Ubaydullaxon – ma’rifatparvar hukmdor va sarkarda - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	51.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Ubaydullaxon – ma’rifatparvar hukmdor va sarkarda

Sotib olish

MAVZU: UBAYDULLAXON - MA RIFATPARVAR HUKMDOR VAʼ
SARKARDA
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………..…………...3
I.BOB. SHAYBONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI……….. 6
1.1. Shayboniylar davlatining tashkil topishi ………………………………..…. 6
1.2. Shayboniylar davlatining tizimi ………………………………………..…..15
II.BOB. UBAYDULLAXON - MA RIFATPARVAR HUKMDOR
ʼ
VA SARKARDA…………………………………………………….…………25
2.1. Ubaydullaxon - ma rifatparvar hukmdor va sarkarda
ʼ …………….….……. 25
2.2. Ubaydullaxon davrida ijtimoiy tizim ……………………………….….….. 27
XULOSA………………………………………………………………………..30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………….. 31

KIRISH.
Kurs ishining dolzarbligi: Insoniyat tasviriy faoliyatining eng primitiv
bosqichlaridan to shu kungacha bulgan rivojlanish davri ko‘plab maktablar ,
uslublar va oqimlarningpaydo bulishi, rivojlanishi va inqirozga yuz tutishi –
bularning barchasi ijodkorlarning tinimsiz harakati , ongli faoliyati, izlanishlari
maxsuli sifatida xarakt е rlanadi. Ijtimoiy hayotda sodir bulgan o‘zgarishlarning
ijodkor ongi va tafakkuriga ta'siri , his va tuyg‘ularining o‘ziga xos tarzda
namoyon bo‘lishi natijasida paydo bo‘lgan turli oqim va uslublarning har biri
o‘ziga hosdir . Shu sababli ham ular san'at tarixida qay darajada o‘rin tutishidan
qat'iy nazar o‘rganishni , tahlil qilishni taqozo etadi. Bu uz navbatida tasviriy san'at
asarlarini o‘qishni o‘rganishda , badiiy saviyasi va qiymatini anglashimizda
b е nixoya kata ahamiyat kasb etadi , d е b uylaymiz. Har bir davrda mavjud bo’lgan
ana shunday san‘at hayot go’zalliklarini tasvirlab, odamlarda yuksak xislat va
fazilatlarni kamol toptirdi, ularni tenglik, ozodlik, birodarlik, yorqin kelajakka
intilishga da‘vat etdi. Insoniyat yaratib qoldirgan madaniy qadriyatlar oddiy
boyliklar bo’lib qolmay, balki o’zida inson aql-zakovati, hayot to’g’risidagi fikr-
uylarini aks ettiruvchi ko’zgu hamdir. Jahon san‘ati tarixini o’rgatish, uning
taraqqiyot qonunlarini tushunish, nodir yodgorliklar bilan tanishish, o’tmish
odamlarning his-tuyg’u, hayotiy tajribalarini o’rganish g’oyaviy-estetik
qarashlarning shakllanishini bilish demakdir. Bu so’zsiz, kishilarda hayotiy
tajribalarning boyishiga, hayotga yanada keng va atroflicha yondoshishga yordam
beradi. Tasviriy san‘at turlariga rangtasvir, arxitektura, grafika, haykaltaroshlik
kiradi. Rangtasvir tasviriy san‘atning eng muhim turlaridan bo’lib, maxsus
polotnolarga, devorlarga ishlanadi.
Tasviriy san‘at asarlarida ifodalangan maqsad va mazmunni ochib berishda
rang muhim o’rin egallaydi. Qadimgi dunyo san'ati tarixi y е r yuzida quldorlik
davlatlarining paydo bo‘lishi, rivojlanishi va inqirozga yuz tutishi davridagi
san'atni o‘rganadi va tahlil qiladi. Ibtidoiy jamoa tuzumining dastlabki inqirozi
eramizdan avvalgi 5000— 4000 yillarda boshlanib (qadimgi Misr, Old Osiyo,
Xitoy, Xindistonda), y е r yuzida quldorlik davlatlari rivojlanish davri boshlandi.
3

Qadimgi davlatlar dastlab Е frat, Tigr, Nil, Ind, Gang, Xuanxe, Yantszi, qizil irmoq
daryolari yoqalarida, k е yinroq, Yevropaning janubiy tomonlarida, Bolqon va
Ap е nnin yarim orollarida paydo bo‘ldi. Quldorlik davlatlarining maydonga k е lishi
tarixiy zaruriyat bo‘lib, u ishlab chiqarish kuch va madaniyatining k е yingi
taraqqiyotini b е lgiladi. Bu davrga k е lib aqliy m е hnat jismoniy m е hnatdan ajraldi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: D е hqonchilik, chorvachilik, savdo
sotiq, xunarmandchilik, san'at rivojlandi. Bu esa, o‘z navbatida, inson manaviy
dunyosining rivojlanishiga, jumladan, sanatning ravnaqiga zamin yaratdi. Agar
ibtidoiy jamoa davrida sanat insonning kundalik hayoti, ishlab chiqarish faoliyati
bilan bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa, endilikda u ijtimoiy ongning ajralmas qismiga aylandi
va ijtimoiy hayotda muhim o‘rin tuta boshladi. Bu davrda sanat taraqqiyoti
b е vosita din, mifologik tushunchalar zamirida rivojlanishini davom ettirgan bo‘lsa
ham, l е kin birmuncha tantanali rux ola boshladi. Ko‘mish marosimlari bilan
bog‘liq bo‘lgan urf odatlar muhim tantanalarga aylandi. Yirik maqbara, saroylar
qurish, ularni b е zashga katta ahamiyat b е rila boshlandi. D е voriy suratlar,
monum е ntal r е l е f va haykallarda hukmdorlar, afsonaviy qahramonlar faoliyati
ulug‘landi. Qadimgi dunyo sanatkori o‘ziga xos formalarda kundalik turmush
voq е alarini aks ettira boshladi.
Bu davrga k е lib, odamlarning diniy tushunchalari ham o‘zgara bordi.
Odamlar tabiat kuchlariga sig‘inishdan asta-s е kin ilohiy kuchlarga - xudolarga
sajda qila boshladilar. Bu xudolar timsolida odamlar aqliy barkamol, mu'tabar, har
narsaga qodir bo‘lgan, o‘z xarakt е ri va ko‘rinishi jihatdan odamlarga o‘xshaydigan
obrazlarni tasavvur eta boshladilar. Ularga atab hashamatli ibodatxonalar,
monum е ntal haykallar yaratdilar. Shu bilan birga, inson obrazi sanatning bosh
qaxramoniga aylana boshladi. Uning jasorati va olijanobligi, iroda va aql-
zakovatining qudrati sanatkorlar tomonidan kuylandi.Sanatda voq е likni obrazli
bilish tomonlari kuchaydi. Uning tur va janrlari k е ngaydi.
Bu davrda sanatda sint е z masalasining xal etilishi esa insoniyatning qo‘lga
kiritgan buyuk yutuqlaridan bo‘ldi. Qadimgi dunyo sanatining yana bir muhim
tomoni shu bo‘ldiki, unda milliy o‘ziga xos tomonlar yaqqol ko‘zga tashlana bordi.
4

Katta-katta madaniyat markazlari vujudga k е ldi. Ularning san‘atlari bir-biridan
ko‘rinishi, xarakt е ri, voq е likni obrazli ifoda etishi bilan ajralib turadi. Odatda,
qadimgi dunyo san'ati ikkiga ajratilib o‘rganiladi. qadimgi sharq mamlakatlari
san'ati va ikkinchi qismi Е vropa mamlakatlari, aniqrog‘i uning janubiy tomonlarida
shakllangan quldorlik davlatlari san'ati va madaniyati tarixini o‘rganish nazarda
tutiladi. Bu davlatlar Antik madaniyat va san'at bo‘limiga kiritilgan.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikkita bob, har bobda ikkitadan rejalar,
hulosa va foydalanilgan adabiyotlar
5

I.BOB. SHAYBONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI.
1.1. Shayboniylar davlatining tashkil topishi
Muhammad Shayboniyxon boshchiligidagi ko'chmanchi o'zbeklar xuI asr
boshlarida Movarounnahr va xurosonni egallab, temuriy shaxzodalar
hukmronligiga chek qo'ydilar va bu ulkan hududda o'zlarining markazlashgan
davlatiga asos soldilar. Bu davlat poytaxti avval Samarqandda bo'lgan bo'lsa, xuI
asr o'rtalaridan boshlab Buxoroga ko'chirildi. Shundan keyin bu davlat Buxoro
xonligi deb ham atala boshladi. Butan xuI asr mobaynida hokimiyatni o'z qo'llarida
saqlab kelgan shayboniylar sulolasi hukmronligi o'zbek davlatchiligi tarixida katta
ahamiyatga ega bo'lib, xuddi shu davrda o'zbek xalqining etnik shakllanishidagi
uchinchi davr boshlandi. Dashti qipchoqlik o'zbeklar Movarounnahr va
xurosondagi milliy turkiy xalq-o'zining azaliy qon-qarindoshlari bilan qo'shilib
ketdi va ularga ham o'zining nomini berdi.
Manbalar. Shayboniylar davlati tarixini yoritishda turli tarixiy manbalardan
foydalanish, ya'ni, manbalardagi ma'lumotlar bilan birga arxeologik, epigrafik,
numizmatik va boshqa tarixiy tadqiqotlar natijalaridan foydalanish mavzuni
to'laroq yoritishga yordam beradi.
Dashti Qipchoqda hamda Movarounnahr va Xurosonda xu-xuI asrda bo'lib
o'tgan tarixiy voqealar xaqida qimmatli ma'lumotlar beruvchi mahalliy (eski
o'zbek, fors tojik tillarida bitilgan) yozma manbalar anchagina. Ular ichida
temuriyshaxzoda Zaxriddin Muhammad Boburning ( 1483-1530) o'zbek tilida
bitilgan "«Boburnoma"»asari hamda Shayboniyxon xizmatiga kirgan shoir va
tarixchi olimlardan Kamoliddin Binoiy (1453-1512) va Muhammad Solix (1453-
1535) larning Shayboniyxonga bag'ishlab yozilgan asarlari muhim o'rin tutadi.
Muhammad Solixning «Shayboniynoma «asari o'zbek tilida nazmiy uslubda
yozilgan bo'lsa, Binoiyning «Shayboniynoma» si (bu asar «Fotuxoti xoniy» deb
ham ataladi) fors tilida bitilgan va xozirgacha o'zbek tiliga to'liq tarjima
qilinmagan. Bu asarda Shaybonixonning Dashti Qipchoqda hokimiyat tepasiga
kelishi, Movarounnahr va xurosonni egallashi tafsilotlari bayon etiladi. Ularda
muhim etnografik va jug'rofiy ma'lumotlar mavjud.
6

Shayboniyxon Dashti Qipchoqda hokimiyatni qo'lga olishi, Movarounnaxr
va xurosonni zabt etishi, bu hududda xuI asrda ro'y bergan muhim ijtimoiy-siyosiy
iqtisodiy va madaniy jarayonlar xaqida Xondamirning «Xabib us-siyar», Fazlullox
ibn Ruzbexon (1457-1530)ning «Mexmonnomai Buxoro», noma'lum muallifning
«Tavorixi g'uzida, Nusratnoma» (Bu asarni Shaybonixonning o'zi yozgan degan
fikrlar ham bor), Mirzo Muhammad Xaydarning «Tarix Rashidiy» Muhammadyor
ibn Arab qatag'onning «Musaxxir al-Bilod», Abdullox ibn Nasrulloxiyning
«Zubdat ul-Osor», Xo'ja Qulibek Balxiyning «Tarixi Qipchoqxoniy», Xofiz Tanish
Buxoriy (1547-1604)ning «Sharafnomai-shohiy» («Shoxlarni sharaflovchi asar»)
asarlarida va boshqa yozma manbalarda ham muhim ma'lumotlar bor.
Shayboniylar davlatining tashkil topishi. Siyosiy tarixi. Balxash ko'li va
Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha bo'lgan
ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala boshlandi. Qipchoqlar va
boshqa turkiy qabilalar hukmronligi ostida bo'lgan bu hududni 1236 yilda Botuxon
o'zining turk-mo'g'ul qo'shinlari bilan egalladi va tarixga Oltin O'rda nomi bilan
kirgan davlatga asos soldi. XIV asr boshlarida ikki qismga bo'linib ketgan Oltin
O'rda davlatining sharqiy qismida tashkil topgan davlat-Oq O'rda tarixiy
manbalarda «O'zbeklar mamlakati» deb ham yuritilgan. XVasrning o'rtadlarida bu
hududda Jujixonning beshinchi o'g'li Shaybon urug'idan bo'lgan Abdulxayrxon
(1412-1468) ko'chmanchi o'zbeklar davlatiga asos soldi. Bu davrda Oltin O'rda
(Ko'k O'rda)da, Mo'g'ulistonda va temuriylar hukmronlik qilayotgan
Movarounnahrda o'zaro feodal urushlar nihoyatda kuchayib ketdi. Bundan
foydalangan Abdulxayrxon Sirdaryoning o'rta oqimidagi bir qancha shaharlarni,
Xorazmning bir qismini bosib olib, temuriylar davlatining yon qo'shnisi bo'lib
qoldi. Abdulxayrxonning vafotidan so'ng inqirozga uchragan bu davlatXVasrning
80-yillarida Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) tomonidan qayta tiklandi.
Shayboniyxonning hokimiyat tepasiga kelishida Movarounnahr amirlaridan
olingan yordam ham katta ahamiyatga ega bo'lgan. Xozirgi Qozog'istonning katta
qismini, janubiy-g'arbiy Sibirni va Xorazmning janubiy qismini o'z ichiga olgan bu
davlat bilan temuriylar davlati o'rtasida o'zaro iqtisodiy va siyosiy aloqalar mavjud
7

edi. Temuriy shaxzodalarning ko'pchiligi toju taxt uchun kurashda ko'chmanchi
o'zbeklardan moddiy va harbiy yordam olib turganligi tarixiy manbalarda qayd
etilgan. Aslida bitta millatga, bitta xalqqa mansub bo'lgan har ikki davlatning
hukmron tabaqalari bir-birlari bilan quda bo'lishga intilganlar. Hususan, ko'pgna
temuriy shaxzodalar Dashti Qipchoqdan kelin olgan bo'lsalar, ba'zi temuriy
malikalar u yerga kelin bo'lib tushganlar.
Shayboniylar davlatining asoschisi Muhammad Shoxbaxt Shayboniyxon (1451-
1510) bo'lib, u iste'dodli shoir va zamonasining o'qimishli, bilimdon kishilaridan
biri edi. U hokimiyatni qo'lga olmasdan oldin, Buxoroda bir necha muddat yashab,
bu yerdagi madrasada ta'lim oladi, diniy va dunyoviy ilmlarni o'rganadi. Mashhur
ilohiyat olimi Muhammad Xitoiy uning ustozi bo'lganligi, mashhur shayx va olim
xoji Muhammad Porsoning izdoshlaridan Xofiz xusayn Busiriy va uning xalifasi
xoja Mahmud hamda Buxoroi sharifning boshqa ko'pgina ulamoyu-shurolari ham
Shayboniyxon bilan yaqin munosabatda bo'lganligi ma'lum.
Ko'chmanchi o'zbeklar xoni sifatida hokimiyatni qo'lga olgan Shayboniyxon
tez orada tajribali davlat raxbari va harbiy sarkarda ekanligini namoyish qildi.
XVasrning 90-yillaridayoq Movarounnahrning markaziy viloyatlariga o'zaro
kurashlar va ichki nizolar tufayli tobora zaiflashib borayotgan temuriylar davlati
hududlariga xujumlar uyushtira boshladi. Bu davrda Movarounnahrdagi temuriylar
saltanati amalda mustaqil boshqariladigan kichik-kichik viloyatlarga bo'linib
ketgan edi. Ayniqsa, 1494 yilda Samarqand hukmdori Sulton Ahmad Mirzo
vafotidan so'ng temuriy shaxzodalarning o'zaro nizolari yanada kuchayib,
mamlakatda boshboshdoqlik, ko'p hokimiyatchilik yuzaga keldi. Bundan
foydalanishga intilgan Shayboniyxon 1497 yilda Movarounnahrga o'zining
dastlabki xujumini uyushtirdi. U katta ko'ch bilan Samarqandaga yurish qildi, lekin
shaharni ololmasdi, Qarshi va Shaxrisabzga xujum qilib katta o'lja bilan qaytib
ketdi.
Temuriy shaxzodalar Boysunqur Mirzo va sulton Alilar o'rtasidagi
Samarqand taxti uchun bo'lgan urushlardan foydalangan Andijon hokimi Zaxriddin
Muhammad Bobur 1497 yilda temuriylar poytaxti Samarqand shahrini egallaydi.
8

Lekin qisqa vaqt (100) kun hukmronlikdan so'ng yana Andijonga qaytib ketishga
majbur bo'ladi. Samarqand taxtiga temuriy shaxzoda, Qarshi hokimi Sulton Ali
o'tiradi. Temuriylarni bu nizolarini diqqat bilan kuzatib turgan Shayboniyxon 1499
yilda katta kuch bilan yana Samarqandni qamal qiladi. Buxoro hokimi Boqi
Tarxonning 10 ming kishilik qo'shin bilan samarqandliklarga yordamga
kelayotganligidan xabar topgan Shayboniyxon qamalni to'xtatib unga qarshi
chiqadi. Samarqand va Buxoro oralig'ida joylashgan Dobusiya qal'asini mudofaa
qilib turgan Boqi Tarxon qo'shinlari bilan bo'lgan qisqa jangdan so'ng, uning
qo'shinlari himoyasiz qolgan Buxoroga yurish qilib, shaharni jangsiz egallaydilar.
Boqi Tarxon Samarqand va Buxoroliklarning birlashgan qo'shiniga bosh bo'lib
Buxoroga qaytdi. Lekin Shayboniyxonning inisi Sulton Mahmud boshchiligidagi
saralangan o'zbek qo'shinlari bilan Buxoro ostonasida bo'lgan jangda
mag'lubiyatga uchrab, Qarshi shahriga chekinadi.
Bu voqelarni kuzatib turgan va temuriy hukmdorlar uchun jiddiy xavf paydo
bo'lganligini anglagan Bobur Mirzo 1500 yilda o'z qo'shini bilan yana
temuriylarning poytaxt shahriga Samarqandga yurish qiladi. Lekin Shayboniyxon
undan oldinroq harakat qilib Samarqandni qamal qildi. Shahar hokimi Sulton Ali
o'zining ba'zi amaldorlari taxtni Bobur Mirzoga topshirish uchun yashirin
harakatlar olib borayotganligidan xabar topib, Shayboniyxon bilan muzokaralar
olib borishga majbur bo'ldi. Ular orasidagi kelishuvga ko'ra Shayboniyxon Sulton
Alining onasiga uylanadi va Samarqand shahrini ham jangsiz qo'lga kiritadi. Tez
orada Qarshi va xuzor (Guzor) shaharlari ham shayboniylar tomonidan bosib
olindi.
Movarounnahrning ikki yirik shaharlari Buxoro va Samarqandning jangsiz
Shayboniyxonning qo'liga o'tishi, uning nafaqat tajribali sarkarda, balki yetuk
davlat arbobi va aqlli siyosatchi ham ekanligini ko'rsatib turibdi. 1501 yilda
Shayboniyxon asosiy qo'shini bilan Toshkent hokimi Mahmudxon va Farg'ona
hokimi Ahmadxonlarga qarshi yurish qilib Toshkent viloyatidagi Shoxruxiya va
boshqa ko'pgina qal'alarni bosib olishga muvaffaq bo'ldi.
9

Xuddi shu paytda Bobur Mirzo Samarqanddagi o'ziga hayrihoh kishilar
yordamida shaharni ikkinchi marta qo'lga kiritishga erishdi. Qarshi va G'uzorda
ham shayboniylarga qarshi g'alayon ko'tarildi. Movarounnahrda Shayboniylar
uchun taxlikali vaziyat yuzaga keldi. O'zining Movarounnahrdagi asosiy raqibi
Bobur Mirzo ekanligini anglagan Shayboniyxon katta kuch bilan Samarqandga
qaytdi va shahar yaqinidagi Saripul degan joyda bo'lib o'tgan hal qiluvchi jangda
Bobur Mirzo qo'shinlariga qattiq zarba berdi. Shaharga qaytib mudofaaga o'tishga
majbur bo'lgan Bobur Mirzo boshqa temuriy hukmdorlardan yordam
ololmaganidan so'ng uzoq qamalga bardosh berolmay, Shayboniyxon bilan
kelishuvga ko'ra Samarqandni tashlab chiqib ketishga majbur bo'ldi. Zarafshon va
Qashqadaryo vohalari Shaybonixon qo'liga o'tdi. 1
Shundan so'ng Shayboniyxon Movarounnahr va xurosonning turli
viloyatlarini qo'lga kiritish uchun bir necha yo'nalishda janglar olib bordi. Bu
vazifani bajarishda tajribali sarkardalar Sulton Mahmud Bohodir, Ubaydullo
Sulton, Kuchkunchixon, Suyunchxujaxonlar katta rol o'ynadilar. 1501-1502
yillarda Sulton Mahmud boshchiligidagi qo'shinlar Dizzak (Jizzax), Urtepa, Shosh,
Shoxruxiya, Sayram kabi shahar va qal'alarni egallaydi.
1503 yilning oxirida Shayboniyxon Sulton Mahmud boshchiligidagi
qo'shinlarni Xorazmni egallash uchun yubordi. Bu birinchi harbiy yurish davomida
Xorazmning bir qismi, hususan, Kat qal'asi egallandi. Lekin Shayboniyxon Xisor
viloyatiga yurish qilish uchun barcha kuchlarini yig'ayotganligi sababli, Sulton
Mahmud qo'lga kiritilgan katta o'lja bilan Buxoroga qaytdi. Xorazmni butunlay
egallash uchun Shayboniyxonning o'zi 1504 yilda ikkinchi marta harbiy yurish
qildi. 1505 yilning yozida Urganch shahri egallangandan so'ng Xorazm to'laligicha
bosib olindi.
Shayboniyxon asosiy qo'shinlari bilan 1504 yilda Xisor viloyatiga yurish
qilib uni bosib olishga muvaffaq bo'ldi. Xisor hokimi xusravshox ancha katta
harbiy kuchga ega bo'lsa-da, Shayboniyxonga jiddiy qarshilik ko'rsata olmadi.
Natijada Xisor viloyati barcha tog'lik tumanlari bilan birga Shaybonylar ixtiyoriga
o'tdi hamda Termiz va Amudaryoning so'l qirg'ogiga joylashgan Qunduz, Tolkon,
10

Badaxshon va Balx ishg'ol etildi. Bu harbiy yurishlarda qatnashgan tajribali
lashkarboshi Sulton Mahmud 1505 yil Qunduzda kasallikdan vafot etdi. Uning
jasadi Qarshi orqali Samarqandga olib kelinib, dafn etildi.
Shayboniyxonning Movarounnahr va xurosonni birlashtirib markazlashgan
davlat tuzishga xalaqit berayotgan yana bir jiddiy raqib Dashti Qipchoqda
hukmron bo'lib qolgan qozoq sultonlari edi. 1504 yilda Balx shahrini qamal qilib
turgan Shayboniyxon qozoq sultonlarining Movarounnahrga hujum qilganligini
eshitib, orqaga qaytishga majbur bo'ldi va Dashti Qipchoqqa yurish qildi. Qozoq
sultonlari ochiq jangdan qochib chekingan bo'lsalar-da, 1506 yilda
Shayboniyxonning xurosonda ekanligidan foydalanib yana Movarounnahrga
bostirib kirib, uni talon taroj qildilar. Shayboniyxon orqaga qaytib, ularni yana
Dashti Qipchoqning ichkarisigacha quvib kiradi. 1508 yilda qozoq sultonlari
xujumi yana takrorlandi. O'sha yili Shayboniyxon xozirgi Afg'onistonning
Qandahor va Zamindovur viloyatlarini ishg'ol qilib, Qobulda turgan Zaxriddin
Muhammad Bobur bilan kurashish uchun kuch to'playotgan edi. Uning yo'qligidan
foydalangan qozoq sultonlari-Ahmad sulton bilan Jonish sultonlar
Movarounnahrga xujum qilib, Buxoro va Samarqandgacha yetib keldilar va ko'p
odamlarni asir olib, katta o'lja bilan qaytib ketdilar. 1508 yilda Shayboniyxon
Buxoroga qaytib keladi va qozoq sultonlariga qarshi hal qiluvchi jangga
tayyorgarlik ko'ra boshlaydi. 1509 yilning boshlarida o'zbeklarning katta qo'shini
Dashti Qipchoq ustiga yurish boshladi va mart oyida Jonish sultonning yurti Qora
Abdalni egallaydi. Shundan so'ng qozoq sultonlari va xonlari ichida eng nufuzlisi
va kuchlisi bo'lgan Burundukxon ulusiga xujum qilindi. Burundukxon bilan Qosim
sulton Shayboniyxonning katta kuch bilan kelayotganligini eshitib, Dashti
Qipchoqning ichkarisiga chekindilar. Shayboniyxon ularni ancha yergacha ta'qib
qilib borgan bo'lsa-da, butunlay tor-mor qilishga muvaffaq bo'la olmadi. Bu
yurishlar natijasida Sig'noq, Yassi, Savron shaharlari qayta qo'lga kiritildi.
Turkistondagi Xo'ja Ahmad Yassaviy maqbarasini ta'mirlatib, bu yerda ba'zi
imoratlar qurdirgan Shayboniyxon Turkiston viloyatiga ilgari Qarshi viloyatining
noibi bo'lib turgan Sa'id Oshiqni hokim qilib tayinladi va Movarounnahrga qaytadi.
11

Movarounnahrning markazida mustahkam o'rnashib olgandan so'ng
Shayboniyxon xurosonni zabt etishga jiddiy kirishdi. Sulton xusayn Bayqaroning
1506 yilda vafot etishi, so'ngra xuroson taxti uchun o'g'illarining o'zaro kurash
boshlashi unga juda qo'l keldi. Xirot taxtiga birdaniga ikki shaxzoda Muzaffar va
Badiuzzamon o'tkazildi. Temuriy shaxzodalarning kelishib harakat qila
olmaganligi va harbiy jihatdan uquvsizligidan foydalangan Shayboniyxon Balx
shahrini egalladi. 1507 yilda Xirot shahri ham qo'lga olingandan keyin butun
xuroson Shayboniylar davlatiga qo'shib olindi.
Temuriylar davlatining asosiy viloyatlarini o'z ichiga olgan Movarounnahr
va xuroson egallangandan so'ng Eronni bosib olish uchun zimdan tayyorgarlik
ko'rila boshlandi. 1509 yilning aprel oyida Shayboniyxon Qarshida o'z
qo'shinlarini to'playdi va ularga bosh bo'lib Amudaryo kechuvi-Burdaliq tomonga
(xozirgi Chorjuy yaqinida) qarab yo'lga tushadi. Lekin Fayzullox ibn
Ruzbexonning bergan ma'lumotiga qaraganda, yo'lda o'zbek sultonlarini o'z
uluslariga qaytarib yubordi. Muhammad Temur sulton Samarqandga, Xamza
sulton Xisori Shodmonga, Ubaydullo sulton Buxoroga o'z qo'shinlari bilan qaytib
ketadilar.
Bu bilan Shayboniyxon Movarounnahrdagi siyosiy barqarorlikni saqlab
turish va ehtimol qozoq sultonlarining yangi bosqinining oldini olishni ko'zlagan
bo'lsa kerak. Marv shahrini egallagan Shaybonixon Eronni ichki viloyatlariga
yurish qiladi. Mashxad va Tus shaharlarini ziyorat etib, ba'zi memoriy inshootlarni
ta'mirlashga buyruq beradi. 1510 yilda Erondan orqaga qaytgan Shayboniyxon
orqadan katta kuch bilan yetib kelgan Eron shohi Ismoil Safoviy qo'shinlari bilan
Marv yaqinida, Movarounnahrdan yordam kelishini kutmasdan jangga kirishga
majbur bo'ldi va son jihatdan ustunlikka ega bo'lgan «Qizil boshlilar»
qo'shinlaridan mag'lubiyatga uchraydi. Shaybonixonning o'zi ham bu jangda halok
bo'ldi va uning Eronni zabt etish rejasi amalga oshmadi.
Zamondoshlari tomonidan «Xalifa ul-Raxmon» va «Imom az-Zamon» deb
ulug'langan Shaybonixon tiriklik vaqtidayoq Movarounnahr va xurosonni o'zbek
sultonlariga suyurg'al sifatida taqsimlab bergan edi. Shaybonixonning o'limidan
12

so'ng taxtga Shayboniyxonning amakisi Kuchkinchixon (1510-1529) ko'tarildi. Bu
xon ona tomonidan temuriylardan bo'lib, mashhur olim, davlat arbobi Mirzo
Ulug'bekning qizi Robiya begimning va ko'chmanchi o'zbeklar davlatining
asoschisi Abdulxayrxon o'g'li edi. 2

Lekin bu davrda o'zbek sultonlari orasida boshlangan kelishmovchiliklar
davlatni zaiflashishga olib keldi va shayboniylar keyingi janglarda mag'lubiyatga
uchray boshladilar. Natijada xuroson va Xorazm qo'ldan boy berildi. Qobulni
egallab turgan Bobur 15II yilda Eron shohi qo'shinlari yordamida Xisor, Ko'lob,
Qunduz, Badaxshon va Samarqandni bosib oldi. Movarounnahrni butunlay
egallash niyatida bo'lgan Boburga tarjibali sarkarda Najmiddin Soniy boshchiligida
12000 kishilik eron qo'shini kelib qo'shildi. 1512 yilda Qarshi shahrini qattiq
janglardan so'ng qo'lga kiritgan eronliklar shaharni talon-taroj qilib, ko'pgina
begunoh odamlarni qirg'in qildilar. Bu urushda shahar himoyachilari safida bo'lgan
tarixchi olim, shoir Binoiy ham halok bo'ldi. Bu qirg'in Movarounnahrda
eronliklarga qarshi kuchli norozilik va g'alayonlar ko'tarilishiga olib keldi.
Keyingi hal qiluvchi jang G'ijduvon yaqinida bo'lib o'tdi. 1512 yilning
noyabr oyida Buxoroga yurish qilgan Bobur va eronliklarning birlashgan qo'shini
Shayboniyxonning jiyani, Sulton Mahmudning o'g'li Ubaydulla Sulton tomonidan
butunlay tor-mor etildi. Bu mag'lubiyatdan so'ng Bobur Mirzo Movarounnahr
taxtidan umidini uzib, yana Qobulga qaytib ketishga majbur bo'ldi. Keyinchalik u
o'z qo'shini bilan Hindistonga yurish qildi va birin-ketin Laxor, Dehli, Agra
shaharlarini ishg'ol etib, xozirgi Pokiston, Hindiston, Bangladej va Afg'onistonning
katta qismini o'z ichiga olgan Boburiylar imperiyasiga asos soldi.
Kuchkinchixonning o'limidan so'ng Movarounnahr taxtiga uning ug'li Abu
Saidxon o'tqazildi (1529-1533). Lekin tez orada Shayboniy sultonlari ichida katta
mavqega ega bo'lgan Ubaydullaxon oliy hokimiyatni o'z qo'liga olishga erishdi.
Buxoro viloyatining hukmdori bo'lgan bu tajribali siyosatchi va g'ayratli sarkarda
hukmronligi davrida (1533-1539) Movarounnahr, ayniqsa, Buxoro viloyati har
tomonlama rivojlandi. Xonlikning poytaxti Samarqanddan Buxoro shahriga
ko'chirildi. Shundan so'ng Shayboniylar davlati rasman Buxoro xonligi deb atala
13

boshladi. Lekin Ubaydullaxonning o'limidan keyin o'zbek sultonlari orasidagi
kelishmovchiliklar yanada kuchayib, mamlakat amalda bir necha qismlarga
bo'linib ketdi. Buxoroda Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda Abdulatifxon
(1540-1551, Toshkent va Turkistonda Navruz Ahmadxon (1540-1556) hukmronlik
qila boshladi. Bu hukmdorlarning bir-birlari bilan o'zaro kurashlari mamlakatni
ancha zaiflashishga olib keldi. Shayboniy sultonlarining o'zaro kurashlariga
barham berib, ularni yagona hokimiyat ostiga birlashtira oladigan qattiqqo'l va
tajribali davlat arbobiga hayotiy ehtiyoj paydo bo'ldi. Bu ehtiyoj tarix sahnasiga
Abdulla ibn Iskandarxonni olib chiqdi. 3
14

1.2. Shayboniylar davlatining tizimi
Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi hayotiga bog'liq barcha
masalalarni hal qiladigan dargox-saroy devonida jamlangan edi. Davlatning oliy
darajali amaldorlari a'zo bo'lgan va odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan
bu mahkama mamlakatning siyosiy, moliyaviy, harbiy tashkiliy va boshqa
masalalarni ko'rib chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan qarorlar xonning tasdig'i
bilangina kuchga kirar va hayotga joriy etilardi. Ko'kaldosh, otaliq, naqib, vaziri
a'zam, vazir, devonbegi va boshqa oliy darajali saroy amaldorlari, nuyon, tug'begi,
qutvol, dorug'a, qo'rchiboshi va boshqa harbiy amaldorlarning fikri va manfaatlari
ham qarorlar qabul qilinishida katta ahamiyatga ega edi. Davlat boshqaruvida
harbiy-ma'muriy amardorlardan tashqari, ulamolar, din peshvolari, shayxlar va
xojalarning, hususan, Shayx ul-islom, Qozi kalon, Mufti kabi diniy mansab
egalarining ham ta'siri katta bo'lgan. Bu davrda, ayniqsa Buxoroda yaqindagi
Jo'ybor qishlog'idan chiqqan xojalarning mavqei juda oshib ketdi.
Mahalliy boshqaruv viloyat hokimlari qo'lida bo'lib, ular o'z boshqaruv
tizimiga ega bo'lgan. Unga qo'shinga boshchilik qiladigan, aholidan soliqlar yig'ib
oladigan, shariat qonunlarining to'g'ri bajarilishini nazorat qiladigan amaldor
(rais)lar kirgan. Viloyatlar o'z, navbatida, kichik ma'muriy birliklar: tuman, kasaba
va mavzelarga bo'linib idora qilingan. Mahalliy boshqaruvning eng quyi bo'g'ini
oqsoqol (kalontaron) tomonidan boshqariladigan qishloq jamoalari edi.
Ma'muriy tuzulishi Buxoro xonligining bu davrdagi asosiy ma'muriy birligi
viloyat (ulus) bulib, manbalarda Samarqand, Qarshi, Shaxrisabz, Xisor, Balx,
Termiz, Karmana, Qorako'l, Miyonkol, Shosh, (Toshkent), Turkiston, Farg'ona,
Uratepa, Marv kabi viloyatlar tilga olinadi. Poytaxt, shahar va unga tegishli
tumanlar xonning o'zi tomonidan boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan
tayinlangan. Odatda bunday yuksak mavqega xonning yaqin va ishonchli kishilari,
qarindoshlari, yirik qabila boshliqlari, harbiy yurishlarda o'zini ko'rsatgan o'zbek
sultonlari muyasar bo'lgan. Shuni alohida aytib o'tish kerakki, xonlikning davlat
chegaralari doimiy bo'lmay tez-tez o'zgarib, kengayib yoki qisqarib turgan. Ba'zi
viloyatlar tashqi va ichki siyosiy vaziyatga qarab markaziy hokimiyatga
15

bo'ysunmay qo'ygan va ularni qayta bo'ysundirish uchun harbiy yurishlar olib
borgan.
Ijtimoiy tuzum. Jamiyat hayotiga davlat boshqaruvida tutgan o'rniga, mavqeiga
qarab quyidagi bir nechta ijtimoiy tabalarni ajratib ko'rsatish mumkin: -
 Oliy tabaqa. Unga xon va uning yaqinlari, o'zbek sultonlari, yirik
saroy amaldorlari ( vaziri vuzaro) kirgan. Davlat boshqaruvini ana shu ijtimoiy
tabaqa amalga oshirgan.
 Umaro harbiy- ma'mariy amaldorlar, yirik sarkardalar, viloyat
hokimlari, qo'shni va qabila boshliqlari. Mahalliy boshqaruv ular qo'lida bo'lgan.
 Ulamolar. Yirik din peshvolari, shayxlar, xojalar. Ular nafaqat diniy,
balki dunyoviy boshqaruvda ham faol ishtirok etganlar.
 Fuzalo. Jamiyat madaniy-ma'naviy hayotni aks ettirgan: olimlar,
shoirlar va boshqalar.
 Raiyat (fuqaro). Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi. moddiy boylik
yaratuvchi xazinaga soliq to'lovchi ijtimoiy tabaqa bo'lib, ularga do'kondorlar,
hunarmandlar, o'rta hol dehqonlar va chorvadorlar, yollanib ishlaydigan aholi
kirgan
 Qullar. Bu davrda qulchilik saqlanib qolingan bo'lib, qullarni asosan
harbiy talonchilik yurishlari paytida asirga tushirilgan, o'lja qilib olingan kishilar
tashkil etgan. Ma'lum xaq evaziga ular ozod bo'lishi mumkin bo'lgan. Qullar
mehnatidan saroyda, yirik amaldorlar va ullamolar xujaliklarida foydalanishgan.
Harbiy soha. Mamlakat siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida yirik
sarkardalar, qo'shin boshliqlarining o'rni katta edi. Ichki va tashqi xavfni bartaraf
etishda yangi yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarida
qo'shinlarining soni, harbiy tayyorgarligi, qo'shin boshliqlarining qo'mondonlik
mahorati katta ahamiyat kasb etardi.
Shayboniylar qo'shini asosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan.
Qo'shin urushda o'q-yoy, uzun nayza, qilich, gurzi, uzun dastali jang boltasi
(tabarzin), changak kabi asosiy xujum qurollaridan foydalangan. Abdullaxon
16

ikkinchi davrida qo'shin xorijdan keltirilgan pilta miltiqlar bilan ham
qurollantirildi. Shayboniylar qo'shinida navkarlar himoya uchun qalqon (sipar) dan
foydalanganlar, hamda temir simdan mayda qilib tuqilib, usti ipak va baxmal mato
bilan yopilgan sovut-jovshan (forscha baxtar) yoki jiba (jeva)-temir yoki po'latdan
ishlangan mahsus kiyim kiyib jang qilganlar. Abdullaxon ikkinchi davrida
Yevropada keltirilgan farangi jovshan (sovut) ham bo'lgan. Urushda yaroq va o'q-
o'tmasligi uchun otlar ustiga ham mahsus yopinchiq-gejm (kejim) yopishgan.
Qo'shin tarkibida naftandozlar, manjanliqchilar va tosh otuvchilar ham bo'lib, ular
shahar va mudofaa qo'rg'onlarini egallashda katta o'rin tutgan. xuI asrning 2-
yarmidan boshlab Abdullaxon Ikkinchi qo'shinida chet ellardan keltirilgan kichik
zambaraklar paydo bo'ldi.
Qo'shin tarkibi, uning jagovor saflanishi, jang qilish tartibi Chingizxon va
Amir Temur qo'shinlari harbiy tuzilishi, urush taktikasishga asoslangan bo'lib,
unga Shaybonixon davrida ko'chmanchi o'zbeklarga hos bo'lgan bir qancha yangi
jang usullari kiritildi. Hususan, Bobir Mirzo, Shaybonixon qo'shini «Tulg'ama»
jang usulini mukammal o'zlashtirganliklari xaqida ma'lumot beradi.
Shayboniylar qo'shini asosan qalb (kavl) deb ataluvchi markaziy qism,
barong'or (o'ng qanoti) va javongor (so'l qanot) qismlarida hamda xirovul
(qo'shinining orqa qismi) dan tashkil topgan. Ular xonning o'zi va tajribali o'zbek
sarkardalari boshchilik qilgan. Qo'shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda
o'g'lon deb yuritilgan. Qo'shin oldida manglay (avangard) deb ataluvchi harbiy
qism yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning oldida esa tez harakatlanuvchi
kichik jangovor kism ilg'or bo'lgan. Shayboniylar qo'shinida umumiy qism oldida
boruvchi «Qorovul» deb atalgan mahsus qism, kushinning o'ng va so'l qismlari
oldida boruvchi kichik gul deb yuritilgan bo'linmalar va ortidan boruvchi mahsus
yordamchi bulinma chanox bo'lgan.
Qo'shin tarkibida tugchi qism, ya'ni bayroq ostida ehtiyotda turuvchi (tugni
qo'riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovor harbiy bo'linma hamda zabongiri, ya'ni
dushman tomonidan yashirin ravishda «til» tutib keluvchi mahsus bo'linma va
xabargiri dushman to'g'risida umumiy ma'lumot keltiruvchi bo'linmalar ham
17

bo'lgan.
Manbalarda, favqulodda vaziyatlarda eng qaltis harbiy vazifalarni bajarishga
mo'ljallangan, saralangan uzbek jangchilaridan tashkil topgan jangovor qismlar
bo'ganligi ham ta'kidlanadi.
Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari o'tkaziladigan
mahsus joy bargoh xozirlangan. Qo'shinda saralangan o'zbek navkarlaridan
tuzilgan xonning qo'riqchilari ham katta rol o'ynagan.
Shayboniylar qo'shini ham Chingizxon va Amir Temur qo'shinlaridek, 10
ming korpuslar-tumanlarga bo'lingan. Unga No'yon deb ataluvchi harbiy sarkarda
boshchilik qilgan. Tumanlar o'z navbatida minglik, yuzlik, o'nliklarga bo'lingan.
Qo'shinni jangga xozirlash, ularning maoshini tulash va boshqa tashkiliy ishlar
bilan mahsus amaldor-tavochi shug'ullangan. Qo'shinni qurol-yarog' bilan
ta'minlashga mas'ul bo'lgan amaldor-jevachi bo'lib, u xonning qurol-aslahatlariga
ham javobgar bo'lgan.
Harbiy amaldorlar va navkarlarga xazinadan beriladigan yillik maoshdan
tashqari harbiy yurishlar paytida qo'lga kiritiladigan o'ljadan ham berib turilgan.
Sud ishlari. Xonlikda jinoyatni aniqlovchi va jazo beruvchi asosiy mahkama
islomiy shariat qonun-qoidalarga asoslanib ish tutuvchi qozilik idoralari edi.
Davlatdagi oliy sudya Qozi kalon bo'lib, viloyatlardagi jinoyatlarni jazolash viloyat
qozilari qo'lida bo'lgan. Oliy jazo-o'lim hukmini faqat xonning mahsus farmoni
bilan amalga oshirganlar. Aybdorni aniqlashda, shariat qonunlariga asosan, ikki
kishining guvohligi yetarli bo'lgan. Viloyatlarda, tumanlarda jinoyat ishlarini
viloyat hokimi nazoratida mahalliy qozilar olib borgan. Jinoyatchilarga gunohiga
qarab o'lim jazosi, mav'lum muddatga (ko'p hollarda umurbod) zindonga
tashlashdan tortib, tan jazosi berish (durra urish barmoq larni kesib tashlash va
boshqalar), sazoyi qilish, qoziqqa o'tkazish kabi jazo choralari ham qo'llanilgan.
Aybdorlarga jazo berish ko'pincha bozor oldidagi mahsus maydonda-aholi ko'z
o'ngida amalga oshirilgan.
Harbiylar sodir etgan jinoyatlar va jazo turlari mahsus harbiy sudyalar Qozi askar
va mufti askar tomonidan ko'rib chiqilgan.
18

Mol-mulk bilan bog'lik jinoyatlar, o'g'irlik, shariat qonunlariga rioya
qilmaganlik (ichish, chekish, qimor o'ynash, zino bilan shug'ullanish va boshqalar)
uchun beriladigan jazolar turi ko'pincha amldorlarning hoxish irodasiga bog'lik
bo'lib, ma'lum jinoyatlar uchun aniq jazo oldindan belgilab qo'yilmaganligi, sud
ishlarida poraxurlik, mansabni suiiste'mol qilishga yo'l ochib berdi.
Bu davrga oid xujjatlar (Jo'ybor shayxlari arxivi, Samarqand qozilik idorasi
xujjatlari va boshkalar) turli fuqorolik ishlari, huquqiy-ma'muriy jinoyatlar,
tartibbuzarlik va ularga nisbattan qo'llaniladigan jazo choralari xaqida ma'lumotlar
saqlanib qolgan. Masalan, Buxorodagi Katta G'oziyon va Kichik G'oziyon
madrasasiga tegishli xujjatlarda (1535) madrasada o'qish va xujrada yashash tartib-
qoidalarini buzgan talabalariga qo'yiladigan jazo choralarini ko'rilishi qayd etilgan.
Agar talaba darsga bir oy sababsiz qatnashmasa, uni xujradan mahrum qilishgan,
agar talaba dangasaligi sababli darslarni yaxshi o'zlashtira olmasa va bir
bosqichdan ikkinchi boskichga o'ta olmasa, unga nafaqa to'lash bekor qilinib, xujra
tortib olingan.
Iktisodiy hayot. Xonlikda qishloq xo'jaligi (dehqonchilik va chorvachilik)
savdo-sotiq va hunarmandchilik iqtisodning asosiy tarmoqlari hisoblanardi.
Mamlakatning asosiy boyligi yer bo'lib, Shayboniylar davrida yer egalarining
quyidagi asosiy tarmoqlari mavjud edi.
1. Mulki sultoniy-davlatga qarashli yerlar.
2. Mulki xolis-hususiy shaxslarga tegishli yerlar.
3. Vaqf-diniy mahkamalarga, madrasa va masjidlarga, qabristonlarga
qarashli yerlar.
4. Qishloq jamoalari egalik qilaigan yerlar.
Dehqonchilik asosan sug'oriladigan hosildor yerlarda va lalmi dehqonchilik
uchun qulay bo'lgan adirlar, tog' va tog' oldi hududlarida rivojlangan edi. Yerda
mehnat qiladigan kishilarning asosiy qismi kambag'allar qishloq aholisi bo'lib, ular
o'z yer maydoniga ega bo'lmasdan, ijaraga olingan yerda dehqonchilik qilib kun
kechirgan.
19

Manbalarda keltirilishicha, bu davrda bug'doyning o'n xil navi, arpa, ko'noq,
juhori, no'xat, makkajuxori, loviya, kunjut, beda, sabzavot va poliz ekinlari
yetishtirilgan. Texnik ekinlardan sholi, paxta va boshqalar ekilgan. Sabzavotchilik,
polizchidlik, bog'dorchilik va ipakchilik yuksak taraqiy etgan.
Dehqonchilik uchun qulay bo'lgan hosildor yer maydonlari, bepoyon
yaylovlar xon va uning yaqinlari yirik harbiy-ma'muriy amaldorlarga qarashli edi.
Bu davrda hususiy yer egaligining o'rta asrlarda mavjud bo'lgan iqto', suyurg'ol va
tanxo kabi shakllari ham keng tarqalgan. Harbiy-ma'muriy amaldorlarga va yirik
din peshvolariga davlat oldidagi xizmatlari uchun beriladigan bunday yerlarda
asosan yersiz kambagal dehqonlar yollanib ishlangan.
Shayboniylar davlati ijtimoiy-iqtisodiy hayotida Buxoro yaqinidagi Jo'ybor
qishlog'idan chiqqan. Jo'ybor xojalari katta ta'sirga ega edi. Shayx Muhammad
Islom (1493-1563) va uning avlodlaridan xoji Sa'd (1531-1585), xoja Tojiddin
Xasan (1574-1646), xoja Abdurahim (1575-1629), kabi yirik Jo'ybor xojalarining
Buxoro, Samarqand, Nasaf (Qarshi), Marv va boshqa viloyatlarida katta yer
maydonlari bo'lib, bu mulklar meros tariqasida avloddan avlodga o'tgan va barcha
soliqlardan ozod etilgan. Xonlar va boshqa yirik amaldorlar tomonidan ularga
hadya etilgan yer mulkalaridan tashqari ular Movarounnahr va xurosonning
serunum yaylovlariga, behisob podalarga, katta shaharlarda joylashgan o'z
hunarmandchilik do'konlariga, savdo rastalariga, tegirmonlar, hammom va
karvonsaroylardan keladigan davromadlarga ham ega bo'lganlar.
Katta boylikka ega bo'lgan Jo'ybor xojalari o'z hususiy yerlaridan tashqari
vaqf yerlardan keladigan daromadni ham nazorat qilganlar. Bu xojalarning davlat
ishlaridagi mavqei shunchalik kuchli ediki, xatto ular amaldorlarni yuqori
mansablarga tayinlash yoki chetlatishda ham katta ta'sirga ega bo'lganlar.
Shayboniylar davrida dehqonchilikni rivojlantirishga yordam beruvchi islohotlar
o'tkazildi, davlat xazinasiga dehqonchilikdan tushadigan daromadni yaxshilashga
xizmat qiluvchi ilg'or tartiblar joriy qilindi. xususan, qarovsiz yerlarni davlat
mulkiga kiritib, bu yerlar dehqonchilikni rivojloantirish, bunday yerlardan
dehqonchilik qilishni xoxlaganlarga har tomonlama yordam berish, ma'lum muddat
20

soliqlardan ozod qilish, yerdan olinadigan soliqlarni yig'ishda mahalliy
amaldorlarning o'z mansablarini suiiste'mol qilishlariga yo'l qo'ymaslik uchun bir
qator tadbirlar amalga oshirildi.
Chorvachilik qishloq xo'jaligida yetakchi tarmoq sifatida katta ahamiyatga
ega edi. Yirik va mayda tuyoqli xayvonlarni boqish, yilqichilik, tuyachilik ancha
rivojlandi. Yarim ko'chmanchi xayot kechiruvchi o'zbek qabilalari boshliqlari,
yirik chorvador boylar, shuningdek, xon va saroy amaldorlari, harbiy- ma'muriy
mansabdorlar, din peshvolari tog' va tog' oldi tumanlarida, dashtlarda katta-katta
yaylovlarga ega bo'lib, bu yerlarda ularga tegishli bir necha minglab qo'ylar,
yilqilar, tuyalar boqilgan. Chorvadorlar ichki va tashqi bozorda chorva mollari,
turli mahsulotlar, xom-ashyo (teri, jun) yetkazib berganlar. O'troq dehqonchilik
tumanlarida uy chorvachiligi rivojlangan bo'lib, dehqonchilikda yer xaydashda
yirik shohli xayvonlar (xo'kiz, sigirlar)dan foydalanilgan.
Hunarmandchilik XVI asrda o'z taraqiyotining yuksak cho'qqilariga chiqdi.
Hunarmandchilikning asosiy turlari bulgan to'qimachilik, kulolchilik, metalga
ishlov berish bilan bog'liq hunarlar (qurolsozlik, temirchilik, digrizlik, misgarlik),
duradgorlik va boshqa sohalarda mehnat qilgan xunarmand ustalar mahsuloti ko'p
hollarda yuksak san'at asari darajasiga ko'tarila oldi. Hunarmandchilikning asosiy
markazlari Samarqand, Toshkent, Buxoro, Qarshi, Balx kabi yirik shaharlar edi.
Samarqand va Buxoroda hunarmandchilik turlarining soni 60 dan ortiq bo'lganligi
manbalarda qayd etilgan. Bu davrda xalq xunarmandchiligida butun o'rta asrlar
hunarmandchiligiga xos bo'lgan ilg'or an'analar yangi shakl va ko'rinishda davom
ettirildi.
Hunarmandlar ijtimoiy jihatdan o'z uyushmalariga ega bo'lib, ular odaticha
arabcha «kasaba» (olmoq, ishlab topmoq) termini bilan ataldi. Xonlikdagi barcha
shaharlarda hunarmandlar o'z uyushmalariga ega bo'lib, ular saylab qo'yiladigan
rais yoki oq soqol tomonidan boshqarilgan. Manbalarda xon saroyi extiyoji uchun
ishlaydigan mahsus saroy hunarmandlari bo'lganligi to'g'risida ham ma'lumotlar
mavjud.
21

Savdo-sotiq. Shaybaniylar davrida savdo-sotiq mamlakat iqtisotining muhim
tarmog'i edi. Asosiy savdo markazlari bo'lgan yirik shaharlar (Buxoro, Samarqand,
Qarshi, Balx, Toshkent, Andijon) dan tashqari ko'pgina katta qishloqlarda ham
bozorlar mavjud edi. Savdo bilan shug'ullanadigan kishilar asosan ikki toifaga
bo'lingan: savdogarlar-yirik mablag'a ega va tashqi savdoda ishtirok etuvchi boy-
badavlat kishilar hamda do'kondorlar-o'z do'konlariga ega bo'lgan kichik toifadagi
savdo ahli.
Tashqi savdo katta foyda ketirganligi uchun xon va yirik saroy amaldarlari,
viloyat hokimlari, yirik ulamolar va qabilalar boshliqlari o'z mablag'larini savdo
sotiqqa ham sarflaganlar. Manbalarda ularga tegishli savdo karvonlari xorijiy
mamlakatlar bilan bo'ladigan tashqi savdoda faol ishtirok etganligini ko'rsatuvchi
ma'lumotlar bor. Shayboniylar davrida Turkiya, Eron, Hindiston, Rossiya, Xitoy
kabi davlatlar bilan iqtisodiy savdo aloqalari olib borildi.
558 yilda O'rta Osiyoda bo'lgan ingiliz sayohi Antoni Jenkinson Buxoro
shahrida har yili yirik savdogarlar qurultoyi bo'lishi, bu erga Hindiston, Eron, Balx,
Rossiya va boshqa mamlakatlardan katta-katta sovdo karvonlar kelishi xaqida
ma'lumot beradi.
Katta hududga ega bo'lgan xonlikning turli viloyatlari o'rtasidagi yaqin
iqtisodiy savdo aloqalari ham mavjud edi. Ayniqsa Abdullaxon ikkinchi
hukmronligi davrida Buxoro xonligida ichki va tashqi savdo keng rivojlandi.
Karvon yo'llari bo'yida ko'plab inshootlar, karvonsaroylar, rabotla, sardobalar
barpo etildi, savdo karvonlari havfsizligini ta'minlash choralari ko'rildi.
Soliqlar. Tarixiy manbalarni, xujjatlarni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki,
Shayboniylar davrida 40 dan ortiq turli soliqlar va jarimalar mavjud bo'lgan. Soliq
to'lovchi aholi fuqaro (raiyat) deb yuritilgan va ulardan turli soliqlardan tashqari
jarimalar ham undirib olingan.
Yerdan olinadigan asosiy soliq xiroj bo'lib, u ishlab chiqarilgan
mahsulotning 51 mikdorda pul yoki mahsulot bilan olingan.
Zakot soliqi savdogarlar va chorvadorlardan olinib, uning jami 41 miqdorida
bo'lgan.
22

Shahar aholisi: hunarmandlar va do'kondorlar mahsus soliq-tamg'a
to'laganlar. Undan tashqari, yirik boylar va sudxo'rlarga tegishli savdo rastasida
do'konlarni ma'lum xaq evaziga ijaraga olib, o'z mahsulotini sotganligi uchun taxti
joy (tagjoy) deb ataluvchi soliq to'langan.
Boshqa dinga mansub (xristian, yaxudiy, buddiy)savdogarlar o'z
mahsulotining 87 51 qismini juz'ya solig'i tarzida to'laganlar.
Manbalarga ko'ra, bu davrda yana ixrojat, tog'ar, ulufa, qo'nalg'a, begar,
madadi lashkar, boj, tansukot, tuxfa va boshqa soliqlar mavjud bo'lib, ularning
ko'pchiligi butun o'rta asrlar davriga xos edi. Raiyat soliqlar to'lashdan tashqari
turli ishlarga (mudofaa inshootlarini, sug'orish tarmoqlarini tiklash kabilarga)
majburan jalb etilgan.
Madaniyat. Ilm-fan. Amir Temur va temuriylar davrida Movarounnahr va
xurosonda rivojlangan yuksak madaniyat an'analarini Shayboniylar davom
ettiradilar hamda ma'lum ma'noda ularni yanada boyitadidlar. Bu davrda
adabiyotning turli janrlarida, tarixnavislik hattotlik san'ati, epigrafiya,
me'morchilik va madaniyatning boshqa bir qator sohalarida katta yutuqlar qo'lga
kiritilgan.
Butun o'rta asrlar davrida bo'lganidek, bu davrda ham boshlang'ich ta'lim
beriladigan maktablar hamda diniy va dunyoviy bilimlar beriladigan, jamiyatga
o'qimishli, bilimli kishilarni tayyorlab beradigan madrasalar asosiy madaniyat
dargohlari bo'lgan. Xonlikning barcha katta-kichik shaharlarida oliy ta'lim
beruvchi madrasalar mavjud bo'lib, ularga o'qish uch bosqichda bo'lgan va 21 yil
davom etgan.
Adabiyot. Shayboniylar davri adabiy hayotida yuksalish, adabiyotning turli
janrlarining rivojlanishi davom etdi. Adabiyot maydonida dastlab Muhammad
Solix, Xoja, Afsadiy, Vosifiy, Majlisiy, Ubaydiy, Baqoiy, Shaydo, Oshiq, Aziziy,
Nisoriy, Mushfiqiy, Naxliy, Mutrifiy va boshqa ko'p so'z san'atkorlari o'z ijodi
bilan nom qozondilar. O'zbek va tojik mumtoz adabiyotini rivojlantirishga katta
hissa qo'shgan bu adabiyot vakillari bilan boburiylar hukmronlik qilayotgan
Hindiston, shuningdek, Eron, Turkiya, Ozarbayjon va Sharqiy Turkistondagi so'z
23

san'atkorlari orasida ijodiy aloqalar mavjud edi. Bu davrda yaratilgan adabiy
asarlar ichida Buxorolik adabiyotshunos olim, shoir, saroyda «Malik ush-shuaro»
deb ulug'langan Xasanxoja Nisoriy (1516-1597)ning «Muzakkiri axbob» (Dustlar
yodnomasi) asari muhim ahamiyatga ega. (Bu asarni o'zbek tilidagi tarjimasi 1993
yilda «Meros» nashriyotida chop etildi).
Bu asar qomusiy harakterga ega bo'lib, unda xuI asrda Movarounnaxr,
Xuroson, Hindiston, Eron, Turkiya, Sharqiy Turkistonda ijod kilgan 288ta shoirlar
xaqida, Jomiy, Navoiy, xusayn Barqaro, xusayn Voiz Koshifiy singari ustozlar
to'g'risida, Arslonobod, Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg'oniy, Zangi ota, Shayx
xudoydot kabi tasavvuf namoyandalari hayot, karomatlari xaqida, shuningdek,
tarixiy voqealar, ilmu-fan rivoji, san'at sohasidagi ixtirolar, sharqning turli
shaharlaridagi me'morchilik mo'jizalari, tabiatdagi ajoyib hodisalar to'g'risida
hikoya qilinadi. Shayboniy Abdullaxon ikkinchiga bag'ishlab yozilgan bu asar
Davlatshoh Samarqandiyning «Tazkiratush-shuaro» va Alisher Navoiyning
«Majolis un-nafois» asarlaridan keyingi «Uchinchi teakira» hisoblanadi va xuI
asrda O'rta Osiyo, Eron va Hindistondagi adabiy muhitni, adabiyotning boshqa
masalalarini yoritishda muhim o'rin tutadi.
Hukmron sulola vakillari adabiyot rivojiga homiylikqilishdan tashqari,
o'zlari ham ijod bilan shug'ullanganlar. Hususan, Shaybonixon garchi bolalik va
yoshligi doimo quvg'in, ta'qib ostida va hayoti jang maydonida kechgan bo'lsada,
yaxshi ta'lim-tarbiya olishga ulguradi, iste'dodli shoir, musavvir, musiqachi va
xushovoz qiroatxon bo'lib yetishdi. Undan bir necha o'zbekcha g'azal, ruboiy va
«Baxr-ul xudo» nomli doston yetib kelgan. Shayboniyxonning o'g'li valiaxd Temur
sultonga atab yozgan pand-nasihatlardan iborat kitobi (1507-1508) ham mavjud
bo'lib, uning yagona nushasi xozir Turkiyada saqlanadi. 4

24

II.BOB. UBAYDULLAXON - MA RIFATPARVAR HUKMDOR VAʼ
SARKARDA.
2.1. Ubaydullaxon - ma rifatparvar hukmdor va sarkarda
ʼ
Ubaydullaxon — o zbek
ʻ hukmdori, shayboniylar sulolasi vakili, 1533–1540-
yillarda Buxoro xonligini boshqargan. Shayboniyxon halok bo lgach, uning
ʻ
o rniga amakisi
ʻ Ko chkunchixon ʻ taxtga o tirdi. Ko chkinchixondan so ng taxtga ʻ ʻ ʻ
o g li
ʻ ʻ Abu Said (1530–1533) o tirdi. Undan keyin esa hukmdorlik ʻ
Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o g li Ubaydullaxon (1533–1540)
ʻ ʻ
qo liga o tdi.
ʻ ʻ
Shayboniylar sulolasidan bo’lgan qobiliyatli hukmdorlardan biri
Ubaydullaxon edi. U Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o’g’li edi.
Naqshbandiya ta'limotining etakchisi, otasining ruhiy ustozi bo’lgan Ubaydulloh
Xo’ja Axror nomi bilan atalgan. Ubaydullohxonning ma'naviy ustozi Yaman
shayxi - Sayyid Abdulloh al-Yamaniy bo'lib, u Samarqandga kelgan.
Ubaydullaxon yaxshi ma'lumot oldi. U hadisni Xoja Maulan Isfaxoniydan, fiqhni
Mahmud Azizondan o’rgangan. Ubaydullohning taniqli ruhiy ustozlari,
shuningdek, Yasaviya tariqasining sufiy shayxlari Shayx Xudaydod Vali va
Mansur edi.
Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko chirtirdi.
ʻ
Ubaydullaxon Buxoroga ota-meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon
hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton Ubaydullaxonning
otasiga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan
davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo ldi.
ʻ
Ubaydulla Xon juda o’qimishli, mohirona Qur’on o’qigan va turkiy tilda
sharhlar bergan, iste’dodli qo’shiqchi va sozanda edi. XVI asrning birinchi
yarmida Maverannaxrda eng muhim saroy adabiy doirasining shakllanishi
Ubaydullaxon nomi bilan bog’liq. Ubaydullaning o’zi Ubaydiy adabiy taxallusi
bilan turkiy, fors va arab tillarida she’rlar yozgan. Uning she'rlari to’plami
bizgacha etib kelgan. Ubaydullaxon "Sabrnoma", "Shavknoma" va "G’ayratnoma"
singari didaktik she'rlarning muallifi edi. U turkiy tilda Qur’onga sharh yozgan. U
25

Buxoroda miniatyurada o’ziga xos Buxoro uslubi yaratilgan birinchi haqiqiy
kitobxonaning asoschisi hisoblanadi. Ubaydullaxon vorislari davrida ishlab
chiqilgan va Buxoro maktabi deb nomlangan. Uning "Devon-i Ubaydi"
(qo’lyozma Londonda, Britaniya muzeyida saqlanadi) she’riy t’oplami bor.
Ubaydullaxon arab, fors va turkiy tillarda ijod qilgan.
Ubaydullaxonning tariximizdagi xizmatlari katta. Avvalo, u Ismoil
Safaviy va qizilboshlarning hujumlarini bartaraf etib, Movarounnahrni ularning
harbiy-siyosiy tazyiqlaridan saqlab qoldi. Ubaydullaxon hukmronligi davrida
Buxoroning markaz sifatidagi nufuzi har tomonlama o sdi. Ubaydullaxon o zʻ ʻ
davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda qayta tiklashga
harakat qildi. U Hirotni ishg ol etgan, qizilboshlarni bir necha marta mag lubiyatga
ʻ ʻ
uchratgan edi. Ayni paytda u mamlakat ichkarisidagi o zaro kurash va tarqoqlikka
ʻ
barham berdi. Ubaydullaxon vafot etgach, ichki ziddiyatlar yana kuchaydi. 5

26

2.2. Ubaydullaxon davrida ijtimoiy tizim.
Shayboniylar davrida Movarounnahr va xuroson tarixiga oid fors tilidagi
tarixiy asarlarni o'zbek tiliga tarjima qilish ishlari ham olib borildi. xususan,
Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asari Kuchkunchixonning topshirig'i
bilan o'zbek tiliga tarjima qilinganligi ham Shayboniy hukmdorlar milliy til
ravnaqi uchun qayg'urganliklaridan dalolat beradi.
Shayboniylar davrida, shuningdek, musavvirlik, xattotlik va musiqa
san'atida, fikx, tibbiyot, mantiq, riyoziyot (matematika), xandasa (geometriya) ilm
va nujum (astronomiya) hamda ilm- fan, madaniyatning boshqa sohalarida
rivojlanish ko'zga tashlanadi. Muhammad Amin ibn Ubaydulla Mo'minboyning
«Xisobi amali shabaka»(1550), Bobokalon mufti Samarqandiyning «Risola dar
ilmixisob», «Vasiyat bar chaxar qism», Muhammad xusayn Munajjim Buxoriyning
«Ma'rifati samti qibla» va boshka asarlari bu davrda ko'pgina aniq fanlar
sohasidagi yuksalishlardan dalolat beradi.
Tibbiyot sohasida yozilgan asarlar ichida Sultonali Samarqandiyning
«Dastur-ul iloj» (1596), Muhammad Yusuf Kaxxolning «Taxqiq-al xumayyot»,
«Zubdar-ul Kaxxoliy» asarlarini, Ubaydullox Kaxxol ibn Muxammad Yusufning
«Shifo-ul ilal» (Kasalliklar davosi) va «Um dat-ul kuxliya fil-amrodul bosariya»
(Ko'z kasalligiga doir asosiy kitob) asarlarini aytib o'tish mumkin. Bu asarlarda
ilgari surilgan davo uslublari, tashxis qo'yish, dorilar tayyorlash va boshqa fikrlar
o'rta asr musulmon sharq tibbiyotiga xos ilg'or an'analar xuI asrda ham davom
ettirganligidan dalolatdir.
Me'morchilik. Shayboniy hukmdorlar ham me'moriy inshootlar barpo
etishga o'z kuch-qudratlarining ifodasi sifatida qaradilar. Sifatli pishiq g'ishtlardan
baland poydevor ustiga qurilgan ko'plab inshootlar bu davr shaharsozligi va
me'morchiligi yuksak taraqiy etganligidan dalolat beradi. Samarqand, Toshkent,
Qarshi, Marv, Balx, Xiva va ayniqsa, xonlik poytaxti Buxoroda ko'pgina
muxtasham inshootlar barpo etildi. Movarounnahr shaharsozligida temuriylar davri
me'moriy an'analari davom ettirildi va boyitildi. Shaharlarda ko'plab madrasalar,
masjidlar, xonkoxlar, yopiq bozorlar, karvonsaroylar, hammomlar qurilgan bo'lsa,
27

yirik daryolarda mustahkam ko'priklar, karvon yo'llari bo'yida karvonsaroylar,
robotlar, sardobalar barpo etildi. Me'moriy inshootlarni qurishda davlat
xazinasidan tashqari, hususiy kishilar ham o'z mablag'larini sarflaganliklarini aytib
o'tish kerak.
Bu davr inshootlari ichida Samarqand yaqinida Shaybonixon tomonidan
Zarafshon daryosi ustida qurilgan ko'prik-suv ayrgichni, shahardagi Shaybonixon
madrasasi (1515-1516) va masjidini, Abduraxm sadr madrasasini, Toshkentda
Navro'z Ahmadxon qurdirgan Barokxon madrasasini (Xozirgi Xasti Imom) va
Abdullaxon ikkinchi davriga mansub Ko'kaldosh madrasasini, Qarshi shahridagi
Abdullaxon madrasasi va Nomozgoh (Ko'k Gumbaz) machitini, Boqibiy
madrasasini, hammom va sardobani, Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustidagi
ko'prikni (1582), bu shaharda barpo etilgan bir nechta madrasa, xonaqox,
masjidlarini va xonlikning boshqa shaharlaridagi ko'plab binolarni aytib o'tish
mumkin.
Ubaydullaxon davridan boshlab poytaxt shahar maqomiga ega bo'lgan
Buxoroda ayniqsa ko'plab me'moriy inshootlar barpo etildi. Bu shaharda
Ubaydulaxon tomonidan Mir Arab madarsasi (1535-1536), Abdulazizxon davrida
koshinli xonaqox, Masjidi kalon (1540-1541) va boshqa imoratlar barpo etildi.
Ayniqsa, Abdullaxon II davrida shaharda ko'plab binolar : mavdrasalar,
(Modarixon, Oyposhsho oyim, Govkushon, Fatxulla Qushbegi, Dustim,
Abdullaxon kabilar), masjidlar, yopiq bozor va savdo rastalari (Toki Zargaron,
Toki Sarrafon, Toki Kitobfurushon), xonaqoxlar, hammomlar qurildi.
Xonlikda shaharlar taraqqiyoti va me'morchilik ayniqsa Abdullaxon II
davrida juda yuksaldi. Xozirgi O'zbekiston, Tojikiston, Kirg'iziston, Janubiy
Qozog'iston, Turkmaniston va Shimoliy Afg'oniston hududlarini o'z ichiga olgan
qudratli saltanat barpo etgan Abdullaxon II o'z umrini ot ustida, jangu-jadalda
o'tkazgan bo'lsada, iqtisodiyot, madaniyat, hususan, me'morchilikka homiy yirik
davlat rahbari sifatida xalqimiz xotirasida, tariximizda qoldi. Xozirgi paytda O'rta
Osiyodagi xuI asrga mansub me'moriy obidalarining asosiy ko'pchiligi bu hukmdor
28

davrida qurilgan bo'lib, manbalarning guvohlik berishicha ularning soni mingdan
ortib ketadi.
Shayboniyxan hukmronligi davriga xulosa tarzini shuni aytish kerakki,
ijtimoiy-iqtisodiy hayotda ijodiy siljishlar yuz berdi. So'nggi temuriy hukmdorlar
davrida kichik-kichik mustaqil boshqariladigan viloyatlarga bo'linib ketgan
Movarounnahr yana yagona davlatga birlashtirildi. Ilm-fanda, madaniyatda
temuriylar davri an'analari davom ettirildi va yanada boyitildi. Shaharsozlik,
me'morchilik, hunarmandchilikda katta yutuqlar qo'lga kiritildi, tashqi va ichki
savdo yuksak rivojlandi. Bularning barchasi Shayboniylar hukmronligi o'zbek
davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega davrlardan biri ekanligini ko'rsatib
turibdi. 6

29

XULOSA.
Ubaydullaxonning tariximizdagi xizmatlari katta. Avvalo, u Ismoil
Safaviy va qizilboshlarning hujumlarini bartaraf etib, Movarounnahrni ularning
harbiy-siyosiy tazyiqlaridan saqlab qoldi. Ubaydullaxon hukmronligi davrida
Buxoroning markaz sifatidagi nufuzi har tomonlama o sdi. Ubaydullaxon o zʻ ʻ
davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda qayta tiklashga
harakat qildi. U Hirotni ishg ol etgan, qizilboshlarni bir necha marta mag lubiyatga
ʻ ʻ
uchratgan edi. Ayni paytda u mamlakat ichkarisidagi o zaro kurash va tarqoqlikka
ʻ
barham berdi. Ubaydullaxon vafot etgach, ichki ziddiyatlar yana kuchaydi.
Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko chirtirdi. Ubaydullaxon
ʻ
Buxoroga ota-meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq
Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton Ubaydullaxonning otasiga bergan edi.
Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda
rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo ldi.Ubaydulla Xon juda
ʻ
o’qimishli, mohirona Qur’on o’qigan va turkiy tilda sharhlar bergan, iste’dodli
qo’shiqchi va sozanda edi. XVI asrning birinchi yarmida Maverannaxrda eng
muhim saroy adabiy doirasining shakllanishi Ubaydullaxon nomi bilan bog’liq.
Ubaydullaning o’zi Ubaydiy adabiy taxallusi bilan turkiy, fors va arab tillarida
she’rlar yozgan. Uning she'rlari to’plami bizgacha etib kelgan. Ubaydullaxon
"Sabrnoma", "Shavknoma" va "G’ayratnoma" singari didaktik she'rlarning muallifi
edi. U turkiy tilda Qur’onga sharh yozgan. U Buxoroda miniatyurada o’ziga xos
Buxoro uslubi yaratilgan birinchi haqiqiy kitobxonaning asoschisi hisoblanadi.
Ubaydullaxon vorislari davrida ishlab chiqilgan va Buxoro maktabi deb
nomlangan. Uning "Devon-i Ubaydi" (qo’lyozma Londonda, Britaniya muzeyida
saqlanadi) she’riy t’oplami bor. Ubaydullaxon arab, fors va turkiy tillarda ijod
qilgan.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
Asosiy adabiyotlar
1. С . А . Ҳайдаров . (2020). Ўзбекистон тарихини ўқитишда
“ Зафарнома ” дан фойдаланишни имкониятлари . Science and Education. 1(7).
192-198
2. Сулаймон Амирқулович Ҳайдаров. (2020). Тарих дарсларида
интеграциялашган технологиялардан фойдаланиш. Science and Education.
1(8). 666-671
3. Ҳайдаров С. (2020). Ўзбекистон тарихи дарсларида педагогик
технологияларни уйғунлашган ҳолда қўллашнинг методик талаблари.
Academic Research in Educational Sciences. 1 (3). 1313-1321.
4. Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович. (2020). Тарих фанини
ўқитишга оид экологик муаммолар масаласи «Scientific Progress» Scientific
journal 1(1). 12-17.
5. С.А. Ҳайдаров. (2020). Тарих дарсларида тасвирий санъат
асарларидан фойдаланиш . Science and Education. 1(9). 458-461.
6. Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович. (2021). Ўзбекистон тарихи
фанини ўқитишда тасвирий санъат асарларидан фойдаланишнинг ўзига
хослиги «Scientific Progress» Scientific journal 1(3). 9-14.
7. Khaydarov S.A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching the
history of the country. International scientific and practical conference. CUTTING
EDGE-SCIENCE. Conference Proceedings. Page 41-43.
8. Ҳайдаров. С. (2021). Ёшларда ватанпарварлик ҳисини
тарбиялашда “Бобурнома” асарига ишланган миниатюраларнинг аҳамияти.
Ҳалқаро илмий- амалий конференцияси тўплами. 33-37 б.
9. Ҳайдаров. С. (2021). Заҳириддин Муҳаммад Бобур хорижлик
татқиқотчилар нигоҳида: подшоҳлик мўйқалами. Ҳалқаро илмий-амалий
конференцияси тўплами. 43-46 б.
32

10. Сулаймон Ҳайдаров. (2020). Ўзбекистон тарихи фани дарслари
самарадорлигини оширишда тасвирий санъат воситаларининг роли . Science
and Education, 1(6), 174-179.
11. С.А. Ҳайдаров. (2020). Педагог-ўқитувчиларда ахборот-
коммуникация кўникмасини шакллантириш асослари. "Science and
Education." Scientific journal. 1(7). 610-617
Qo’shimcha adabiyotlar
1 O'zbekiston halqlari tarixi. 1 jild. T. "Fan" 1992.
2 O'zbekiston tarixi va madaniyati. T. "O'qituvchi" 1992
3 Solix M. yu "Shayboniynoma" T. G'. G'ulom nash. 1998
4 Solix M. yu "Shayboniynoma" T. G'. G'ulom nash. 1998
5 O'zbekiston tarixi va madaniyati. T. "O'qituvchi" 1992
6 O'zbekiston tarixi va madaniyati. T. "O'qituvchi" 1992
33

Ubaydullaxon – ma’rifatparvar hukmdor va sarkarda

Sotib olish