Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 12.5MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 06 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Issiqlik texnikasi

Sotuvchi

Eldor Abdulqosimov

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2025

0 Sotish

Universitet binosini elektr energiya iste’moli tahlili va energiya tejash chora-tadbirlari (Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosi misolida)”

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‘LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI ENERGETIKA MUHANDISLIGI FAKULTETI Kafedra: “Termodinamika va energetika auditi” Qo‘lyozma asosida 60710900- “Energiya tejamkorligi va energoaudit” yo‘nalish bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun MALAKAVIY BITIRUV ISHI TURDIYEV ZOKIR ZAFAR O‘G‘LI Mavzu: “Universitet binosini elektr energiya iste’moli tahlili va energiya tejash chora-tadbirlari ( Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosi misolida )” Kafedra mudiri: dots.Normuminov J.A Rahbar: kat.o‘q.Magdiyev.H.G‘ TOSHKENT – 2025 1 2 ANNOTATSIYA Mazkur malakaviy bitiruv ishida Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universitetining Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosida elektr energiyasidan foydalanish holati tahlil qilinib, energetik audit (energetik tekshiruv) ishlari amalga oshirildi. O‘tkazilgan tahlillar natijasida binodagi elektr energiyasining samarali ishlatilishini ta’minlashga qaratilgan bir qator taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. Ushbu taklif etilgan chora-tadbirlar amaliyotga joriy etilgan taqdirda, qancha miqdorda elektr energiyasi tejab qolinishi hamda bu tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan investitsiya hajmi va ularning iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlash muddati hisoblab chiqildi. АННОТАЦИЯ В данной выпускной квалификационной работе был проведён анализ использования электрической энергии в здании факультета электроники и автоматизации Ташкентского государственного технического университета имени Ислама Каримова, а также выполнён энергетический аудит. По результатам анализа были разработаны ряд предложений и рекомендаций, направленных на обеспечение эффективного использования электроэнергии в здании. В случае внедрения предложенных мероприятий были рассчитаны возможный объём сэкономленной электроэнергии, необходимый объём инвестиций, а также срок их окупаемости и ожидаемый экономический эффект. . ABSTRACT In this final qualifying work, the use of electrical energy in the building of the Faculty of Electronics and Automation Engineering at the Tashkent State Technical University named after Islam Karimov was analyzed, and an energy audit was carried out. Based on the results of the analysis, a number of proposals and recommendations were developed to ensure the efficient use of electrical energy in the building. In case of implementation of the proposed measures, the amount of energy that can be saved, the required investment for their realization, as 3 well as the payback period and expected economic efficiency were calculated . MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………….. 5 .Ⅰ Universitet binosini elektr energiya iste’moli tahlili ( Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosi misolida)............................. ......... 8 1.1.Binoning elektr iste'molchilari bo'yicha qisqacha ma'lumot .................... 9 1.2.Binoning elektr energetik tekshiruv tahlili………………… … ……….. 20 . Binoning elektr ⅠⅠ tizimining isroflarni aniqlash va energiya tejash chora-tadbirlarini ishlab chiqish………………………........ ................................... 31 2.1. Binoning elektr isroflarini aniqlash…. …………………………………. 31 2.2 . Binoning elektr ti zimida e nergiya tejash chora-tadbirlarini ishlab chiqish....................................... ..................................................................... 3 6 .Hayot faoliyati xavfsizligi...................................................................... Ⅲ ... 49 .Ekologiya……………………………………………………………… Ⅳ .. 57 Ⅴ . Texnik-iqtisodiy hisob…………………………………………………… 63 Xulosa................................................................................................................ 6 7 Foydalanilgan adabiyotlar.............................................................................. 6 8 4 Kirish Bugungi kunda energiya samaradorligini ta’minlash masalasi nafaqat O‘zbekiston Respublikasi, balki ko‘plab rivojlangan davlatlar uchun ham ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Bino va inshootlarning energiyadan foydalanishini o‘rganish — ko‘chmas mulk obyektlarining energiya tejamkorligini ta'minlash yo‘lida muhim choralardan biridir. Energiyadan oqilona foydalanish va uni tejash mamlakatimizning energetika sohasidagi asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Bu tushunchaning negizida quyidagi omillar yotadi: - energiya ta'minoti katta miqdordagi moliyaviy xarajatlar, xomashyo va mehnat resurslari talab etadi; - yoqilg‘i-energetika zaxiralarini qazib olish, qayta ishlash, tashish va iste’mol qilish jarayonlari ekologiyaga salbiy ta’sir ko‘rsatadi; - korxona tomonidan energiya manbalarini ko‘p miqdorda sarflanishi mahsulot tannarxining oshishiga olib keladi, bu esa uning bozordagi raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir qiladi. Hozirgi sharoitda energiyani tejash iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy yuksalishning muhim omillaridan biriga aylanmoqda. Tejalgan resurslar mehnat unumdorligini oshirish, aholi farovonligini yaxshilash, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, mahsulot va xizmatlar hajmini ko‘paytirish kabi sohalarga yo‘naltirilishi mumkin. Energiyani tejash bo‘yicha asosiy faoliyat yo‘nalishlarini aniqlash, har qanday bino yoki ishlab chiqarish korxonasi uchun energiyani tejash dasturlarini 5 ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish, avvalo mavjud energiya iste’moli holatini baholash, texnologik tizimlarning ishlash sharoitlarini o‘rganish orqali energiya tejash imkoniyatlarini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Bunday ma’lumotlarni turli usullar bilan olish mumkin, ammo korxonalarda o‘tkaziladigan energetik tahlil (energiya auditi ) eng ishonchli va to‘liq natijalarni beradi. Energiya auditi — bu korxonada energiya resurslaridan foydalanish samaradorligini baholashga qaratilgan kompleks tadbirlar majmuasidir. Bu texnologik jarayonlar va iqtisodiy iste’molda energiyani tejash imkoniyatlarini aniqlash hamda ularni amalda qo‘llash usullarini ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi. Elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarish va yetkazib berish tizimlarini takomillashtirish, shuningdek energiya va suv balanslarini muvofiqlashtirish — sanoat va qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, korxonaning kelgusi rivojlanish istiqbollarini belgilashga yordam beradi. Xarajatlarni hisobga olgan holda korxonalarning ishlab chiqarish faoliyati va energetik uskunalarning samarali ishlashini ta’minlash uchun yoqilg‘i, suv va elektr energiyasidan foydalanish yondashuvlari qayta ko‘rib chiqilishi zarur. Energiya auditorlari uchun energiya resurslarining qayerda, qancha miqdorda va nima maqsadda ishlatilayotganini aniqlash muhim hisoblanadi. Bu borada energiya uskunalarini ishlatish, hisoblash va texnik ekspluatatsiya qilish tamoyillarini chuqur bilish talab etiladi. Shuningdek, texnologik jarayonlar natijasida hosil bo‘ladigan ikkilamchi resurslardan qanday foydalanish mumkinligini aniqlash ham muhim. Energiya samaradorligini oshirishda qayta tiklanuvchi, ekologik toza va issiqxona gazlarining chiqindilariga sabab bo‘lmaydigan manbalardan foydalanish zarur. O‘zbekiston aholisi har kuni mamlakat energetika tizimidagi muammolar bilan duch kelmoqda. Jamiyat hali mavjud resurslardan tejamkor foydalanishni to‘liq o‘zlashtirmagan. Bu borada muhandislik sohasida yetarli mutaxassislar yetishmasligi, mavjud tizimlarning o‘zaro muvofiqlashmaganligi seziladi. Bu esa 6 ilmiy yondashuv va puxta ko‘nikmalarga ega mutaxassislarni tayyorlash zaruratini yuzaga keltiradi. Energiya auditining asosiy vazifasi — korxonalarda energiya tejamkorlik bo‘yicha aniq tadbirlarni ishlab chiqishdir. Bu chora-tadbirlar ishlab chiqarish, transport va boshqa sohalarda energiya sarfini kamaytirishga xizmat qiladi. Umumiy qoidalar va huquqiy asoslar: Energiya auditining asosiy maqsadi — energiya resurslaridan (qattiq yoqilg‘i, neft, tabiiy gaz, elektr va issiqlik energiyasi, siqilgan havo, texnik suv) foydalanish samaradorligini baholash, iste’mol xarajatlarini kamaytirish hamda energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasining “Energiyadan oqilona foydalanish to‘g‘risida”gi Qonuni (1997 yil) asosida, Vazirlar Mahkamasi 2006 yilda yirik energiya iste’molchilari uchun majburiy energetik tekshiruvlar o‘tkazish tartibini belgiladi. Yiliga 6000 tonnadan ortiq shartli yoqilg‘i iste’mol qiluvchi korxonalar uchun bunday audit majburiy hisoblanadi. Yiliga kamroq energiya iste’mol qiluvchi tashkilotlar uchun esa auditlar ijro hokimiyati qaroriga binoan amalga oshiriladi. Har bir korxonada energiya auditi 5 yilda kamida bir marta o‘tkazilishi kerak. Audit “Uzdavenergonazorat” hududiy bo‘limlari tomonidan nazorat qilinadi va bu faoliyat litsenziyaga ega ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan olib boriladi. Audit natijalariga ko‘ra energiya pasporti tuziladi va energiya tejamkorlik rejalari ishlab chiqiladi. Auditning uslubiy bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Korxonaning energetik faoliyati bo‘yicha ma’lumotlarni tahlil qilish va dastur tuzish; 2. Issiqlik va elektr energiyasining iste’molchilarini instrumentlar yordamida tekshirish; 3. Issiqlik va energiya balanslarini tuzish; 4. To‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish; 5. Texnologik uskunalar, isitish va sovitish tizimlarini baholash; 7 6. Tejamkorlik bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish; 7. Hisobot tayyorlash va energiya pasportini rasmiylashtirish. Audit natijasida:  mahsulot narxidagi energiya xarajatlari aniqlanadi;  ishlab chiqarish energiya talablari baholanadi;  texnologik jarayonlarning samaradorligi o‘rganiladi;  energiya samaradorligini sertifikatlash ishlari amalga oshiriladi. Huquq va majburiyatlar: Auditni o‘tkazuvchi tashkilot qonunchilikka muvofiq javobgardir. Korxona esa:  auditorlarga obyektga kirish huquqini berishi;  kerakli hujjatlarni taqdim qilishi;  audit natijalariga ko‘ra chora-tadbirlar rejasini tuzishda ishtirok etishi shart. Davlat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar uchun xarajatlar davlat tomonidan qoplanadi. Boshqa tashkilotlar esa o‘z mablag‘i hisobidan audit o‘tkazadilar. Auditni olib boruvchi shaxslar:  soha bo‘yicha oliy ma’lumotga ega bo‘lishi;  “Energiya auditi” dasturi asosida malaka oshirgan bo‘lishi;  amaliyot o‘tagan bo‘lishi va yillik bilim sinovlaridan o‘tib turishi kerak. Audit jamoasining malakasi va tajribasi uning sifatini bevosita belgilaydi. Tekshirish jarayonlari ishonch va hamkorlik asosida amalga oshirilishi lozim. Energiya iste’molchilari talablari: Elektr va issiqlik energiyasidan foydalanish shartnomalari asosida iste’molchilar va ta'minlovchilar o‘rtasidagi munosabatlar tartibga solinadi. Unda:  elektr tarmoqlarining balans chegaralari;  oylik elektr ta'minoti hajmi;  reaktiv energiya sarfi qiymati;  maksimal quvvat bo‘yicha shartlar; 8  hisoblagichlar va yo‘qotish normalari kabi bandlar keltirilgan bo‘ladi. .Ⅰ UNIVERSITET BINOSINI ELEKTR ENERGIYA ISTE’MOLI TAHLILI ( ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA MUHANDISLIGI FAKULTETI BINOSI MISOLIDA ) 1.1.Binoning elektr iste’molchilari bo‘yicha qisqacha ma’lumot 1962 yili Toshkent politexnika instituti tarkibida “Muxandislik-fizika” fakulteti tashkil qilindi. Yangi tashkil topgan fakultet va uning tarkibidagi kafedralar faoliyatini shakllantirishda quyidagi olimlar o‘zining ulkan hissalarini qo‘shishgan: Orifov Ubay Orifovich – O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi akademigi, O zbekistonda xizmat ko rsatgan fan va texnika arbobi; ʻ ʻ S.V. Starodubsev, M.Z.Xamudxonov, V.Q.Qobulov, M.S. Saidov, G.R.Raximov, E.I.Adirovich va fakultetning ilk dekani B.U.Umarov. 20 24 yil avgust oyidan «Elektronika va avtomatika muhandisligi» fakultetiga o’zgardi . Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosi 4 qavat va yerto‘la qismidan iborat bo‘lib, binoda elektr iste’molchilari yoritish qurilmalari, kompyuterlar, kondensionerlar, monitorlar, laboratoriya jihozlari va o‘z extiyoji uchun qo’shimcha iste’molchilar kiradi. 9 1-rasm. Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosi 10 Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosida mavjud elektr iste’molchilar soni va quvvati har bir qavat uchun quydagi 1÷5 jadvallarda keltirilgan. 1-jadval 1-qavat Iste'molchilar AUD Yoritish qurilmalari markasi Son i P(w) Labaratoriy a jixozlari nomi Son i P (w) Manitor nomi Son i P (w) Kompyute r nomi Son i P(w) Konditsione r nomi Son i P (w) Qo'shimcha iste'molchilaa r nomi Son i P(w) P(w) umumiy 101 Lyuminestsen t Lampa 8 ta 128 W - - - - - - Samsung 8 ta 2000 W - - - canon 3 ta 2400 W 54870 W 102 Lyuminestsen t Lampa 12 ta 192 W Interactive Whiteboard 1 ta 400 W - - - - - - - - 103 Lyuminestsen t Lampa 16 ta 256 W - - - Interactive Whiteboard 1 ta 400 W - - - - - - - - - 104 Lyuminestsen t Lampa 4 ta 64 W - - - - - - Bonzer 3 ta 750 W - - - canon 1 ta 800 W 105 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - - - - Acer 3 ta 750 W - - - canon 1 ta 800 W 106 Lyuminestsen t Lampa 16 ta 256 W - - - - - - Acer 16 ta 2400 W - - - - - - 107 Lyuminestsen t Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - - - - 108 Lyuminestsen t Lampa 16 ta 256 W - - - - - - - - - - - - - - 109 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 92 W - - - - - - Lenovo 3 ta 750 W - - - canon 1 ta 800 W 110 Lyuminestsen t Lampa 4 ta 64 W - - - - - - Acer 5 ta 750 W - - - - - - 111 Lyuminestsen t Lampa 14 ta 224 W - - - - - - Acer 2 ta 300 W - - - - - - 112 Lyuminestsen t Lampa 16 ta 256 W INNO MAX TECHNOLOG Y 1 ta 400 W - - - - - - - - 113 Lyuminestsen t Lampa 8 ta 128 W - - - INNO MAX TECHNOLOG Y 1 ta 400 W Acer 13 ta 1950 W - - - - - - 11 114 Lyuminestsen t Lampa 8 ta 128 W - - - - - - Lenovo 2 ta 300 W - - - 115 Lyuminestsen t Lampa 8 ta 128 W - - - - - - Acer 4 ta 1000 W Artel 2 ta 180 0 W canon 1 ta 800 W 116 Lyuminestsen t Lampa 16 ta 256 W - - - INNO MAX TECHNOLOG Y 1 ta 400 W Acer 24 ta 3600 W - - - - - - 117 Lyuminestsen t Lampa 16 ta 256 W - - - Acer 31 ta 4650 W 118 Lyuminestsen t Lampa 16 ta 256 W - - - Interactive Whiteboard 1 ta 400 W 119 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - 120 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - Bonzer 3 ta 750 W canon 2 ta 1600 W 121 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - 122 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - 123 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - Lenovo 3 ta 750 W canon 2 ta 1600 W 124 Lyuminestsen t Lampa 4 ta 64 W - - - 125 Lyuminestsen t Lampa 8 ta 128 W - - - 126 Lyuminestsen t Lampa 8 ta 128 W - - - Acer 2 ta 300 W canon 2 ta 1600 W 127 Lyuminestsen t Lampa 8 ta 128 W - - - 128 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - 129 Lyuminestsen t Lampa 8 ta 128 W - - - 130 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - SamSung 1 ta 250 W 131 Lyuminestsen t Lampa 12 ta 192 W - - - Acer 1 ta 150 W canon 1 ta 800 W 132 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - 133 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - 138 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - 139 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - 140 Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - 12 A1 Led droselli Lampa 35 ta 1260 W - - - A2 Led droselli Lampa 35 ta 1260 W - - - A3 Led droselli Lampa 35 ta 1260 W - - - Oshxona Led droselli Lampa 20 ta 320 W Muzlatgich 3 ta 1110 W Xojatxon a Lyuminestsen t Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - Karidor Led droselli Lampa 142 ta 5112 W - - - - - - - - - - - - - - - Led Panel Lampa 18 ta 432 W Zina 2ga o'tishda Lyuminestsen t Lampa 2 ta 32 W - - - - - - - - - - - - - - - Jami: 611 ta 1486 0 W 2 ta 210 0 W 6 ta 240 0 W 124 ta 2140 0 W 2 ta 180 0 W 17 ta 1231 0 W 2-jadval 2-qavat Iste'molchilar AUD Yoritish qurilmalari markasi Soni P(w) Labaratoriya jixozlari nomi Soni P(w) Manitor nomi soni P(w ) Kompyuter nomi Soni P(w) Konditsione r nomi Soni P(w) Qo'shimcha iste'molchilaar nomi Soni P(w) 37136 W 201 Lyuminestsent Lampa 18 ta 288 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - - - - - - - 202 Lyuminestsent Lampa 18 ta 288 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - - - - - - - 203 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - - - - - - - - - - 204 Lyuminestsent Lampa 16 ta 256 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - - - - - - - 205 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - 206 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - 207 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - 13 208 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - 209 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - 210 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - - - - - - - Led Panel Lampa 211 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - LG 2 ta 500 W Artel 1 ta 900 W CANON 1 ta 800 W 212 Lyuminestsent Lampa 18 ta 288 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - - - - - - - 213 Lyuminestsent Lampa 18 ta 288 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - - - - - - - 214 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - BONZER 2 ta 500 w - - - CANON 1 ta 800 W 215 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - - - - - - - - - - 216 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - - - - - - - - - - 217 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - - - - 218 Lyuminestsent Lampa 10 ta 160 W - - - - - - - - - - - - - 219 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - ACER 24 ta 3600 W - - - - - - 220 Lyuminestsent Lampa 10 ta 160 W - - - - - - LG 2 ta 500 W - - - - - - 221 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - AVTECH 3 ta 750 W - - - - - - 222 Lyuminestsent Lampa 3 ta 48 W - - - - - - BONZER 1 ta 250 W - - - - - - 223 Lyuminestsent Lampa 3 ta 48 W - - - - - - LENOVO 1 ta 250 W - - - - - - 224 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - 225 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - ACER 28 ta 4200 W - - - - - - 226 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - Interactive Whiteboard 1 ta 400 W ACER 27 ta 4050 W - - - - - - 227 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - 228 Lyuminestsent Lampa 16 ta 256 W Labaratoriya jixozlari nomi - - - - - LENOVO 4 ta 1000 W - - - - - - 229 Lyuminestsent 4 ta 64 W - - - - - - AVTECH 2 ta 500 - - - - - - 14 Lampa W 230 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - LENOVO 1 ta 250 W LG 1 ta 1200 W - - - 231 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - BONZER 1 ta 250 W Artel 1 ta 900 W - - - 232 Lyuminestsent Lampa 24 ta 384 W - - - - - 233 Lyuminestsent Lampa 24 ta 384 W - - - - - - - - - - - - - - - 234 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W SAMSUNG 2 ta 500 W 235 Lyuminestsent Lampa 16 ta 256 W INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - 236 Lyuminestsent Lampa 18 ta 288 W INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W Xojatxona Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - Karidor Led droselli Lampa 83 ta 2988 W - - - _ - - - - - - - - - Led Panel Lampa 31 ta 744 W Zina 2ga o'tishda 2 ta 32 W - - - - - - - - - - - - - - - Jami: 508 ta 10036 W 9 ta 360 0 W 100 ta 17100 W 5 ta 4800 W 2 ta 1600 W 3-jadval 3-qavat Iste'molchilar AUD Yoritish qurilmalari markasi Soni P(w) Labaratoriya jixozlari nomi Soni P(w) Manitor nomi soni P(w) Kompyute r nomi Soni P(w) Konditsione r nomi Soni P(w) Qo'shimcha iste'molchilaar nomi Soni P(w) 15004 W 301 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W labaratorya- - - - - - - - - - - - - - - 302 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - 15 303 Lyuminestsent Lampa 16 ta 256 W - - - Interactive Whiteboard 1 ta 400 W - - - - - - - - - 304 Lyuminestsent Lampa - - - - - - - - - - - - - - - 305 Lyuminestsent Lampa 16 ta 256 W - - - Interactive Whiteboard 1 ta 400 w - - - - - - - - - 306 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W labarator - - - - - - - - - - - - - - 307 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - - - - 308 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - 309 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - - - - 310 12 ta 192 W - - - - - - - - - - - - - - - Led Panel Lampa 311 12 ta 192 W - - - - - - - - - - - - - - - 312 Lyuminestsent Lampa 16 ta 256 W - - - - - - - - - - - - - - - 313 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - - - - 314 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - 315 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - Led Panel Lampa 4 ta 144 W - - - - - - - - - - - - 316 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - 317 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - Interactive Flat Panel 1 ta 300 W - - - - - - - - - 318 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - - - - 319 Lyuminestsent Lampa 16 ta 256 W - - - Interactive Flat Panel 1 ta 300 W - - - - - - - - - 320 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - 321 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - 322 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - LOC LCD 1 ta 250 W - - - CANON 1 ta 800 W 323 Lyuminestsent 4 ta 64 - - - - - - - - - - - - - - - 16 Lampa W 324 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - 325 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - LENOVO 4 ta 1000 W - - - CANON 2 ta 1600 W 326 Lyuminestsent Lampa 16 ta 256 W - - - Interactive Whiteboard 1 ta 400 W - - - - - - - - - 327 Lyuminestsent Lampa 16 ta 256 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - - - - - - - 4 ta 144 W - - - - - - - - - - - - - 328 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W ACER 12 ta 1800 w - - - 329 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - BONZER 1 ta 250 W - - - - - - 330 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - 331 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - LENOVO 2 ta 500 W - - - CANON 1 ta 800 W 332 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - - - - - - - - - - Zina 3 ga o'tish Lyuminestsent Lampa 2 ta 32 W - - - - - - - - - - - - - - - Xojatxona Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - Karidor Led droselli Lampa 25 ta 900 W - - - - - - - - - - - - - - - Led Panel Lampa 27 ta 648 W Jami: 318 ta 5804 W - - 6 ta 2200 W 20 ta 3800 W - - 4 ta 3200 W 4-jadval 4-qavat Iste'molchilar AUD Yoritish qurilmalari markasi Soni P(w) Labaratoriya jixozlari nomi Soni P(w) Manitor nomi soni P(w) Kompyute r nomi Soni P(w) Konditsione r nomi Soni P(w) Qo'shimcha iste'molchilaar nomi Soni P(w) P(w) Umumiy 401 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - AVTECH 3 ta 750 W - - - Canon 3 ta 2400 W 63092 W 17 402 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - ACER 3 ta 450 W - - - Canon 3 ta 2400 W 403 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - LENOVO 1 ta 250 W - - - - - - 404 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - ACER 12 ta 1800 W - - - - - - 405 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - LG 3 ta 750 W - - - Canon 1 ta 800 W 406 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - BONZER 2 ta 500 W Artel 1 ta 900 W - - - 407 Lyuminestsent Lampa 4 ta 64 W - - - - - - AVTECH 2 ta 500 W - - - Canon 1 ta 800 W 408 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - - - - - - - 409 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - Artel 1 ta 900 W - - - 410 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - AVTECH 12 ta 3000 W - - - 411 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - LG 9 ta 2250 W 412 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - - - - - - - - - - 413 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - ACER 4 ta 600 W - - - Canon 3 ta 2400 W 414 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - AVTECH 2 ta 500 W Aux 1 ta 1200 W 415 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - HP 4 ta 1000 W - - - Canon 3 ta 2400 W 416 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - BONZER 3 ta 750 W - - Canon 3 ta 2400 W 417 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - ACER 18 ta 2700 W - - - - - - 418 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - AVTECH 2 ta 500 W - - - Canon 1 ta 800 W 419 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - ACER 2 ta 300 W - - - Canon 1 ta 800 W 420 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - BONZER 18 ta 4500 W 421 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - ACER 18 ta 2700 W 422 Lyuminestsent Lampa 12 ta 192 W - - - - - - AVTECH 18 ta 4500 W - - - - - - 423 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - 424 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - - - - 18 425 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - - - - 426 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - BONZER 4 ta 1000 W Artel 1 ta 900 W Canon 4 ta 3200 W 427 Lyuminestsent Lampa 14 ta 224 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W - - - - - - 428 Lyuminestsent Lampa 14 ta 224 W - - - - - - - - - - - - - - - 429 Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - 430 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - INNO MAX TECHNOLOGY 1 ta 400 W ACER 11 ta 1650 W - - - - - - 431 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - - - - - - - - 432 Lyuminestsent Lampa 8 ta 128 W - - - - - ACER 3 ta 450 W LG 1 ta 1200 W - - - Zina 4 ga o'tish Lyuminestsent Lampa 2 ta 32 W - - - - - - - - - - - - Xojatxona Lyuminestsent Lampa 6 ta 96 W - - - - - - - - - - - - - - - Karidor Led droselli Lampa 40 ta 1440 W - - - - - - - - - - - - - - - Led Panel Lampa 20 ta 480 W Jami: 380 ta 6592 W 4 ta 1600 W 124 ta 31400 W 5 ta 5100 W 23 ta 1840 0 W 5-jadval 0 - qavat Iste'molchilar AUD Yoritish qurilmalari markasi Soni P(w) Labaratoriy a jixozlari nomi Soni P(w) Manitor nomi son i P(w) Kompyuter nomi Soni P(w) Konditsione r nomi Soni P(w) Qo'shimcha iste'molchilaar nomi Soni P(w ) P(w) umumiy Led droselli Lampa 60 ta 2160 W - - - - - - - - - - - - - - - 2496 W Led Panel Lampa 14 ta 336 W Jami: 74 ta 2496 W 19 20 1.2.Binoning elektr energetik tekshiruv tahlili Elektronika va avtomatika muhandisligi binosi 630 kVA quvvatli transformatordan elektr energiya bilan ta’minlanib, binoning yerto‘la qismidagi TQ1 va birinchi qavatdagi TQ2, TQ3 larga kirib keladi. Binoning elektr energiya iste’moli va elektr energiya sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash maqsadida Metrel 2892 rusumli elektr analizator orqali o‘lchash ishlari olib borildi. Metrel elektr tahlil qiluvchi qurilmasi — bu elektr tarmoqlaridagi turli parametrlarni o‘lchash, nazorat qilish hamda tahlil qilish imkonini beruvchi zamonaviy o‘lchov vositasidir. Ushbu uskunalar sanoat, ishlab chiqarish va muhandislik sohalarida elektr tizimlarining ish faoliyatini baholash, mavjud muammolarni aniqlash va energiya samaradorligini oshirish maqsadida keng qo‘llaniladi. Metrel elektr analizatorining asosiy funksiyalari: Elektr parametrlarini aniqlash:  Kuchlanish (U)  Elektr toki (I)  Chastota (Hz)  Aktiv quvvat (kW)  Reaktiv quvvat (kVAR)  To‘liq quvvat (kVA)  Quvvat koeffitsiyenti (cosφ)  Sarflangan energiya miqdori (kWh, kVARh) Fazalararo nomutanosiblikni baholash: Uch fazali tizimlarda yuklamalarning nomutanosib taqsimlanishi, fazalar o‘rtasidagi kuchlanish tafovutlari aniqlanadi va tahlil qilinadi. 21 To‘lqin shakli va harmoniklarni tahlil qilish: 1-dan 50-gacha bo‘lgan darajadagi g armonikalar aniqlanib, elektr tarmog‘idagi sifat bilan bog‘liq muammolar (masalan, signal buzilishi) aniqlanadi. Elektr energiyasi sifatini monitoring qilish:  Kuchlanishning qisqa muddatli pasayishi yoki ortishi (voltage sag/swell)  Qisqa muddatli uzilishlar (transient hodisalar)  Tarmoqdagi shovqin, impul’slar va uzilishlar sabablari aniqlanadi. Energiya auditi uchun statistik ma’lumotlar:  Qurilma tarmoqqa ulangan elektr energiyasi sarfini real vaqt rejimida yozib boradi.  Hisobotlar Excel yoki boshqa formatlarda eksport qilinib, batafsil tahlil qilish imkonini beradi. Nosozliklarni aniqlash va qisqa tutashuvlarni topish:  Elektr uskunalari, kabellar va transformatorlar kabi qurilmalardagi texnik nuqsonlar aniqlanadi va tahlil qilinadi. 22 2-rasm. Metrel 2892 rusumli elektr analizatorning ko‘rinishi Dastlab o‘lchov-nazorat ishlari Elektronika va avtomatika muhandisligi binosidagi №1 Taqsimlash qurilmasi (TQ1) da olib borildi. O‘lchov natijalariga ko‘ra A fazada tok kuchi ,409 A, B fazada tok kuchi 37,66 A va C fazada 39,02 A ni tashkil etmoqda. Kuchlanish esa, A fazada 203,5 V, B fazada 201,4 V va C fazada 199,3 V ni ko‘rsatmoqda. Aktiv quvvat qiymati umumiy 17,20 kW ni, reaktiv quvvat umumiy 2,749 kVAR ni va to‘la quvvat 19,29 kVA ni tashkil etadi. Elektr energiyaning asosiy sifat ko‘rsatkichlaridan biri yuqori garmonikalar nisbatan kichik va cosф (quvvat koeffitsiyenti) esa 0,89 ni ko‘rsatmoqda. Quyidagi rasmlarda o‘lchash natijalari keltirilgan. 3-rasm. №1 Taqsimlash qurilmasi (TQ1) elektr energiya sifat ko‘rsatkichlarni o‘lchash jarayoni. 23 4-rasm. №1 Taqsimlash qurilmasi(TQ1) quvvat va cosф ni o‘lchash natijalari. 5-rasm. №1 Taqsimlash qurilmasi nosimmetriyalikni aniqlash natijalari . 24 6-rasm. №1 Taqsimlash qurilmasi(TQ1) yuqori garmonikalarni aniqlash natijalari. Shundan so‘ng o‘lchov-nazorat ishlari Elektronika va avtomatika muhandisligi binosidagi №2 Taqsimlash qurilmasi (TQ2) da olib borildi. O‘lchov natijalariga ko‘ra A fazada tok kuchi 13,24 A, B fazada tok kuchi 3,60 A va C fazada 6,06 A ni tashkil etmoqda. Kuchlanish esa, A fazada 20,9 V, B fazada 20,6 V va C fazada 203,2 V ni ko‘rsatmoqda. Aktiv quvvat qiymati umumiy 17,98 kW ni, reaktiv quvvat umumiy 0,489 kVAR ni va to‘la quvvat 20,13 kVA ni tashkil etadi. Elektr energiyaning asosiy sifat ko‘rsatkichlaridan biri yuqori garmonikalar nisbatan kichik va cosф (quvvat koeffitsiyenti) esa 0,89 ni ko‘rsatmoqda. Quyidagi rasmlarda o‘lchash natijalari keltirilgan. 7 -rasm. №2 Taqsimlash qurilmasi(TQ2) quvvat va cosф ni o‘lchash natijalari. 25 8-rasm. №2 Taqsimlash qurilmasi (TQ2) elektr energiya sifat ko‘rsatkichlarni o‘lchash jarayoni. 9-rasm. №2 Taqsimlash qurilmasi(TQ2) nosimmetriyalikni o’lchanga n natijalari. 26 10-rasm. №2 Taqsimlash qurilmasi(TQ2) yuqori garmonikalarni o’lchangan natijalari. So’ngi o‘lchov-nazorat ishlari Elektronika va avtomatika muhandisligi binosidagi №3 Taqsimlash qurilmasi (TQ3) da olib borildi. O‘lchov natijalariga ko‘ra A fazada tok kuchi 17,98 A, B fazada tok kuchi 13,92 A va C fazada 33,33 A ni tashkil etmoqda. Kuchlanish esa, A fazada 206,7 V, B fazada 205 ,4 V va C fazada 202,8 V ni ko‘rsatmoqda. Aktiv quvvat qiymati umumiy 13,14 kW ni, reaktiv quvvat umumiy ,875 kVAR ni va to‘la quvvat 1,35 kVA ni tashkil etadi. Elektr energiyaning asosiy sifat ko‘rsatkichlaridan biri yuqori garmonikalar nisbatan kichik va cosф (quvvat koeffitsiyenti) esa 0,78 ni ko‘rsatmoqda. Quyidagi rasmlarda o‘lchash natijalari keltirilgan. 11-rasm. №3 Taqsimlash qurilmasi(TQ3) quvvat va cosф ni o‘lchash natijalari. 27 12-rasm. №3 Taqsimlash qurilmasi(TQ3) nosimmetriyalikni aniqlash natijalari 13-rasm. №3 Taqsimlash qurilmasi(TQ3) yuqori garmonikalarni aniqlash natijalari Yuqorida keltirilgan 6-10-13-rasmlarda aks etgan yuqori garmonikalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, uchta taqsimlash punktida ham sezilarli darajadagi yuqori chastotali buzilishlar kuzatiladi. Bugungi kunda elektr energiyasidan foydalanadigan moslamalarning murakkablashib borishi natijasida elektr ta’minoti tizimlariga qo‘yiladigan talablar ham ortib bormoqda. Ayniqsa, zamonaviy 28 boshqaruv qurilmalari, invertorlar, aylanish tezligini boshqaruvchi qurilmalar va kompyuter texnologiyalarining keng qo‘llanilishi tarmoqlarda garmonik buzilishlarni yuzaga keltirmoqda. Garmonikalar — bu elektr signallarining yuqori chastotali qo‘shimcha komponentlari bo‘lib, ular tarmoqdagi kuchlanish va tokning toza sinusoidal shaklini buzadi. Elektr tarmoqlaridagi bu turdagi buzilishlar asosan chiziqli bo‘lmagan elektr yuklamalari tomonidan vujudga keladi. Ular quyidagilardan iborat:  Elektron to‘g‘rilovchi qurilmalar (masalan, zaryadlash moslamalari);  LED chiroqlari va boshqa zamonaviy yoritish tizimlari;  Kompyuterlar, bosma qurilmalar(printerlar), televizorlar;  Tezlikni avtomatik tarzda boshqaruvchi tizimlar (VFD);  To‘lqin shaklini o‘zgartiradigan qurilmalar (invertorlar). Mazkur uskunalarda tok bilan kuchlanish o‘rtasidagi bog‘lanish chiziqli bo‘lmagani sababli, ular standart sinusoidal signalni buzib, natijada yuqori chastotali garmonik tebranishlarni hosil qiladi. Garmoniklarning salbiy ta’siri quyidagi holatlarda namoyon bo‘ladi:  Transformatorlarda ortiqcha isish yuz beradi , chunki garmonik toklar temir yadro va o‘ramlarda ortiqcha issiqlik chiqishiga sabab bo‘ladi;  Elektrodvigatellarning samarali ishlashi pasayadi , ular ortiqcha qizib, tebranish hosil qiladi;  Nazorat tizimlarida noto‘g‘ri signal paydo bo‘lishi , avtomatika jarayonlarining ishlashida nosozliklar keltirib chiqaradi;  THD (umumiy garmonik buzilish) ko‘rsatkichining ortishi natijasida energiya sifati yomonlashadi;  Rezonans hodisalari ehtimoli ortadi , bu esa kuchlanishning keskin oshishiga olib kelishi mumkin;  Himoya vositalari va monitoring uskunalari noto‘g‘ri ishlashi yoki umuman ishdan chiqishi mumkin; 29  Reaktiv quvvat ortadi , bu esa elektr tizimiga ortiqcha yuk tushishiga sabab bo‘ladi;  Jihozlarning eskirish darajasi oshadi , texnik xizmat va ta’mirlash zarurati tez-tez yuzaga keladi. Xulosa qilib aytganda , elektr tarmoqlaridagi garmonik buzilishlar hozirgi zamonaviy energetika tizimlarining dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, ular nafaqat uskunalarning to‘g‘ri ishlashiga, balki umumiy tizim samaradorligi va elektr energiyasining sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu holat esa oxir-oqibatda iqtisodiy zararlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun garmoniklarni kamaytirish va ularni bartaraf etish bugungi kunning eng muhim vazifalaridan biridir. Binoning oylik elektr energiya iste’molining tahlili Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti elektr iste’moli bo‘yicha o‘lchov nazorat tekshiruvi bilan bir qatorda oylik elektr energiya iste’moli tahlil qilindi. Ushbu 6-jadvalda noyabr-aprel oylaridagi elektr energiya iste’molini ko‘rishimiz mumkin. 6 -jadval Nomer hisoblagich Ko‘rsatkichlar Farq k tr El/ energiya kVT/soat Ob’ekt ТP № №12420036 7785 28.11.24 . 27.10.24 . 7873 7670 203 120 24360 ASU 1957 №12420036 7785 01.01.25 . 28.11.24 . 8100 7873 227 120 27240 ASU 1957 №12420036 7785 01.02.25 . 01.01.25 . 8279 8100 179 120 21480 ASU 1957 №12420036 7785 28.02.25 . 01.02.25 . 8446 8279 167 120 20040 ASU 1957 №12420036 7785 31.03.25 . 28.02.25 . 8571 8446 125 120 15000 ASU 1957 №12420036 7785 30.04.25 . 31.03.25 . 8648 8571 77 120 9240 ASU 1957 Ushbu jadvaldan shuni ko‘rishimiz mumkinki: noyabr oyida 24360 kVT/soat, dekabr oyida 27240 kVT/soat, yanvar oyida 21480 kVT/soat, fevral oyida 20040 kVT/soat, mart oyida 15000 kVT/soat, aprel oyida 9240 kVT/soat 30 elektr energiya iste’moli kuzatilgan. Quyida 14-rasmda elektr energiya iste’molining oylik o‘zgarish grafigi keltirilgan. Noyabr Dekabr Yanvar Fevral Mart Aprel050001000015000200002500030000 Binoning elektr energiya iste'moli 14-rasm. Elektr energiya iste’molining oylik o‘zgarish grafigi . Bu grafigdan shuni ko’rish mumkinki, yilning sovuq mavsumlarida elektr energiya iste’moli sezilarli darajada yuqori ko‘rsatkichga ega. Yilning o‘rta mavsumlarida esa elektr energiyaning iste’mol hajmi kamayib boradi. 31 . BINONING ELEKTR TIZIMINING ISROFLARNI ANIQLASHⅠⅠ VA ENERGIYA TEJASH CHORA-TADBIRLARINI ISHLAB CHIQISH 2.1. Binoning elektr isroflarini aniqlash Yuqorida qayd etilganidek, elektr energiyasi boshqa energiya turlariga, masalan issiqlik energiyasiga nisbatan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu xususiyatlardan biri shundan iboratki, elektr energiyasini ma’lum masofaga yetkazishda, uzatish tizimi – ya’ni elektr uzatish liniyalari (EUL), transformatorlar, elektr o‘lchov uskunalari va boshqa texnik qurilmalarda, ularning fizik xossalariga bog‘liq holda, uzatilayotgan energiyaning bir qismi yo‘qoladi (ya’ni sarf bo‘ladi). Bunday yo‘qotishlar miqdori tarmoqdagi kuchlanish darajasi, uzatish liniyasining qarshiligi, yuklama holati, quvvat omili va boshqa texnik ko‘rsatkichlarga bog‘liq bo‘ladi. Uzatish jarayonida yuzaga keladigan texnik yo‘qotishlar odatda 4 dan 15 foizgacha tashkil etadi. Albatta, bu texnik (yoki texnologik) xarakterga ega bo‘lgan yo‘qotishlarni imkon qadar kamaytirish muhim hisoblanadi. Hozirgi kunda rivojlangan davlatlarda bunday yo‘qotishlar 5–6% atrofida bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa bu ko‘rsatkich 10–15% gacha yetadi. Shuningdek, bu yo‘qotishlar tarkibiga noqonuniy yo‘l bilan iste’mol qilinadigan elektr energiyasi, ya’ni “inson omili” bilan bog‘liq zararlar ham kiradi. Demak, eng avvalo, ushbu yo‘qotishlarni aniq aniqlash lozim. Bugungi elektr energiya tizimlarida quyidagi uch xil hisob-kitob ishlari amalga oshiriladi: 1. Perspektiv hisob-kitoblar (kelajakni prognozlash); 2. Retrospektiv hisoblar (o‘tgan davr ma’lumotlariga asoslangan tahlil); 3. Operativ hisoblar (joriy vaqt rejimidagi monitoring va nazorat). Ikkinchi jihatdan, yo‘qotishlarning real hajmini yuqori ishonchlilik bilan aniqlash juda muhim. Shu bois, qo‘llaniladigan hisoblash uslubi texnik 32 yo‘qotishlarni maksimal aniqlikda aniqlash imkonini berishi zarur. Bu esa o‘z navbatida me’yoriy yo‘qotishlarni hisoblash, hududiy elektr tarmoqlari (masalan, viloyat yoki tumanlar darajasida) tomonidan elektr stansiyalardan olinadigan umumiy elektr energiyaning qanchasi sotuvga chiqarilganini, qanchasi yo‘qotilganini ko‘rsatishga yordam beradi. Natijada, asosli moliyaviy hisobotlar shakllantiriladi. Shu sababli elektr energiyasidagi texnik yo‘qotishlarni hisoblash formulalari yuqori aniqlik va ishonchlilikka ega bo‘lishi kerak. Energetika tizimlarini boshqaruvchi tashkilotlar ushbu normativ yo‘qotishlarni aniqlovchi formulalarni belgilab beradi va aynan shu ifodalar asosida hisoblangan natijalar nazorat qilinadi hamda hisobot va moliyaviy hujjatlarda o‘z aksini topadi. Elektr tarmog‘idagi texnik yo‘qotishlarni hisoblash formulalariga o‘tishdan oldin, "elektr tarmog‘i" tushunchasiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr energiyasini iste’molchilargacha yetkazib berishni ta’minlaydigan barcha qurilmalar va jihozlar yig‘indisi elektr tarmog‘i deb ataladi. Ushbu tizimga quyidagi elementlar kiradi: elektr uzatish liniyalari (EUL), kuchlanishni o‘zgartiruvchi (oshiruvchi yoki tushiruvchi) transformatorlar, elektr energiyasini hisoblovchi o‘lchov asboblari, kuchlanish va tokni o‘lchovchi qurilmalar, o‘chirgichlar va boshqa turli yordamchi texnik vositalar. Har qanday elektr tarmog‘i quyidagi ikki asosiy texnik elementdan iborat: 1. Elektr uzatish liniyalari (EUL) — energiyani tashuvchi asosiy yo‘llar; 2. Transformator podstansiyalari — kuchlanish darajasini moslashtiruvchi qurilmalar. 33S S ist l, F U 1 U 2 EU L Transformator podstansiyasi 15-rasm. Elektr uzatish linyasining (EUL) elementar qismi. Transformatorning e lektr energiya sar fi uning texnik tavsiflari, boshqacha aytganda, har bir transformatorda keltirilgan pasport kattaliklari orqali aniqlanadi. ∆ETR= n∙(∆Pq.t∙β2∙tq.t+∆Ps.yu.∙ts.yu) (1) Bu formulada: n-podstansiyadagi transformatorlar soni ∆Pq.t -transformatorning qisqa tutash quvvati [k W ], pasport kattaliklarda keltiriladi. β= Sist Smt -transformatorning юklantirish koeffitsienti β =0,7 dan 0,9 ga teng olinadi iste’molchining ishonchlilik kategoriyasiga bog‘liq. S ist -iste’molchining to‘liq quvvati [kVa]; S mt -transformatorning me’oriy (nominal) to‘liq quvvati [kVa]; ∆Ps.yu. - transformatorning salt yurish (xolostoy xod) quvvati [kVa]; t-vaqt E lektr uzatish yo‘lining elementar qismining elektr energiya isrofi: ∆ E EUY = S ist2 U 2 R 0 ∙ l ∙ t = 3 I ist2 ∙ R 0 ∙ l ∙ t (2) Bu formulada: S ist - e lektr e nergiya iste’moli to‘liq quvvat oqimi [kVa]; U - E UY kuchlanishi [V]; I – Iste’mol toki [A]; R – E U L bir kilometr solishtirma qarshiligi Om km l – E U L masofasi [km]; t – Vaqt Ushbu ifodadan ko‘rinib turibdiki, elektr uzatish liniyalaridagi (EUL) energiya yo‘qotishlari simlarning solishtirma qarshiligiga to‘g‘ri proporsional, 34 kuchlanish qiymatiga esa teskari proporsional bog‘liqlikda bo‘ladi. EUYning solishtirma qarshiligi — simlarning kesim yuzasiga bevosita bog‘liq bo‘lib, bu doimiy (o‘zgarmas) fizik kattalik sifatida qaraladi. Elektr uzatish liniyalaridagi kuchlanish esa davlat standartlari (GOST) asosida ishlovchi maxsus avtomatlashtirilgan qurilmalar orqali ±5% diapazonda nazorat qilinadi. Shu bois, kuchlanishni ham nisbatan o‘zgarmaydigan kattalik deb baholash mumkin. Shunday qilib, mazkur ifodada vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchan yagona parametr bu – iste’molchilarning umumiy quvvat sarfi yoki EUL orqali oqib o‘tuvchi tok bo‘lib qoladi. Ma’lumki, vaqt o‘tishi davomida turli omillar sababli iste’mol quvvati doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Demak, elektr tarmog‘idagi texnik yo‘qotishlarni aniq hisoblab chiqish uchun iste’molning vaqtga bog‘liq o‘zgarishini yuqorida keltirilgan ifodada maksimal aniqlikda aks ettirish zarur bo‘ladi. Asosiy murakkablik esa shundaki, ushbu quvvat sarfini uzluksiz tarzda kuzatib borish, uning oqim (tok) miqdoriga ta’sirini hisobga olish zarur. Bunday holatlarda, odatda, iste’moldagi o‘zgarishlarni aks ettiruvchi bir nechta koeffitsientlar — maksimal yuklama koeffitsienti, talab koeffitsienti, foydalanish koeffitsienti va shunga o‘xshash statistik kattaliklardan foydalaniladi. Biroq, bu koeffitsientlar asosan statistik ma’lumotlarga yoki ma’lumotnomalarga asoslangan bo‘lib, taxminiy xarakterga ega. Natijada, ular yordamida bajarilgan hisob- kitoblarning aniqlik darajasi past bo‘lishi mumkin. Shu sababli, zamonaviy elektron hisoblagichlarning imkoniyatlarini inobatga olgan holda, elektr uzatish liniyalari va transformator punktlaridagi texnik yo‘qotishlarni yuqori aniqlikda hisoblab chiqish mumkin bo‘lgan ifodani taqdim etamiz. Transformatorni yukla n ish koeffitsienti quyidagicha aniql anadi: β = S ist S nom =√ 3 ∙ U ist ∙ I ist √ 3 ∙ U nom ∙ I nom ( 3 ) S ist - transformatorning iste’mol to‘liq quvvati, hisoblash vaqti davomida o‘zgaradi; I ist – transformatorning iste’mol toki; 35 U ist – elektr tarmoqning kuchlanishi S nom , U nom – transformatorning me’ o riy (o‘zgarmas) kattaliklari, texnik tavsiflarda keltirilgan. GOST talablari bajarilganda U nom ≈ U ist demak, ( 4 ) formulani quyidagicha ifodalaymiz. β= Iist Inom (4) va Iist= β∙Inom Elektron hisoblagichning mikroprotsessorga kichik EHM dasturi (4) kiritsak, transformatorning yuklantirish koeffitsiyenti uzluksiz, topshirilgan vaqt davomida hisoblab kompyuterga kiritadi. Elektr tarmog‘ining yagona kabel yoki havo orqali elektr energiyasi bilan ta’minlanadigan qismi “ F ider” deb ataladi. Har bir fiderga tegishli elektr uzatish linyalar ining (EU L ) elementlari “m-n” tartib raqamlari bilan belgilanadi. Transformator podstansiyalarining belgilanishida esa suratda podstansiya raqami, maxrajda esa transformatorning to‘liq (nominal) quvvati ko‘rsatiladi. Keltirilgan belgilashlar asosida EUL ning elementar qismlarida yuzaga keladigan texnologik yo‘qotishlar quyidagi ifoda orqali hisoblanadi: ∆EEUY = 3∙INT2 ∙βm−n 2 ∙R0∙l∙t [k W soat] (5) Bu yerda: R 0 – va l mos ravishda EUY ning “m-n” segmentiga tegishli bo‘lgan bir kilometr uzunlikdagi simning solishtirma qarshiligi (ma’lumotnomalardan, simning kesim yuzasiga qarab olinadi), o‘lchov birligi: Om/km; l - elektr uzatish liniyasining uzunligi (km); t - vaqt (hisob-kitoblar maqsadiga muvofiq aniqlanadi); Transformatorning texnologik isroflari: ∆Pqt,∆Psyu - t ransformatorning pasport kattaligi keltiriladi. ∆βm−n,∆βsyu - har ikki formulada transformatorning yu klantirish koeffitsi y enti, elektron hisoblagichni mikroprotsessori chiqarib beradi. Butun fider uchun texnologik isroflar quyidagicha aniqlanadi: 36 ∆Efid=∑1 S ∆EEUY +∑1 T ∆ETR=¿∑1 S 3∙INT2 ∙βm−n 2 ∙R0∙l∙t+∑1 T n∙(∆Pqt∙βqt2+∆Psyu )∙t(6) Bu ifodada: S- fiderning E U L elementar qismlar soni; T- transformatorlar soni. Energetika muhandisligi binosi uchun hisoblashlar quyidagi tartibda amalga oshiriladi: Transformatirdagi oylik energiya istemolini hisoblash: ∆ E TR = n ∙ ( ∆ P q . t ∙ β 2 ∙ t q . t + ∆ P s . yu . ∙ t s . yu ) = ¿ 1(6,6 ∙ 0,62 2 ∙520 +1,8 ∙ 200)=1679,3kVT/soat TQ1 uchun ∆ E EUY = S ist2 U 2 R 0 ∙ l ∙ t = 3 I ist2 ∙ R 0 ∙ l ∙ t = 3 ∙ 39,02 ∙ 35 ∙ 720 = 2949,9 kW / soat TQ2 uchun ∆ E EUY = S ist2 U 2 R 0 ∙ l ∙ t = 3 I ist2 ∙ R 0 ∙ l ∙ t = 3 ∙ 3,6 ∙ 20 ∙ 720 = 15 37,9 kW / soat TQ3 uchun ∆ E EUY = S ist2 U 2 R 0 ∙ l ∙ t = 3 I ist2 ∙ R 0 ∙ l ∙ t = 3 ∙ 33,33 ∙ 2 0 ∙ 720 = 1439,8 kW / soat ΣE EUY =∆ E EUY1 +∆ E EUY2+ ∆ E EUY3 =1679,3+1426,5+3563=6668,8 kW /soat Elektronika va avtomatika muhandisligi binosi uchun hisoblangan jami elektr energiyasi yo‘qotilishlari 6668,8 kVT /soat ni tashkil etadi. Ushbu yo‘qotilishlari kamaytirish maqsadida energiya tejash chora-tadbirlarini ishlab chiqish zarur hisoblanadi. 2.2. Binoning elektr ti zimida e nergiya tejash chora-tadbirlarini ishlab chiqish R eaktiv quvvat kompensatori orqali energiya tejash chora-tadbirlari 37 Foydali energiya sifatida qabul qilinadigan aktiv quvvat turli shakllarga — masalan, mexanik yoki issiqlik energiyasiga aylantiriladi. Reaktiv energiya esa bevosita foydali ishga xizmat qilmaydi, biroq elektromagnit maydon hosil bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan quvvatdir. U asosan magnit maydon bilan bog‘liq bo‘lgan qurilma va tizimlarda talab etiladi. Bunday elektr iste’molchilarga asinxron dvigatellar, transformatorlar hamda induksion pechlar kiradi. Shu bilan birga, reaktiv energiyaning kichik qismi payvandlash transformatorlari, to‘g‘rilagichlar, lyuminestsent yoritkichlar va elektr uzatish tarmoqlariga ham to‘g‘ri keladi. Reaktiv quvvatni qoplash (kompensatsiyalash) muhim iqtisodiy samaradorlikka ega bo‘lib, elektr ta’minoti tizimining ishlash unumdorligini oshirish va sifatini yaxshilashda muhim omil hisoblanadi. Bugungi kunda ba’zi korxonalarda reaktiv yuklama aktiv yuklamaga nisbatan 130% gacha yetadi, bu esa elektr tarmog‘i samaradorligini pasaytiradi. Reaktiv quvvatni masofadan uzatish jarayoni tizimning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yomonlashtiradi. Agar iste’molchi sinusoidal kuchlanish manbaiga ulangan bo‘lsa (masalan, U=√2 U sin  t ), unda tok fazasi kuchlanishdan φ burchakka siljiydi va momental quvvat ikki komponentdan iborat bo‘ladi: biri doimiy qiymatga ega, ikkinchisi esa ikki marta chastota bilan o‘zgaruvchi sinusoidal kattalikdir. U holda iste’mol qilinayotgan oniy quvvat quyidagicha aniqlanadi: (7) Bu erda quvvat ikki miqdorning yig‘indisidan iborat bo‘lib, biri vaqt bo‘yicha o‘zgarmas qiymatni, ikkinchisi esa ikki chastota bilan o‘zgaruvchan sinusoidal miqdorni tashkil etadi. Quvvatini o‘rtacha qiymatini aniqlash uchun ushbu ifodani manba kuchlanishining to‘la davri T oraligidagi integralining ifodasini topamiz : (8) Quvvatning o‘rtacha miqdori foydali ish bajarish uchun sarf bo‘ladi : (3) 38 Bu erda ekanligini e’tiborga olsak (9) Demak, I 2 r aktiv qarshilikda sarf bo‘ladigan quvvat, shuning uchun o‘rtacha quvvatni aktiv quvvat deb ataladi va R bilan belgilanadi, ya’ni R=U I cos (10) 5- munosabatdagi U  I=S miqdorni to‘la quvvat deyiladi. Buning ma’nosi shuki, biror liniya orqali iste’molchilar guruhiga normal rejimda energiya uzatilganda, iste’molchilarning qabul qilayotganda aktiv quvvati eng ma’qul sharoitda (iste’molchilar guruhi uchun cos  =1 teng bo‘lganda), to‘la quvvatga teng bo‘ladi. Iste’molchining kirish qismidagi to‘la quvvat kompleks ko‘rinishda quyidagicha yoziladi : S ¿ = U ¿ I ∗ ¿= UIe jϕ= UI cos ϕ+ jUI sin ϕ= P+ jQ ¿ (11) U- kompleks kuchlanish, I-qo‘shma kompleks toki, - reaktiv quvvat. Kompleks quvvatning moduli to‘la quvvatni beradi: (12) Ist’emolchilar uchun P va S hardoim musbat hisoblanadi, reaktiv quvvat musbat (  >0, iste’molchi induktiv xarakterli bo‘lsa) yoki manfiy (  <0, iste’molchi sig‘im xarakterli bo‘lsa) qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin. Reaktiv quvvatining musbat qiymatlarida reaktiv quvvat iste’mol qilinadi, manfiy qiymatlarida esa reaktiv quvvat ishlab chiqariladi (generatsiya qilinadi). Aktiv quvvat elektr stansiyalarning generatorlari tomonidan ishlab chiqilsa, reaktiv quvvatni esa stansiyaning generatorlari, sinxron kompensatorlar, sinxron yuritgichlar, kondensatorlar batariyasi, liniyalar, tiristorli reaktiv quvvat manbalar tomonidan generatsiya qilinadi. 39 Q S  P 1-rasm. Quvvat uchburchagi Bu rasmda aktiv, reaktiv va to‘la quvvatlar hosil qilgan vektor uchburchagi ko‘rsatilgan. Shuni ko’rish mumkinki, iste’mol qilinayotgan reaktiv quvvat qanchalik kichik bo‘lsa  burchak ham shunchalik kichik bo‘ladi. Burchakni quyidagi funksiyalar xarakterlaydi : tg ϕ=Q P; (13) bu erda - quvvat koeffitsienti; -reaktiv quvvat koeffitsiyenti. Elektr ta’minoti tizimini loyihalash jarayonida reaktiv quvvat koeffitsienti ko‘rsatkichidan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Korxonaning reaktiv quvvat koeffitsienti qanday bo‘lishini elektr energiyasi tizimi belgilaydi, chunki reaktiv quvvatni to‘g‘ri kompensatsiyalash orqali iste’molchilar, uzatish liniyalari, elektr taqsimlash qurilmalari, transformatorlar, o‘zgartirgichlar va generatorlardan iborat butun tizimning samarali ishlashi ta’minlanadi. Reaktiv quvvatni uzatish liniyalari va transformatorlar orqali yetkazish elektr energiyasining ortiqcha yo‘qotilishiga, kuchlanish pasayishining kuchayishiga hamda ta’minot tizimining xarajatlarining oshishiga sabab bo‘ladi. 1. Liniya va transformatorlardan reaktiv quvvat o‘tishi natijasida ortiqcha aktiv quvvat va energiya yo‘qotilishi yuzaga keladi. Agar qarshilik R bo‘lgan uzatish liniyasi orqali P va Q quvvatlari uzatilsa, aktiv quvvat yo‘qotilishi quyidagi formula asosida aniqlanadi: 40 (14) Demak, reaktiv quvvatning uzatish liniyasi orqali o'tishi natijasida qo‘shimcha aktiv quvvat yo‘qotilishi ( ) yuzaga keladi va bu yo‘qotishning miqdori reaktiv quvvat Q ning kvadratiga to‘g‘ri proporsionaldir. Shu sababli, elektr stansiyalaridagi generatorlardan iste’molchilarga reaktiv quvvatni uzatish samarasiz hisoblanadi va bu energiyani manba joyida kompensatsiyalash ancha maqsadga muvofiqdir. 2. Agar uzatish tizimining elementlari aktiv va reaktiv qarshiliklarga (R va X) ega bo‘lsa hamda ular orqali P aktiv va Q reaktiv quvvatlar uzatilsa, kuchlanishdagi yo‘qotish quyidagi tenglama yordamida aniqlanadi: (15) 3. Bu yerda ΔUa – aktiv quvvat uzatilishi natijasida yuzaga keladigan kuchlanish yo‘qotilishi; ΔUr – reaktiv quvvat uzatilishi bilan bog‘liq kuchlanish yo‘qotilishini anglatadi. Demak, reaktiv quvvatni uzatish elektr ta’minoti tizimi elementlarida qo‘shimcha kuchlanish yo‘qotishiga olib keladi. Bu yo‘qotish quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:  U p = QX/U Bu yerda ko‘rinadiki, yo‘qotish miqdori reaktiv quvvat (Q) va reaktiv qarshilik (X) ga to‘g‘ri, kuchlanish (U) ga esa teskari proporsionaldir. 4. Korxona elektr ta’minoti tizimida reaktiv quvvatning katta hajmda bo‘lishi havo va kabel liniyalarining kesimini kengaytirishni, shuningdek, transformatorlarning quvvatini oshirishni talab etadi. Ma’lumki, liniya kesimlari va transformatorlar quvvati hisobiy tok va umumiy quvvat (S) asosida tanlanadi : (16) 41 Shu formulalardan ko‘rinadiki, Q ortishi bilan S x va I x ham ortadi. Natijada reaktiv quvvat ta’minot tizimi elementlarining o‘tkazuvchanligini kamaytiradi, ya’ni tizimni haddan tashqari yuklaydi. Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan mulohazalar shuni ko‘rsatadiki, elektr ta’minoti tizimida reaktiv quvvatni kamaytirishga qaratilgan texnik chora-tadbirlar muhim ahamiyatga ega. Sanoat korxonalarida reaktiv quvvatni kompensatsiyalashda kondensator batareyalari keng qo‘llaniladi. Ular 220, 380, 660, 6000 V dan 10000 V gacha bo‘lgan kuchlanishlarga mo‘ljallangan bo‘lib, bino ichida yoki tashqarisida o‘rnatilishi mumkin. Kondensatorlar bir fazali yoki uch fazali qilib ishlab chiqariladi. Kondensator batareyalarining keng qo‘llanilishiga sabablar quyidagilardan iborat: - aktiv quvvatning nisbiy yo‘qotilishi juda past – 0,005 kVt/kvar gacha; - texnik xizmat ko‘rsatish va montaj ishlari oddiy; - nisbatan arzon; - yengil vaznga ega; - shovqinsiz ishlaydi; - har qanday joylashuvdagi iste’molchi guruhlariga mos ravishda o‘rnatilishi mumkin. Kondensator batareyalari odatda uch fazali tarmoqqa uchburchak sxemasi bo‘yicha ulanadi. Bu usulda har bir elementdagi kuchlanish yulduz sxemaga qaraganda √3 barobar katta bo‘ladi, natijada umumiy ishlab chiqarilayotgan reaktiv quvvat miqdori ham uch baravar ortadi. Tarmoqdan uzilgandan so‘ng kondensatorlarda qolgan zaryad avtomatik tarzda aktiv qarshilik orqali zaryadsizlanishi lozim. Bunda 6–10 kV kuchlanishlar uchun ikki dona bir fazali kuchlanish transformatorlari, 0,38 kV kuchlanishda esa cho‘g‘lanuvchi lampalar ishlatiladi. 42 Kompensatsiyalovchi qurilmalarning zarur quvvatini aniqlashda energiya tizimi korxonaga yetkazadigan reaktiv quvvat miqdori hisobga olinadi. Umuman olganda, quyidagi tenglama bajarilishi kerak: (kVar) (17) bu yerda, Q x - korxonaning hisobiy (iste’mol etadigan) reaktiv quvvati; Q e - energotizim tomonidan uzatiladigan reaktiv quvvat; Q k - korxonada kompensatsiyalanishi zarur bo‘lgan reaktiv quvvat; Korxonaning reaktiv quvvat tanqisligini bir qismi energotizim tomonidan koplansa, ikkinchi qismi korxonaga o‘rnatiladigan kompensatorlar orqali to‘ldiriladi. Kompensatsiyaga qadar liniyadagi to‘la quvvat quyidagiga teng bo‘ladi: (18) bu erda P – iste’mol qilinadigan aktiv quvvat, kVt; Q ko – kompensatsiyadan oldingi reaktiv quvvat, kvar. Kompensatsiyasidan oldingi aktiv quvvat yo‘qotishlari: (kVt) (19) Reaktiv quvvat kompensatsiyasidan so‘ng liniyadagi umumiy quvvat kamayadi va quyidagini tashkil etadi: (20) U holda kompensatsiyadan keying liniyadagi aktiv quvvat yo‘qotishlari quyidagini tashkil etadi: (21) Liniyadagi aktiv quvvat yo‘qotishlarini kamaytirish hisobiga tejalgan elektr energiya miqdori esa quyidagi (kVt*soat) ga teng bo‘ladi. (22) 43 bu erda T – yuklama ostida ishlagan liniyaning yillik taxminiy ish vaqti, soat. Reaktiv quvvatni kompensatsiyalash natijasida transformatorning umumiy to‘la quvvati kamayadi. Bu esa o‘z navbatida transformator ichida yuzaga keladigan quvvat yo‘qotishlarining kamayishiga olib keladi. Reaktiv quvvatni kompensatsiyalashdan avvalgi transformator quvvat yo‘qotishlari quyidagi formula yordamida aniqlanadi (kVt·soat birligida): (23) Bu yerda:  T y – transformatorning yillik ishlash vaqti (soat),  ∆Р s.ish – bo‘sh (yuklamasiz) ishlashdagi quvvat isrofi (kVt),  ∆Р q.t – qisqa tutashuvdagi quvvat isrofi (kVt),  S ko – kompensatsiyadan oldingi to‘la quvvat (kVA),  S n – transformatorning nominal to‘la quvvati (kVA). Reaktiv quvvatni kompensatsiyalashdan keyingi quvvat yo‘qotishlar quyidagicha hisoblanadi: (24) Bu yerda: S kk – kompensatsiyadan keyingi to‘la quvvat (kVA). Transformator faoliyati davomida energiya tejash hajmi quyidagicha aniqlanadi (kVt*soat) : (25) Umumiy tejab qolingan energiya asosida iqtisodiy samaradorlik quyidagi ifoda bilan belgilanadi: (26) Bu yerda: A E.E – elektr energiyasining tarif (narxi), so‘m/kVt·soat. 44 Ushbu energiya tejovchi tadbirlarning o‘zini oqlash muddati (yil hisobida) quyidagicha aniqlanadi: ; (yil) 5 (27) Bu yerda: K – energiya tejash bo‘yicha amalga oshirilgan sarmoyaviy xarajatlarning umumiy qiymati (so‘m). TQ1 uchun P=8.021kVT, Q=4.97kVAR, U=380V, R=3.94 OM, T=720 soat. ∆ P ko =√ P 2 + Q 2 U 2 ∙ R = √ 8.021 2 + 4.97 2 380 2 ∙ 3.94 = 0.26 VT ∆ S ko = √ Q 2 + P 2 = √ 8.021 2 + 4.97 2 = 9.4 ∆ S kk = √P2+(Q1−Qkk)2= √8.021 2+¿¿ ∆ P ko = √ P 2 + ¿ ¿ ¿ ∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿ (0.26-0.23) ∙ 720=21.6 ∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ= 21,6 ∙900 =19440 C= K ∆ Э = 38880 19440 = 2 Yil cos φ = P S ko = 8.021 9.4 = 0.85 cos φ = P S kk = 8.021 8.4 = 0.95 TQ2 uchun P=17.98kVT, Q=6.24kVAR, U=380V, R=3.94 OM, T=720 soat. ∆ P ko = √P2+Q2 U 2 ∙R= √17.98 2+6.24 2 380 2 ∙3.94 = 0.2 VT ∆ S ko = √Q2+P2=√17.98 2+6.24 2=19 ∆ S kk = √P2+(Q1−Qkk)2= √17.98 2+¿¿ ∆ P ko = √ P 2 + ¿ ¿ ¿ 45 ∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿(0.2-0.49) ∙ 720=21.6 ∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ= 21,6 ∙900 =19440 C= K ∆ Э = 38880 19440 = 2 Yil cos φ = P S ko = 17.98 19 = 0.94 cos φ = P S kk = 17.98 18 = 0.99 TQ3 uchun P=7.93kVT, Q=2.192kVAR, U=380V, R=3.94 OM, T=720 soat. ∆ P ko = √P2+Q2 U 2 ∙R= √7.93 2+2.192 2 380 2 ∙3.94 =0.22 VT ∆ S ko = √Q2+P2=√7.93 2+2.192 2=8.23 ∆ S kk = √P2+(Q1−Qkk)2= √7.93 2+¿¿ ∆ P ko = √P2+¿¿¿ ∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿ (0.22-0.21) ∙ 720=7.2 ∆ Э = ∆ W L ∙ Ц ЭЭ = 7.2 ∙ 900 = 6480 C= K ∆ Э = 12960 6480 = 2 Yil cos φ= P Sko = 7.93 8.23 =0.96 cos φ= P Skk = 7.93 7.93 =1 № 3 Taqsimlash qurilmasida olib borilgan o‘lchash natijalari asosida reaktiv quvvat kompensatsiyasidan oldingi va keying elektr yo‘qotilishlari quyidagi tartibda topiladi: O‘lchash natijalari P=7,93kW, Q=2,192kVAR, U=380V, R=3,94 Om, T=720 soat . 46 Kompensatsiyadan oldingi aktiv quvvat isrofi: ∆ P ko = P 2 + Q 2 U 2 ∙ R = ( 7,93 ¿ ¿ 2 + 2,192 2 ) ∙ 10 6 380 2 ∙ 3,94 = 1,8 kW ¿ Kompensatsiyadan oldingi to‘la quvvat: S ko =√Q2+P2=√7,93 2+2,192 2=8,23 kVA Kompensatsiyadan keyingi to‘la quvvat: S kk = √ P 2 + ( Q 1 − Q kk ) 2 = √ 7,93 2 + ¿ ¿ kVA Kompensatsiyadan keyingi aktiv quvvat isrofi: ∆ P ko = √P2+¿¿¿ 7 kW ∙soat Reaktiv quvvat kompensatsiyasi orqali oylik tejalgan elektr energiya miqdori: ∆ W L = ( ∆ P ko − ∆ P kk ) ∙ T = ¿ (1,8-1,7) ∙ 720=72 kW Iqtisodiy samaradorlik: ∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ=72 ∙900 = 64800 so 'm O‘zini oqlash davri: C= K ∆ Э = 168480 64800 =2,6 Yil Kompensatsiyadan oldingi o‘lchangan quvvat koeffitsiyenti: cos φ=0,78 Kompensatsiyadan keyingi quvvat koeffitsiyenti: cos φ = P S kk = 7,93 7,98 = 0,99 Yoritish qurilmalarida energiyani tejash bo‘yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlar Binodagi yo‘lak (koridor) qismlarida o‘rnatilgan mavjud svetodiodli (LED) yoritish moslamalarini harakatga sezgir sensorli yoritish qurilmalari bilan almashtirish orqali elektr energiyasini sezilarli darajada tejash mumkin. Bunday o‘zgarishlar yoritish tizimining ishlash vaqtini faqat zaruratga bog‘lab, keraksiz energiya sarfini oldini oladi. Mazkur modernizatsiya natijasida erishilgan elektr energiyasi tejamkorligi quyidagi 6-jadvalda bayon etilgan. 47 6- jadval № Nomlanishi birligi qiymati 1 Chora tadbirgacha bo‘lgan elektr energiya iste’moli kW∙soat 38996,64 1.1 1 dona (LED) yoritgichining iste’mol quvvati kW 0,024 va 0,036 1.2 Yiliga foydalanish soatlar soni soat 3060 1.3 Yoritgichlar soni Dona 96 va 290 2 Sensorli yoritish qurilmalari quyilgandan keying elektr energiya iste’moli kW ∙soat 29247,48 2.1 1 dona sensorli yoritgichning iste’mol qiladigan quvvati kW 0,024 va 0,036 2.2 Yiliga foydalanish soatlar soni soa t 2295 2.3 Yoritgichlar soni Dona 96 va 290 3 Energiya tejash orqali olingan daromad S o‘m . 2701620 3.1 Tejab qolinadigan elektr energiya kW ∙soat 29247,48 3.2 Elektr energiya narxi So‘m. /kW ∙soat 900 4 Loyihani amalga oshirishga ketadigan xarajatlar So‘m 7938000 4.1 1 dona sensorli yoritish lampa narxi S o‘m . 42000 va 5000 4.2 Almashtirilgan lampalarni utilizatsiya qilish S o‘m/Dona . 600 va 750 4.3 Yoritgichlar soni Dona 386 5 O‘zini oqlash muddati Yil 2 , 9 Binoning yo‘lak qismlaridagi svetodiodli (LED) yoritish qurilmalari soni va quvvati 90 ta 24 W li hamda 290 ta 36W ni tashkil etadi. Yoritish qurilmalari asosan yil davomida 25 kun va kuniga 12 soat ish faoliyatida bo‘ladi. Bu esa yil davomida 3060 soatni tashkil etadi. Binoning yo‘lak qismlariga o‘rnatilgan sensorli yoritish qurilmalari kuniga o‘rtacha 9 soat ishlaydi. Energiya tejalishi evaziga olinadigan yillik iqtisodiy foyda 48 2 701 620 so‘m ni tashkil qiladi. Shu bilan birga, almashtirilgan yoritish lampalarini utilizatsiya qilish xarajatlarini ham inobatga olgan holda, loyiha uchun sarflanadigan jami mablag‘ 7 826 100 so‘m ga teng bo‘ladi. Ushbu chora-tadbirning o‘zini oqlash muddati 2,9 yil ni tashkil etadi, bu esa uzoq muddatli iqtisodiy samaradorlikni ko‘rsatadi. Boshlang‘ich sarmoyaning nisbatan yuqoriligi sababli, ushbu modernizatsiyani bosqichma-bosqich joriy etish , ya’ni mavjud yoritish moslamalari ishdan chiqqan sayin ularni sensorli tizimlar bilan almashtirib borish maqsadga muvofiqdir. .HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGIⅢ 49 Mamlakatimizda “Hayot faoliyati xavfsizligi” fani nisbatan yangi yo‘nalish bo‘lib, izchil takomillashib va rivojlanib bormoqda. Turli iqtisodiy tarmoqlarda hayotiy faoliyat xavfsizligiga oid muammolarni bartaraf etish uchun huquqiy– me’yoriy asoslar shakllantirildi. Sohalarning hayotiy faoliyat xavfsizligiga doir aniq talablariga mos texnik me’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi, qabul qilindi va amaliyotga joriy etildi. O‘zbekiston Respublikasining “Mehnat kodeksi”, “Mehnatni himoya qilish to‘g‘risida”gi, “Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy ijtimoiy sug‘urta to‘g‘risida”gi, “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash to‘g‘risida”gi, “Xavfli ishlab chiqarish obyektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida”gi, “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi, “Aholi va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda holatlardan himoya qilish to‘g‘risida”gi, “Texnik jihatdan tartibga solish to‘g‘risida”gi, “Muvofiqlikni baholash to‘g‘risida”gi kabi qonunlar, Prezident farmonlari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar shular jumlasidandir. Mazkur me’yoriy-huquqiy asoslar negizida olib borilayotgan islohotlar mohiyatiga muvofiq ravishda, kadrlar tayyorlashning milliy modeli tarkibiy qismlari – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, ilm-fan hamda ishlab chiqarish manfaatlari uyg‘unligiga erishish maqsadida, kadrlar tayyorlashning sifat bosqichlari talablari doirasida, oliy ma’lumotli mutaxassislar malaka standartlari rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasi asosida tubdan yangilandi va qayta ishlab chiqildi. Ushbu fan inson faoliyatining faqat ishlab chiqarish jarayonlari bilan cheklanmasdan, uning yashash muhiti, turli tabiiy va texnogen xatarlar, ofatlardan himoyalanish, tabiat va insoniyat uyg‘unligining mohiyatini anglash, tabiatga ongli va ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, uning muvozanatini buzilmaslikka intilish kabi masalalarni inson ongiga singdirish vazifasini bajaradi. Shuningdek, turli soha vakillarini mehnatni muhofaza qilishning ilmiy asoslari bo‘yicha chuqur bilimlar bilan ta’minlash, ularning o‘z ish joylarida xavfsizlikni oshirishga oid muammolarni ijobiy hal etishga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirish, turli xavf-xatar yuzaga kelganda to‘g‘ri va tezkor qaror qabul qilish, 50 shuningdek, bunday vaziyatlarda o‘z-o‘ziga va boshqalarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish bu faning asosiy vazifalaridandir. “Hayot faoliyati xavfsizligi” fani nisbatan yangi yo‘nalish bo‘lsa-da, uning ildizlari qadimiy manbalarga borib taqaladi. Gippokrat, Aristotel, Agrikola, M.V. Lomonosov, V.L. Kirpichev, Nikolskiy kabi mashhur xorijiy olimlar hamda buyuk o‘zbek tabibi Abu Ali ibn Sino o‘z asarlarida xavfsizlik masalalariga alohida e’tibor qaratganlar. Shuningdek, akademik V.A. Legasov o‘z tadqiqotlarida texnosferaning rivojlanishida xavfsizlik muammolarini chuqur o‘rganib chiqqan. Hayotiy faoliyat deganda insonning yashash tarzi, mehnat qilishi, hordiq chiqarishi, ya’ni har qanday sharoitdagi kundalik faol harakatlari tushuniladi. Faoliyat esa jamiyat hayotining mavjud bo‘lishi uchun zaruriy holatdir. Mehnat esa inson faoliyatining eng yuksak ko‘rinishi hisoblanadi. Xavfsizlik — bu shunday himoya holatiki, unda obyektga ta’sir qiluvchi moddiy oqimlar, energiyalar va axborotlar ruxsat etilgan maksimal darajadan oshmaydi. Xavfsizlik – bu har bir insonning faoliyat yuritishda o‘z oldiga qo‘ygan maqsadidir. Hayot faoliyati xavfsizligi esa ushbu maqsadga erishish yo‘lida foydalaniladigan vositalar, usullar va yo‘riqnomalar yig‘indisidir. Hayot faoliyati xavfsizligi insonning turli muhitlardagi faoliyati davomida uning sog‘lig‘i va xavfsizligini ta’minlash, ishlab chiqarishdagi va favqulodda holatlardagi xavfli va zararli omillardan himoya qilishga oid nazariy va amaliy bilimlar majmuini o‘z ichiga oladi. Texnika va sanoat taraqqiyotining yuqori bosqichida hayotiy faoliyat xavfsizligining roli yanada ortib bormoqda. Xavfsizlik muammolari tobora dolzarb bo‘lib bormoqda, shu sababli mehnat xavfsizligini chuqur o‘rganish, anglash, keng targ‘ib qilish va odamlarni turli xavf-xatarlardan muhofaza qilishga qaratilgan tarbiya ishlari zarur hisoblanadi. Hayot faoliyati xavfsizligi – bu jamiyat taraqqiyoti va xalq farovonligining asosiy omillaridan biri bo‘lib, insonlar hayotining xavfsizligini ta’minlash darajasini oshirishda muhim ijtimoiy ahamiyatga ega. Hayot faoliyati 51 xavfsizligining asosiy ko‘rsatkichi — bu inson umrining davomiyligidir. Ushbu ko‘rsatkich odatda aholi orasidagi o‘rtacha umr ko‘rish yoshi orqali aniqlanadi. Masalan, rivojlangan davlatlarda bu raqam 77–78 yoshni tashkil etsa, hozirgi kunda O‘zbekistonda o‘rtacha umr ko‘rish yoshi 74 yosh atrofida. O‘quv muassasalarida texnik xavfsizlik — bu o‘quvchilar, o‘qituvchilar va boshqa xodimlarning hayoti hamda sog‘lig‘ini asrashga qaratilgan majburiy profilaktik chora-tadbirlar tizimidir. Ushbu chora-tadbirlar ta’lim muassasalarida yong‘in, elektr toki urishi, mexanik shikastlar va boshqa xavf-xatarlardan oldini olishga xizmat qiladi. Bunday xavfsizlik talablari mehnatni muhofaza qilish, sanitariya-gigiyena, yong‘inga qarshi himoya, qurilish normalari va texnik reglamentlarga asoslangan holda belgilanadi. Masalan, agar ta’lim muassasasi 200 dan ortiq o‘quvchiga mo‘ljallangan bo‘lsa, bino kamida ikki qavatli bo‘lishi va ikkita evakuatsiya yo‘lagiga ega bo‘lishi zarur. Quyidagi me’yoriy hujjatlar o‘quv binolarida texnik xavfsizlikni ta’minlash uchun asosiy talablarni belgilaydi: - O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi (2023-yilgi tahrir) – 245-modda: Har bir xodim xavfsiz mehnat sharoitlari bilan ta’minlanishi lozim. - Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 12-apreldagi 110-son qarori – Har bir ta’lim muassasasida xavfsizlik rejasi va favqulodda vaziyatlar uchun aniq harakatlar tartibi ishlab chiqilgan bo‘lishi kerak. - SNIP 2.08.02-09 “O‘quv binolari” – Har bir o‘quvchiga kamida 2,5 m² maydon ajratilishi, xonalar esa tabiiy yorug‘lik bilan ta’minlanishi zarur. - Favqulodda vaziyatlar vazirligining 2019-yildagi 266-son qarori – Har qavatda yong‘inga qarshi jihozlar, evakuatsiya sxemasi va ogohlantiruvchi belgilar bo‘lishi shart. - PUE – Elektr qurilmalarini o‘rnatish qoidalari – Barcha elektr jihozlari faqat mutaxassislar tomonidan o‘rnatilishi va ishlatishdan oldin sinovdan o‘tkazilishi lozim. 2 - SanPiN 0148-18 – Har bir xona shamollatish, isitish tizimi va gigiyenik talablar asosida jihozlangan bo‘lishi kerak. Elektr xavfsizligi — bu elektr energiyasining inson salomatligiga salbiy ta’siridan himoyalanish choralari majmuasidir. Elektr toki inson organizmiga ta’sir qilganda bir necha turdagi o‘zgarishlar yuz beradi: issiqlik (termik) , elektrolitik va biologik jarayonlar. - Issiqlik ta’siri — bu elektr tokining tana to‘qimalarini qizdirishi, kuyish holatlari, qon tomirlarining yoki asablarning qizishi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. - Elektrolitik ta’sir — organizmdagi suyuqliklar, ayniqsa qon va hujayralar tarkibidagi tuzlarning parchalanishiga olib keladi. Natijada qonning fizik- kimyoviy tarkibi o‘zgaradi. - Biologik ta’sir — bu organizmda tabiiy bo‘lgan bioelektrik jarayonlarning buzilishi bilan ifodalanadi. Elektr toki ta’sirida mushaklar kuchli qisqaradi, bioimpulslar izdan chiqadi, bu esa yurak urishi, nafas olish kabi hayotiy muhim funksiyalarning izdan chiqishiga olib keladi. Elektr tokining salbiy ta’sirini tok urishi deyiladi. Uning darajasi organizmga tushgan toki miqdori, kuchlanishi, tanaga ta’sir qilgan vaqti hamda kontakt yuzasining o‘lchamiga bog‘liq. Tok urishi odatda to‘rt bosqichga ajratiladi: 1. I-daraja — mushaklarning kuchli qisqarishi, lekin odam hushida bo‘ladi va o‘zini tokdan ajrata oladi. 2. II-daraja — hushni yo‘qotish yuz beradi, biroq yurak va nafas olish faoliyati saqlanib qoladi. 3. III-daraja — hush yo‘qoladi, yurak yoki nafas olish faoliyati to‘xtashi mumkin. 4. IV-daraja — klinik o‘lim holati, ya’ni odamda hayot alomatlari to‘liq yo‘qoladi. Klinik o‘lim holati — bu hayot va o‘lim oralig‘idagi muayyan vaqtinchalik bosqich bo‘lib, unda inson organizmi qisqa muddat davomida faqat ichki zaxiralar hisobiga yashashni davom ettiradi. Bu pallada odamda asosiy hayotiy belgilarning 53 yo‘qligi (nafas, qon aylanish), tashqi ta’sirlarga mutlaqo javobsizligi , og‘riqni sezmaslik holati, ko‘z qorachig‘ining kengayib , yorug‘likka javob bermasligi kuzatiladi. Agar elektr toki ta’siriga uchragan odam umuman nafas olmayotgan bo‘lsa , yoki so‘nayotgan, sekin va notekis nafas olayotgan bo‘lsa, zudlik bilan sun’iy nafas berish choralarini ko‘rish zarur. Zararlangan insonni tok manbaidan ajratgan zahoti sun’iy nafas oldirishni boshlash kerak va bu holat nafas tiklanmaguncha yoki aniq o‘lim alomatlari — qotish, murda dog‘lari kabi belgilar aniqlanmaguncha davom ettirilishi lozim. Tibbiyot amaliyotida ko‘p marotaba elektr toki ta’sirida hushini yo‘qotgan, o‘lik holatida yotgan kishilarni hatto bir necha soatdan so‘ng ham hayotga qaytarish holatlari qayd etilgan. Sun’iy nafas berayotganda zararlangan kishining yuz ifodasi, lablari, qovoqlari yoki yutish harakatlariga diqqat qilish kerak — bu belgilar mustaqil nafas olish qayta tiklanganini bildirishi mumkin. Agar nafas olish barqaror ravishda davom etsa, sun’iy nafasni darhol to‘xtatish kerak, chunki ortiqcha havo berish zarar yetkazishi mumkin. Agar bemor hanuz mustaqil nafas olmasa, sun’iy nafasni davom ettirish zarur. Biroq, ushbu yordamni boshlashdan oldin quyidagi tayyorgarlik ko‘rilishi lozim:  Nafas olishga halaqit beruvchi kiyimlar (yoqa, sharf, kamar va boshqalar) yechiladi yoki bo‘shatiladi;  Og‘iz bo‘shlig‘idagi yot jismlar (masalan, protez tishlar) olib tashlanadi;  Og‘zi qattiq yopilgan bo‘lsa, pastki jag‘ni ehtiyotkorlik bilan oldinga siljitish lozim. Buning uchun to‘rtta barmoq pastki jag‘ orqa burchaklariga, bosh barmoqlar esa oldiga qo‘yilib, og‘iz ochiladi;  Agar bu usul bilan ham og‘iz ochilmasa, jag‘ orasi ehtiyotkorlik bilan taxtacha, qoshiq dastasi yoki metall plastinka orqali ajratiladi. 54 17-rasm. Shikastla nganinsonni to‘g‘ri yotqizish bosqichlari: a) Sun’iy nafas oldidan bosh holatini to‘g‘ri joylashtirish; b) Jabrlanuvchining og‘zini to‘g‘ri va xavfsiz ochish usuli. Elektr qurilmalarining tok o‘tayotgan qismlariga bexosdan tegish aksariyat hollarda muskullarning ixtiyorsiz qisqarishi (tirishishi)ga olib keladi. Bunday paytda, agar shikastlangan kishi elektr simini qo‘lida ushlab turgan bo‘lsa, barmoqlari kuchli tarzda musht holatida qattiq yopilib qoladi va u simni mustaqil qo‘yib yuborolmaydi . Bu holat tezkor yordamni talab etadi, aks holda tananing boshqa qismlari ham elektr zarbidan zarar ko‘rishi mumkin. 18-rasm. Elektr qurilmasini o‘chirib, jabrlanuvchini tokdan xalos etish usuli: Jabrlanuvchining hayotini saqlab qolish uchun eng muhim choralaridan biri — elektr tokini darhol uzish dir. Bu elektr qurilmasining o‘chirish tugmasi, avtomatik himoya qurilmasi yoki tok manbasidan uzib qo‘yish orqali amalga oshiriladi. Faqatgina tok manbai to‘liq uzilganidan keyingina, jabrlanuvchini ehtiyotkorlik bilan elektr qurilmasidan ajratish mumkin. 5 Past kuchlanishli tok ta’siridan jabrlangan kishini qutqarish usullari quyidagicha ifodalanadi: Shikastlangan odamni tok o‘tkazuvchi qismlardan ajratish yoki aksincha, simni undan olib tashlash uchun quruq kiyim bo‘lagi , quruq arqon , yog‘och taxta (19-rasmda ko‘rsatilgan) yoki tokni o‘tkazmaydigan boshqa izolyatsiyalovchi materiallar dan foydalanish lozim. Bu harakatlar elektr zarbasi kuchini kamaytirish va qutqaruvchining o‘zini ham tok urishidan asrash uchun zarurdir. 19-rasm. 1000 V gacha bo‘lgan elektr moslamalarda quruq taxta yordamida simlarni olib tashlash orqali jabrlanuvchini elektr ta’siridan xalos qilish tartibi. Past kuchlanishli elektr oqimi ta’siriga uchragan shaxs qo‘llari bilan simni qattiq siqib ushlab turgan bo‘lsa va elektr toki uning tanasi orqali yerga oqayotgan bo‘lsa, u holda uning oyoqlari ostiga quruq taxta qo‘yish, oyoqlariga arqon yoki kiyim o‘rami solib uni yer bilan aloqadan ajratish va elektr ta’siridan ozod qilish kerak. Ammo bunda yordam ko‘rsatayotgan shaxs ham o‘z xavfsizligini va shikastlangan insonning holatini inobatga olgan holda yuqorida sanab o‘tilgan ehtiyot choralariga qat’iy amal qilishi lozim. Yuqori kuchlanishli tokdan himoyalash usullari. Elektr toki urgan odamni yer sathidan ko‘tarish yoki elektr moslamasining tok o‘tayotgan qismlaridan ajratish uchun, qo‘llarga kauchuk qo‘lqop, oyoqlarga izolyatsiyalovchi etik kiyish va kuchlanish uchun mo‘ljallangan izolyatsiyali tayoqchadan foydalanish zarur. 56 20-rasm. 1000 V gacha bo‘lgan elektr uskunalarda tok o‘tkazuvchi qismlarni izolyatsiyalangan tayoq yordamida olib tashlash orqali jabrlanuvchini elektr zarbasidan xalos etish usuli. Elektr xavfsizligi – ta’lim muassasalaridagi eng muhim texnik xavfsizlik choralardan biridir. Bu borada quyidagi tartiblarga qat’iy amal qilinadi:  Elektr kabellari zamonaviy himoya qoplamasiga ega bo‘lishi kerak.  Barcha rozetkalar, tugmalar va yoritgichlar doimiy ravishda texnik nazoratdan o‘tkazilib turilishi lozim.  Tok o‘tkazuvchi qismlar to‘liq himoyalangan bo‘lishi va bolalar yetolmaydigan joylarga o‘rnatilishi shart.  Kompyuter, printer, proyektor kabi asbob-uskunalar bevosita rozetkaga ulanadi; tok uzaytirgichlardan foydalanilmaydi.  Har bir xona favqulodda holat uchun avtomatik o‘chirgich bilan ta’minlangan bo‘lishi maqsadga muvofiq. Yong‘in xavfsizligini ta’minlash maqsadida quyidagi choralar ko‘riladi:  Binoda yong‘in signalizatsiyasi o‘rnatilgan bo‘lishi shart.  Har bir qavatda yong‘in o‘chirish moslamalari mavjud bo‘lishi kerak.  Evakuatsiya sxemasi devorlarga ilib qo‘yilishi zarur.  Xodimlar har yili kamida bir marta yong‘in xavfsizligi bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotidan o‘tishi shart.  Kimyo laboratoriyalarida faqat tasdiqlangan kimyoviy reaktivlardan foydalanishga ruxsat beriladi. 57 .EKOLOGIYAⅣ “Atrof muhit” atamasi ostida inson yashaydigan muhit va uning ishlab chiqarish faoliyatiga taalluqli bo‘lgan, ya’ni odamga ta’sir qiluvchi tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillar majmuasi tushuniladi. Tirik mavjudotlarning hayot sharoitlari va ular bilan muhit o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni o‘rganadigan ilmiy yo‘nalish ekologiya deb yuritiladi. (Bu so‘z yunoncha “oykos” – uy, va “logos” – fan so‘zlaridan kelib chiqqan). Insoniyat paydo bo‘lishi va uning tabiatga nisbatan ta’siri quyidagi sxemada ifodalangandek, turli ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarda odamning ong darajasi oshib borishi natijasida yangi sifatdagi mavjudot shakllari shakllanib bordi. Inson tabiatdagi tayyor oziq-ovqatni faqat iste’mol qilish bilangina cheklanmay, ularni qayta ishlab, ishlab chiqarishga ham kirishdi va shu orqali atrof-muhitga o‘z ta’sirini o‘tkaza boshladi. Shunday ekan, inson va tabiat bir-biriga chambarchas bog‘liqdir. Tabiat – bu butun jamiyat uchun zarur bo‘lgan yashash muhiti hamda moddiy ne’matlarning yagona manbai bo‘lib, insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini ta’minlovchi barcha boyliklarning asosi hisoblanadi. Tabiat va jamiyat o‘zaro uzviy aloqada bo‘lib, ular bir butunlikni tashkil etadi. Texnologiyalar rivojlanib, ishlab chiqarish quvvati ortgani sayin insonning tabiatga ta’siri ham kuchayadi, natijada jamiyat va tabiat o‘rtasidagi aloqalar miqyosi kengayib boradi. Ilm-fan va texnik taraqqiyot ishlab chiqarish kuchlarining rivojida muhim rol o‘ynaydi, insonning tabiiy resurslardan foydalanishini yengillashtiradi, moddalar aylanishini tezlashtiradi va jamiyat rivojida tabiiy omillar o‘rniga ijtimoiy omillarning salmog‘ini oshiradi. Shu boisdan inson mehnati orqali tabiatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikdan asta-sekin xalos bo‘lib boradi va uning atrof-muhitga ta’siri kuchayadi. Sanoat korxonalari sonining ortishi, qishloq xo‘jaligida kimyoviy vositalar keng qo‘llanilishi, aholi soni va transport vositalarining ko‘payishi natijasida turli gazlar, chiqindilar, oqava suvlar va boshqa ifloslantiruvchi moddalarning hajmi oshib, ularning barchasi atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 58 Ekologik muammolarni ko‘lami va dolzarbligiga qarab uchta asosiy toifaga ajratish mumkin: 1. Global (umumbashariy) ekologik muammolar . Bular butun insoniyatga daxldor bo‘lgan muammolar bo‘lib, ularga ozon qatlamining yemirilishi, atmosferaning haddan tashqari ifloslanishi (“issiqxona effekti”), hamda chuchuk suv zahiralarining kamayishi kiradi. 2. Hududiy (mintaqaviy) ekologik muammolar. Bu guruhga muayyan geografik mintaqalarga xos ekologik muammolar kiradi. Masalan, Orol dengizining qurib borishi, Arnasoy ko‘llari yaqinidagi ekologik muammolar, Sarez ko‘lining ekologik xavfliligi shular jumlasidandir. 3. Mahalliy (lokal) ekologik muammolar. Muayyan shaharlarda yoki ishlab chiqarish zonalarida yuzaga keladigan muammolar shu toifaga mansub. Masalan, Navoiy, Angren, Olmaliq va Chirchiq kabi sanoat markazlarida atmosfera ifloslanishi, suv tanqisligi, chiqindilarning to‘planishi, qishloq xo‘jaligida qo‘llanilayotgan pestisidlar va gerbitsidlarning ekologik zararli oqibatlari kabilar. Atmosfera havosining ifloslanishidan kelib chiqadigan oqibatlar:  Tirik organizmlar uchun zarur bo‘lgan havo tarkibining buzilishi.  Inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, turli kasalliklarning avj olishi.  Kislotali yomg‘irlar natijasida ohaktosh, marmar va metalldan qurilgan inshootlarning yemirilishi.  CO gazining ortishi tufayli global isish (issiqxona effekti) kuchayadi.₂  SO (oltingugurt dioksidi) miqdorining ko‘payishi esa iqlimni ₂ sovituvchi ta’sir ko‘rsatadi. Ekologik muammolarni bartaraf etishda jamoatchilik roli: Atrof-muhitni himoya qilish va mavjud muammolarni samarali hal etishda keng jamoatchilikning faol ishtiroki juda muhim. Shu maqsadda O‘zbekistonda 59 “ Ekosan ” nomli ekologik harakat tashkil etilgan bo‘lib, u faqat respublika miqyosida emas, balki butun Markaziy Osiyo hududida atrof-muhitni sog‘lomlashtirish yo‘lida faoliyat olib bormoqda. Insonning tabiatga ta’siri: Inson va tabiat o‘rtasidagi aloqalarni umumlashtirib antropogen omillar orqali ifodalash mumkin. Bu omillar inson faoliyatining atrof-muhitga ko‘rsatgan ta’sirini anglatadi. Uning asosiy ko‘rinishlari quyidagilardir: - Resurslardan ortiqcha foydalanish, - Tabiiy muhitni ifloslantirish, - Ekotizimlarning buzilishi, - Iqlimga bevosita ta’sir etuvchi texnologik faoliyat. Sanoatda adsorbsiya usuli gazlarni turli zaharli moddalaridan tozalash uchun qo‘llaniladi. Adsorbsiya usuli yordamida changli havo aralashmalaridan havoni tozalash mumkin. Bundan tashqari, adsorbsiya usuli yordamida ayrim qimmatbaho moddalarni ushlab qolib, qolgan modda-larni texnologik jarayonga qaytarish mumkin. Adsorbentlar kerakli moddani yutib olish qobiliyati bilan, ya’ni adsorbsiya miqdori bilan ifodalanadi. Adsorbsiya miqdori esa a, g/100g bilan o‘lchanadi. Buning ma’nosi shundan iboratki, u 100 g adsorbent necha gramm gaz yoki suyuqlikni o‘ziga yutib olganini bildiradi. Adsorbsiya miqdorining qiymati qanchalik katta bo‘lsa, demak adsorbent sifatida qo‘llanilgan modda shuncha yaxshi adsorbent hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, a adsorbentning kimyoviy tarkibiga, xususiyatlariga va zaharli modda (ya’ni, adsorbat)ning xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, adsorbsiya miqdori a tashqi omillarga, ya’ni tozalanayotgan havo yoki gaz tarkibidagi zaharli moddaning bug‘ bosimi va haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Adsorbsiya miqdorining bosimga bog‘liqligi quyidagi adsorbsiya izotermalari tenglamasi bilan ifodalanadi:a= amax ∙B∙P 1+b∙P bu erda a - ma’lum holatdagi adsorbsiya kattaligi, mol/g; a max – qo’llanilgan 60 adsorbent uchun adsorbsiya kattaligining maksimal qiymati, mol/g; B – adsorbsiya koeffisienti, 1/Pa; P– zaharli moddaning bug’ bosimi, PaR, kPa Hozirgi paytda atmosfera havosining sun’iy ifloslanishi inson faoliyati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning tabiiy ifloslanishidan ustun kelmoqda. Bu esa atmosfera havosini tozalab turishni talab qiladi. Ma’lumki, atmosfera havosiga chiqariladigan barcha chiqindilar havo tarkibini buzadi va ko‘plab kasalliklarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun atrof-muhitning tozaligini saqlash katta iqtisodiy-ijtimoiy va ekologik ahamiyatga ega. Atmosfera havosini zaharli gazlardan tozalash asosan ikki usulda amalga oshiriladi: 1. Atmosfera havosini quruq usulda tozalash. 2. Atmosfera havosini nam (ho‘l) usulda tozalash. Atmosfera havosiga chiqariladigan quruq chang zarrachalarining o‘lchamlariga qarab, havo changdan quyidagi tozalash uskunalari yordamida tozalanadi: 1. Chang cho‘ktirish kamerasi. 2. Siklonlar. 3. Skrabberlar. 4. Filtrlar. 5. Elektr filtrlar. 6. Absorberlar. 2 1 -rasm. Gorizontal chang cho`ktirish kamerasi. 61 2 2 -rasm. Ko`p polkali chang cho`ktirish kamerasi. 2 3 -rasm. Sim pardali chang cho`ktirish kamerasi. Og‘irlik kuchi ta’sirida changli havoni chang zarrachalaridan tozalash uchun davriy yoki yarim uzluksiz ishlaydigan tozalash qurilmasi chang cho‘ktirish kamerası deyiladi. Ularning turli shakllari 21-23-rasmlarda tasvirlangan. Changli havo oqimi kameralarda ma’lum tezlik bilan harakatlanib, chang zarrachalari o‘z og‘irlik kuchlari ta’sirida chang yig‘uvchi kameralaridan biriga tushadi, tozalangan havo esa qurilmadan chiqib ketadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, chang cho‘ktirish kameralari changli havo tarkibidagi o‘lchamlari 100 mikrometrdan katta bo‘lgan qattiq chang zarrachalarini ushlab qolishga mo‘ljallangan va ular havoni birinchi bosqichda tozalash uchun ishlatiladi. Tozalash kamerasida changli 62 havo oqimining tezligi 1 m/s bo‘lsa, changli havoni tozalash samaradorligi 60-80% atrofida bo‘ladi. Changli havo oqimining tezligi 3 m/s ga yetganda tozalash samaradorligi 40-50% dan oshmaydi, chunki tezlik oshganda chang yig‘uvchi kameradagi cho‘kkan chang zarrachalari yana harakatga kelib, tozalangan havo bilan aralashadi va ikkilamchi ifloslanishga olib keladi. Shu sababli changli havo oqimining tezligi 3 m/s dan oshmasligi zarur. Changli havo oqimining sekin harakatlanishini ta’minlash uchun chang cho‘ktirish kameralari hajmi sezilarli darajada katta qilinadi. Shu bois bunday qurilmalar oddiy tuzilishga ega bo‘lishiga qaramay, katta joyni egallaydi. Ishlab chiqarish korxonalarida ko‘p polkali chang cho‘ktirish kameralardan foydalaniladi (22-rasm). Kamera gorizontal polkalar bilan bir necha bo‘laklarga ajratilgan. Kamerada changli havo oqimi sekin harakatlanadi va chang zarrachalari polkalarga urilib, o‘z og‘irlik kuchlari ta’sirida cho‘kadi. Bunday kameralarda chang zarrachalarining cho‘kish vaqti sezilarli kamayadi. Kameradan changlarni chiqarish uchun polkalar ma’lum burchak ostida qiya qilib o‘rnatilgan va ular maxsus silkituvchi mexanizmga ulanadi. Silkituvchi mexanizmning asosiy vazifasi polkalarni silkitib, ularning yuzasida cho‘kkan chang zarrachalarini tushirishdan iborat. 63 .TEXNIK-IQTISODIY HISOBⅤ So‘nggi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirishda ilg‘or texnologiyalar va innovatsiyalarning roli ortib bormoqda. Eng zamonaviy texnologiyalar ishlab chiqarish va biznes jarayonlarining samaradorligini oshirish imkonini beradi. Zamonaviy texnologiyalar inson faoliyatining barcha yangi sohalari va tarmoqlariga kirib borishi bilan an’anaviy yondashuvlar va ish uslublari yangilanadi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) paydo bo‘lishi va keng tarqalishi global iqtisodiyotga shunchalik ta’sir ko‘rsatdiki, yangi bir fenomen – raqamli iqtisodiyot yuzaga keldi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ta’siri ostida insonlarning turmush tarzi o‘zgara boshladi, foydalanuvchilar o‘rtasidagi munosabatlar yangilandi — turli geografik hududlar, faoliyat sohalari va boshqa joylardagi odamlar o‘rtasida aloqa o‘rnatish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu raqamli iqtisodiyotning asosi hisoblangan axborot almashinuvining tez o‘sishidir. Raqamli texnologiyalarning ta’siri global miqyosda ham, mahalliy darajada ham yaqqol namoyon bo‘ladi. Raqamli iqtisodiyot yangi ishlab chiqarishlarning uyg‘unlashuvi sifatida global iqtisodiyotning tez rivojlanayotgan qismi hisoblanadi. Yangi texnologiyalar yaxshi tashkil etilgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining ayrim jihatlariga o‘zgartiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, bu asosan ishlash mexanizmlarini — aloqa vositalarini yoki sanoat mashinalarini raqamli yoki raqamlashtirilgan mexanizmlarga almashtirish, shuningdek, ularni yanada yangilashdan iborat. Raqamli iqtisodiyotning o‘sishi raqamli va mobil texnologiyalar bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan bir qator bozorlarning kengayishi bilan bog‘liq. Texnologiyalar rivojining hozirgi bosqichida va bozorlarning mavjud holatida raqamli iqtisodiyotni maqsad emas, balki iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirish vositasi sifatida qabul qilish lozim. Zamonaviy raqamli iqtisodiyot yangi biznes modellarini taklif qiladi va boshqaruv mexanizmlarini o‘zgaruvchan haqiqatni aks ettirish uchun moslashtirish 64 zarurligini ta’kidlaydi. Prezident Sh.M. Mirziyoyevning 2016-yilda O‘zbekiston rahbariyatiga kelishi bilan mamlakat iqtisodiyoti tubdan o‘zgarishlarga duch keldi. Iqtisodiyot ochiq, jadal va innovatsion rivojlanishga aylandi. Ammo tan olish kerakki, jahon iqtisodiyotining globallashuvi va texnologik taraqqiyot sharoitida O‘zbekistonning keyingi iqtisodiy o‘sishini raqamli iqtisodiyotni rivojlantirmasdan tasavvur qilish mushkul. Afsuski, mamlakatimizda ushbu sohada ikkita katta muammo mavjud: telekommunikatsiya infratuzilmasining rivojlanmaganligi va malakali mutaxassislarning yetishmasligi. Bu holat respublikamiz iqtisodiyotining raqamli aylanishiga sezilarli to‘sqinlik qilib, natijada raqamli iqtisodiyot sohasining sustlashishiga olib kelishi mumkin. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qo‘shimcha sharoitlar yaratish zarur, shuningdek, 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasining maqsadlariga muvofiq quyidagilar qabul qilindi: – «O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida» 2018-yil 3-iyuldagi PQ-3832-sonli Farmon. – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modernizatsiya qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018-yil 21-noyabrdagi PQ-4022-sonli Qarori. – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 7-martdagi PQ-3832- sonli «O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida» hamda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lgan blokcheyn texnologiyalarini ishlab chiqish va ulardan foydalanishda malakali kadrlarni tayyorlashga doir hujjatlar. Ushbu bitiruv malakaviy ishida taklif etilgan energiya tejash chora-tadbirlari orqali hisoblangan iqtisodiy hisob-kitoblar bino ichidagi uchta taqsimlash qurilmasi va yo‘lakdagi yoritish qurilmalari uchun quyidagi tartibda bajarildi: №1 Taqsimlash qurilmasida reaktiv quvvat kompensatsiyasining iqtisodiy hisob- 65 kitoblari. Reaktiv quvvat kompensatsiyasi orqali oylik tejalgan elektr energiya hajmi: ∆ W L =( ∆ P ko − ∆ P kk ) ∙ T = ¿ (2,4-1,9) ∙ 720=360 kW ∙soat Iqtisodiy samaradorlik: ∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ=360 ∙900 = 324000 so‘m O‘zini oqlash davri: C= K ∆ Э = 700000 324000 =2,16 yil №2 Taqsimlash qurilmasida reaktiv quvvat kompensatsiyasining iqtisodiy hisob-kitoblari. Reaktiv quvvat kompensatsiyasi yordamida oylik tejab qolingan elektr energiyasi hajmi: ∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿ (9,9-8,8) ∙ 720=720 kW ∙soat Iqtisodiy samaradorlik: ∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ=720 ∙900 = 648000 so 'm O‘zini oqlash davri: C= K ∆ Э = 1425600 648000 = 2,2 Yil №3 taqsimlash qurilmasida reaktiv quvvat kompensatsiyasining iqtisodiy hisob-kitoblari. Reaktiv quvvat kompensatsiyasi orqali oylik tejab qolingan elektr energiyasi miqdori: ∆W L=(∆Pko− ∆Pkk)∙T=¿ (1 ,8-1,7 ) ∙ 720= 72 kW Iqtisodiy samaradorlik: ∆Э= ∆W L∙Ц ЭЭ=72 ∙900 = 64800 so 'm O‘zini oqlash davri: C= K ∆ Э = 168480 64800 =2,6 Yil Binoning yo‘lak joylaridagi svetodiodli (LED) yoritish qurilmalarini sensorli yoritish moslamalari bilan almashtirilganda tejab qolingan elektr energiyasining iqtisodiy hisob-kitoblari quyidagicha amalga oshirildi. № Nomlanishi birligi qiymati 66 1 Chora tadbirgacha bo‘lgan elektr energiya iste’moli kW∙soat 12007 1.1 1 dona (LED) yoritgichining iste’mol quvvati kW 0.018 va 0.036 1.2 Yiliga foydalanish soatlar soni soat 3060 1.3 Yoritgichlar soni Dona 134 va 42 2 Sensorli yoritish qurilmalari quyilgandan keying elektr energiya iste’moli kW ∙soat 49473.072 2.1 1 dona sensorli yoritgichning iste’mol qiladigan quvvati kW 0.018 va 0.036 2.2 Yiliga foydalanish soatlar soni soa t 2295 2.3 Yoritgichlar soni Dona 134 va 42 3 Energiya tejash orqali olingan daromad S o‘m . 2701620 3.1 Tejab qolinadigan elektr energiya kW ∙soat 9005.2 3.2 Elektr energiya narxi So‘m. /kW ∙soat 900 4 Loyihani amalga oshirishga ketadigan xarajatlar So‘m 7938000 4.1 1 dona sensorli yoritish lampa narxi S o‘m . 42000 va 5000 4.2 Almashtirilgan lampalarni utilizatsiya qilish S o‘m/Dona . 600 va 750 4.3 Yoritgichlar soni Dona 176 5 O‘zini oqlash muddati Yil 2,9 Binoning yo‘lak qismlaridagi svetodiodli (LED) yoritish qurilmalari soni va quvvati 90 ta 24 W li hamda 290 ta 36W ni tashkil etadi. Yoritish qurilmalari asosan yil davomida 25 kun va kuniga 12 soat ish faoliyatida bo‘ladi. Bu esa yil davomida 3060 soatni tashkil etadi. Binoning yo‘lak qismlariga o‘rnatilgan sensorli yoritish qurilmalari kuniga o‘rtacha 9 soat ishlaydi. Energiya tejalishi evaziga olinadigan yillik iqtisodiy foyda 2 701 620 so‘m ni tashkil qiladi. Shu bilan birga, almashtirilgan yoritish lampalarini utilizatsiya qilish xarajatlarini ham inobatga olgan holda, loyiha uchun 67 sarflanadigan jami mablag‘ 7 826 100 so‘m ga teng bo‘ladi.Ushbu chora-tadbirning o‘zini oqlash muddati 2,9 yil ni tashkil etadi, bu esa uzoq muddatli iqtisodiy samaradorlikni ko‘rsatadi. XULOSA 1. Universitet binosining (Elektronika va avtomatika muhandisligi fakulteti binosi misolida) elektr energiyasi iste’molchilari bo‘yicha dastlabki ma’lumotlar jamlanib, har bir qavat kesimida umumiy elektr yuklamasi aniqlab chiqildi. 2. Binodagi taqsimlash qurilmalarida “Metrel 2892” rusumli elektr tahlil qilgichi yordamida o‘lchov va diagnostika ishlari olib borildi. Buning natijasida har bir fazadagi tok kuchi, kuchlanish darajasi, aktiv va reaktiv quvvat, to‘liq quvvat miqdorlari, quvvat koeffitsiyenti hamda yuqori garmonikalar kabi asosiy sifat ko‘rsatkichlari o‘rganildi. 3. Elektronika va avtomatika muhandisligi fakultetining elektr hisoblagichlari ko‘rsatmalari asosida 2024-yil noyabridan 2025-yil apreliga qadar bo‘lgan davrda elektr energiyasi iste’moli tahlil qilindi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, noyabr va dekabr oylarida elektr sarfi eng yuqori darajada bo‘lganligi aniqlandi. 4. Binodagi elektr ta’minoti tizimida energiyani tejash bo‘yicha taklif etilgan yechimlar reaktiv quvvat kompensatsiyasini joriy etish hamda mavjud yoritish qurilmalarini zamonaviy sensorli yoritish moslamalari bilan almashtirishni o‘z ichiga oladi. Natijada, quvvat koeffitsiyentining o‘rtacha ko‘rsatkichi 0,8 dan 0,97 gacha oshishi va yoritish tizimi orqali yiliga 3002 kVt•soat elektr energiyasi tejash imkoniyati aniqlangan. 5. Shu bilan birga, ushbu bitiruv malakaviy ishida hayotiy faoliyat xavfsizligi, atrof-muhitni muhofaza qilish (ekologiya) va iqtisodiy samaradorlik masalalari ham batafsil yoritilgan. 68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasining 2024-yil 7-avgustdagi O‘RQ-940-sonli “Energiyani tejash, undan oqilona foydalanish va energiya samaradorligini oshirish to‘g‘risida”gi qonuni 2. Raxmonov I.U. Elektr ta’minoti asoslari. Darslik// Toshkent-2020 3. Raxmonov I.U. , Niyozov N.N. Elektr yoritish fanidan amaliy mashg'ulotlami bajarish uchun uslubiy ko'rsatma. — Т.: ToshDTU. 2018. 4. Raxmonov l.U., Baxodirov 1.1. Energiya tejamkorligi asosiari fanidan amaliy mashg‘ulotlarni bajarish uchun uslubiy ко' rsatma. - T .: Tosh DTU, 2018. 5. Хoshimov F.А., Таslimov А.D. Energiya tejamkorligi asoslari. O‘quv qo‘llanma. – Т.: Voris, 2014. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 22.08.2019 yildagi PQ-4422 sonli Iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaning energiya samaradorligini oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirishning tezkor chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarori 7. O‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining 0.7.08.2006-yildagi 164-sonli “Yoqilg‘i-energetika resurslari iste’molchilarini energetika tekshiruvidan va ekspertizadan o‘tkazish qoidalarini tasdiqlash” to‘g‘risida qarori. 8. A.A.Badalov., A.O. Axrorxo‘jayev., H.G‘. Magdiyev. Energiya o‘lchov asboblari va boshqarish tizimlari.o‘quv qo‘llanma // Toshkent-2023 9. Saidxodjayev A.G. Energiya tejamkorligi asoslari. Darslik. – Т.: Lesson press, 2015. 10. H. Wayne Beaty, James L. Kirtley. "Industrial Power Systems Handbook"// McGraw-Hill Professional 2001. 11. Paul Gill. "Electrical Power Equipment Maintenance and Testing" // CRC Press-2012 69 12. Электротехнологические промышленные установки/ Под редакцией А.Д.Свенчанского. - Москва: Энергоиздат, 1982. 13. Крежевский Ю.С. Электротехнологические установки // Учебное пособие - Ульяновск , 2016. 14. В.И. Кочкин, О.П. Нечаев. Применение статических компенсаторов реактивной мощности в электрических сетях энергосистем и предприятий. М., 2000. 15. Никифоров Г.В., Заславец Б.И. Энергосбережение на металлургиче ских предприятиях. Монографии. Магнитогорск: МГТУ, 2000. – 283 с. 16. O.O.Zaripov, A.B.Sa’dullayev, va boshq. O‘quv qo‘llanma, льтерн тивные источники энергии в системе электросн бжения // Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti. -237, 2021-yil. 17. Железко Ю.С. Потери электроэнергии. Ре ктивн я мошност. чество электроэнергии: руководство для пр ктически р счетов. – М.: Изд-во НСЕН С, 2009. – 459с. 18. Железко Ю.С., Артемев.В., Свченко О.В. Р счет, н лиз и нормиров ние потер электроенергии в электрически сетя-М-ЕН С,2002. 19. очкин В.И., Нег ев О.П. Применение ст тически конденс торов ре ктивной мошности в электрически сетя энергосистем и предприятий. – М.: Изд-во НСЕН С, 2005- 248с. 20. M.O. Atajonov, S.J. Nimatov, A.I. Rakhmatullaev, A.B. Sadullaev. Formalization of the dynamics of the functioning of petrochemical complexes based on the theory of fuzzy sets and fuzzy logic. AIP Conference Proceedings: 05 January 2023 , https://doi.org/10.1063/5.0112403 21. Хошимов Ф., Аллаев К.Р., Электроснабжение промышленны предприятия, Тошкент, Изд-во «Фан», 2011 г., - 209 с. 22. https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1742- 6596/2388/1/012173 23. http:// www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik 70 ma`lumotlari milliy bazasi. 24. http:// www.google.ru – xalqaro o‘quv materiallarining qidiruv sayti. 25. http:// www.ziyonet.uz – milliy o‘quv materiallarining qidiruv sayti. 71

Bitiruv malakaviy ishi 

Sotib olish