa uni
saqlash, tashish va keyingi qayta ishlash xarajatlarini keskin kamaytiradi.
6

Shuningdek, bug’latish tizimlarida filtrlar, termoregulyatorlar, tarmoqlar va
boshqa komponentlar mavjud bo’lib, ular qurilmaning uzluksiz ishlashini
ta'minlaydi, tizimda keraksiz yutilishlarni oldini oladi va ishlash samaradorligini
oshiradi.
Bug’latish qurilmalarining konstruktiv elementlari jarayonning
samaradorligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Har bir elementning to’g’ri
ishlashi bug’lanish jarayonini tezlashtirish, energiya sarfini kamaytirish va
mahsulot sifatini yaxshilashga yordam beradi. Issiqlik almashinuvi tizimi,
bug’lanish kameralari, kondensatorlar va nasoslar qurilmaning umumiy
samaradorligini oshirishga yordam beradigan asosiy komponentlardir. Ularning
to’g’ri tanlovi va optimallashtirilgan ishlashi texnologik jarayonning
muvaffaqiyatli bajarilishini ta'minlaydi.
2.3. Bug’latish qurilmalarining ishlash prinsipiga ta'sir etuvchi omillar
Bug’latish jarayoni - bu bir suyuqlikning bug’ga aylanishi va shu orqali
uning kontsentratsiyasining oshishi jarayonidir. Bug’latish qurilmasining ishlash
samaradorligi va ta'siri ko’plab omillar bilan belgilangan bo’lib, bu omillar
qurilmaning texnik xususiyatlarini va ishlash sharoitlarini yaxshilash uchun diqqat
bilan hisobga olinishi kerak. Asosiy omillar quyidagilardir: harorat, bosim,
suyuqlikning fizik xususiyatlari, issiqlik almashinuvi va jarayonning tezligi.
2.3.1. Harorat va bosimning ta'siri
Bug’latish jarayonining samaradorligi birinchi navbatda suyuqlikning
bug’lanish harorati va bosimiga bog’liq. Harorat va bosim o’rtasidagi o’zaro
bog’liqlik suyuqlikning bug’lanish xususiyatlariga to’g’ridan-to’g’ri ta'sir
19

Turli aralashmalami quyuqlashtirish, bug’latish
qurilmasini hisoblash va loyihalash
1

Bug’latish qurilmasi loyihasida eng muhim jihatlardan biri — issiqlik
ta’minoti va bug’ chiqarishni muvozanatli tashkil qilishdir. Issiqlik manbai sifatida
ko’pincha suv bug’i ishlatiladi, lekin zamonaviy tizimlarda elektr energiyasi yoki
issiqlik nasoslari ham ishlatiladi. Bug’lantirilgan suyuqlikdan ajralgan ikkilamchi
bug’, agar kerak bo’lsa, boshqa texnologik bosqichlarda yoki issiqlik
regeneratsiyasi uchun ishlatilishi mumkin. Bu energiya tejash imkonini beradi
Konstruktsiyada ishlatiladigan materiallar eritmaning kimyoviy tarkibiga va
haroratga qarab tanlanadi. Odatda zanglamas po’lat, emallangan yuzalar yoki
maxsus qoplamalar ishlatiladi. Kimyoviy agressiv moddalarda ishlatiladigan
qurilmalarda esa maxsus korroziyaga chidamli materiallar tanlanadi.
Ventilyatsiya va xavfsizlik tizimlari ham loyiha doirasida alohida
o’rganiladi. Bug’ chiqindilari, bosim ortishi, avariya holatlari uchun ehtiyot
choralari belgilanadi. Qurilma yuqori bosim yoki haroratda ishlaydigan bo’lsa,
xavfsizlik klapanlari, bosim o’lchagichlar, avariya signalizatsiyasi va avtomatik
o’chirish tizimlari loyihaga kiritiladi
Bug’latish qurilmasining hajmi, og’irligi va o’rnatilishi lozim bo’lgan joyi
ham loyihaviy qarorda hisobga olinadi. Uzoq muddatli ishlash, energiya
tejamkorligi, texnik xizmat ko’rsatish qulayligi, zaxira ehtiyot qismlarning
mavjudligi kabi jihatlar amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega. Shuning uchun
qurilma nafaqat bugungi ehtiyoj, balki kelajakdagi modernizatsiya imkoniyatlari
bilan ham mos bo’lishi kerak.
Umuman olganda, bug’latish qurilmasining umumiy loyihaviy yechimi
texnologik talablar, fizik-kimyoviy parametrlar, energetik samaradorlik va
iqtisodiy jihatlarning muvozanatli uyg’unligiga asoslanadi. To’g’ri loyihalangan
qurilma ishlab chiqarish jarayonini optimallashtiradi, mahsulot sifatini ta’minlaydi,
28

suvdan ajratish muhim texnologik jarayonlardan biri hisoblanadi. Bunday
jarayonlar orasida eritmalarni quyuqlashtirish va bug’latish muhim o’rin egallaydi.
Bu jarayonlar yordamida mahsulot tarkibidagi ortiqcha suv bug’ holatiga
o’tkazilib, undan ajratiladi, natijada mahsulotning hajmi kamayadi, saqlash
muddati uzayadi va tashish qulaylashadi.
Quyuqlashtirish va bug’latish jarayonlari, ularni bajaruvchi qurilmalar
bugungi kunda zamonaviy texnologik uskunalar bilan to’ldirilib, energetik
samaradorlik, ekologik xavfsizlik va ishlab chiqarish qulayligi jihatidan muntazam
takomillashtirilmoqda. Aynan shuning uchun bug’latish qurilmalarini to’g’ri
hisoblash va loyihalash masalalari dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda.
Kurs ishning dolzarbligi:
Mazkur kurs ishining dolzarbligi shundaki, sanoat korxonalarida
quyuqlashtirish va bug’latish jarayonlarini optimal bajarish ishlab chiqarish
tannarxini kamaytirish, mahsulot sifatini saqlash va resurslardan oqilona
foydalanishni ta’minlash imkonini beradi. Bugungi kunda energiya tejamkorligi va
ekologik xavfsizlik dolzarb masalaga aylangani sababli, har bir texnologik
qurilmaning to’g’ri loyihalanishi katta ahamiyatga ega.
Kurs ishning maqsadi:
Quyultirish va bug’latish qurilmalarining ishlash prinsipi, konstruksiyasi
hamda ularning hisob-kitob usullarini o’rganish, amaliy hisoblash asosida optimal
qurilma parametrlarini aniqlash va samarali loyihaviy yechim ishlab chiqish.
Kurs ishning vazifalari:
-quyuqlashtirish va bug’latish jarayonlarining nazariy asoslarini yoritish;
-bug’latish qurilmalarining turlari va konstruktiv xususiyatlarini tahlil qilish;
-qurilmaning texnologik parametrlarini aniqlash;
3

2. Eritmani isitish va bug’lanish haroratigacha qizdirish.
3. Bug’lanish yuzasida suyuqlikning bir qismini bug’lantirish.
4. Hosil bo’lgan bug’ va quyuqlashgan eritmani ajratish.
5. Bug’ning kondensatsiyalanishi va issiqlikni qayta ishlatish (agar energiya
tejash tizimi mavjud bo’lsa).
Bug’latish usullari eritmaning xossalariga, kerakli quyuqlik darajasiga,
energiya samaradorligiga va mahsulot sifati talablariga qarab tanlanadi. Quyidagi
asosiy bug’latish usullari mavjud:
Atmosfera bosimida bug’latish: Bu eng oddiy usul bo’lib, eritma ochiq
holatda yoki yopiq tizimda qizdiriladi. Isitish manbai sifatida odatda suv bug’i
ishlatiladi. Ushbu usul ko’proq issiqlikka chidamli eritmalar uchun qo’llaniladi.
Vakuum (past bosimli) bug’latish: Eritmaning bug’lanish harorati
pasaytiriladi, bu esa issiqlikka sezgir mahsulotlarni (masalan, dorilar, oziq-ovqat,
ekstraktlar) bug’latishda foydalidir. Bu usul mahsulot sifatini saqlaydi va
energiyani tejashga yordam beradi.
Ko’p korpusli bug’latish: Bir nechta ketma-ket bog’langan bug’latkichlarda
eritma bosqichma-bosqich quyuqlashtiriladi. Birinchi korpusdagi bug’ ikkinchisiga
issiqlik manbai sifatida uzatiladi. Bu usul energiyani tejashda juda samarali va
sanoatda keng qo’llaniladi.
Dvigatel bilan aylanuvchi (filmli) bug’latish: Eritma yupqa qatlam holida
issiqlik yuzasidan oqib o’tadi. Bug’lanish juda tez sodir bo’ladi va mahsulot yuzasi
bilan qisqa muddatli kontakt mavjud bo’ladi. Bu usul ayniqsa issiqlikka juda sezgir
mahsulotlar uchun qo’llaniladi.
8

-bug’latish qurilmasi yuzasini hisoblash va loyihaviy chizmalar asosida tahlil
qilish;
-energiya tejamkorligi va samaradorlikni baholash.
Kurs ishning obyekti:
Oziq-ovqat, kimyo va boshqa sanoat tarmoqlarida qo’llaniladigan bug’latish
qurilmalari.
Kurs ishning predmeti:
Bug’latish jarayonining fizik-kimyoviy mohiyati, texnologik rejimlari,
qurilmaning konstruktiv tuzilishi va hisoblash usullari.
Kurs ishning metodologiyasi:
Ishni bajarishda ilmiy-nazariy tahlil, amaliy hisob-kitoblar, grafik materiallar
asosida qurilma dizaynini shakllantirish, texnologik parametrlarni aniqlash,
taqqoslash va umumlashtirish metodlaridan foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi:
Mazkur kurs ishi uch bobdan iborat:
I bobda quyuqlashtirish va bug’latish jarayonlarining nazariy asoslari
yoritilgan;
II bobda bug’latish qurilmalarining turlari, konstruktiv tuzilishi va ishlash
prinsiplari tahlil qilingan;
III bobda esa bug’latish qurilmasining texnologik hisob-kitoblari, yuzasi va
umumiy loyihaviy yechimi ko’rib chiqilgan;
4

mavjud bo’lib, ushbu farq hisobiga issiqlik energiyasi eritmaga uzatiladi va u o’z
navbatida bug’lanishga olib keladi.
Issiqlik almashinuv yuzasi — bu issiqlik uzatish sodir bo’ladigan material
yuzasining umumiy maydonidir. U asosan issiqlik almashinuvchi quvurlar,
plastinalar yoki maxsus yuzalardan tashkil topgan bo’ladi. Ularning materiali
odatda metall bo’lib, issiqlik o’tkazuvchanligi yuqori bo’lishi kerak. Eng ko’p
ishlatiladigan materiallar — po’lat, zanglamas po’lat va ba'zan mis, alyuminiy
bo’lishi mumkin.
Issiqlik almashinuv yuzasini hisoblashda bir nechta texnologik parametrlar
hisobga olinadi. Bular qatoriga eritmaning issiqlik sig’imi, issiqlik uzatilayotgan
vaqt, eritmaning oqish tezligi, qurilmadagi harorat farqlari va issiqlik uzatish
koeffitsiyenti kiradi. Issiqlik uzatilish samaradorligi yuqori bo’lishi uchun
almashinuv yuzasi etarlicha katta bo’lishi lozim. Juda kichik yuzalar bug’lanish
jarayonini sekinlashtiradi, bu esa mahsuldorlikni kamaytiradi va energiya sarfini
oshiradi. Aksincha, haddan tashqari katta yuzalar esa qurilmaning o’lchamlarini
asossiz oshirib yuboradi, bu esa qurilmaning iqtisodiy jihatdan samarasiz
bo’lishiga olib keladi.
Bug’latish qurilmasida eritma haroratining o’zgarishi davomida eritmaga
berilayotgan issiqlik energiyasi avval uni isitishga, keyin esa bug’lanishga
sarflanadi. Bu ikki bosqichda ham issiqlik almashinuvi amalga oshiriladi. Qizdirish
bosqichida eritma sezilarli darajada harorat oladi, bug’lanish bosqichida esa
barqaror haroratda suyuqlik bug’lanadi. Bu ikki fazaning uzluksiz bajarilishi uchun
issiqlik almashinuv yuzasi doimiy issiqlik oqimini ta'minlashi kerak.
Issiqlik almashinuvi yuzasining miqdori shuningdek, eritmaning
yopishqoqligi, harakatlanish tezligi, vaqti-vaqti bilan tozalash ehtiyoji va
25

ko’rsatadi. Haroratni oshirish, suyuqlikning bug’lanish tezligini oshiradi, shu bilan
birga, suyuqlikning fizik xususiyatlari ham o’zgaradi.
Haroratning ta'siri: Haroratning oshishi suyuqlikning bug’lanish tezligini
oshiradi, bu esa umumiy jarayonni tezlashtiradi. Ammo, yuqori haroratlarda
quyuqlashtirilgan mahsulotning sifatiga zarar yetishi mumkin, shuning uchun
haroratni optimal darajada ushlab turish zarur.
Bosimning ta'siri: Bosimning oshishi suyuqlikning bug’lanish nuqtasini
o’zgartiradi. Yuqori bosimda bug’lanish nuqtasi yuqori bo’ladi, bu esa bug’lanish
jarayonining sekinlashishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bug’latish
qurilmalarida bosimni optimal darajada saqlash muhimdir.
2.3.2. Suyuqlikning fizik xususiyatlari
Suyuqlikning fizik xususiyatlari, masalan, uning yopishqoqligi, issiqlik
o'tkazuvchanligi, molekulyar og'irligi, bug'lanish issiqligi kabi omillar bug’latish
jarayoniga bevosita ta'sir qiladi. Bu xususiyatlar suyuqlikning bug’lanish va
quyuqlash jarayonlarida qanday tezlik bilan o’zgarganini belgilaydi.
Viskozlik: Suyuqlikning viskozitasi yuqori bo’lsa, bug’lanish jarayoni
sekinlashadi, chunki suyuqlikning harakatlanishiga qarshilik ko’rsatiladi. Shuning
uchun kam viskozitaga ega suyuqliklar yuqori samaradorlik bilan bug’lanadi.
Issiqlik o'tkazuvchanligi: Suyuqlikning issiqlik o'tkazuvchanligi ham
jarayonning samaradorligini ta'sir qiladi. Yuqori issiqlik o'tkazuvchanligi,
bug’latish jarayonida issiqlikning samarali tarqalishiga imkon beradi, bu esa
jarayonni tezlashtiradi.
Bug’lanish issiqligi: Bu suyuqlikning bug’lanish jarayonida qabul qilishi
yoki chiqarishi kerak bo’lgan energiyani anglatadi. Yuqori bug’lanish issiqligi
suyuqlikning bug’lanishini qiyinlashtiradi va jarayonni sekinlashtiradi.
20

texnologik ishonchlilikni oshiradi va ekspluatatsiya xarajatlarini kamaytiradi. Shu
sababli bu bosqichda muhandislik, texnologik, iqtisodiy va ekologik mezonlar
chuqur tahlil qilinib, yagona optimal qarorga kelinadi. 5
5
Berdiev T. – Kimyo texnologiyasining nazariy asoslari. – Toshkent: “Universitet”, 2012.
29

2.3.3. Issiqlik almashinuvi va energiya tejamkorlig
Bug’latish jarayonida issiqlik almashinuvi juda muhim omil hisoblanadi,
chunki bu jarayonda energiya isrofini oldini olish va tizim samaradorligini oshirish
uchun yuqori samarali issiqlik almashinuv tizimlari zarur.
Issiqlik almashinuvi jarayonida suyuqlikdan olingan issiqlik boshqa
suyuqliklarga uzatiladi. Qurilmaning samaradorligi va energiya tejash darajasi
issiqlik almashinuvi tizimining tuzilishi va samaradorligiga bevosita bog’liqdir.
Issiqlikni to’g’ri almashinish tizimi jarayonni tezlashtiradi va kamroq energiya
sarflanadi. Bu esa, bir tomondan, ishlab chiqarishning samaradorligini oshiradi,
boshqa tomondan, energiya xarajatlarini kamaytiradi.
Bug’latish tizimlarida issiqlik almashinuvi o’rni alohida ta'kidlanishi kerak,
chunki u bug’latishning natijalariga bevosita ta'sir qiladi. Agar issiqlik almashinuvi
tizimi to’g’ri sozlanmagan bo’lsa, jarayonning samaradorligi sezilarli darajada
pasayadi va energiya sarfi ortadi.
2.3.4. Jarayon tezligi va turg’unlik
Bug’latish jarayonining tezligi ham katta ahamiyatga ega. Jarayonning
tezligini oshirish, ishlab chiqarishning samaradorligini tezlashtirishga yordam
beradi, ammo bu bilan birga mahsulotning sifatiga zarar yetkazmaslik zarur. Shu
bilan birga, jarayonning turg’unligini saqlash ham muhimdir.
Turg’unlikni saqlash jarayonni boshqarishning samarali usulidir, chunki u
bug’latish qurilmasining ishdan chiqishi yoki xatoliklarni kamaytiradi. Jarayon
tezligi va turg’unlikni muvozanatda saqlash tizimning optimal ishlashini
ta'minlaydi va mahsulot sifatini nazorat qilish imkonini beradi.
Bug’latish jarayonining samaradorligi ko’plab omillar bilan belgilanadi,
jumladan, harorat va bosim, suyuqlikning fizik xususiyatlari, issiqlik almashinuvi
21

suyuqlikning bug’lanish jarayoni davom etadi, natijada har bir bosqichda
suyuqlikning konsentratsiyasi ortadi va energiya samaradorligi oshadi. Bunday
qurilmalarda yuqori samaradorlikni ta'minlash uchun bug’latish jarayonlari bir
nechta bosqichga bo’linadi, va har bir bosqichda alohida issiqlik manbalari
ishlatiladi.
Ko’p korpusli bug’latkichlar afzalliklari va kamchiliklari
Ko’p korpusli bug’latkichlarning asosiy afzalligi ularning yuqori
samaradorligi va energiya tejash qobiliyatidir. Bular juda samarali ishlaydi, chunki
ular birinchi bosqichdan olingan issiqlikni keyingi bosqichlarga uzatishadi. Shu
bilan birga, bunday qurilmalar katta hajmdagi mahsulotlarni tez va samarali
ravishda ishlab chiqarishga imkon beradi. Ammo, ko’p korpusli tizimlar murakkab
bo’lib, ularning texnik xizmat ko’rsatish va ekspluatatsiya qilish uchun ko’proq
vaqt va mablag’ talab qilinadi.
Yirik ishlab chiqarishlarda ko’p korpusli tizimlarning afzalliklari aniq
bo’ladi. Biroq, kichik ishlab chiqarishlar va past hajmdagi jarayonlar uchun
bunday qurilmalar ishlatish maqsadga muvofiq bo’lmasligi mumkin, chunki
ularning o’lchamlari va texnik xususiyatlari ortiqcha bo’lishi mumkin.
Bir korpusli va ko’p korpusli bug’latkichlar o’rtasidagi farqlar ularning
ishlash samaradorligi, energiya tejash va texnologik jarayonlarni
optimallashtirishdagi o’rni bilan ajralib turadi. Bir korpusli bug’latkichlar kichik va
o’rta miqyosdagi ishlab chiqarishlar uchun samarali bo’lsa, ko’p korpusli
bug’latkichlar katta hajmdagi mahsulotlar ishlab chiqarishda yuqori samaradorlikni
15

va jarayon tezligi. Har bir omilning to’g’ri boshqarilishi va optimallashtirilishi
bug’latish qurilmasining samaradorligini oshiradi, energiya sarfini kamaytiradi va
ishlab chiqarish jarayonini tezlashtiradi. Shu bilan birga, jarayonning turg’unligini
saqlash ham muhim ahamiyatga ega, chunki bu qurilmaning uzluksiz ishlashini
ta'minlaydi va mahsulot sifatini nazorat qiladi. 4
4
Bekchanov B.B. – Oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi. – Toshkent: O‘quv qo‘llanma, 2016.
22

III BOB. BUG’LATISH QURILMASINI HISOBLASH VA
LOYIHALASH
3.1. Texnologik rejim parametrlarini aniqlash
Bug’latish qurilmasini hisoblashda birinchi va eng muhim bosqich bu —
texnologik rejim parametrlarini aniqlashdir. Bu bosqichda bug’lanish jarayonining
fizik-kimyoviy asoslari, ishlatiladigan xomashyo va tayyor mahsulot xossalari,
issiqlik balanslari va jarayonning energetik ehtiyojlari aniqlanadi. Qurilmani
loyihalashning muvaffaqiyati aynan ushbu parametrlarning to’g’ri va aniq
belgilanishiga bog’liq.
Texnologik parametrlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. Boshlang’ich eritma (suyuqlik) parametrlari
Massaviy sarfi (G): Bu — qurilmaga beriladigan eritma miqdori (kg/soat
yoki kg/s). U tajriba ma'lumotlari yoki ishlab chiqarish ehtiyojiga qarab
belgilanadi.
Boshlang’ich konsentratsiyasi (x ): Eritmadagi qattiq modda yoki asosiy₁
komponent miqdori (massaviy foizda).
Ish harorati (t ): Bug’latishgacha eritma qizdiriladigan boshlang’ich harorat.
₁
Bu harorat suyuqlikning termik xossalariga bog’liq bo’ladi.
2. Yakuniy mahsulot parametrlari
Konsentratsiyasi (x ): Bug’latilgandan so’ng olinadigan
₂
kontsentratsiyalangan eritmaning qattiq modda miqdori
Chiqariladigan mahsulot miqdori (G ): Quyuqlashgan eritma miqdori (kg/s
₂
yoki kg/soat), bu quyidagi formuladan topiladi:
3. Bug’lanish harorati va bosimi
23

issiqlik yuqori haroratli suyuqlikdan past haroratli suyuqlikka o’tkaziladi, bu esa
suyuqlikning bug’lanish jarayonini tezlashtiradi. Qurilmaning samaradorligi va
energiya tejash darajasi bu elementning ishlashiga bevosita bog’liq.
Issiqlik almashinuvi tizimining asosi bo’lgan kompressorlar, bug’lanish
kameralari va issiqlik almashish yuzalari orasidagi aloqani samarali tashkil etish,
jarayonni yanada tezlashtiradi. Ushbu tizimlar, shuningdek, energiya resurslaridan
tejamkor foydalanish va resurslarni qayta ishlash imkoniyatlarini yaratadi.
2.2.2. Bug’lanish kameralari
Bug’lanish kamerasi — bug’latish jarayonining markaziy elementidir. Bu
kamerada suyuqlik bug’lanish jarayonini boshdan kechiradi. Bug’lanish kameralari
turli shakl va o’lchamlarda bo’lishi mumkin, va har biri o’ziga xos ish sharoitlari
va samaradorlikni ta'minlashga mo’ljallangan.
Bug’lanish kameralarining konstruktsiyasi odatda ikkita asosiy vazifani
bajaradi: birinchidan, suyuqlikning bug’lanish jarayonini tezlashtirish, ikkinchidan,
bug’lanish jarayonida yuzaga kelgan issiqlikni samarali ishlatish. Bug’lanish
kamerasi ichida suyuqlik yuqori haroratga qizdirilib, bug’lanish jarayoni
boshlanadi. Kamerada harorat va bosimni tartibga solish muhim ahamiyatga ega,
chunki bu ko’rsatkichlar bug’lanishning samaradorligini ta'sir qiladi.
Bug’lanish kameralarida suyuqlikning bug’lanish jarayoni energiya sarfi va
bug’lanish tezligiga ta'sir qiladi. Bunday kameralar odatda vertical yoki horizontal
shaklda bo’ladi. Vertical kameralar odatda yuqori samaradorlikka ega bo’lib,
suyuqlikning bir tekis taqsimlanishini ta'minlaydi, shuningdek, energiya
samaradorligini oshiradi.
2.2.3. Kondensatorlar
17

XULOSA
Quyultirish va bug’latish jarayonlari zamonaviy sanoatda keng
qo’llaniladigan, muhim texnologik bosqichlardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, oziq-
ovqat, kimyo, farmatsevtika, neft-kimyo va boshqa ko’plab tarmoqlarda bu
jarayonlar mahsulotning sifatini saqlab qolish, uni uzoq muddat saqlash, hajmini
kamaytirish va transportirovka qilishni osonlashtirish maqsadida qo’llaniladi.
Bug’latish orqali eritmalardagi ortiqcha suv bug’lantirib yuboriladi, natijada
mahsulotning kontsentratsiyasi oshadi. Ushbu jarayon energiya sarfi yuqori
bo’lishiga qaramay, samarali texnologik yechimlar va zamonaviy qurilmalar
yordamida yuqori iqtisodiy natijalarga erishish mumkin.
Kurs ishining birinchi bobida quyuqlashtirish va bug’latish jarayonlarining
nazariy asoslari, ularning mohiyati, sanoatdagi roli, issiqlik va massa almashinuvi
jarayonlari keng yoritildi. Bu bilimlar bug’latish texnologiyalarining fizik va
kimyoviy asoslarini tushunishga imkon beradi.
Ikkinchi bobda bug’latish qurilmalarining turlari, ularning konstruktiv
tuzilishi, har xil usul va tizimlardagi ishlash prinsiplari tahlil qilindi. Bir korpusli
va ko’p korpusli tizimlarning afzalliklari, issiqlikdan foydalanish darajasi,
energetik samaradorlik va amaliy qo’llanilish sohasi haqida ma’lumotlar keltirildi.
Uchinchi bobda esa aniq hisob-kitoblar orqali bug’latish qurilmasining
texnologik parametrlarini aniqlash, issiqlik almashinuv yuzasini hisoblash va
qurilmaning umumiy loyihaviy yechimini ishlab chiqish masalalari ko’rib chiqildi.
Bu bo’lim loyihalash amaliyotida muhim o’rin tutuvchi bosqichlar hisoblanadi,
chunki ular qurilmaning real sharoitlarda ishlashini ta’minlaydi.
Umuman olganda, bug’latish qurilmasini hisoblash va loyihalash bo’yicha
o’tkazilgan tahlillar shuni ko’rsatdiki, har bir qurilma ishlab chiqarishning aniq
30

1.3.4. Energiya sarfi va iqtisodiy hisoblar
Bug’latish va quyuqlashtirish jarayonlarining samaradorligini oshirish uchun
energiya sarfini hisoblash muhimdir. Bu jarayondan olinadigan mahsulotning bir
kilogrammi uchun sarflangan energiya miqdorini aniqlash jarayonning iqtisodiy
samaradorligini baholashda muhim rol o’ynaydi. Energiya sarfi quyidagi formula
bilan hisoblanadi.
Sanoatdagi quyuqlashtirish va bug’latish jarayonlarining iqtisodiy
samaradorligini oshirish uchun energiya sarfini minimallashtirish va energiya
qayta ishlash tizimlarini joriy etish zarur.
Bug’latish va quyuqlashtirish jarayonlarining hisoblash asoslari texnologik
jarayonning samaradorligini oshirish, energiya va resurslardan tejamkor
foydalanish, mahsulot sifatini yaxshilash, shuningdek, ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish imkonini beradi. Ushbu hisoblashlar jarayonining har bir bosqichini
optimallashtirish, ilg’or texnologiyalarni joriy etish va energiya tejashga qaratilgan
yechimlarni ishlab chiqish ishlab chiqarishni yanada samarali qilishga yordam
beradi.
12

Kondensatorlar bug’latish jarayonining so’nggi bosqichi bo’lib, ularning
vazifasi bug’dan suyuqlikka qayta o’tishni ta'minlashdir. Bug’latish jarayonida
bug’lanishdan olingan bug’ kondensatorlarda suyuqlikka qaytariladi.
Kondensatorlarning samaradorligi bug’latish jarayonining umumiy samaradorligini
ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Kondensatorlar turli shakl va o’lchamdagi
bo’ladi, lekin ularning barchasi suyuqlikni tez va samarali sovutish orqali bug’ni
qaytarish va konsentratsiyalash jarayonini yaxshilashga xizmat qiladi.
Kondensatorlarning asosiy turlari:
Suvli kondensatorlar: Ushbu kondensatorlar bug’ni sovutish uchun suvdan
foydalanadi. Suyuqlik bug’lanishidan olingan issiqlik suvga uzatiladi va bug’ning
kondensatsiyasi amalga oshiriladi.
Havo kondensatorlari: Bu kondensatorlar havo orqali sovutish tizimida
ishlaydi va ularda bug’ni sovutish uchun maxsus fanatlar yoki tabiiy havoni
ishlatadi.
Kondensatorlar bug’latish qurilmalarida haroratni boshqarish, bug’lanish
jarayonini to’g’ri tashkil etish va energiya sarfini kamaytirish uchun muhim
elementdir. Ular energiya samaradorligini oshirish va chiqindi issiqlikni
kamaytirish uchun optimallashtiriladi.
2.2.4. Nasoslar va boshqa komponentlar
Bug’latish tizimlarida nasoslar suyuqlikni tizim bo’ylab aylantirish va uning
harakatini ta'minlash uchun ishlatiladi. Nasoslar tizimdagi suyuqlikni yuqori
bosimga olib chiqib, energiya sarfini optimallashtiradi va jarayonning
samaradorligini oshiradi. Nasoslar turli xildagi bo’lishi mumkin, masalan,
markaziy yoki ko’p bosqichli nasoslar, ularning tanlovi suyuqlikning harakati va
tizimning o’lchamiga qarab amalga oshiriladi.
18

baholashni talab etadi. To’g’ri tanlangan va hisoblangan issiqlik yuzasi
qurilmaning samaradorligini oshiradi, energiya sarfini kamaytiradi, mahsulot
sifatini yuqori darajada saqlab qoladi hamda uzoq muddatli foydalanish uchun
kafolat yaratadi. Shu sababli har qanday texnologik loyihada bu bosqich alohida
e’tibor bilan bajarilishi lozim.
3.3. Bug’latish qurilmasining umumiy loyihaviy yechimi
Bug’latish qurilmasining umumiy loyihaviy yechimi deganda, uning butun
tuzilishi, texnologik jarayonlarni amalga oshirish tartibi, asosiy va yordamchi
elementlarining joylashuvi hamda ularning o’zaro uyg’un ishlashi tushuniladi.
Ushbu bosqichda qurilma nafaqat texnologik talablar asosida, balki energetik
samaradorlik, texnik xizmat ko’rsatish qulayligi, xavfsizlik va iqtisodiy jihatdan
maqbullik nuqtayi nazaridan ham to’liq shakllantiriladi.
Bug’latish qurilmasi bir nechta asosiy qismlardan iborat: bu bug’latish
kamerasining o’zi, issiqlik almashinuv yuzalari (odatda trubali bloklar), bug’
ajratgich (separator), quvurlar tizimi, kondensat chiqaruvchi moslamalar, nazorat-
o’lchov asboblari va avtomatlashtirilgan boshqaruv bloklaridir. Qurilmaning
loyihasi bu elementlarning joylashuvi, hajmi, materiali va ularning vazifasini aniq
ko’rsatib berishi kerak.
Loyihaviy yechimda qurilmaning konstruktiv tipi — vertikal, gorizontal,
bitta korpusli yoki ko’p korpusli, tabiiy yoki majburiy aylanishli tizim asosida
tanlanadi. Masalan, bir korpusli qurilmalar oddiy va ixcham bo’lib, kichik
miqdordagi eritmalarni bug’latishda ishlatiladi. Ko’p korpusli tizimlar esa
issiqlikdan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi, shuning uchun
ularning samaradorligi yuqori, lekin konstruksiyasi murakkabroq bo’ladi.
27

talablari asosida loyihalanmog’i lozim. To’g’ri tanlangan texnologik va
konstruktsion yechimlar mahsulot sifati, energiya samaradorligi, ekspluatatsiya
qulayligi va iqtisodiy foyda nuqtai nazaridan optimal natijalarni beradi. Shu sababli
bu jarayonlar har tomonlama puxta o’rganilishi va ilmiy-amaliy asosda ishlab
chiqilishi muhim ahamiyatga ega.
31

Bug’lanish harorati (t_v): Eritmaning bosim ostida bug’lanish boshlanadigan
harorati. Bu harorat vakuum holatiga qarab 40–90°C oraliqda bo’lishi mumkin.
Bug’lanish bosimi (P_v): Bug’lanish haroratiga mos keladigan bosim, bu
ma'lumot bug’ bosimi-jadvalidan olinadi.
4. Issiqlik balansi va energiya sarfi
Bug’latish jarayonida suyuqlikning bug’lanishi uchun kerakli issiqlik
miqdorini aniqlash muhim. Bu quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Agar eritma bug’latishgacha qizdirilsa, unda issiqlik balansi quyidagicha
kengaytiriladi:
Texnologik parametrlarni aniqlash bug’latish qurilmasini muvaffaqiyatli
loyihalashda asosiy poydevor hisoblanadi. Bu bosqichda eritmaning boshlang’ich
holati, zarur mahsulot xususiyatlari, issiqlik balansi, bug’ sarfi va issiqlik
manbalarining optimal parametrlari aniqlanadi. Shu asosda keyingi bosqichlarda
qurilmaning issiqlik almashinuv yuzasi, konstruktsiyasi va ishlash rejimi hisoblab
chiqiladi. Bu esa, o’z navbatida, yuqori samarali va energiya tejamkor texnologik
tizim yaratishga imkon beradi.
3.2. Issiqlik almashinuv yuzasini hisoblash
Issiqlik almashinuvi har qanday bug’latish jarayonining asosiy fizik-
texnologik elementi hisoblanadi. Ayniqsa, sanoat miqyosida quyuqlashtirish va
bug’latish qurilmalarining samarali ishlashi to’g’ridan-to’g’ri issiqlik almashinuv
yuzasining to’g’ri hisoblab chiqilishiga bog’liq. Bu yuzalar orqali bir tomondan
issiqlik manbai — odatda bug’ yoki qizigan suyuqlik, ikkinchi tomondan esa —
bug’latilishi kerak bo’lgan eritma qatnashadi. Bu ikki muhit o’rtasida harorat farqi
24

II BOB. BUG’LATISH QURILMALARINING TURLARI VA
KONSTRUKTIV TUZILISHI
2.1. Bir korpusli va ko’p korpusli bug’latkichlar
Bug’latish jarayonini amalga oshiruvchi qurilmalar, ularning turli
konstruktiv xususiyatlari va ishlash prinsiplari bilan ajralib turadi. Bug’latish
qurilmalarining ikki asosiy turi mavjud: bir korpusli va ko’p korpusli
bug’latkichlar. Ushbu qurilmalar bir-biridan ishlash samaradorligi, energetik
samaradorlik va qurilmaning tuzilishi jihatidan farq qiladi. Har bir qurilmaning
o’ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud bo’lib, ular texnologik jarayonning
ehtiyojlariga qarab tanlanadi.
Bir korpusli bug’latkichlar
Bir korpusli bug’latkichlar – bu tizimning faqat bitta bug’lanish kamerasi
(yoki bug’latish kamerasi)dan iborat qurilmalardir. Bunday qurilmalarda
bug’lanish jarayoni bir vaqtning o’zida barcha material uchun amalga oshiriladi.
Bir korpusli bug’latkichlar odatda kichik hajmdagi yoki o’rtacha ishlab chiqarish
quvvatiga ega jarayonlar uchun ishlatiladi.
Bu qurilmalar asosan quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Konstruktiv tuzilishi: Bir korpusli bug’latkichlar oddiy va to’g’ridan-
to’g’ri ishlash uchun mo’ljallangan. Ular tizimning eng oddiy shakli bo’lib, bir
nechta sathli (yoki vertikal) qatlamlar bilan quriladi. Har bir qatlamda suyuqlik
qizdirilib, bug’lanish jarayoni boshlanadi.
2. Energiya sarfi: Bir korpusli bug’latkichlar, ayniqsa kichik ishlab chiqarish
quvvatlari uchun energiyani tez va samarali ishlatishga imkon beradi. Ularning
samaradorligi muayyan cheklovlar bilan bog’liq bo’lsa-da, bu tizimlar kichik
miqyosdagi ishlab chiqarishlar uchun idealdir.
13

MUNDARIJA
I BOB. QUYUQLASHTIRISH VA BUG’LATISH JARAYONLARINING NAZARIY ASOSLARI ...................... 5
1.1. Quyuqlashtirish jarayonining mohiyati va sanoatdagi ahamiyati ............................................. 5
1.2. Bug’latish jarayonining texnologik asoslari va usullari ............................................................. 7
1.3. Quyuqlashtirish va bug’latish jarayonlarining hisoblash asoslari ............................................. 9
II BOB. BUG’LATISH QURILMALARINING TURLARI VA KONSTRUKTIV TUZILISHI ............................ 13
2.1. Bir korpusli va ko’p korpusli bug’latkichlar ............................................................................. 13
2.2. Bug’latish qurilmalarining konstruktiv elementlari va ularning roli ........................................ 16
2.3. Bug’latish qurilmalarining ishlash prinsipiga ta'sir etuvchi omillar ......................................... 19
III BOB. BUG’LATISH QURILMASINI HISOBLASH VA LOYIHALASH .................................................. 23
3.1. Texnologik rejim parametrlarini aniqlash ............................................................................... 23
3.2. Issiqlik almashinuv yuzasini hisoblash .................................................................................... 24
3.3. Bug’latish qurilmasining umumiy loyihaviy yechimi ............................................................... 27
XULOSA ......................................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................... 32
KIRISH
Sanoatning turli tarmoqlarida, ayniqsa oziq-ovqat, kimyo, farmatsevtika va
neft-kimyo sanoatida eritmalarni qayta ishlash, kontsentratsiyasini oshirish va
2

Xulosa qilib aytganda, quyuqlashtirish jarayoni zamonaviy texnologik ishlab
chiqarish tizimlarining ajralmas qismi hisoblanadi. U mahsulot sifatini saqlab
qolgan holda energiyani tejash, resurslardan samarali foydalanish, chiqindilarni
kamaytirish va iqtisodiy samaradorlikni oshirish imkonini beradi. Shu sababli,
bugungi kunda quyuqlashtirish texnologiyalarini avtomatlashtirish, energiya
tejamkorligini oshirish va yangi texnik yechimlar asosida takomillashtirish ustida
jadal tadqiqotlar olib borilmoqda. 1
1.2. Bug’latish jarayonining texnologik asoslari va usullari
Bug’latish — bu aralashma yoki eritmadan erituvchini (odatda suvni)
suyuqlikni qizdirish yo’li bilan bug’ holatiga o’tkazish orqali ajratib olish
jarayonidir. Bu jarayon natijasida eritmaning hajmi kamayadi, konsentratsiyasi esa
ortadi. Bug’latish jarayoni, ayniqsa, eritmada issiqlikka chidamli bo’lgan
komponentlar mavjud bo’lsa, samarali hisoblanadi. Agar mahsulot harorat ta’sirida
parchalanmasa yoki xossalarini yo’qotmasa, bu usul qulay va tejamkor yechimdir.
Bug’latish jarayoni asosida ikkita muhim fizik-kimyoviy hodisa yotadi:
issiqlik almashinuvi va bug’lanish. Isitish manbaidan olingan issiqlik energiyasi
suyuqlikni bug’lanish haroratigacha yetkazadi, natijada suyuqlikning bir qismi
bug’lanadi. Bu jarayon davomida aralashmadagi quruq modda miqdori nisbatan
ortadi va konsentratsiyalash sodir bo’ladi.
Bug’latish jarayonining texnologik asosi sifatida quyidagi bosqichlar
ajratiladi:
1. Eritmani issiqlik manbaiga yetkazish (nasos orqali).
1
Abduraxmanov Q.X. va boshq. – Issiqlik almashinuvi jarayonlari. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 2007.
7

ta'minlaydi. Bug’latish qurilmalarini tanlashda ularning texnik, energiya va
iqtisodiy jihatlari hisobga olinishi kerak. 3
2.2. Bug’latish qurilmalarining konstruktiv elementlari va ularning roli
Bug’latish qurilmasining samaradorligini ta'minlashda uning konstruktiv
elementlarining to’g’ri tanlovi va konfiguratsiyasi muhim rol o’ynaydi. Har bir
element o’zining alohida vazifasini bajaradi va umumiy jarayonning
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bug’latish qurilmalarining asosiy
konstruktiv elementlari issiqlik almashinuvi tizimi, bug’lanish kameralari,
kondensatorlar, nasoslar va boshqa komponentlardan iborat. Ularning har biri
jarayonning samarali ishlashiga, energiya sarfini kamaytirish va mahsulot sifatini
yaxshilashga yordam beradi.
2.2.1. Issiqlik almashinuvi tizimi
Issiqlik almashinuvi tizimi bug’latish qurilmalarining eng muhim
komponentlaridan biridir. Ushbu tizimda bug’lanish jarayonini tezlashtirish uchun
issiqlik energiyasi uzatiladi. Issiqlik almashinuvi tizimining samaradorligi
qurilmaning umumiy energiya sarfini kamaytirish va jarayonni tezlashtirish uchun
juda muhimdir. Bunda ikkita asosiy prinsipni hisobga olish kerak: birinchidan,
issiqlikning optimal taqsimlanishi, ikkinchidan, issiqlikni qayta ishlash tizimining
mavjudligi.
Issiqlik almashinuvi jarayonida quyuqlanadigan suyuqlik va bug’ning
issiqlik almashinuvi o’rtasida effektiv o’zaro ta'sir o’rnatiladi. Bunday tizimda
3
Azizov U.A. – Texnologik qurilmalar nazariyasi. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2018.
16

I BOB. QUYUQLASHTIRISH VA BUG’LATISH JARAYONLARINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Quyuqlashtirish jarayonining mohiyati va sanoatdagi ahamiyati
Quyuqlashtirish — bu suyuq aralashmalarning tarkibidan erkin suv yoki
boshqa erituvchi moddalarning bir qismini bug’lantirish orqali ajratib olish
natijasida ularning konsentratsiyasini oshirish jarayonidir. Ushbu jarayon
bug’latish usuli yordamida olib boriladi va sanoatning turli sohalarida keng
qo’llaniladi. Quyuqlashtirish natijasida aralashmadagi qattiq yoki erigan
moddalarning nisbiy miqdori oshadi, bu esa mahsulot hajmini kamaytiradi, ularni
saqlash, tashish va keyingi qayta ishlashni ancha osonlashtiradi.
Quyuqlashtirish jarayoni kimyo, oziq-ovqat, farmatsevtika, sellyuloza-
qog’oz, to’qimachilik, neft-kimyo, kon-metallurgiya sanoatlarida keng qo’llaniladi.
Masalan, shakar sanoatida qamish yoki lavlagi sharbatlari quyuqlashtiriladi; oziq-
ovqat sanoatida sut, sharbat, tomat pastasi, siroplar va boshqa mahsulotlar
konsentratsiyalanadi. Farmatsevtika sanoatida dorivor eritmalar quyuqlashtirib,
qattiq modda holatida yoki tozalangan konsentrat holida olinadi. Kimyo sanoatida
esa mineral o’g’itlar, reagentlar, kislotali yoki ishqoriy eritmalarni bug’latib
konsentrlash keng tarqalgan.
Jarayon asosan issiqlik almashinuvi orqali olib boriladi. Issiqlik tashuvchisi
sifatida odatda suv bug’i, issiq havo yoki elektr energiyasi ishlatiladi. Suyuqlik
isitilganda, uning tarkibidagi erkin erituvchi (odatda suv) bug’lanadi va suyuqlik
tarkibida qolgan komponentlar konsentrlashadi. Bug’latish orqali
quyuqlashtirishda asosiy texnologik parametrlar: bosim, harorat, bug’latish tezligi,
eritmaning boshlang’ich va yakuniy konsentratsiyasi hisoblanadi.
5

3. Tezlik va samaradorlik: Bu turdagi qurilmalar odatda bir bosqichda
maksimal samaradorlikni ta'minlashga qodir emas, lekin ularning ishlash tezligi
yuqori va operatsiya vaqtini qisqartiradi. Shu bilan birga, bunday qurilmalarda
issiqlik almashinish tizimi soddaroq bo’ladi, bu esa o’z navbatida qurilmaning ish
samaradorligini kamaytiradi.
4. Kamchiliklar: Bir korpusli bug’latkichlarning asosiy kamchiligi shundaki,
ular faqat bitta bug’lanish bosqichiga ega, bu esa yirik ishlab chiqarishlar va yuqori
hajmdagi mahsulotlar uchun etarli bo’lmasligi mumkin. Bundan tashqari, yuqori
energetik sarf va natijada mahsulotni konsentratsiyalashda muammolar yuzaga
kelishi mumkin.
Ko’p korpusli bug’latkichlar
Ko’p korpusli bug’latkichlar bir nechta ketma-ket bog’langan bug’lanish
kameralariga ega. Ushbu qurilmalar bir nechta bosqichda bug’lanishni amalga
oshiradi va har bir bosqichda birinchi bosqichdan olingan issiqlikdan foydalanadi,
bu esa energiya samaradorligini oshiradi. Ko’p korpusli bug’latkichlarning asosiy
afzalligi ularning yuqori samaradorligi va energiyani tejash qobiliyatidir.
Ko’p korpusli bug’latkichlarning qurilishida birinchi bosqichdagi bug’latish
jarayonidan olingan issiqlik, keyingi bosqichlarga uzatiladi. Bu jarayonning
samaradorligi yuqori bo’lib, energiya va vaqtni tejash imkonini beradi. Ko’p
korpusli tizimlar odatda yirik sanoat ishlab chiqarishlarida qo’llaniladi, chunki ular
katta hajmdagi mahsulotni tez va samarali ravishda quyuqlashtirishga imkon
beradi.
Qurilma tuzilishi va ishlash prinsipi
Ko’p korpusli bug’latkichlarda har bir korpusda o’zaro issiqlik almashinuvi
mavjud bo’lib, bu tizimlarning ishini optimallashtiradi. Tizimda har bir korpusda
14

asoslari qatoriga issiqlik almashinuvi, bug’lanish, massaning uzatilishi va turli
fizik-kimyoviy xossalarni hisobga olish kiradi. Quyida quyuqlashtirish va
bug’latish jarayonlarining asosiy hisoblash usullari va prinsiplariga to’xtalib
o’tiladi.
1.3.1. Issiqlik almashinuvi va bug’lanish hisoblari
Issiqlik almashinuvi jarayonida suyuqlikni qizdirish uchun kerak bo’lgan
energiya hisoblanadi. Suyuqlikni isitish va bug’lantirish uchun zarur bo’lgan
issiqlik miqdorini hisoblashda quyidagi formula ishlatiladi:
– suyuqlik massasi (kg);
– suyuqlikning issiqlik sig’imi (J/kg·°C);
– suyuqlikning harorat farqi (°C).
Shuningdek, bug’lanish jarayonida suyuqlikning bug’lanish issiqligi ham
hisobga olinadi. Bug’lanish issiqligi suyuqlikni bug’ga aylantirish uchun zarur
bo’lgan energiyani bildiradi va quyidagi formulada ifodalanadi:
– bug’lanish uchun zarur bo’lgan energiya (Joullarda);
– bug’lanish issiqligi (J/kg);
– bug’lanadigan suyuqlik massasi (kg).
Eritmaning bug’lanishi jarayonida bug’lanish issiqligi va suyuqlikning
qizdirilishi, shu jumladan suvning bug’lanish harorati va bosimi hisobga olinadi.
Agar tizim vakuum sharoitida ishlasa, bug’lanish harorati past bo’ladi va shu orqali
energiya sarfi kamayadi.
1.3.2. Bug’latish jarayonlarining samaradorligini hisoblash
Bug’latish jarayonlarining samaradorligini hisoblashda ularning energiya
samaradorligi, ya’ni tizimda sarflangan energiya miqdori va chiqishdagi mahsulot
sifatlari hisobga olinadi. Bug’latishning samaradorligini baholashda o’rtacha
10

Turli aralashmalami quyuqlashtirish, bug’latish qurilmasini hisoblash va loyihalash

Купить