Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 81.4KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 15 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

ISROILJONOVLAR

Ro'yxatga olish sanasi 31 May 2024

10 Sotish

Uyqu buzilishlari psixik kasalliklari rivojlanishining sharti sifatida

Sotib olish
Uyqu buzilishlari psixik kasalliklari rivojlanishining sharti sifatida Reja: Kirish I BOB. UYQU BUZILISHLARI PSIXIK KASALLIKLARI RIVOJLANISHINING SHARTI SIFATIDA 1.1. Uyqusizlikning ruhiy salomatlikka ta’siri qanday? 1.2. Uyqu apneasi: diagnostika va davolash usullari I bob bo’yicha xulosa II BOB. UYQUNING PSIXOLOGIK JARAYON SIFATIDA. 2.1. Uyqu: salomatlikda suv va havodek zarurat 2.2. Uyquchanlik: alomatlar, sabablar, tashxislash va davolash II bob bo’yicha xulosa Xulosa va tavsiyalar. Foydalanilgan adabiyotlar. KIRISH Mustaqillik yillarida xalqimizning salomatligini saqlash davlatning asosiy ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lgan va yo’nalishda davlat dasturlari asosida ulkan ishlar amalga oshirilgan. Fikrimizning isboti uchun mustaqillik yillarida respublikamiz aholisining o’rtacha umri 68 yoshdan 76 yoshga uzayganligini aytib o’tish joiz. Jamiyatning rivojlanishi va aholining salomatligini saqlashda onalar va bolalarning to’g’ri ovqatlanishini ilmiy asosda tashkil etish ham dolzarb masala hisoblanadi. Farzandlarni o’qitishdan oldin uning miyasini oila va shifokorlar bilim qabul qilishga tayyorlashi kerak. Bolaning miyasi bilim olishga qobiliyatli bo’lib shakllanishi uchun homilador ona vitamin va mikroelementlarga boy oziq-ovqatlar bilan ovqatlanishi lozim. Farzandlarni to’g’ri va rasional ovqatlantirish ham ularni sog’lom va bilimli bo’lib yetishishining muhim omillaridan biri bo’lib hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan «2017-2021 yillarda O’zbekiston respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasi»da ayollar hamda qizlarning salomatligini mustahkamlash, ular orasida jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish maqsadida “Sog’lom ona – sog’lom bola” shiori ostida an’anaviy mintaqaviy tadbirlarni o’tkazish rejalashtirilgan. Respublikada oilalar farovonligini ta’minlash, oilalar va mahallalarda ijtimoiy-ma’naviy muhitning barqarorligini saqlash, sog’lom turmush tarzini yanada mustahkamlash, sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalashda jamoat tashkilotlarining ijtimoiy hamkorligini keng yo’lga qo’yishni amalga oshirish ta’kidlangan. Mavzuning dolzarbligi. Hech kimga sir emaski, uyqu jismoniy va ruhiy salomatlikni saqlashda muhim rol o’ynaydi. Uyqu miqdorining kamayishi qisqa muddatda asabiylik va charchoq hissiga sabab bo’lishi mumkin, uning uzluksiz davom etishi esa inson sog’lig’iga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Uyqusizlik salomatlikdagi bir qancha noxush oqibatlar bilan, shu jumladan, yurak xastaligi, 2-toifali diabet va depressiya bilan uzviy jihatdan bog’liq hisoblanadi. Ba’zi psixiatrik holatlar uyqudagi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin va uyqu maromining buzulishi ko’plab ruhiy holatlar, jumladan depressiya, bezovtalik va bipolyar buzulish kasalliklari alomatlarini kuchaytirishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, uyqu va ruhiy salomatlik o’rtasidagi aloqalar murakkab tuzulishga ega. Uyqu uzoq vaqtlardan beri ko’plab psixiatrik kasalliklarning oqibati ekanligi ma’lum bo’lishiga qaramay, so’nggi izlanishlarga ko’ra, uyqu turli xil ruhiy kasalliklarning rivojlanishi va ularning davomiyligida yetakchi rol o’ynaydi. Boshqacha qilib aytganda, uyqu muammolari ruhiy salomatlikning o’zgarishiga olib kelishi va ayni vaqtda, ruhiy salomatlik holati uyqu bilan bog’liq muammolarning murakkablashuviga sabab bo’lishi mumkin. Uyqusizlik ma’lum bir ruhiy buzulishlarga o’z ta’sirini ko’rsatishi mumkin, ammo tadqiqotchilarga buning asosiy sabablari hali ham qorong’i. Sizning uyqu rejimingiz va ruhiy holatingiz o’rtasidagi bu aylanma sikl tufayli vaqti-vaqti bilan uyg’onish, uxlab qolishdagi muammolariga duch kelsangiz, shifokorga uchrashing Stress Tun bo’yi, u yoqdan bu yoqqa ag’darilib, kelasi kun mashaqqat bilan o’tgan bo’lsa, uyqu buzulishining bilan yaxshi tanishsiz. Kayfiyatning o’zgarishi bilan birga, o’ta asabiylik va jahldorlik kundalik hayotdagi kichik stresslarni yengishni qiyinlashtirishi mumkin. Kundalik yumushlardagi qiyinchiliklar, depressiyaning hamda yomon uyquning o’zi stress manbaiga aylanishi mumkin. Depressiya Insomnia yoki boshqa uyqu muammolari depressiya alomatlaridan biri bo’lishi mumkin, ammo so’nggi tadqiqotlar, aslida uyqusizlik depressiyani keltirib chiqarishi mumkinligiga ishora qilmoqda. 21 ta turli tadqiqotlar natijasiga ko’ra, uyqusizlikni boshdan kechirayotgan insonlar uxlashda muammosi mavjud bo’lmagan insonlarga nisbatan ikki barobar ko’proq klinik ruhiy tushkunlik(depressiya)ga tushish xavfi mavjud. Insomniaga ertaroq murojaat etish depressiya xavfi ehtimolligini bartaraf etishda samarali ekanligini tadqiqotchilar taklif etayotgan bo’lsalar-da, bu ehtimollikning tadbiq etilishida ko’proq tadqiqotlar zarur. Uyqusizlikni davolash, shubhasiz, psixologik salomatlikni yaxshilashga yordam beradigan muhim usul va ruhiy salomatlik muammolarini oldini olish yoki davolash uchun ham samarali vosita bo’lishi mumkin. 3 700 dan ortiq ishtirokchilarni kuzatgan tadqiqotda, tadqiqotchilar yomon uyquning ruhiy tushkunlik, bezovtalik va paranoyaning alomatlariga ta’sirini o’rganishdi. Ishtirokchilarning ba’zilariga Kognitiv-xatti-harakat psixoterapiyasi uyqusizlikni davolash usuli, boshqa ishtirokchilarga esa hech qanday davolash usuli qo’llanilmadi. Tadqiqotchilar Kognitiv - xatti - harakat psixoterapiyasi ni qabul qilgan ishtirokchilarning depressiya, bezovtalik, paronoya va bosinqirash darajasi sezilarli darajada susayganligini aniqladilar. Kurs ishining predmeti. Uyqu va uyqu buzilishlari. Kurs ishining ob'ekti: Uyqu buzilishlari va sababli kelib chiqadigan kasalliklar. . Kurs ishining maqsadi: Uyqu buzilishlari sababli kelib chiqadigan kasaslliklarning turlari va uni tashxislash . K urs ishining vazifalari. Uyquning buzilishi sababli kelib chiqadigan kasalliklarni nazariy tahlil qilish. Kurs ishining metodlari : Kontent analiz metodidan foydalanildi va mavzu nazariy tahlil qilindi . Kurs ishining tuzilishi. 2 bob, 4 tа раrаgrаf, xulosаlаr vа tаvsiyаlаr foydalanilkgan аdаbiyotlаr ro‘yxаtidаn iborаt. I BOB. UYQU BUZILISHLARI PSIXIK KASALLIKLARI RIVOJLANISHINING SHARTI SIFATIDA 1.1. Uyqusizlikning ruhiy salomatlikka ta’siri qanday? Uyqusizlik (ba’zan insomnia deb ham ataladi) butun dunyoda keng tarqalgan muammodir. Hisob-kitoblarga qaraganda, insomnia dunyo aholisining 33 foiz qismiga ta’sir qiladi. Hattoki surunkali uyqusizlik bilan og’rimaydigan insonlar ham, ko’pincha, uyqu muammolari bilan kurashadilar. Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari (CDC) ga ko’ra, AQSH davlatining katta yoshdagi aholisining uchdan bir qismi tavsiya qilinadigan uyqu me’yoridan kamroq uxlashadi. Shu sababli, uyqusizlikning inson sog’lig’iga potensial ta’sirini, shu jumladan, ruhiy salomatlikka ta’sirini tushunish g’oyatda muhim. Uyqu va ruhiy salomatlik o’rtasidagi bog’liqlik Hech kimga sir emaski, uyqu jismoniy va ruhiy salomatlikni saqlashda muhim rol o’ynaydi. Uyqu miqdorining kamayishi qisqa muddatda asabiylik va charchoq hissiga sabab bo’lishi mumkin, uning uzluksiz davom etishi esa inson sog’lig’iga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Uyqusizlik salomatlikdagi bir qancha noxush oqibatlar bilan, shu jumladan, yurak xastaligi, 2-toifali diabet va depressiya bilan uzviy jihatdan bog’liq hisoblanadi. Ba’zi psixiatrik holatlar uyqudagi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin va uyqu maromining buzulishi ko’plab ruhiy holatlar, jumladan depressiya, bezovtalik va bipolyar buzulish kasalliklari alomatlarini kuchaytirishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, uyqu va ruhiy salomatlik o’rtasidagi aloqalar murakkab tuzulishga ega. Uyqu uzoq vaqtlardan beri ko’plab psixiatrik kasalliklarning oqibati ekanligi ma’lum bo’lishiga qaramay, so’nggi izlanishlarga ko’ra, uyqu turli xil ruhiy kasalliklarning rivojlanishi va ularning davomiyligida yetakchi rol o’ynaydi. Boshqacha qilib aytganda, uyqu muammolari ruhiy salomatlikning o’zgarishiga olib kelishi va ayni vaqtda, ruhiy salomatlik holati uyqu bilan bog’liq muammolarning murakkablashuviga sabab bo’lishi mumkin. Uyqusizlik ma’lum bir ruhiy buzulishlarga o’z ta’sirini ko’rsatishi mumkin, ammo tadqiqotchilarga buning asosiy sabablari hali ham qorong’i. Sizning uyqu rejimingiz va ruhiy holatingiz o’rtasidagi bu aylanma sikl tufayli vaqti-vaqti bilan uyg’onish, uxlab qolishdagi muammolariga duch kelsangiz, shifokorga uchrashing Stress Tun bo’yi, u yoqdan bu yoqqa ag’darilib, kelasi kun mashaqqat bilan o’tgan bo’lsa, uyqu buzulishining bilan yaxshi tanishsiz. Kayfiyatning o’zgarishi bilan birga, o’ta asabiylik va jahldorlik kundalik hayotdagi kichik stresslarni yengishni qiyinlashtirishi mumkin. Kundalik yumushlardagi qiyinchiliklar, depressiyaning hamda yomon uyquning o’zi stress manbaiga aylanishi mumkin. Depressiya Insomnia yoki boshqa uyqu muammolari depressiya alomatlaridan biri bo’lishi mumkin, ammo so’nggi tadqiqotlar, aslida uyqusizlik depressiyani keltirib chiqarishi mumkinligiga ishora qilmoqda. 21 ta turli tadqiqotlar natijasiga ko’ra, uyqusizlikni boshdan kechirayotgan insonlar uxlashda muammosi mavjud bo’lmagan insonlarga nisbatan ikki barobar ko’proq klinik ruhiy tushkunlik(depressiya)ga tushish xavfi mavjud. Insomniaga ertaroq murojaat etish depressiya xavfi ehtimolligini bartaraf etishda samarali ekanligini tadqiqotchilar taklif etayotgan bo’lsalar-da, bu ehtimollikning tadbiq etilishida ko’proq tadqiqotlar zarur. Uyqusizlikni davolash, shubhasiz, psixologik salomatlikni yaxshilashga yordam beradigan muhim usul va ruhiy salomatlik muammolarini oldini olish yoki davolash uchun ham samarali vosita bo’lishi mumkin. 3 700 dan ortiq ishtirokchilarni kuzatgan tadqiqotda, tadqiqotchilar yomon uyquning ruhiy tushkunlik, bezovtalik va paranoyaning alomatlariga ta’sirini o’rganishdi. Ishtirokchilarning ba’zilariga Kognitiv-xatti-harakat psixoterapiyasi uyqusizlikni davolash usuli, boshqa ishtirokchilarga esa hech qanday davolash usuli qo’llanilmadi. Tadqiqotchilar Kognitiv - xatti - harakat psixoterapiyasi ni qabul qilgan ishtirokchilarning depressiya, bezovtalik, paronoya va bosinqirash darajasi sezilarli darajada susayganligini aniqladilar. Bezovtalik Boshqa ko’plab ruhiy jarayonlardagi kabi uyqu va bezovtalik o’rtasidagi bog’liqliklar har ikki tomonlama namoyon bo’ladi. Bezovtalanuvchi odamlar ko’proq uyqu me’yoridagi buzulishlarni boshdan kechirishadi. Biroq, ayni paytda, uyqusizlik bezovtalikka hissa qo’shishi, uyqu va bezovtalanish muammolarini doimiylashtiradigan tsiklga aylantirishi mumkin. Bundan tashqari, uyqudagi muammolar anksiyete buzulishi rivojlanib borishida, xavf omili sifatida namoyon bo’ladi. Bir tadqiqotda, uyqu bilan bog’liq muammolar, 9 yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan bolalar va o’smirlarda, anksiyete buzulishi bashoratchisi ekanligi aniqlandi. Uyqu muammolari, ayniqsa, bu muammolarning uzoq davom etishi va davosiz qoldirilishi anksiyetega ehtimollik darajasini oshiradi. Surunkali uyqusizlikdan charchaganingizda, bezovtalikdan xalos bo’lish yanada qiyinlashadi. Shu sababli, yomon uyqu bezovtalikning alomatlarini yanada kuchaytirishi mumkin. Masalan, uyqusizlik , Post travmatik stress buzulishining (PTSD) oddiy alomati bo’lib, bu kasallik bilan og’riganlarning 80–90 %iga ta’sir qiladi. Shuningdek, uyqusizlik Post travmatik stress buzulishi ning rivojlanishi va saqlanib qolishida muhim rol o’ynaydi. Shunga qaramasdan, hattoki sog’lom inson ham yomon uyquning oqibati natijasida o’z ruhiy salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Tadqiqotlardan birida, uyquning keskin kamayishi sog’lom katta yoshdagi insonlarda bezovtalik va xafagarchilik darajasining oshishiga olib kelishi kuzatildi. Shunday qilib, agar siz, odatda, ko’p tashvishlanmasangiz ham yomon uyqu sizni asabiy va tushkun holatga solib qo’yishi mumkin. Bipolyar buzulish Uyqu me’yoridagi buzulish Bipolyar buzulish ga chalingan insonlar orasida juda keng tarqalgan. Bunday muammolarga uyqusizlik, bevaqt uyg’onaverish va bosinqirash kiradi. Bipolyar buzulish kasalligi tushkunlik va ko’tarinki kayfiyatlarning o’zgaruvchan davrlari bilan tavsiflanadi. Uyqudagi o’zgarishlar bu holatning alomati bo’lishi mumkin, Biroq, ayni paytda, uyqudagi muammolar uning rivojlanib borishi va shaxsning umumiy hayot sifatiga ta’sir etishi mumkin. Uyqu miqdorining kamayishi maniya va gipomaniya alomatlariga olib kelishi mumkin. O’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, normal uyqu/uyg’onish tsiklidagi o’zgarishlar 25%dan 65%gacha ishtirokchilarda manik epizoddan oldin boshlangan. Agar sizda bipolyar buzulish bo’lsa, u holda uyqusizlik bilan bog’liq har qanday qiyinchiliklar haqida shifokor bilan suhbatlashishga ishonch hosil qiling. Diqqat Yetishmovchiligi Giperaktivligi buzulishi (ADHD) Diqqat yetishmovchilik Giperaktiv buzulishi (ADHD) 6 yoshdan 17 yoshgacha bo’lgan bolalarning 53 %iga ta’sir qiladi. Giperaktivlik sindromi uyqu muammolari bilan bog’liq. Izlanishlar uyqu maromidagi buzulishlar kasallik alomatlari bashoratchisi va hattoki kasallik alomatlariga hissa qo’shishi mumkinligini ko’rsatmoqda. Tadqiqotlarning natijalariga ko’ra, Giperaktivlik sindromi bilan kasallangan 25 % va 55 % oralig’idagi bolalar uyqu maromidagi buzulishni boshdan kechirishi aniqlangan. Bolalardagi diqqat yetishmasligi va giperaktivlik uyqu bilan bog’liq bir qator muammolar bilan kechishi mumkin. Ular bevaqt uyg’onish, uyqu kelmasligi, uyqudan uyg’onish, uyquda nafas olish, va kunduzgi uyquchanlik bilan bog’liq muammolarni boshdan kechirishlari mumkin. Diqqat Yetishmovchiligi Giperaktivligi buzulishi muolajasi, ko’pincha, uyqudagi asosiy muammolarni hal etish maqsadida, kundalik uyqu namunalari va odatlarini baxolashdan boshlanadi. Yordam olish Yaxshi xabar shundaki, uyqu bilan bog’liq muammolar, odatda, o’zgaruvchan xavf omillari sifatida baxolanganligi bois, uyqu sifati va miqdorini oshirish usullari yuqorida sanab o’tilgan ruhiy kasallik alomatlarini yengillashtirishda yordam berishi mumkin. Uyqu va ruhiy salomatlik o’rtasidagi ikki tomonlama munosabatlar ba’zi va’dalarni berishi mumkin-tadqiqotchilar uyquni yaxshilash yo’llarini topish bir qancha ruhiy holatlar muolajasiga yordam berishiga umid bog’lashmoqda. Yomon uyqu yoki uyqu me’yoridagi buzulishlarni davolash bo’yicha beriladigan tavsiyalar, odatda, psixiatrik holat mavjudmi yoki yoqmi, bir xil. Birlamchi yondashuv, odatda, uyquni yaxshilashga yordam beruvchi hayot tarziga qaratilgan; Uyquni qochiruvchilardan cheklanish (masalan, kofein, nikotin va spirtli ichimliklar) va yaxshi uyqu odatiga rivoya etish yordam berishi mumkin bo’lgan turmush tarzidagi o’zgarishlarga misoldir. Amal qilishingiz mumkin bo’lgan ba’zi narsalar Qisqa uyqulardan cheklaning. Kun davomidagi juda ko’p uyqu tunda uxlab qolish va uyquni davom etirra olish qobilyatingizga ta’sir qilishi mumkin. Kuniga 20–30 daqiqali tanaffus uyqu tungi uyquga ta’sir etmagan holda, o’zingizni tetikroq his qilishingizga yordam beradi. Tungi tartib o’rnating Har tunda sizni uyquga tayyorlashga ko’maklashadigan odatlarga rioya eting. Issiq vanna qabul qilish, kitob o’qish va bir necha daqiqa meditatsiya bilan shug’ullanish tanadagi osoyishtalikni ta’minlashga yordam beradi. Bu kayfiyat davomiyligini mustahkamlash uchun o’zingiz o’rnatgan tartibni takrorlang. Kofe va boshqa stimulyatorlardan uyqu oldidan voz keching. Kofe, sodali ichimliklar va boshqa kofeinli mahsulotlarni tush paytida yoki kechqurun iste’mol qilish uyquga ketish jarayonini yanada qiyinlashtirishi mumkin. Qurilmalaringizni o’chiring. Uyquga yotishdan oldin televizor, telefon ishlatishni cheklashga harakat qilib ko’ring. Yomon uyquning salbiy oqibatlari ruhiy va hissiy salomatligimizga ta’siri yaxshi hujjatlashtirilgan. Uyqusizlik muammolarini erta bosqichda hal etish esa, umumiy sog’ligimizni himoya qilishda ko’maklashadi. 1.2. Uyqu apneasi: diagnostika va davolash usullari Uyqu apneasi nima? Uyqu apneasi – bu uyqu paytida nafas olishning to’xtashi yoki qisqarishi bilan tavsiflangan uyqu buzilishi. Uyqu apneasi bo’lgan odam vaqti-vaqti bilan yoki sayoz nafas olish tufayli uyqu sifatini buzadi, bu ko’pincha uyqu sifatini pasaytiradi va tez-tez uyg’onadi. Uyqu apnesining turlari qanday? Uyqu apneasi uch turga bo’linadi: obstruktiv uyqu apneasi (OUA), markaziy uyqu apneasi (MUA) va aralash uyqu apneasi (aralash). Obstruktiv uyqu apnesi (OUA) havo yo’llarining obstruktsiyasi yoki torayishi natijasida yuzaga keladi. Uyqu paytida burun yoki tomoq mushaklari bo’shashib, havo oqimini to’sib qo’yishi mumkin. Bunday holda, nafas olish to’xtashi yoki kamayishi mumkin. Ushbu turdagi uyqu apneasi eng keng tarqalgan uyqu apnesidir. Markaziy uyqu apnesi (MUA) miya faoliyatidagi anormallik yoki boshqa sog’liq muammolari tufayli yuzaga kelishi mumkin. Ushbu turdagi uyqu apneasida nafas olishni to’xtatish miyadagi nafas olishni boshqarish markazining signal bera olmasligi tufayli yuzaga keladi. Aralash uyqu apneasi (Aralash) obstruktiv uyqu apneasi va markaziy uyqu apnesining birikmasidir. Bunday uyqu apnesi ko’pincha sog’liq muammolari natijasida yuzaga keladi. Uyqu apnesining belgilari qanday? Uyqu apneasi bo’lgan odamda nafas olishning uzilishi tufayli uyqusizlik , kunduzgi uyquchanlik va charchoq paydo bo’lishi mumkin. Shuningdek, siz quyidagi alomatlarni ko’rishingiz mumkin: - Gipertenziya - Bo’g’ilish hissi - Ko’krak og’rig’i - Uxlayotganda nafas ololmaslik hissi - Tungi terlar - Ertalab bosh og’rig’i - Uyqu paytida nafas olayotganda xirillash tovushini chiqarish Apneaning sabablari nima? Uyqu apnesining sabablari ko’p bo’lishi mumkin. Ba’zi xavf omillari: Semirib ketish: Ortiqcha vaznli odamlarda yog’ to’qimalari bo’yin hududida havo yo’llarini toraytiradi, bu esa uyqu apneasi xavfini oshiradi. Yoshi: Keksa odamlarda uyqu apneasini rivojlanish xavfi yuqori. Jins: erkaklar ayollarga qaraganda uyqu apneasini rivojlanish xavfi yuqori. Chekish: Chekish uyqu apnesi xavfini oshirishi mumkin. Spirtli ichimliklarni iste’mol qilish: Spirtli ichimliklarni iste’mol qilish uyqu paytida nafas olishni nazorat qilishni buzish orqali uyqu apnesi xavfini oshiradi. Oilaviy tarix: uyqu apneasi oilaviy muammo bo’lishi mumkin. Uyqu apneasi qanday aniqlanadi? Uyqu apneasini aniqlash uchun ko’plab testlar o’tkazilishi mumkin. Uyqu buzilishi bo’yicha mutaxassis uyqu testini (polisomnografiya) o’tkazishi mumkin, bu esa bemorning tungi uyqu vaqtida nafas olishini kuzatadi. Ushbu test bemorning miya faoliyati, yurak urish tezligi, nafas olish va mushaklarning faolligi kabi omillarni o’lchaydi. Yana bir sinov – bu uyda uyqu testi. Ushbu test bemorning uyqu vaqtida nafas olishini kuzatuvchi monitor kiyish orqali amalga oshiriladigan testdir. Ushbu test bemorning qulayligi va uyda qolishi tufayli yanada tabiiy uyqu muhitini ta’minlaydi. Uyqu apnesi qanday davolanadi? Uyqu apnesini davolash uyqu apnesining turiga, bemorning sog’lig’iga va boshqa omillarga bog’liq. Davolash usullari quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin: Yotish terapiyasi: uyqu apneasi bo’lgan bemorlar orqa taraf bilan uxlash nafas olish muammolarini boshdan kechirish ehtimoli ko’proq. Shuning uchun bemorga yon yoki yotgan holatda uxlash tavsiya etiladi. PAP terapiyasi: PAP (musbat havo yo’li bosimi) terapiyasi uyqu paytida havo yo’lini ochiq saqlash uchun ishlatiladigan usuldir. Bemor niqob kiygan holda qurilmaga ulanadi va qurilma tomonidan ishlab chiqarilgan siqilgan havo havo yo’lini ochiq ushlab turadi. Qurilmasiz muolajalar: Til va jag’ mashqlari kabi qurilmasiz davolash usullari ba’zi bemorlarga uyqu apneasi alomatlarini engillashtirishga yordam beradi. Jarrohlik: uyqu apneasi bo’lgan ba’zi bemorlar uchun operatsiya variant bo’lishi mumkin. Ushbu protseduralar havo yo’lini ochish yoki kengaytirish uchun amalga oshiriladi. Uyqu apneasini davolashning boshqa chora-tadbirlari orasida ortiqcha vazn bo’lsa, vazn yo’qotish, chekishdan qochish va spirtli ichimliklarni iste’mol qilishni cheklash kiradi. To’g’ri uyqu holatini tanlash, muntazam uyqu rejimi va etarli jismoniy mashqlar ham muhimdir. I bob bo’yicha xulosa Ba’zi psixiatrik holatlar uyqudagi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin va uyqu maromining buzulishi ko’plab ruhiy holatlar, jumladan depressiya, bezovtalik va bipolyar buzulish kasalliklari alomatlarini kuchaytirishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, uyqu va ruhiy salomatlik o’rtasidagi aloqalar murakkab tuzulishga ega. Uyqu uzoq vaqtlardan beri ko’plab psixiatrik kasalliklarning oqibati ekanligi ma’lum bo’lishiga qaramay, so’nggi izlanishlarga ko’ra, uyqu turli xil ruhiy kasalliklarning rivojlanishi va ularning davomiyligida yetakchi rol o’ynaydi. Uyqu apneasi – bu uyqu paytida nafas olishning to’xtashi yoki sekinlashishi tufayli jiddiy uyqu buzilishi. Semirib ketish, yosh, chekish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish va oilaviy tarix kabi omillar uyqu apneasi xavfini oshirishi mumkin. Uyqu apnesining belgilari charchoq, uyqusizlik, xotira muammolari va bosh og’rig’ini o’z ichiga oladi. Uyqu apneasini davolash uyqu apnesining turiga, bemorning sog’lig’iga va boshqa omillarga bog’liq. Davolash usullari orasida pozitsiyali terapiya, PAP terapiyasi, qurilma bo’lmagan davolanish va jarrohlik variantlari mavjud. Biroq, uyqu apnesi bilan og’rigan har bir kishi uchun shifokor bilan maslahatlashish va tegishli davolash usullarini aniqlash muhimdir. II BOB. UYQUNING PSIXOLOGIK JARAYON SIFATIDA. 2.1. Uyqu: salomatlikda suv va havodek zarurat 70 yil yashagan odam umrining 30 yilga yaqinini uyquda o‘tkazadi, umrimizning ko‘p qismini uxlab boy beryapmiz, degan gaplarni ko‘p eshitamiz. Lekin inson organizmi uchun uyquning ahamiyati nihoyatda katta va faqat shu jarayondagina o‘z qobiliyatini tiklay oladi. O‘rta yoshdagi sog‘lom odamda 3-5 sutka uxlamaslik qaytmas jarayonlarga olib keladi. Bolalar va keksalarda bu muddat yanada qisqa. 2020 yil insoniyat uchun sinovlar va salomatlikka e’tibor yili bo‘ldi, deb aytish mumkin. Koronavirus pandemiyasi davrida hamma hadikda yashadi va yashamoqda. Bunday davrda sog‘likka aloqador har qanday jarayon yaxshilab o‘rganishga arziydi. Shu jumladan uyqu ham. Uyqu haqida 10 fakt 1. 8 soatlik qoida 8 soat uxlash shart, degan qoida haqida hammamiz eshitganmiz. Aynan 8 soat deyilishiga qanday asoslar bor? Qator tadqiqotlarda inson salomatligi uchun aynan mana shuncha vaqt davom etuvchi uyqu zarurligi o‘z tasdig‘ini topgan. Muntazam ravishda bundan kam uxlovchilarda turli kasalliklarga chalinish ehtimoli ortgan. Faqat olimlar bir masala ustida ko‘p bahslashadilar – uyqu buzilishi kasalliklarga sabab bo‘ladimi yoki turli kasalliklar belgisi sifatida uyqu buzilishi paydo bo‘ladimi? Bolalar uchun 11 soat, go‘daklar uchun 18 soatgacha uyqu zarur. 2. Uyqu buzilishi nimalarga olib keladi? 5 mln.dan ortiq ko‘ngillilar ishtirok etgan 153ta tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatganki, uyquda pala-partishlikka yo‘l qo‘yganlar qandli diabet, qon bosimi oshishi, yurak-qon tomir kasalliklari va ortiqcha vaznga juda moyil bo‘ladilar. Ketma-ket bir necha kechada uyquning keskin buzilishiyoq diabet oldi holatiga olib keladi. Uyqu buzilishi vaksinalar samarasini kamaytiradi, immunitet susayishiga olib keladi – bu jihatlar ayniqsa bugungi kunda e’tiborga molik. Tadqiqotlar 7 soatdan kam uxlagan inson shamollashga ko‘proq chalinishini isbotlagan. Yana bu holat miya faolligining susayishi va aqliy zaiflikning dastlabki belgilari paydo bo‘lishiga olib keladi. Ma’lumot uchun: Olimlar uyquning ahamiyatini oddiyroq tilda “sizning kun davomida to‘plangan salbiy axborotlaringiz aynan uyquda o‘chiriladi” deya tushuntirishadi. 3. Uyquning ham turlari bor Uyqumiz ham bir necha bosqichdan iborat va ularning har biri 60-100 daqiqa davom etadi. Dastlabki bosqich – mudrash uyqu va uyg‘oqlik orasidagi vaqtdan iborat. Bunda nafas, puls sekinlashadi, mushaklar bo‘shashadi. Keyin yarim chuqur uyqu jarayoni boshlanadi. Bunda inson uxlaydi, lekin ayrim axborotni qabul va tahlil qilish ortidan o‘zini uyg‘oqdek hisoblaydi. Uchinchi, asosiy bosqich – chuqur uyqu aynan eng muhim, uzoq davom etuvchi va inson hech narsani sezmaydigan jarayon. Ko‘pchilik chuqur uyquda tush ko‘riladi, deydi. Aslida tushlar ikkinchi yoki uchinchi bosqichda emas, chuqur uyqudan keyin qaytilgan yengil bosqichda ko‘riladi. Yakunda inson tez uyqu bosqichini ham o‘tkazadi. 4. Tungi smena ishchilari ehtiyotkor bo‘lishlari lozim Almashinuvchi grafik asosida ishlovchilar, ya’ni tungi smenada turuvchilarda diabet va ortiqcha vaznga chalinish ehtimoli ortadi. Shuningdek ularda surunkali kasalliklar ham ko‘proq kuzatiladi. Yana o‘tirib ishlovchilarga uyqu ritmining buzilishi nisbatan kuchli ta’sir qilishi ham isbotini topgan. 5. Biz hozir kamroq uxlayapmizmi? Zamonamiz odamlari kamroq uxlashyapti, degan tushuncha mavjud. Ammo bu butunlay to‘g‘ri emas. Hamma davrlarda ham o‘z vaqtida uxlovchilar, kam uyqular, pala-partish uxlaydiganlar yoki bu jarayonni cho‘zib yuborguvchilar bo‘lgan. Shunchaki bizning zamonamizga kelib uyqu vaqtini “o‘g‘irlovchi” vositalar ko‘paydi. 6. Har doim ham hozirgi tartibda uxlamaganmiz Bugungi kunga kelib deyarli hech kim shomdan keyin uxlashni tasavvur qila olmaydi. Hatto aksariyatimiz uchun aynan shomdan keyin faol hayot boshlanadi. Ammo ajdodlarimiz odatda shom namozini o‘qib, ya’ni kun botishidan keyin ko‘p o‘tmay uxlashgan va bomdod namozidan oldinroq uyg‘onib, xuftonni o‘qiganlar. Keyin bomdod o‘qilgan va tong qarshilangan. Kun yorishgan paytda kamdan-kam odam uxlab yotgan, quyosh chiqqanda uxlash esa aqlga sig‘magan. 7. Smartfonlar omili Bugun qaysi birimiz uyqu oldidan smartfon titkilamaymiz? Ayniqsa, kamida 10 soat uxlashi shart bo‘lgan o‘smirlarda bu odat juda keng tarqalgan. Telefon, noutbuk, televizorlardan tarqaluvchi nurlar uyqu sifatiga salbiy ta’sir qilishi allaqachon isbotlangan. Mutaxassislar uyqudan 90 daqiqa oldin barcha qurilmalarni o‘chirishni tavsiya qiladilar. Lekin tan olaylik – biz baribir bu tavsiyalarga amal qilmaymiz… 8. Uyqudagi muammolar Uyqu jarayonida ham organizm ayrim muammolarni namoyon qila oladi. Xususan, to‘satdan nafas qisishi va havo yetishmasligi ortiqcha vazndan darak bersa, pala-partish tushlar ortidan cho‘chib uyg‘onish turli gadjetlarga ruju qo‘yish belgisi hisoblanadi. Shuningdek, uzoq vaqt uxlay olmaslik ham allaqachon nevropatolog chorlayotganidan dalolatdir. 9. Turli hududlarda turlicha Turli qit’a va davlatlarda uxlash odati ham farqlanadi. Hatto qishloq va shaharliklar bu jarayonga turlicha yondoshadilar. Yevropa davlatlarining aksariyati, Lotin Amerikasi qit’asiga kunduzi 1-2 soatlik uyqu (siyesta) odati xos bo‘lsa, osiyoliklar ertaroq uxlash va ertaroq turishni ma’qul ko‘radilar. Shaharliklar ko‘ngilochar maskanlar va imkoniyatlar tufayli qishloqliklarga nisbatan kechroq uxlashlari tabiiy holga aylangan. Shuningdek, turli davlatlarda kun va tun davomiyligi turlicha ekanligi uyqu vaqtiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan. 10. Erta va kech uyg‘onuvchilar Odamlar bu borada ikki toifaga bo‘linadilar: erta yoki kech uyg‘onuvchilar. Umuman olganda, taxminan 30 foiz insonlar erta turuvchilar, 30 foizi kech uyg‘onuvchilar, qolgan 40 foizi o‘rtaliqdagilardir. Sog‘lik uchun vaqtida va yetarlicha uxlashning ahamiyati beqiyos. Buni bir misol bilan tushuntirish mumkin – eng og‘ir holatdagi bemorlar salomatligi aynan chuqur uyqu yordamida saqlab turiladi va shu jarayonda muolajalar olib boriladi. Uyqu va uning ahamiyati Uyqu O’z vaqtida va 10 soat atrofida bo’lsin. Och qoringa uxlash yomon, quvvatni susaytiradi. To’q qoringa uxlash ovqatning ichaklarda turib qolishiga va buzilishiga olib keladi. Uxlashdan kamida 2 soat oldin ovqatlanish tavsiya etiladi. Kunduzgi uyqu yomon, chunki u rutubatlardan kelib chiqdigan nazla, taloq kasalligini keltirib chiqaradi. Asablarni bo’shashtiradi, lanj qiladi, ishtaxani pasaytiradi. Lekin qattiq charchash, o’ta g’azablanish, aqliy faoliyat bilan shug’ullanib charchash, g’am kabi sabablardan birontasi bo’lsa, kunduzi uxlasa zarar qilmaydi. Uyqusizlik Uyqusizlik (ba`zan insomnia ham deyiladi) tegishli sharoit bo`lishiga qaramay, uxlay olmaslik muammosi bilan xarakterlanuvchi kasallik simptomidir. Bu odatda holsizlanish, bosh og`riqlari va boshqa simptomlarni keltirib chiqaradi. Uyqusizlik atamasi uyquning mutlaqo yo`qligini emas, balki uxlash qiyinligini anglatadi. Uyqusizlik , insomniya, agripniya — tungi uyqu maromining buzilishi; tunda kam yoki yuzaki uxlash, uyqu kelmaslik, bevaqt uyg`onaverish, shuningdek, juda erta uyqu o`chib ketishi va boshqalar. Ba`zi odamlarda uyqu bolaligidan buzilgan bo`ladi, mas, irsiy, ilk yoshda boshdan kechirilgan ba`zi kasalliklar yoki nerv sistemasi, bosh miyaning shikastlanishi oqibatida kelib chiqadi. uyquko`pincha nerv sistemasining kuchli ruhiy, emotsional shikastlari, nevroz, psixoz, bosh miyaning organik kasalliklari (ayniqsa, miya qon tomirlari aterosklerozi), ichki a`zolar va endokrin bezlar (buyrak, jigar, qalqonsimon bez) kasalliklari bilan bog`liq nerv sistemasining funksional buzilishlarida uchraydi. Ba`zi odamlarda uyqu bolaligidan buzilgan bo`ladi, mas, irsiy, ilk yoshda boshdan kechirilgan ba`zi kasalliklar yoki nerv sistemasi, bosh miyaning shikastlanishi oqibatida kelib chiqadi. uyquko`pincha nerv sistemasining kuchli ruhiy, emotsional shikastlari, nevroz, psixoz, bosh miyaning organik kasalliklari (ayniqsa, miya qon tomirlari aterosklerozi), ichki a`zolar va endokrin bezlar (buyrak, jigar, qalqonsimon bez) kasalliklari bilan bog`liq nerv sistemasining funksional buzilishlarida uchraydi. Uyqu yotadigan joyning noqulay bo`lishi, biror narsadan hayajonlanish, birorta kasallikning boshlanish belgisi bo`lishi ham mumkin. Agar uyqunoxush kechinmalar, toliqish, uxlash maromining buzilishidan (funksional U.) kelib chiqqan bo`lsa, u o`zicha tiklanadi. Buning uchun har kuni bir vaqtda odatdagi sharoitda yotish, yaxshi hayollar surish lozim. Bu tavsiyalarga rioya qilinsa, hayajonlanish, toliqishdan yuzaga keladigan uyqutezda o`tib ketadi. Uyku yoshi qaytgan va qarigan kishilarda o`zgaradi; uyqu yoshlik davriga qaraganda birmuncha yuzaki va qisqa muddatli bo`lib qoladi, bu shu yoshdagi organizmning fiziologik xususiyatlari natijasidir. Uyqu yotadigan joyning noqulay bo`lishi, biror narsadan hayajonlanish, birorta kasallikning boshlanish belgisi bo`lishi ham mumkin. Agar uyqunoxush kechinmalar, toliqish, uxlash maromining buzilishidan (funksional U.) kelib chiqqan bo`lsa, u o`zicha tiklanadi. Buning uchun har kuni bir vaqtda odatdagi sharoitda yotish, yaxshi hayollar surish lozim. Bu tavsiyalarga rioya qilinsa, hayajonlanish, toliqishdan yuzaga keladigan uyqutezda o`tib ketadi. Uyku yoshi qaytgan va qarigan kishilarda o`zgaradi; uyqu yoshlik davriga qaraganda birmuncha yuzaki va qisqa muddatli bo`lib qoladi, bu shu yoshdagi organizmning fiziologik xususiyatlari natijasidir. Uyquning har qanday turida ham vrach bilan maslahatlashib, zarur muolajalarni olish tavsiya etiladi, o`z bilgicha doridarmonlar bilan davolanish xavfli asoratlarga olib keladi. Uyquning har qanday turida ham vrach bilan maslahatlashib, zarur muolajalarni olish tavsiya etiladi, o`z bilgicha doridarmonlar bilan davolanish xavfli asoratlarga olib keladi. Uyqusizlik ayollarda erkaklardagidan 1,4 marta ko`p tarqalgan. Tiplari Uyqusizlikning ko`plab darajalari ma`lum bo`lsa-da, ularning orasidan quyidagilari ayniqsa ajratib ko`rsatiladi: Vaqtincha uyqusizlik, bir necha kun davom etadi. Qisqa muddatli uyqusizlik, uch haftadan olti oygacha muddatda davom etadi. Surunkali uyqusizlik, yillab davom etadi. Sabab va natijalari Vaqtincha uyqusizlik odatda shovqin, kuchli asablanish, uyqu tuzumi buzilishi, giyohvand yoki neyrotrop moddalar ta`sirida kelib chiqadi. Surunkali uyqusizlikka esa boshqa kasalliklar, bosh miya jarohati, parazitlar sabab bo`lishi mumkin. Ba`zan uyqusizlik nasldan naslga o`tishi mumkin. Uyqusizlik umumiy holsizlanish, diplopiya (bir narsani ikkitadek ko`rish), gallutsinatsiyalarni keltirib chiqarishi, kamdan-kam hollarda o`limga ham olib kelishi mumkin. Davolash Uyqusizlik bilan kasallangan bemorlarga uyqu dorilar tavsiya etiladi (shifokor retsepti shart). Bundan tashqari gipnoz, kognitiv psixoterapiya bilan ham davolash mumkin. Sog`lom odamlardagi vaqtincha uyqusizlikni asal va sut aralashtirib ichish, issiq vanna qabul qilish bilan yengsa bo`ladi. Uyqusizlik boshqa kasalliklar tufayli kelib chiqishi mumkin bo`lgani uchun albatta tibbiy muassasalarga murojaat etish zarur. Issiq mijozli kishilarga kam uxlash, sovuq mijozlilarga ko’p uxlash zararlidir. Uyqusizlikni yo’qotish uchun ovqat hazm bo’lgandan keyin hammomga tushib, boshdan issiq suv quyilsa, yaxshi yordam qiladi. Uyqudagi holatning eng yaxshisi avval o’ng tomonga bosib, so’ng chap tomonga aylanib yotishdir. Qorinni bosib yotish ovqat hazm bo’lishiga yordam beradi, chalqancha yotish uxlashning eng yomon shaklidir. 2.2. Uyquchanlik: alomatlar, sabablar, tashxislash va davolash Odamzot qadimdan uyquning tabiati bilan qiziqib kelgan. Qadimda tabiblar uyquning asl tabiatini yaxshi va to‘g‘ri anglamagani bois bu holat organizmning zaharlanishi yoxud bosh miyada qon aylanishining buzilishi oqibati deb hisoblaganlar. Shu vaqtdan buyon olimlar uyquning tabiatini chuqurroq va kengroq o‘rganishga urinib kelishgani bois hozirda bu holat haqida birmuncha qiziqarli dalillar to‘plangan. Qaysidir ma’noda uyqu odam uchun oziq-ovqat iste’mol qilishdan ko‘ra ahamiyatliroqdir. E’tibor bering, odam oziq-ovqatsiz 2 oygacha yashay oladi, holbuki uyqusiz 10 kundan ortiq yashay olmaydi. Yosh organizm uchun o‘rtacha uyqu me’yori 10 soatgacha bo‘lsa, yoshi o‘tib borayotgan odamlarning uyqusi o‘rtacha 6 soatgacha kamayib ketishi mumkin. Odamlar o‘rtacha davomiylikdagi umrining uchdan bir qismini uyqu holatida o‘tkazishadi. Uyqu siklik xususiyatli jarayon bo‘lib, o‘rtacha davomiylikdagi (7-8 soatli) mazkur jarayonda 4-5 sikl o‘rin almashadi. Ushbu sikllarning har birida 2 tadan faza farqlanadi: sust va tez kechadigan uyqu holatlari. Har 2000 nafar kishining bittasi narkolepsiya dardiga chalingan. Tabiati g‘alati bo‘lgan ushbu kasallikka chalingan odam oxir oqibatda nogiron bo‘lib qolishi mumkin. Narkolepsiya dardiga chalinib qolishlikning oldini olish uchun bu xastalik haqida kerakli ma’lumotlarga ega bo‘lishingizni istaymiz. Narkolepsiya deganda, tibbiyot sohasidagi mutaxassislar uyqu jarayonining buzilishi bilan xarakterlanadigan o‘ziga xos kasallikni nazarda tutishadi. Bu dardga chalingan odamlar doimo uyquchan bo‘lishadi. Kasallik xuruj qilganida odam o‘ta darajada holsizlanib qoladi, uni birdan kuchli uyqu bosadi. Bunda odam qancha vaqt davomida uxlab olganining hech qanday ahamiyati qolmaydi. Narkolepsiyaga chalingan odamlar kutilmaganda har qanday vaziyatda ham uyquga ketishi mumkin. Eng ahamiyatlisi shuki, bu kasallikka chalingan odamlar aslida ularga nima bo‘layotganini mutlaqo anglashmaydi. Klinik tibbiyot, texnologiyalar va farmokologiya sohalarida erishilgan ulkan yutuqlar ushbu g‘alati kasallikning tabiatini anglashga, unga o‘z vaqtida to‘g‘ri tashxis qo‘yish va davolashga imkoniyatlar yaratib berdi. Taassufki, narkolepsiyani batamom davolashning chorasi hanuz topilmagan. Shunga qaramasdan, bugungi kunda klinik tibbiyotning imkoniyatlari bu darga chalingan bemorlarni normal ijtimoiy hayot kechirishlarini ta’minlay oladi. Uyquchanlik (narkolepsiya) nima sababdan rivojlanadi? Bu masalada tibbiyot sohasidagi olimlar qat’iy fikr bildirishdan ojizlar. Taxmin qilinishicha, narkolepsiya bosh miya, aniqroq qilib aytganda, bosh miyadagi uyqu va tetiklik holatlarini nazorat qiluvchi markazlar faoliyatidagi patologik (nuqsonli) o‘zgarishlar oqibatidir. Bu jarayonlar klinik jihatdan katapleksiya (emotsional shart-sharoitlar tufayli bexosdan tana mushaklari tarangligining yo‘qolib qolishi) oqibatida yuzaga keladigan holat. Bunday holatdagi odamning harakatlanish qobiliyati vaqtinchalik yo‘qoladi hamda uyqu holatidagi «falajlanish» – uyqu holatida harakatlanish layoqatining yo‘qotilishi kabi alomatlarda ifodalanadi. Bunday vaziyatda odam beixtiyor uyquga ketib tush ko‘rishi ham mumkin. Narkolepsiyaning kelib chiqishida biron bir psixiatrik va psixologik omillarning rol o‘ynashi tasdiqlanmagan. Ayrim vaqtlarda bu g‘alati kasallikka bir vaqtning o‘zida butun oila a’zolari chalinib qolishi mumkin. Bizning davrimizda olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida narkolepsiya dardiga chalingan bemorlarning bosh miyasida gipokretin deb nomlangan kimyoviy ingrediyentning yetishmasligi aniqlangan. Ayrim mutaxassislarning ta’kidlashicha, narkolepsiya dardiga chalinish genlar tizimida gipokretin moddasining ishlab chiqarilishiga javobgar bo‘lgan elementlar faoliyatining izdan chiqishi hamda shaxsiy hayot kechirish tarzi bilan bog‘liq. Narkolepsiya — uyquchanlik alomatlari qanday? Aksariyat hollarda narkolepsiya quyidagi alomatlar orqali ifodalanadi: = kunduzgi vaqtda haddan tashqari uyquga berilish; = katapleksiya (kutilmaganda tana mushaklari tarangligining keskin pasayib ketishi); = uyqu vaqtidagi «falajlanish» (uyqu vaqtida mutlaq harakatsizlik holatining his etilishi; fiziologik jihatdan haqiqiy falajlikka o‘xshab ketadi, ammo uzoq vaqt davom etmaydi); = gipnagogik xususiyatga ega gallyutsinatsiyalar (kunduzgi vaqtda uyquga ketish yoxud uyqudan uyg‘onish chog‘ida yuz beradigan gallyutsinatsiyalar). Xastalikning yuqorida aytib o‘tilgan barcha alomatlari barobariga yoxud ayrim-ayrim kuzatilishi, ba’zi vaqtlarda esa uzoq vaqt davomida asta-sekin namoyon bo‘lishi mumkin. Katapleksiya odatda juda kuchli emotsional ta’sir (jo‘shqin holatdagi xursandchilik, g‘azab yoki hayronlik holatida) oqibatida rivojlanadi. Bu dardga chalingan bemorlar doimiy ravishda o‘zini juda charchagan va uyquga to‘ymagandek his etishadi. Eng xavflisi shuki, narkolepsiyaga chalingan bemorlar har qanday vaziyatda, hattoki, ularning hayotiga xavf tahdid solayotgan chog‘da ham bexosdan uyquga ketishi mumkin. Katapleksiya xurujlari, ya’ni kutilmaganida yuz beradigan, qisqa fursatli tana mushaklari tarangligining keskin pasayib ketishi odatda kasallikning dastlabki alomatlaridan biri sanaladi. Ammo bu alomatlar ba’zida kasallikka chalingandan keyin bir necha oy, hattoki, yillar o‘tgachgina namoyon bo‘lishi ham ehtimoldan xoli emas. Katapleksiya ayrim vaqtlarda nisbatan yengil shaklda (oyoqlar madorsizlanishining his etilishi) uchraydi, ba’zida esa fizikal kollaps holatini keltirib chiqarib odamning kutilmaganida yiqilib tushishiga sabab bo‘ladi. Odatda katapleksiya xuruji yuz berganida odamlar aslida nimalar ro‘y berayotganini aniq his etib idrok etadilar, ammo jarayonni nazorat qilish va ayniqsa uning oldini olishda chorasiz bo‘ladilar. Uyqu vaqtidagi «falajlanish» – uyqu vaqtida yoki uyqudan uyg‘onish chog‘ida qisqa vaqt davomida tana mushaklari tarangligining yo‘qolishi. Bunday holatdagi odam tevarak-atrofda nimalar bo‘layotganini anglab turadi. Biroq, harakatlanish yoxud gapirish layoqatini vaqtincha yo‘qotadi. Bu holatga tushib qolgan odamlar haddan tashqari cho‘chib ketishi mumkin, ammo aslida bu holat hayot uchun xavf tug‘dirmaydi. Gipnagogik xususiyatga ega gallyutsinatsiyalar – xuddi tush kabi yorqin va ifodali hissiy kechinmalar. Odatda ular mudroq bosgan bir vaqtda namoyon bo‘ladi. Ular odam hali tetiklik va ziyraklikni yo‘qotmagan holatida yuz beradi. Aytib o‘tilgan klinik alomatlardan tashqari narkolepsiyada quyidagi alomatlar ham uchraydi. Hatti-harakatlarning avtomatik tarzda bajarilishi, qaysidir ma’noda lunatizm alomatlariga o‘xshash ketadi. Bu holatdagi odamlar kundalik hayotidagi yumushlari va ishlarni uyqu holatida bajaradilar, uyg‘ongach o‘zlari qilgan ishlarini mutlaqo eslay olishmaydi. Bunday klinik alomatlar kuzatilsa darhol shifokor bilan maslahat qilish kerak. Tungi uyquning buzilishi Narkolepsiyaga chalingan odamlar kunduzi o‘zini tetik his eta olmaydi, tungi vaqtda esa miriqib uxlay olmaydi. Boshqa alomatlari. Narkolepsiyaga chalingan bemorlar aksariyat hollarda predmetlarning ikkiga ajralib ko‘rinishi, diqqat-e’tiborini jamlay olmasligi, xotiraning yo‘qolishi, bosh og‘rig‘idan shikoyat qilishadi. Bu dardga chalingan yosh bolalar fiziologik jihatdan o‘zining tengdoshlaridan rivojlanishda ortda qoladi. Katta yoshdagi odamlar kundalik ish yumushlarini bajara olish layoqatini yo‘qotishi mumkin. Yuqorida aytib o‘tilgan klinik alomatlar kuzatilsa, shu zahoti shifokorga murojaat qilish kerak. II bob bo’yicha xulosa Qaysidir ma’noda uyqu odam uchun oziq-ovqat iste’mol qilishdan ko‘ra ahamiyatliroqdir. E’tibor bering, odam oziq-ovqatsiz 2 oygacha yashay oladi, holbuki uyqusiz 10 kundan ortiq yashay olmaydi. Yosh organizm uchun o‘rtacha uyqu me’yori 10 soatgacha bo‘lsa, yoshi o‘tib borayotgan odamlarning uyqusi o‘rtacha 6 soatgacha kamayib ketishi mumkin. Odamlar o‘rtacha davomiylikdagi umrining uchdan bir qismini uyqu holatida o‘tkazishadi. Uyqu siklik xususiyatli jarayon bo‘lib, o‘rtacha davomiylikdagi (7-8 soatli) mazkur jarayonda 4-5 sikl o‘rin almashadi. Ushbu sikllarning har birida 2 tadan faza farqlanadi: sust va tez kechadigan uyqu holatlari. Har 2000 nafar kishining bittasi narkolepsiya dardiga chalingan. Tabiati g‘alati bo‘lgan ushbu kasallikka chalingan odam oxir oqibatda nogiron bo‘lib qolishi mumkin. Narkolepsiya dardiga chalinib qolishlikning oldini olish uchun bu xastalik haqida kerakli ma’lumotlarga ega bo‘lishingizni istaymiz. Xulosa va tavsiyalar Xastalikka tashxis qanday qo‘yiladi? Birlamchi Sizni davolovchi shifokor boshqa (yo‘ldosh) kasalliklari bor- yo‘qligini aniqlashi zarur. Shundan keyin somnolog (uyqu buzilishi va uning fiziologiyasi bo‘yicha mutaxassis)ga borish tavsiya etiladi. Narkolepsiya degan tashxis qo‘yilsa, kasallikning qay darajada kuchli rivojlanganligini aniqlash uchun polisomnografiya va MSLT test (uyqu jarayonlarining buzilishini aniqlashga imkon beruvchi maxsus sinov turi) amalga oshiriladi. Polisomnografiyani amalga oshirish uchun bemor tunni somnologik laboratoriyada o‘tkazishi kerak. Bunday sharoitda birinchi kuni bemorning bosh qismiga maxsus elektrodlar joylashtirilib bosh miya, yurak va ko‘z sohasidagi funksional jarayonlar kuzatiladi. Sinovlarning ikkinchi kunida MSLT test o‘tkaziladi. Buning uchun kunduzgi vaqtda shifokor- mutaxassislar kuzatuvida har ikki soat ichida qisqa muddatga uyquga ketish taklif qilinadi. Mazkur test yordamida har bir kishining uxlash xususiyati (tibbiy tilda aytganda uyquning patterni) kuzatiladi. Narkolepsiya — uyquchanlik qanday davolanadi? Aytib o‘tganimizdek, hozirgi vaqtgacha narkolepsiyani davolash imkoniyatlari izlab topilmagan. Biroq, ushbu xastalikning klinik kechishini nazorat qilib borish va uning oqibatlarini nisbatan yumshatish yo‘llari aniqlangan. Amalda narkolepsiyaga chalingan bemorlarga kompleks tarzda davolanish tavsiya etiladi. Buning uchun turli dori-darmonlar tayinlanadi. Bemorning yurish-turish xususiyatlari o‘rganilib tegishli maslahatlar beriladi. Xastaning yaqinlari, hamkasblari bilan profilaktika-tushuntirish ishlari olib boriladi. Tayinlanadigan dori-darmonlar pirovard natijada kunduzgi uyquchanlikni, katapleksiyani, gallyutsinatsiyalarni va uyquning buzilishini bartaraf etish yoxud ularning oqibatlarini nisbatan yumshatishga yo‘naltirilgan bo‘lishi darkor. Nima bo‘lganida ham kasallik bilan bemor hamda shifokor birgalikda kurashishi shart. Kasallikka chalingan bemorlar shifokorning tavsiyalariga amal qilishidan tashqari, turmush tarzini ham to‘g‘ri tashkil etishi zarur. Bu borada mutaxassislarning quyidagi amaliy tavsiyalariga rioya etish foydadan xoli bo‘lmaydi:uyqu va tetiklik orasida mutanosiblikni ta’minlash; = uy yoki ish sharoitida bajariladigan ayrim turdagi yumushlarni, masalan, ovqat tayyorlash, avtomobilni boshqarish chog‘ida nihoyat darajada ehtiyotkor bo‘lish; = shifokor tayinlagan dori-darmonlarni kanda qilmay o‘z vaqtida qabul qilish; = o‘z holatini kuzatib borib har qanday o‘zgarishlar haqida darhol davolovchi shifokorga ma’lum qilish. Narkolepsiya dardiga chalingan bemorlarning oila a’zolari bilan profilaktika ishlarini olib borish ham katta ahamiyatga ega. Zotan, ular o‘z yaqinlarining holatini boshqacha anglab kutilmaganda zarar yetkazib qo‘yishlari mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. V.Karimova Psixologiya darslik Toshkent 2014 2. V.Karimova Psixologiya o'quv qo'llanma. Toshkent 3. Nurbek, A. (2021). Management Psychology Leader and Its Characteristics. IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(1), 13-16. 4. Nurbek, A. (2021). Psixologik Salomatlik Va Uning Mohiyati. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(6), 666-669. 5. Alijonov, N. (2022). IMPLEMENTING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF LEADERS IN THE FIELD OF EDUCATION. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(5), 631-634. 6. N. Alijonov // SOCIO-PSYCHOLOGICAL FACTORS OF LEADERSHIP ACTIVITY// RESEARCH FOCUS . VOLUME 1 | ISSUE 4 | 2022. 241-246 7. Alijonov Nurbek, Saidova Nafisa Nematovna //MAKTABGACHA YOSH DAVRIDA SENSOR TARAQQIYOT MUAMMOSI// Uzbek Scholar Journal. Volume-04, May, 2022. 147-152. 8. Alijonov N. //RAHBAR FAOLIYATI SAMARADORLIGIDA PSIXOLOGIK SALOMATLIKNING O'RNI// "Мировая наука" №3(60) 2022. 3- 10. 9. Nurbek, A. (2023). SOCIAL PSYCHOLOGY OF ALTURISM AND ALTHURISTIC BEHAVIOR. American Journal of Interdisciplinary Research and Development, 16, 134-137. 10. ALIJONOV Nurbek // ALTURIZMNING IJTIMOIY PSIXOLOGIYASI VA ALTURISTIK XULQ-ATVOR// JOURNAL OF PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL STUDIES. VolumeI, Issue 5. May 2023. 71-74. 11. Nurbek, A. (2021, December). The Combination of Social Relationships and Psychological Health. In Conference Zone (pp. 268-270). 12. R.Nuriddinov, D.Mo'minov, & A.Ostanaqulov. (2023). BO'LAJAK PEDAGOGLAR RUHIY SALOMATLIGINI TAMINLASHNING IJTIMOIYPSIXOLOGIK OMILLARI. Scientific Impulse, 1(10), 612–617. 13. D.Mo'minov, R.Nuriddinov, & A.Ostanaqulov. (2023). BADIY ASARLARDA PSIXOLOGIK MANIPULYATSIYANING O RNI VA ʻ AHAMIYATI (LEV TOLSTOYNING “TIRILISH” ASARI MISOLIDA). Scientific Impulse, 1(10), 618–624. 14. NURIDDINOV, R. (2023). BO'LAJAK O'QITUVCHILAR RUHIY SALOMATLIGINING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI. Journal of Pedagogical and Psychological Studies, 1(4), 59–62. 15. Nuriddinov Rasuljon Samitjon o'g'li//BO'LAJAK O'QITUVCHILAR RUHIY SALOMATLIGI IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARINING O'RGANILISHI// Multidisciplinary Scientific Journal. 2 (7), 2023. 311-315. 16. Джалолова, М. А. (2022). СЕНСОРНОЕ РАЗВИТИЕ И ОБУЧЕНИЕ У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА: Джалолова Мохинур Абдусатторовна, Нуриддинов Расулжон Самиджонович Преподаватели кафедры психологии Ферганского государственного университета. Образование и инновационные исследования международный научно- методический журнал, (11), 363-369. 17. Nuriddinov Rasuljon Samidjon o ' g ' li // OLIY O ' QUV YURTI TALABALARIDA O ' QUV MOTIV VA MOTIVATSIYALARINI NOMOYON BO ' LISHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI // Uzbek Scholar Journal . Volume -06, July , 2022. 1-5 pages . 18. Усмонов Шерзод Ахмаджонович, Закирова Мухаббат Сабировна, Нуриддинов Расулжон Самитжон ўғли //ИЛК ЎСПИРИНЛИК ДАВРИДА АҚЛИЙ ҚОБИЛИЯТЛАРНИНГ ЭМПИРИК ТАҲЛИЛИ// СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ (УЗБЕКИСТАН). № 9 (106), 2021. 12-16 стр. 19. НУРИДДИНОВ Р.С. // INFORMATION AS A SOCIAL - PSYCHOLOGICAL PROBLEM // ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ЗДОРОВЬЕ НАСЕЛЕНИЯ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРОЦВЕТАНИЯ ОБЩЕСТВА. Екатеринбург-Фергана, 20 мая 2020 года. 380-382 стр. 20. Samitjonovich, Nuriddinov Rasuljon //SOCIO-PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE USE OF MODERN INFORMATION TECHNOLOGIES IN THE DAILY LIFE OF CHILDREN// INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION. 1 (2020). 65-67 pages. 21. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'l //THE ROLE OF PHYSICAL CULTURE IN PROVIDING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF THE ATHLETE// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. International scientific online conference. Canada. Part 2, 23.01.2022. 1-3 22. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //SPORTCHI PSIXOLOGIK SALOMATLIGIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR// GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ). Vol. 10, Issue 11, Nov.(2022). 117-121 pages. 23. QURBONOVA Saida Miralimjanovna, RAXMATJONOV Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //MAMLAKATIMIZ PSIXOLOGLARI ISHLARIDA SHAXSLARARO MUNOSABATDA MUOMALA MUAMMOSINING TALQINI// Journal of Pedagogical and Psychological Studies. Vol. 1. № 5, (2023). 99-103 pages. 24. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbeko'g'li //SPEECH ISSUES IN PSYCHOLINGUISTICS// IQRO JURNALI № 2. 04.2023. 503-511 betlar. 25. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li, Vosiljonov Azizbek Boxodirjon o'g'li //XORIJ PSIXOLOGLARINING ISHLARIDA SHAXSNING TADQIQ ETILISHI// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. Vol. 1. № 12, 2022. 39-47 pages. 26. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TALABALARDA TOLERANTLIKNI RIVOJLANTIRISH – IJTIMOIY PSIXOLOGIK MUAMMO SIFATIDA// International Journal of Economy and Innovation. Volume: 30. 2022. 66-70 pages. 27. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'li //PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE SPORTSMAN PERSONALITY DURING COMPETITIONS// IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI. Vol. 2 No. 11 (2022). 215-221 betlar. 28. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //Motiv Va Motivatsiya Muammosining Jahon Va Mahalliy Psixologlar Tomonidan Tadqiq Etilganligi// American Journal of Social and Humanitarian Research, Vol. 3 No. 11 (2022). 256-259 pages. 29. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TOLERANTLIK SHAKLLANAYOTGAN SHAXS MODELINING TAVSIFI// International scientific journal «MODERN SCIENCE АND RESEARCH». VOLUME 2 / ISSUE 5 /2023. 761-764 pages. 30. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li. (2023). PSIXOLOGIYADA MOTIVATSIYA TURLARI, NAZARIYALARI VA TAHLILI. Научный Импульс, 1(10), 665-670.

Kirish 

I BOB. UYQU BUZILISHLARI PSIXIK KASALLIKLARI RIVOJLANISHINING SHARTI SIFATIDA

  1. Uyqusizlikning ruhiy salomatlikka ta’siri qanday?
  2. Uyqu apneasi: diagnostika va davolash usullari

I bob bo’yicha xulosa

II BOB. UYQUNING PSIXOLOGIK JARAYON SIFATIDA.

2.1. Uyqu: salomatlikda suv va havodek zarurat

2.2. Uyquchanlik: alomatlar, sabablar, tashxislash va davolash

II bob bo’yicha xulosa

Xulosa va tavsiyalar.

Foydalanilgan adabiyotlar.

Sotib olish