Voleybol o‘ynash qoidalari va taktikasining rivojlanishi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	641.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Voleybol o‘ynash qoidalari va taktikasining rivojlanishi

Sotib olish

Voleybol o ‘ynash qoidalari va taktikasining rivojlanishi
Mundari ja:
Kirish………………………………………………………………………………3
ASOSIY QISM
1.1. Dunyoda va O’zbekistonda voleybolning paydo b o‘ lish tarixi ………. … . 6
1. 2. Voleybol о ‘yini qoidalari tasnifi va tarkibi…………………. . …………..16
1.3. Voleybolchilarning taktikasi va texnikasini rivojlantirish............. ……..24
Xulosa…………………………………………………………………………....33
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..34
2

Kirish
Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari
faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi
“Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi, “2024 yil Parij shahrida
(Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport
ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport
turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
3

sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun
kamolga etayotgan yoshlar qo’lida. “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning
ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini
avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib
hayotga kirib borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom
Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish
maqsadida o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod
etildi.2011yilda manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va
san’at maktablari barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash
bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405
sport inshooti, 133 suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga
topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani,
minglab yigit-qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani
ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan
2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 %
dan 96,3%gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin
kamaydi. O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy
xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli
darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
4

Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat
bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.
Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni
boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun
yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan
muntazam shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
 Sabr chidamga o’rgatish
 O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo’lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va
maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi.Tabiiyki
5

bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor
beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin
tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani
(kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish
usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi.
Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib
hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi
amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi
an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar . E’tirof etish zarurki, har bir
sport
turida ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda
xilma-xil
jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga
va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi
juda muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy
mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo’llash yullarini
ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Kurs ish 34 betdan iborat matnda bayon qilingan va 2 ta rasm bilan yoritilgan.
Adabiyotlar ro’yxati 1 0 ta manbani o’z ichiga oladi, 5 ta i nternet saytlari.
6

ASOSIY QISM
1.1. Dunyoda va O‘zbekistonda voleybol o‘yinining paydo bo‘lish tarixi
Voleybol 1895 yilda Amerika qo’shma shtatlarining Massachusets shtatidagi
Xoliok shahrida jismoniy tarbiya bo’yicha rahbar Vilyam Morgan tomonidan
yaratilgan. U voleybol o’yinini oddiy, ko’p mablag’ sarflamasdan tashkil etishni
ko’zda tutib yangi o’yinning qoidalarini ishlab chiqdi. 1896 yilda Springfild
shahridagi kollej direktori doktor Alfred Xalsted bu o’yinga “voleybol” deb nom
berdi. “Voleybol” inglizcha so’z bo’lib, o’zbek tilida “parvoz qiluvchi to’p” degan
ma’noni bildiradi. 1895 - 1920 yillar voleybol o’yini rivojlanishining birinchi
bosqichi bo’lib hisoblanadi. O’yinning boshqa davlatlarda vujudga kelishi va
rivojlanishi quyidagicha: 1900 y – Kanada, 1908 y – Kuba, 1909 y – Puerto-riko,
1910 y – Peru, 1917 y – Braziliya, Urugvay, Meksika, Osiyoda 1900-1913 yillar –
Yaponiya, Kitay, Filippinda, 1914 y – Angliya, 1917 y – Frantsiya.
Tarixni, ajdodlarimiz merosini bilmay turib bugungi kunga baho berish,
kelajak loyihasini chizish va istiqlol binosini qurishga kirishish boshi berk
ko’chaga kirib qolish ehtimolidan holi emas. Shuning uchun har bir soxani
joylarda vujudga kelishi va rivojlanish tarixini o’rganmay shu soxani bugungi va
ertangi istiqbolini ta’minlash mushkul muammodir.
Voleybol jismoniy tarbiya va sport tizimining yirik va mustaqil irmoqlaridan
biri hisoblanib, O’zbekistonning viloyatlari va tumanlarida o’ziga xos rivojlanish
tarixiga ega. Voleybol O’zbekistonda eng ommalashgan sport turlari qatoriga
kirsada, respublikamizning barcha mintaqalarida u turli darajada «obro’-e’tibor»
qozonib kelgan. Toshkent shahri va Toshkent viloyatida, vodiyning shaharlari va
qishloqlarida voleybol boshqa viloyat tumanlaridagiga nisbatan samaraliroq
«hurmat»ga sazovor bo’lgan. Bunday vaziyatning sabablari deyarli shu viloyatlar
tarixiy-ijtimoiy negizlari bilan bog’liq deb taxmin qilinsada, lekin masala chuqur
izlanishni, mavzuga oid tarixiy ma’lumotlarni ilmiy asosda o’rganishni taqazo
etadi.
7

Voleybol O’zbekistonda qachon, qaerda va qanday vaziyatda vujudga
kelgani haqida aniq ma’lumot yo’q. Lekin ayrim taxminlarga qaraganda 1921-24
yillarda voleybol o’yini Qo’qon, Toshkent va Farg’onada vujudga kela boshlagan.
O’sha davrning sport veterani K.Lebedevni himoyasiga binoan 1924-25
yillarda ko’pgina yoshlarni doira shaklida joylashib bir-birlariga uzatish o’yinlari
tarqala boshladi. Qiziq, mazkur davrda voleybol bo’yicha qabul qilingan xalqaro
musobaqa qoidalari ancha takomillashgan bo’lib, maydoncha 9x18 m, to’p bilan
faqat uch marta o’ynash mumkinligi, o’yinchilar tarkibi bir jamoada 6 kishidan
iborat bo’lishi, to’rni balandligi 243 sm (erkaklar uchun), hisob 15 ochkoga
etganda o’yinning bir bo’limi yakunlanishi, to’pni o’yinga kiritish – xullas barcha
o’yin qoidalari zamonaviy voleybol o’yini qoidalariga o’xshash edi. Shunga
qaramay o’zbekistonda voleybol qoidalari 1924-25 yillarda hali ancha sodda
bo’lgan. O’sha davrning V.I. Prevoznikov degan sport ixlosmandining aytishicha,
1926 yilda Toshkent shahridagi Chernishevskiy nomli maktab o’qituvchisi
Moskvadan musobaqa qoidalari, voleybol turi va to’pini birinchi bor keltirgan.
1927 yilning 26 aprelida esa aynan shu maktabning voleybol to’garagi jamoasi
birinchi rasmiy musobaqa tashkil etib, unda u yuksak mahorat ko’rsatdi va
musobaqa g’olibi bo’ldi.
Mazkur musobaqa voleybolni ommaviylashishi va shakllanishida katta
burilish kashf etdi. 1927 yilning yoz oylaridan birida voleybol bo’yicha Toshkent
shahar birinchiligi o’tkazilib, unda 9 ta voleybol jamoasi ishtirok etdi.
Chernishevskiy nomli maktab voleybol jamoasi bu musobaqada ham g’oliblikni
qo’ldan bermadi.
Voleybolni keng ommaviylasha borishiga KIM stadionida o’tkazilib kelgan
musobaqalar katta ta’sir ko’rsatdi.1927 yilda Toshkentda 6 ta voleybol
maydonchasi mavjud bo’lib, ular Chernishevskiy va KIM nomli maktablarda,
Mexanika texnikumida (2 ta), «Metallist» sport to’garagi qoshida va Profintern
yozgi sport klubida joylashgan edi.1928 yilda Toshkentda kuzgi voleybol
musobaqalari bo’lib o’tdi unda 10 ta erkaklar va 4 ta ayollar jamoalari qatnashgan
edi. 1929 yildan boshlab voleybol bo’yicha Toshkent shaxar birinchiligi muntazam
8

o’tkazila boshladi.1930 yillarda «Dinamo» ko’ngilli sport jamiyatida voleybol
jamoalari tuzildi. Ilk bor tuzilgan «Dinamo» voleybol jamoasining birinchi
murabbiysi B. Vorontsov O’zbekistonda voleybolni rivojlanishiga salmoqli xissa
qo’shdi. Shu bilan bir qatorda malakali mutaxassilarni etishmasligi, ayniqsa
maxalliy millatga mansub yo’riqchi, murabbiy va tashkilotlarni sanoqli bo’lganligi
voleybolning uzoq viloyat va qishloqlarda quloch yozishiga halaqit berib keldi.
Mehnatkashlarni, ayniqsa ayollarni ayollarni jismoniy tarbiya va sportga,
jumladan, voleybolga jalb qilish maqsadida Toshkent shaxar Kengashi Toshkent
Mavze qo’mitasi bilan birgalikda 1929 yil 25 apreldan 15 maygacha respublika
miqyosida amaliy haftalik tashkil qilgan edi. Mazkur tadbir sezilarli natijalar berdi.
Jumladan, joylarda jismoniy tarbiya va sport, aksariyat voleybol bilan
shug’ullanuvchilar soni keskin ortib borishi ko’zga tashlandi. Ko’pgina joylarda
voleybol maydonchalari va boshqa sport inshootlari barpo etilishi avj olib bordi.
O’quv-trenirovka ishlariga va mutaxassislarning malakasini oshirishga, alohida
ahamiyat berildi. 1929 yili 30 sentyabrda samarqandda mahalliy millatga mansub
bo’lgan yoshlardan iborat jismoniy tarbiya va sport bo’yicha yo’riqchi-
tashkilotchilar tayyorlandi.
1933 yilda II O’zbekiston Spartakiadasi o’tkazildi. Erkaklar o’rtasida
«Dinamo» va ayollar bahsida o’ztrans jamoalari I o’rinni egalladi.
1934 yil o’zbek voleyboli uchun muhim burilish yili bo’lib qoldi. Jumladan,
o’zbek voleybolchilari birinchi bor Moskvada Sobiq ittifoq birinchiligida ishtirok
etdi. Shu yili voleybol birinchi bor O’rta Osiyo va Qozog’iston Spartakiadasi
dasturidan o’rin oldi.
1936 yilda Toshkentda «Jismoniy tarbiya turkumi» va «Fizkultura UYI»
ochilishi voleybolning yanada ommaviylashishida katta ahamiyat kashf etdi.
Bundan tashqari Toshkent moliya-iqtisod institutida voleybol bo’yicha mashg’ulot
va musobaqalar o’tkazishga mo’ljallangan katta sport zali ochildi. Samarqandda
shahar ma’muriyati va shaxar fizkultura Kengashi Qaroriga binoan 60 kishiga
mo’ljallangan voleybol sport maktabi ochildi.
9

Shuni ham ta’kidlash o’rinliki, o’zbek voleybolini ilk bor ravnaq topishida
A.Saakov, G.Keshishev, V.X.Shnurov, A.A.Bogachenko, B.A.Vorontsov kabi
trenerlarning xizmati alohida ahamiyatga ega.1938 yilga kelib o’zbekistonda
kuchli jamoalarning soni 72 taga etdi. Bular SAGA «Dinamo», ODO, Qurilish
texnikumi, «Lokomotka», O’zTRANS, SazPI (Toshkent), Farg’ona, Xorazm,
Buxoro, Qoraqalpog’iston, Samarqand, Qo’qon va boshqa jamoalardir.
1938 yilning dekbridan boshlab birinchi bor Konstitutsiya kuniga
bag’ishlangan an’anaviymusobaqalar tadbiq etildi.
1939 yilning fevral oyida Toshkentga Moskva «Lokomotiv» jamiyatining
kuchli voleybol jamoalari tashrif buyurishdi. O’tkazilgan musobaqalarda
Toshkentning ayollar terma jamoasi 2:1 hisobi bilan g’alaba qozonishgan bo’lsa,
erkaklar jamoasi mag’lub bo’ldi.
Voleybolni yanada ommaviylashishiga va voleybolchilar mahoratining
oshishiga 1939 yilda o’tkazilgan Sobiq ittifoq birinchiligini Toshkentda tashkil
qilingan mintaqaviy musobaqalari katta asos bo’ldi. Bu mintaqaviy musobaqalarda
«Nauka» (Tbilisi), «Spartak» (Stalinabad), «Uchitel» (Chkalov), «Lokomotiv»
(Baku), «Uchitel» (Kuybishev), «Spartak» (Ashxabad) va «Stroitel» (Toshkent)
jamoalari ishtirok etishgan edi. Toshkentning erkaklar jamoasi uchinchi, ayollar
jamoasi to’rtinchi o’rinni egalladi.
1941 - 64 yillar yillarda musobaqalar soni ancha kamaygan bo’lsada,
voleybol aholini jismoniy - harbiy tomondan tayyorlashda o’z vazifasini topdi.
O’sha davr hisoblariga qaraganda 1941 yilning 1 yanvarida e’lon qilingan
ko’rsatkichlar, bo’yicha respublikada voleybol bilan shug’ullanuv-chilarning soni
14.429 kishini tashkil etgan.1941 yilni oktyabr oyida O’zbekistonning barcha
viloyat, shahar va tumanlarida harbiy o’quv shohobchalari tashkil etilib, ular
faoliyatida jismoniy tayyorgarlikka alohida e’tibor berildi.Urushning og’ir yillariga
qaramasdan O’rta Osiyo va Qozog’iston Spartakiadasi o’tkazilib, undagi dasturi
bo’yicha tashkil etilgan voleybol musobaqalarida O’zbekistonning erkaklar
jamoasi birinchi o’rinni, ayollar jamoalari bahsida esa Qozog’iston sportchilari
yuqori natijaga erishishdi.
10

1944 yilda o’tkazilgan navbatdagi O’rta Osiyo va Qozog’iston
Spartakiadasida o’zbek voleybolchilari yuqori mahorat namoyish etib, erkaklar va
ayollar jamoalari birinchi o’rinni egallashga muyassar bo’lishdi.1945 yildan
boshlab jismoniy tarbiya va sport hamda jamoalarni qayta tiklash davri kuchga kira
boshladi.1946 yili Toshkent, Andijon, Samarqandda shahar birinchiliklari, shu yil
iyun oyida respublika birinchiligi o’tkazilgan bo’lsa, oktyabrda Toshkentning
«Lokomotiv» jamoasi Odessa shahriga Sobiq ittifoq birinchiligida ishtirok etish
uchun jo’nadi. Mazkur musobaqada erkaklar va ayollar jamoalari o’z guruhlarida
to’rtinchi va uchinchi o’rinlarni egallashdi.
1947 yil 1 yanvarda berilgan hisobotlarga ko’ra voleybol bilan muntazam
shugullanuvchilarning soni 9278 kishini tashkil etgan. Jumladan kolxozchilar –
3086, sport maktablarida shugullanuvchi bolalar – 2328 kishiga teng bo’lgan edi.
Respublika bo’yicha I razryadli voleybolchilar – 6 kishi, II razryadlilar 344 kishini
o’z ichiga olgan. Bundan ko’rinib turibdiki, voleybolning ommaviylik darajasi
ham, voleybolchilarning mahorat saviyasi ham ko’ngildagidek bo’lmagan.
Jismoniy tarbiya va Sport Qo’mitasining1947 yilgi hisobotida bu ahvol
hamda Surhondaryo, Xorazm, Buxoro viloyatlaridagi sanoqli sport inshootlarining,
jumladan, voleybol maydonchalarining hechqanday talablarga javob bermasligi
qattiq tanqid ostiga olingan edi.
O’zbekistonda voleybolning ommaviylik doirasi kengayishiga
VKPG’bG’MKning 1948 yil 27 dekbrda qabul qilgan «Jismoniy tarbiya va sportni
aholi orasida rivojlantirish hamda sportning ommaviyligini oshirish» haqidagi
Qarori alohida kuch bag’ishladi.1949 yildan qishloq sportchilariga, jumladan,
kolxozchi-voleybolchilar sport harakatini jadallashtirishga katta e’tibor berildi. Shu
yili o’tkazilgan qishloq sportchilarining VII Spartakiadasida ishtirok etgan
voleybol jamoalarining umumiy soni 29887 kishiga etgan edi.Bulardan 1326 kishi
institut talabalari bo’lsa, qolganlari ishchilar, kolxozchilar, xizmatchilar va
bolalarni tashkil etgan edi.1950 yillardan boshlab O’zbekiston voleybolida
uzluksiz hujum taktikasi ustunligi ko’zga tashlana bordi. O’yinlarda turli taktik
kombinatsiyalar qo’llana boshladi.1947 yilda musobaqa qoidasiga o’yin 5 partiya
11

davom etishi haqidagi yangilik kiritilgandan so’ng, shug’ullanuvchilardan katta
jismoniy tayyorgarlik, chidamkorlik va matonat talab qilina boshladi. O’yinlar
mazmuni va mohiyati yanada qiziqarli tomonga o’zgara bordi. Lekin shunday
bo’lsada, o’zbek voleybolchilarining mahorati hali ittifoqdagi kuchli
jamoalarnikidan ancha past edi.
1950 yilning iyulida Toshkent Temir yo’lchilar bog’ining sport
maydonchalarida erkaklar va ayollar jamoalari o’rtasida Sobiq ittifoq Kubogi
o’yinlari o’tkazildi. O’zbek voleybolchilari bu musobaqada mag’lubiyatga
uchradilar. Bu mag’lubiyat asosli edi, chunki raqib Moskvaning «Dinamo»
jamoasi edi. Hisob 0:3.
1951 yildan o’smirlar o’rtasida Sobiq ittifoq birinchiligi o’tkazila boshlandi.
O’zbek o’smirlari 14 o’rin bilan kifoyalandilar.
1953 yilda musobaqa jadvalida qishki musobaqalar paydo bo’ldi. 1954
yildan boshlab voleybol bo’yicha Ittifoq birinchiligi «A» va «V» guruhlariga
bo’lingan holda tashkil etila boshladi. O’zbek voleybolchilari «B» guruhiga
kiritildi. Shu yili Butunittifok musobaqalari yopiq sport maydonchalarida o’tkazila
boshladi.
1954 yili Toshkentda qator musobaqalar o’tkazildi. Shahar ochiq
birinchiligi, shahar Kubogi shular jumlasidandir. Yopik maydonchalarda
musobaqa o’tkazish Toshkent va keyinchalik ayrim viloyat shaharlarida tadbiq
qilina boshlandi.
1954 yil 1 yanvarga kelib, voleybol bilan shugullanuvchilar soni 64942
kishiga ko’paydi. Lekin respublikada, viloyat, tuman va qishloqlarda voleybolning
mahorat darajasi juda past bo’lib, yuqori malakali voleybolchilar sanoqli edi.
1955 yilning sentyabr oyida Toshkentda ilk bor O’zbekiston Davlat jismoniy
tarbiya instituti tashkil qilinib, uning tarkibida sport o’yinlari kafedrasi faoliyat
ko’rsata boshladi. 1955 yildan boshlab respublikamiz voleybolchilari I Sobiq
ittifoq xalklari Spartakiadasiga tayyorgarlik mashg’ulotlari va musobaqalarini
rejalashtirdilar.Chunonchi, 1955 yil yakunida Jismoniy tarbiya va Sport Qo’mitasi
taklifiga binoan Toshkentga Olma-otaning erkaklar va ayollar jamoalari tashrif
12

buyurishdi. Birinchi o’yinda o’zbek ayollar jamoasi 3:0 hisobida g’alaba qozongan
bo’lsa, erkaklar jamoasi 2:3 hisobida mag’lubiyatga uchrashdi. Ikkinchi o’yinda,
ham ayollar (3:0), ham erkaklar (3:2) jamoalari g’alaba nashidasini surishdi.
1956 yili (iyul - avgust) Moskvaning Lujniki sport majmuasida I sobiq
ittifoq xalklari Spartakiadasi ochildi. Spartakiadaning voleybol musobaqalarida
respublikamiz erkaklar jamoasi 14 va ayollar jamoasi 13 o’rinlar bilan
kifoyalandilar.
O’zbek voleybolchilari mazkur Spartakiadada yaxshi natijalarga erisha
olmaganlaridan so’ng 1957 yildan boshlab Ittifoqdosh respublikalar voleybol
jamoalari bilan qator o’rtoqlik uchrashuvlari uyushtirildi. Jumladan, o’zbek
voleybolchilari Boku, Tbilisi va Erevan jamoalari bilan kuch sinashib barcha
o’yinlarda mag’lubiyatga uchrashdi.
1958 yilda respublikamizda maktablararo musobakalar avj oldi. Ayniqsa, bu
davrda Oliy o’quv yurtlari jamoalari o’rtasidagi musobaqalar qizg’in tus ola
boshladi. Moskvada voleybol bilan muntazam shug‘ullanishiga sa’nat va teater
vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama” jamiyati sportining
boshqa turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ‘ib qila boshladi. Xuddi shu
yillarda voleybol о‘zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo bо‘ldi. 1925
yildan esa Ukrainada ham rivojlandi. Voleybol hamma yerda tarqala boshladi. Shu
bilan bog‘liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni ishlab chiqish zaruriyati
tо‘g‘ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol
bо‘yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni tuzib tasdiqladi. Tо‘rning
balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun 2 metr 40sm qilib
belgilandi. Ayollar jamoalarida о‘yin 15x7,5 о‘lchami maydochada о‘tkaziladigan
bо‘ldi.
1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda
о‘tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil
etildi.
Voleybol bо‘yicha sobiq SSJI birinchiligi ilk bor Dnepropetrovsk shaxrid
1983 yilning 4-6 aprelida bо‘lib о‘tdi. Musobaqada ayollar jamoasi (Moskva,
13

Dnepropetrovsk, Xarqkov, Boku Minsk) va 5ta erkaklar jamoasi ishtirok etdi.
Aylanma tarkibda о‘zkazilgan о‘yinlar kо‘p sonli tomoshabinlarni о‘zlariga jalb
qildi. Qiziqarli birinchilik Moskvalik aralash jamoalarning kо‘rgazmali о‘yinlari
о‘zkazildi. Har bir jamoa tarkibida 3 ta ayol va 3 ta erkak bor edi.
Voleybol bо‘ycha sobiq SSJI ikkinchi birinchiligi 1934 yilda Moskvada
о‘tkazildi. Unda tarkibda 9 kishilik ayollar va erkaklar jamoalari qatnashdilar. Endi
Leningrad, Sverdlovek, Gorkiy Rostov, Toshkent jamoalari paydo bо‘ldi. Shu
yilning oxiridayoq Moskva terma jamoasi uzoq sharq safariga chiqib Vladivostok,
Chita, Ulan-Ude, Novosibirsk va Tyumenda kо‘rgazmali uchrashuvlar о‘tkazdilar.
Bu esa shubxasiz voleybolni uzoq sharqdagi keng tarqalishiga sharoit yaratdi.
Terma jamoaning barcha bellashuvlari jamoali о‘yining ustunligi shiori ostida utdi.
Terma jamoaning birinchilikda g‘olib bо‘lishi aynan shu о‘yini bilan dong‘i ketgan
Moskva jamoalari edi.Yoshlar orasida voleybolning ommalashishiga qattiq turki
bо‘lgan xodisa 1995 yilning avgustida о‘tkazilgan maktab о‘quvchilarning
mamlakat birinchiligi hisoblanadi. 12 ta shaxar va viloyat jamoalari ishtirok etgan
bu musobaqaning birinchi bosiqchi chiqib ketish tartibida, yakunlovchi finil
о‘yinlar esa aylanma tartibda о‘tkazildi. Har bir shaxar jamoasi uchun 3 komanda:
katta va kichik yoshdagi yigitlar hamda katta yoshdagi qizlar qatnashdi.
1935 yil о‘yinchilarning halqaro uchrashuvlarda birinchi bor kuch sinashib
kо‘rganligi tarixda о‘chmas iz qolirdi. Toshkentda va Moskvada
voleybolchilarimizning Afg‘oniston jamoasi bilan 2 ta uchrashuv bо‘lib о‘tdi.
О‘yin afg‘on qoidalari asosida о‘tkazilganligiga qaramay 9 о‘yinchi bor edi.
О‘yin 22 ochkogacha davom edi, о‘yinchilar maydonda joy almashmadilar
mamlakat voleybolchilari asosgiga g‘oliblikga erishdilar.
1936 yilning eng ommaviy о‘yinlaridan biri sobiq VSSPS kubogi uchun
100dan ortiq jamoalar bilan musobaqalar о‘tkazildi. Kubogni Msokvaning ayollar
va erkaklar jamoasi “Medik” qо‘lga kiritdi. Voleybolning texnik va taktikasini
emas, musobaqa qoidalari ham о‘zgarishdi davom etardi, ya’ni 1935 yilda erkaklar
uchun 2m45 sm.ga kо‘tarildi 1937 yildan esa ayollar uchun 2m 29 sm. bо‘lib
qoldi. Maydonchada hujum chizig‘i belgilandi va old orqa chiziq о‘yinchilari
14

deganda tushuncha paydo bо‘ldi, bu esa alohida о‘yin ixlosmandlarining
harakatlarini chegaralab qо‘ydi. Shu yildayoq о‘yinga tо‘p kiritish joyi
maydochaning orqa о‘ng qismidan 3m qilib belgilandi. Sababidan qat’i nazar
о‘yinchilarni almashtirishga ruxsat berildi. (ilgari almashtirishga faqat baxtsiz
hodisalardan keyin yо‘l berilar edi).
1938 yilda musobaqalarni о‘tkazish qoidalarida ham jiddiy о‘zgarishlar
sodir bо‘ldi. Bu yilning mamlakat birinchiliklari yozgi maydonlarda sport
jamiyatlari orasida о‘tkazildi. Dastlabki о‘yinlari mamlakatning turli shaxarlarida
о‘tdi. Yakuniy о‘yin esa Moskva bо‘ldi.
Birinchilik kо‘pgina yangi jamoalarning о‘ziga jalb etdi va hamma
voleybolchilarning ishiga jonlanish aolib kiradi. Mamlakatning keyingi birinchiligi
(1939-1940) xuddi shu tartibda о‘tkazildi.
О‘zbekistonning “Dinamo” (Toshkent) jamoasi bilan birga о‘ynab
uchrashuvni 0:3 hisobida boy berishgan bо‘lsa, Indoniziya ayollari jamoasi
Toshkentning “Spartak” jamoasi qizlariga 2:3 hisobiga boy berishdi.
1970-72 yillarga kelib о‘zbek voleybolchilari Bangladesh, Hindiston va
boshqa xorijiy davlatlarda halqaro о‘rtoqli о‘chrashuvlarini о‘tkazib yuksak
mahoratga erishdi. 1970 yilda to 1991 yilgacha о‘zbek voleybolchilar talaygina
halqaro rasmiy va о‘rtoqlik uchrashuvlar о‘tkazib kelishdi. 1994 yilda Taylandda
о‘tkazilgan “Prinsessa Kubogi” musobaqalarida ishtirok etishdi. E’tiborga loyiq
joyi shundaki, Istiqloldan sо‘ng о‘zbek voleybolining taraqqiyoti respublikamizda
yangicha yо‘nalishda davom etishi kо‘zga tashlanayotir. Jumladan 1992 yildan
boshlab muntazam ztkaziladigan О‘zbekiston milliy chempionati va viloyatlararo
respublika spartakiadasi voleybolning yanada ommaviylashishida va ravnaq
topishiga yaxshi ta’sir kо‘rsatdi.Shuni ta’kidlash о‘rinliki, sо‘ngi yillarda
respublika miqyosida о‘tkazilayotgan musobaqalarda kasbkorlik (professionallik)
asosida ishtirok etuvchi jamoalar doirasi kengayib bormoqda. Bular qatoriga
“Kinap” (Samarqand sh.), “Viktoriya” (Navoiy sh.), MXSK (Chirchiq), “SKIF”
(Toshkent sh.), О‘zDJTI va xokozo jamoalar kiradi. Mazkur voleybol
jamoalarining a’zolari bо‘lishi о‘yinchilar, sport ustalari A.Sovich, SH.Muslimov,
15

S.Jurayev, I.Tambiyev, Qosimovlar barcha musobaqlarda о‘zlarining yuqori
saviyadagi mahoratlarini namoyish etmoqdalar. Ayollar jamoalaridan
YE.Lebedyanskaya, P.Kabardina, S.Ashurova, N.Xodjayev va boshqalar
О‘zbekiston sport ustasi degan nomga sazovor bо‘lishdi.
Bu borada trener-mutaxassis va tashkilotchilarni xizmati hurmatga
sazovordir. Jumladan, A.Kim ( Samarqand), T.Abramova (Toshkent), M.Yodgorov
(Navoiy), A.Asqarov (Qо‘qon) va boshqalarni aloxida ta’kidlab о‘tish о‘rinli.
О‘zbekiston voleybolini yangicha yо‘nalishda taraqqiy ettirishda uni
viloyatlarida “harakatga” keltirish, xorijiy davlatlar voleybol jamoalari bilan alova
bog‘lashda, ular bilan rasmiy musobaqalarni tashkil qilishda О‘zbekiston voleybol
Federatsiiyasining prezidenti “О‘zavtotrans” korporatsiyasining raisi, professor
L.Axmedov, hamda federatsiyaning barcha a’zolari ibratli faoliyat
kо‘rsatmoqdalar. Respublikamizning barcha о‘quv yurtlarida voleybol eng
ommaviy sport turidan biri bо‘lib hisoblanadi.
Zamonaviy voleybolda samarali о‘yin kо‘rsatish va yuqori natijalarga
erishish faqat о‘ta shakllangan jismoniy tayyorgarlik evaziga amalga oshiriladi.
Voleybolchilarning о‘yin samarasini ta’minlovchi maxsus jismoniy sifatlar
tayyorgarlik davrida barcha bosqichlarda ikki omil bilan belgilanadi: tezkor-
kuchlilik tayyorgarligi va tayyorgarlikning aralash omili.
Jismoniy tayyorgarlikning asosiy maqsadi sportchini har tomonlama
rivojlantirish, uning funksional imkoniyatlarini oshirish va salomatligini
mustahkamlashdir. Voleybol jismoniy tayyorgarligining aniq bо‘limlari qо‘yidagi
vazifalarni yechishga qaratilgan. Organizm funksional tayyorgarlik darajasining
safarbarlik darajasini oshirish. О‘yin faoliyati effektivligini ta’minlab beradigan
jismoniy fazilatlar kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik bilan
bevosita bog‘langan jismoniy qobliyatlar sakrovchanlik, sport tezkorligi va
irg‘ituvchanlik harakatining quvvati, о‘yin chaqqonligi, о‘yin chidamliligi va
atletik tayyorgarlik darajasini oshirish.
Umuman olganda jismoniy tayyorgarlik jarayoni sportchining organizmida
voleybol о‘yinga xos bо‘lgan katta jismoniy yuklamalar ta’sirida kо‘nikish homsil
16

qilibborish kerak. Unda funksional va atletik tayyorgarlikning asosiy vositalari
jismoniy mashqlar hisoblanadi. Ular о‘zining asosiy yо‘nalishiga kо‘ra qо‘yidagi
guruxlarga bо‘linadi:
A) Organizm ichki sistemalarining funksional imkoniyatlarini oshirishga
qaratilgan mashqlar.
B) Kuch, tezkorlik chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi jismoniy
fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar.Voleybolda jismoniy tayyorgarlik
xarakateri kompleksi bо‘lganligi uchun ham mashg‘ulotlar jarayonida turli
metodlar va tashkiliy-metodik formalardan ya’ni:
1. 2. Voleybol о ‘yini qoidalari tasnifi va tarkibi
Voleybol sport о‘yinlari turlariga mansub bо‘lib о‘z mohiyati va mazmuni
xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Voleybol о‘yini nisbatan kichik bо‘lgan ya’ni
о‘rtasidan teng ikkiga bо‘lingan 18 x 9 metrli tо‘g‘ri burchakli tо‘rtburchak
shaklidagi maydonchada amalga oshiriladi.
Uzatish texnikasi. Tо‘p uzatish voleybolda asosiy о‘yin malakalaridan biri
bо‘lib shu о‘yin bilan bog‘liq bо‘lgan barcha texnik taktik faoliyatni amalga
oshirishga imkon yaratuvchi yagona vositadir. Uzatish hujum texnikasiga mansub
bо‘lib uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan tо‘g‘ridan tо‘g‘ri ijro etish ochko
olish imkonini berish mumkin. Uzatish bir necha turlardan iborat bо‘ladi. Tayanch
holatda ikki qо‘llab yuqoridan uzatish ikki qо‘llab pastdan uzatish, bir qо‘l bilan
yuqoridan va pastdan uzatish, sakragan holatda ikki qо‘l yoki bir qо‘l bilan
yuqoridan uzatish.
Uzatish vertikal gorizontal yoki diagonal ravishda baland past uzoq yoki
yaqin yо‘nalishlarda ijro etilishi mumkin.
Himoya texnikasi, tо‘pni qabul qilish texnikasi.
Tо‘pni qabul qilish texnikasi bu о‘yinchining о‘z maydonchasida tо‘pni
qoidaga binoan yerga tushishiga qarshi qо‘llaydigan harakat malakasidir. Tо‘pni
qabul qilish turli usullarda va о‘ziga xos texnik tartibda ijro etiladi. Pastdan ikki
qо‘l bilan qabul qilish zamonaviy voleybolda asosiy himoya vositalaridan biri
bо‘lib dastlab tez va aniq tо‘pni yо‘nalishiga qarshi chiqish tana og‘irlik markazini
17

pastroq tushirib ikki qо‘lni tо‘g‘ri yozilgan holatda bir-biriga qulf tarzida amalga
oshiriladi.
Pastdan ikki qо‘l bilan tо‘pni qabul qilish texnikasi ya’ni mazkur malakani
ijro etishda tana og‘irlik markazini baland pasligi, oyoqlarning tizza qismini
bukilishi burchagini katta kichikligi gavdani biroz oldinga egilishi yoki vertikal
ravishda bо‘lishi yiqilib qabul qilishlar о‘yin vaziyatiga о‘yinga kiritilgan tо‘pni
yoki hujum zarbasining kuch tezligiga va boshqa sharoitlarga bog‘liq bо‘ladi.
Tо‘siq qо‘yish texnikasi tо‘siq qо‘yish bu raqib о‘yinchisi tomonidan
uzatilgan yoki zarba berilgan tо‘p yо‘nablishini tо‘sish unga qarama-qarshi “Jonli
devor” tashkil qilishdir.
Tо‘siq qо‘yuvchi о‘yinchi dastlab oyoqlarini yelka kengligida joylashtiradi.
Oyoqlar tizza qismidan ozgina bukilgan bо‘ladi, qо‘llar yelka qismidan bukilgan
bо‘lib panjalar yoyilgan shaklda bо‘ladi. Tо‘pni yо‘nalish joyiga qarab
harakatlantirgandan sо‘ng oyoqlar tizza qismidan birozgina bukilib shiddat bilan
yoziladi va qо‘llarning faol harakati bilan sakrab tо‘p kengligida tо‘siq qо‘yiladi.
Holatlar . Voleybol о‘yinida о‘yinchilar tо‘p bilan qisqa vaqt ichida harakat
qilishlari lozim. Shu sababli u yoki bu о‘yin sharoitida о‘yinchi tо‘p bilan о‘ynashi
uchun yuqori tayyorgarlik kо‘rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat usullarini
bajarish uchun turlicha holatlarni egallashi kerak.
Hujum zarbasini berish va tо‘siq qо‘yishda – baland (1 a-rasm), о‘yinga
kiritilgan tо‘pni qabul qilishda – о‘rta (1 b-rasm), hujum zarbasini yoki tо‘siqdan
pastlab qaytgan tо‘pni qabul qilishda – past (1 v-rasm) holatlar egallanadi. Bunda
UOM (umumiy og‘irlik markazi)ning holati navbatdagi harakatning xususiyatiga
bog‘liq bо‘ladi. Shuni ham ta’kidlash о‘rinliki, о‘yinchining bо‘yi va uning
koordinatsion qobiliyati UOMga sezilarli ta’sir kо‘rsatadi. Shuning uchun ham
samarali turish holati shunday bо‘lishi kerakki bunda UOM tezda tayanch
chegarasidan chiqarilib, zarur harakatlanish va faoliyat kо‘rsatish imkoniyatini bera
olsin.
Turish holatlari navbatdagi harakatlarning qо‘llani-lish xususiyatiga qarab statik
(о‘yinchining harakatsiz) yoki dinamik (asosiy tayanchni bir oyoqdan ikkinchisiga
18

о‘tkazish bilan tо‘pni qabul qilish, hujum zarbasini berish yoki tо‘siq qо‘yishni
kutishda) holatlarda bо‘ladi. Bu turish holatlarida qо‘llar bel barobarida, barmoqlar
kaftlarga qaragan, gavda esa bir oz oldinga egilgan bо‘ladi. Gavda erkin holatda
bо‘lishi kerak.
Harakatlanish . О‘yinchi ma’lum bir texnik usulni bajarish uchun maydon
bо‘ylab harakatlanadi. Bunda usul va о‘yinning vaziyatiga bog‘liq holda, qadam
tashlab (oldinga, orqaga, yon tomonga), sapchib, sakrab, yugurib, yiqilib turli
harakatlarni amalga oshiradi. Qadam tashlash va yugurish bilan qilinadigan harakatlar
birmuncha yumshoq (UOM tebranishining sustligi sababli) bо‘ladi. Yon tomonga
qadamlashdan kо‘p hollarda katta bо‘lmagan masofani bosib о‘tish bilan tо‘siq
qо‘yganda, hujum zarbasini qabul qilganda yoki tо‘siqdan о‘z yо‘nalishini о‘zgartirib
qaytgan tо‘pni qabul qilishda foydalaniladi. Harakat doimo kerakli harakat
yо‘nalishiga yaqin bо‘lgan oyoqdan boshlanadi. Sapchib, sakrab, yugurish bilan
bо‘ladigan harakatlardan tez javob harakatlarini amalga oshirishda qо‘llaniladi.
Kо‘rib chiqilgan harakatlardan kо‘p hollarda umumiy birlikda ham foydalaniladi.
Dastlabki holatlar . Dastlabki holatlar u yoki bu texnik usullarni bajarishga
tayyorgarlik fazasini belgilaydi. Dastlabki holatlarni egallashning bajarilishi
kutilayotgan harakatni bajarish uchun qulay sharoitni va harakatlanishni ta’minlashi
darkor. Texnik usulning bajarilishidan qat’i nazar, dastlabki holatlar birmuncha
statikligi bilan farqlanadi: tо‘pni uzatishdan oldinpastdan, tо‘pni qabul qilishda, tо‘siq
qо‘yishda va hujum zarbasini berishda. О‘yinchi dastlabki holatni soniyaning bir
qancha bо‘laklariga teng muddatgagina egallaydi.
Tо‘p uzatish – bu texnik usul orqali hujumni tashkil qilish va amalga oshirish
uchun qulay sharoit yuzaga keltiriladi. Tо‘pni: tayanch holatdan ikki qо‘llab, sakrab
ikki qо‘llab, sakrab bir qо‘llab, orqaga yiqilib turib ikki qо‘llab uzatish mumkin.
Oxirgi usuldan voleybolda kamdan-kam, keskin holat yuzaga kelganda foydalaniladi.
Yо‘nalishi bо‘yicha tо‘p uzatishlar (tо‘p uzatuvchiga nisbatan) quyidagicha
bо‘ladi: oldinga, о‘z ustiga, orqaga.
Uzunligi bо‘yicha: uzun – zonalar osha; qisqa – zonadan zonaga; qisqartirilgan –
zona doirasida.
19

Balandligi bо‘yicha: baland – 2 m dan yuqori, о‘rtacha – 2 m gacha, past – 1 m
gacha. Yuqoridagi kо‘rsatkichlarga bog‘liq holda tо‘pga sekin, tez va katta tezlanish
beriladi. Tо‘pni tо‘rga yaqin – 0,5 m gacha va uzoq – 0,5 m dan ortiq masofada berish
mumkin.
Tо‘pni uzatish texnikasi dastlabki holat, qо‘lning tо‘pga qarama-qarshi harakati,
amortizatsiya va tо‘pni yо‘naltirishdan iborat bо‘ladi. Dastlabki holatdan tо‘p tomon
harakatlangan-dan sо‘ng voleybolchi vertikal holatda, oyoqlarining bukilish darajasi
tо‘p yо‘nalishining balandligiga va uchish tezligiga bog‘liq holda, oyoq kaftlari
parallel yoki bir oyoq (asosiy qо‘lga nisbatan qarama-qarshi) bir oz oldinda bо‘ladi.
Qо‘llar oldinga chiqariladi, barmoqlar oval shaklini hosil qilgan bо‘ladi.
Qо‘llar tо‘p bilan yuz tepasida tо‘qnashadi. Bunda bosh barmoq asosiy
nagruzkani qabul qiladi, kо‘rsatkich barmoqlar esa zarba berishda asosiy bо‘ladi.
О‘rta barmoq kamroq ravishda, nomsiz va jimjiloq asosan tо‘pni yon tomondan
ushlab turishga xizmat qiladi. Tо‘pga yо‘nalish berishda qо‘l, oyoq va gavda
mushaklarini kuchlanishi о‘zaro birgalikdagi yaxlitlik bilan izohlanadi. Bunda
gavdaning UOM birmuncha yuqoriga-oldinga kо‘chadi va gavda massasining
og‘irligi ikki oyoqning uchiga tushadi. Qо‘llar tо‘pni uzatish oxirida tо‘liq
tо‘g‘irlangan holatda bо‘ladi.
Murakkab hujum kombinatsiyalarini tashkil qilishda, tо‘p baland berilganda
yoki tо‘pning uchish vaqtini kamaytirish maqsadida sakrab tо‘p uzatish usulidan
foydalaniladi. Bu holatda qо‘llar bosh ustidan birmuncha baland kо‘tariladi va
qо‘llarning faol ishlashi hisobiga sakrashning yuqori nuqtasidan tо‘p uzatiladi. Huddi
shu holatda qisqa tо‘p uzatishda asosiy harakat qо‘l barmoqlarining faol ishlashi
hisobiga amalga oshiriladi.
Tо‘pni orqa tomonga (mо‘ljalga orqa tomon bilan turganda) uzatishda о‘yinchi
tо‘pning tagiga kirib boradi. Bunda qо‘lning orqa kaft qismi bosh orqasigacha
kо‘tariladi. Tо‘p uzatish qо‘llarni tirsak qismida bukib-yozish hisobiga bajariladi,
gavda orqaga-yuqoriga harakatlanadi, bunda harakat umurtqa pog‘onasi kо‘krak va
bel qismlarining bukilishi hisobiga bо‘ladi (5-rasm). Sakrab orqaga tо‘p uzatish huddi
tayanch holatda orqaga tо‘p uzatish kabi bajariladi. Tо‘p uzatishning eng murakkab
20

usuli bu sakrab bir qо‘l bilan tо‘p uzatishdir. Bu usul tо‘p tо‘r ustiga kelib qolgandagi
murakkab sharoitda bajariladi. Bu holda qо‘l tirsaklarida bukilib, oldinga chiqariladi
(6-rasm). Kaftlar oldinga qaratiladi, barmoqlar bukilib, tarang holga keltiriladi. Tо‘p
uzatish tirsak bо‘g‘inining bukib-yozilishi hisobiga bajariladi.
Yuqoridan yon tomon bilan tо‘p kiritish. Yuqoridan yon tomon bilan tо‘p
kiritish usulida о‘yinchi tо‘rga nisbatan yon tomon bilan oyoqlarini tizzadan bukkan
holda turadi. Tо‘p 1 m gacha balandlikda yelka ustiga tashlanadi. О‘ng qо‘l bilan
zarba berilganda, u pastdan orqaga harakatlanadi, bunda yelka pastga tushirilib,
gavdaning og‘irligi о‘ng oyoqqa о‘tkaziladi. Zarba zarba beruvchi qо‘l orqadan-
yuqoriga yoy bо‘yicha harakatlantirilib, zarba amalga oshiriladi. Gavda chapga
buriladi va og‘irlik kuchi chap oyoqqa kо‘chiriladi.
Bu harakat zarbaning kuchini oshirishga xizmat qiladi.
Sakrab tо‘p kiritish . Hozirda sakrab tо‘p kiritish usuli keng qо‘llanilmoqda. Bu
usulning asosi orqa (himoya) zonadan hujum zarbasini berishga о‘xshashligi sababli
uning mohiyati quyiroqda yoritiladi.
Hujum zarbalari.
Hujum zarbasi – jamoaning hujum harakatini yakunlovchi samarali usul
hisoblanadi. Bu harakatlar tо‘rning yuqori qirg‘og‘idan balandda amalga oshiriladi.
Chunki undan pastroqda amalga oshirilgan hujum harakatlarining samarasi ham juda
pastdir.Hujum zarbalari yо‘nalishiga kо‘ra quyidagicha farqlanadi: tо‘g‘ri yо‘nalish
bо‘yicha (bunda zarba berilgan tо‘p yо‘nalishi hujumchining yugurib kelish
yо‘nalishiga mos tushadi) va yо‘nalishni о‘zgartirib (bunda zarba berilgan tо‘p
yо‘nalishi hujumning yugurib kelish yо‘nalishiga mos tushmaydi).
Jismoniy tayyorgarlik – tayyorgarlik turlarining biri bо‘lib, voleybolchining
organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirishga
hamda о‘yin faoliyatini samarali amalga oshirishni ta’minovchi mustahkam poydevor
yaratishga qaratilgandir.Zamonaviy voleybol shugullanuvchilardan nixoyatda katta
kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi
sport о‘yinlari turiga mansubdir. О‘yinning mohiyati о‘yinchi harakatining turli
yо‘nalish va о‘zgaruvchan vaziyatda о‘ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida о‘yin
21

davomida kо‘pdan - kо‘p tо‘siq qо‘yish, zarba berish va tо‘p kiritishdagi sakrashlari,
yiqilishlari, yugurish, tо‘xtash, burilish,egilish va boshqa xarakatlarni yuqori tezlikda
ijro etishi katta jismoniy kuch, о‘ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik, va ruhiy
uyg‘unlikni talab qiladi. Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug‘ullanuvchi
organizmining funksional jihatdan mukammal shakllangan bо‘lishini taqozo etadi.
Bugungi voleybolchi bо‘yi jihatdan 185-195 sm xarakatchan, tezkor,
sakrovchan, ziyrak, zukko, tez fikrlovchi, о‘tkir zexnli, maydonda rо‘y beradigan
vaziyatni tez fahmlab «foydali» javob qaytara oladigan kо‘rsatkichga ega bо‘lishi
kerak. Sportchilarning yoshiga tayyorgarligiga malakasiga hamda sport trenirovkasi
davriga va vazifalariga qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmuni xajmi va shiddati
turlicha bо‘ladi.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari qо‘yidagilardan iborat:
1.Sog‘likni mustahkamlash
2. Hayotiy zarur xarakat malakalarini takomillashtirish (yurish, chopish, sakrash va
x.k)
3. Harakat sifatlarini rivojlantirish
4. Harakat malakalari xajmini oshirish va ularning ijro etish doirasini kengaytirish.
5. Organizmning о‘yin davomida ishtirok etuvchi organ, bо‘lim va mushak
guruxlarining funksiyalarini shakllantirish.
6. Uyin malakalarini samarali о‘zlashtirishni ta’minlovchi maxsus sifatlarni
rivojlantirish.
Jismoniy tayyorgarlik ikki xil bо‘lib: umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlikka bо‘linadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik - sport trenirovkasini muhim vazifalaridan
biri shug‘ullanuvchilarning tо‘laqonli jismoniy taraqqiyotini va xar tomonlama
jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratilgan. UJT xayotiy zarur xarakat
malakalarini takomillashtirishga yunaltirilgan jarayondir. Maqsadi - MJT ning
poydevori bо‘lgan UJT bazasini yaratishdir.
22

Vazifalari – asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish organizmning funksional
imkoniyatlarini oshirish xarakat malakalarining xajmi va ijroiy chegarasini
kengaytirish, sog‘likni mustaxkamlash, tiklanish jarayonini faollashtirish,
organizmning tashqi va ichki salbiy ta’sirlarga bо‘lgan bardoshini oshirishdan iborat.
Umumiy jismoniy sifatlarga kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va
egiluvchanlik kiradi.
UJT - jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi о‘ziga xos
mashqlardan iborat.
UJTni amalga oshirish jarayonida xar xil sport uskunalaridan, anjomlardan,
trenajyorlardan va tabiat omillaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT mashqlari va
mashg‘ulotlarining hajmi: shiddati, yо‘nalish va tuzilishi о‘ziga xosligi bilan
farqlanadi.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik – tanlangan sport turidan yuqori natijalarga
erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga ega bо‘lgan
jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yо‘naltirilgan jarayondir.
Vazifalari :
- voleybolga xos maxsus xarakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik, kuch,
chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va x.k) rivojlantirish
- о‘yin texnikasini о‘zlashtirishda zarur bо‘lgan qobiliyatlarni rivojlantirish
- о‘yin taktikasini о‘zlashtirishda zarur bо‘lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat
munosib meyorda qо‘llaniladi.
Murakkab aks ta’sir yoki tana xarakati bilan ta’sirlarga (vaziyatga) «javob»
q aytarish. Masalan: bokschi, futbolchi, voleybolchini tezkor xarakati.
Tezkorlikning ushbu tarkibiy q ismlari biri-biri bilan uzviy bogli q b о‘ lmaydi,
ya’ni oddiy aks ta’sir xarakatini q anchalik k о‘ p mashq q ilinsa xam tana xarakati
yoki siklik xarakat deyarli rivojlanmaydi va aksincha.
Tayyorgarlikning boshlan g‘ ich bos q ichida tezkorlik sifatini tarbiyalash
qо‘ yidagi vosita – mashqlar yordamida amalga oshirilishi ma q sadga muvofi q dir:
23

xarakatli о‘ yinlar, q is q a masofalarga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid
mashqlar, gimnastika va akrobo t ika mashqlari, q oidasi soddalashtirilgan sport
о‘ yinlari, m azkur vositalarni qо‘ llashda komplesk uslubdan foydalanish samara
beradi.
Shuni ta’kidlab о‘tish kerakki, voleybolchi jismoniy tayyorgarlikda qanday
sport turi vositalaridan foylangan bо‘lsa, u о‘sha sport turi texnikasining
elementlari tula egallab olishi kerak. Chunki xarakat malakasi tо‘g‘ri tuzilgan
taqdirdagina ayrim jismoniy fazilatlar foydali bо‘lishi mumkindir. Umumiy
jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasining asosiy vazifalaridan biri
voleybolchilarining va uni tula qonli jismoniy о‘sishini ta’minlashga qaratilgan. Bu
jarayon asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish hamda hayotni zarur malakalarni
takomillashtirishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘yiyadi. Umumiy jismoniy
tayyorgarlik voleybolchining maxsus tayyorgarligini ta’minlashda poydevor
bо‘lib hisoblanadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik kuch, tezlik chidamkorlik egiluvchanlikni
tarbiyalash va uslublari hamda vositalari bilan sport turing xususiyatini e’iborga
olgan holda amalga oshirish zarur.
Sport mutaxassisligi sportchining har taraflama rivojlangan bо‘lishini istisno
qilmaydi. Aksincha organizmning umumiy funksional imkoniyatlari oshishida har
tomonlama jismoniy va ruhiy qobiliyat asosida, sportchi tanlagan sport turida
yuqori darajadagi taraqqiyotga erishishida va har taraflama rivojlanishning
bog‘liqligini ikkita asosiy sababini kо‘rsatish mumkin.
1. Bu inson organizmi rivojlanish va faoliyat jarayonida barcha organlarning bir-
biri bilan bog‘liqligi sportchining har bir turi о‘ziga xos alohida о‘zaro
munosabatlar talab qilishga qaramasdan jismoniy fazilatlar rivojlanishida har doim
umumiy qonuniylik aks etadi. Har qanday fazilatning miyoriy rivojlanishi
organizmning funksional umumiy imkoniyatlarini oshirish bilangina amalga
oshadi. Tayyorgarlikning boshlan g‘ ich bos q ichida tezkorlik sifatini tarbiyalash
qо‘ yidagi vosita – mashqlar yordamida amalga oshirilishi ma q sadga muvofi q dir:
xarakatli о‘ yinlar, q is q a masofalarga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid
24

mashqlar, gimnastika va akrobo t ika mashqlari, q oidasi soddalashtirilgan sport
о‘ yinlari, m azkur vositalarni qо‘ llashda komplesk uslubdan foydalanish samara
beradi.
2. Har-xil harakatlantiruvchi kо‘nikmalar va qobiliyatning о‘zaro ta’siri.
Sportchining о‘zlashtirgan harakatlantiruvchi mahorati va qobiliyati qanchalik
keng bо‘lsa yangi harakatlantiruvchi faoliyat va oldingi о‘rganganlarni amalga
oshirishda zamin yaratadi. Kishining ongiga bog‘lanmagan holda mavjud
bо‘lmagan qonuniylik sportda kamolotga erishish shuni talab qiladi, mashg‘ulot
chuqur maxsus jarayon bо‘lib, sportchining har tomonlama rivojlanishiga olib
kelishi kerak. Sportchining umumiy tayyorgarlik va maxsus tayyorgarlik birligi
shuni kо‘rsatadiki, sportda muvaffaqiyat va yutuqlarga ziyon yetkazmasdan
erishish uchun ulardan birini mashg‘ulotdan ajralib bо‘lmaydi. Sportda bu
kо‘zlangan maqsad tarbiyaviy vositadir.
1.3. Voleybolchilarning taktikasi va texnikasini rivojlantirish
О‘ yinchi xarakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda xarakatlarni
koordinatsiya q iluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib b о‘ lishi
lozim. Voleybolchining tezkorligi ani q reaksiya tezligida, jadal siltanishda h amda
t о‘ p bilan, t о‘ psiz texnik usullarni bajarish tezligida ani q ifodalaydi. Tezkorlikni
rivojlantirish uchun yugurishda q ayta tezlanish, velosepedda uchish va shunga
о‘ xshash h ar xil maksimal darajaga yetkazadigan q ilib tezlikni sekin-asta, tekis
oshirib borib, xarakat amplitudasini kattalashtirish lozim. Tezkorlikni
rivojlantirishga yordam beradigan yana k о‘ pgina mashqlarni keltirish mumkin:
- yonboshlab, orka bilan jadal yugurishni bajarish:
- tizzani yuqoriro q k о‘ tarib va q adamlarni maksimal chastotada qо‘ yib
yugurish:
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab xarakat q ilish;
- maksimal chastotada aylantiriladigan kalta va uzun ar g‘ amchi bilan
sakrash, aylanib turgan ar g‘ amchi tagidan yoki ustidan yugurib о‘ tish;
25

- о‘ rta masofaga yugurayotganda tempni t о‘ sa t dan о‘ zgartirish;
- dastlabki yugurib borishdan s о‘ ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka
erishish;
Siltanish va tez yurishlar xar xil estafetalarda musoba q a uslubi bilan
о‘ tkazilgani ma’ q ul. Bir mashg ‘ ulotga mul ja langan tezkorlikni riv o jlantirishga
q aratilgan trenirovka ishining h ajmi uchun kat t a b о‘ lmasligi kerak.
Kuch – bu tashqi q arshilikni yengish yoki «ushlab» turish ma’nosini
anglatadi. Kuch ikki turga b о‘ linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch –
bu о‘z garuvchan kuch. Statik kuch – bu bir xil vaziyatda ijro etiladigan kuch.
Statik kuch 3 ga b о‘ linadi :
- «yengib» olinadigan statik kuch: Masalan: yerda yotgan o g‘ ir toshni
k о‘ ta r ib olib ushlab turish
- bir xil vaziyatda «sa q lab» turiladigan statik kuch. Masalan: shu toshni bir
xil h olatda u shl ab turish.
- q arshilikni «yenga olmaydigan» statik kuch. Masalan: shu tosh о‘ ta o g‘ ir
b о‘l gani sababli uni k о‘ tarish imkoniyati y о‘q . Lekin mushaklar taranglashadi va
statik ish bajarib turadi.
Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar orti q cha z о‘ ri q ish bilan bo g‘ li q b о‘ lmasligi
kerak, kuchlanish h ollaridan umuman voz kechish ma q sadga muvofi q . Bunday
moxiyatga ega b о‘ lgan mashqlarni uncha o g‘ ir b о‘ lmagan anjomlar bilan kat t a
tezlikda bajargan ma’ q ul.
Q iz bolalar guru h ida bunday mashqlarni qо‘ llash alo h ida nazorat va
e h tiyotkorlik bilan amalga oshirilishi lozim.
Tayyorgarlikning mazkur bos q ichida chaqq onlikni rivojlantirish о‘ yin
malakalarining texnikasini о‘ zlashtirishda alo h ida a h amiyat kasb etadi.
Bu sifatni tarbiyalash – turli t о‘ plar bilan mashq q ilish, gimnastika,
akrobatika, sport о‘ yinlariga oid mashqlar yordamida amalga oshiriladi.
Bunday mashqlarni asta - sekin murakkablashtirib borish zarur.
Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyotida sportchining eng mu h im
jismoniy fazilatlaridan biri b о‘ lib h isoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada
26

о‘ yinchining maydonda xarakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi
darajasini belgilaydi.
Kuch о‘ z xarakteriga k о‘ ra: nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid»
b о‘ lishi mumkin.
Absolyut kuch – mushak (yoki mushaklar guruxi) о‘ z o g‘ irligidan q at’iy
nazar q iskargan va q tda maksimal kuchning rivojlanishi.
Nisbiy kuch – о‘ yinchi tanasi o g‘ irligining bir kilogrammiga tu g‘ ri
keladigan mi q dor.
Portlovchi kuch – sport mashqi yoki о‘ yin h arakati sharoitida
reglamentlashtirilgan minimal va q t ichida ka t ta kuchlanishga erishishi q obiliyatini
bildiradi. Bu kuchni voleybolchilar sakrashda, t о‘ p kiritishda, zarbli urishda, tusi q
qо‘ yishda ani q amalga oshiradilar. Shuningdek , «portlovchi» kuchning darajasi
mushakning reaktiv q obiliyatiga bo g‘ li q b о‘ ladi. Ishlayotgan mushaklar zarba
bilan mexanik ch о‘ zilgandan keyinrok muskul q is q arish samarasi yordamida katta
xarakat kuchlanish xosil b о‘ ladi. K о‘ zgalgan mushaklarning elastik о‘ zgarishni
cha q iradigan dastlabki ch о‘ zilish ularda kinematik energiyani о‘ ziga olishi tufayli
b о‘ ladigan ayrim kuchlanish potensialining jam g‘ arilishini ta’minlab beradi.
Sport mashg ‘ ulotlarida muskullar о‘ z uzunligini о‘ zgartirmasdan (statik,
izometrik rejim) va о‘ z uzunligini q is q artirgan h olatda kuch k о‘ rsatadi.
Mushaklar ch о‘ zilganda ustun keladigan va t о‘ si q siz rejimlar birgalashib
«dinamik rejim» tushunchasini h osil kiladi. Kuchni tarbiyalash jarayonida kuch
q obiliyatlarning barcha turlarini rivojlantirish kerak.
Kuchni o g‘ irliklardan foydalanish xarakteri b о‘ yicha rivojlantirishga
q aratilgan mashqlarni ikki guru h ga b о‘ lish mumkin: tashqi o g‘ irlanish yoki
q arshilanish va о‘ z o g‘ irligi yoki badanning q isman o g‘ irligi or q ali bajariladigan
mashqlar. Mashqlarning birinchi guruxi voleybolchining muskullarini
rivojlantirishga ka t ta imkoniyat yaratadi. O g‘ irlanishlar va q arshiliklardan
(gantellar, yadrolar, t о‘ ldirma t о‘ plar, o g‘ ir toshlar, shtanga, ra q ibning o g‘ irligini
va q arshiligini yengish, espanderlar va xokozo) keng k о‘ lamda fo y dalanish va
ularning turli tumanligi trenirovka nagruzkasining xajmini va intensivligini
27

belgilab berishga sharoit yaratadi. Bunday kerakli mashqlar muskullar guru h ining
rivojlanishiga q aratilgan b о‘ lib u sportchini tezda katta kuchlanishlardan t о‘ li q
b о‘ shatish q obiliyatiga о‘ rgatishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda sherigi
tomonidan k о‘ rsatiladigan xar xil q arshiliklar or q ali bajariladigan mashqlar
sportchilardan katta iroda kuchini talab q iladi. Negaki ular fakat kuchdagina
musoba q alashib q olmasdan, shu kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda
h am ba h slashadilar.
Ikkinchi guru h uchun о‘ ziga xos, bu snaryad d a bajariladigan gimnastik
mashqlar. Ar q onga chi q ish, о‘ z vaznini kuch bilan k о‘ tarish, о‘ tirish –turishlar,
oyoqlar tizzalari yarim bukilgan h olatda yurish va xokozolar h isoblanadi. О‘ z
o g‘ irligiga q arshilanish or q ali bajariladigan mashqlar о‘ yinchilar uchun asta - sekin
bajarishdan tez bajarishga oddiydan murakkabga о‘ tishga imkon yaratadi. Bu
mashqlarni bajarishda muskul guru h lari ishga q anchalik kam jalb q ilingan b о‘ lsa,
badanning siljish y о‘ li q anchalik q is q a b о‘ lsa va badanning kamrok q ismi o g‘ irlik
b о‘ lib q arshilansa, ularni shunchalik k о‘ prok takrorlash lozim.
Oyok va tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish b i lan bos q ichma-
bos q ich oshib beruvchi rejimda bajariladigan mashqlar samarali mashqlar
h isoblanadi. Ana shunday mashqlardan biri – yelkaga qо‘ yilgan shtanga bildan
о‘ tirib turish – tipik mashqdir.
Cha qq onlik – turli murakkab xarakatlarni tez va ani q ijro etilishi demak.
Voleybolda ushbu sifat voleybolchining mayd o nda muayyan vaziyatga nisbatan
tu g‘ ri, tez va ani q xarakat q ilishi zarurligini anglatadi. Bu sifat keng mazmunli
tushuncha b о‘ lib, о‘ z ichiga tezkorlik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik kabi
sifatlarni qa mrab olgan.
Cha qq onlikni bolalik davridan boshlab rivojlantirish ma q sadga muvofi q .
Mazkur sifatni tarbiyalashda mashqlarning eng oddiysidan boshlab, sekin – asta
murakkab mashqlarga о‘ tish zarur.
Cha qq onlikni rivojlantirishda gimnastika, akrobotika, sport va milliy
о‘ yinlar juda qо‘ l keladi.
28

Egiluvchanlik – bu tana bu g‘ imlarining maksimal amplitudada bukilishi va
yozilishidir. Bu sifat aksariyat mushaklar tolalari elastikligi (chuziluvchanlikligi)
va tonusiga bogli q . Egiluvchanligini о‘ stirish, birinchi navbatda muntazam
muvofi q mashqlar bilan shu g‘ ullanishga bo g‘ lik.
Egiluvchanlik sifatini rivojlantirishga boshlan g‘ ich maktab yoshidan
boshlangani ma q sadga muvofi q . Chunki bu yoshdagi bolalarning organizmi –
suyaklari, mushak va bu g‘ inlari egiluvchan – plastik xususiyatiga ega b о‘ ladi.
Mazkur sifatni rivojlantirishda sekin sur’atda bajariladigan xar xil
y о‘ nalishlarga oid b о‘ lgan va katta doirali amplutudada ijro etiladigan mashqlar
qо‘ l keladi. Bundan tashqari egiluvchanlikka xos elementlari bulgan xarakatli
о‘ yinlar va sport о‘ yinlari yaxshi natija beradi. Gimnastika, akrobatika mashqlari
bilan sh о‘ gullanish h am ayni muddao.Zikr etilgan mashqlar munta z am uzo q va q t
va q ayta – q ayta bajarilishi lozim.
Chidamlilik deb organizmning uzo q va q t charchamasdan faoliyat k о‘ rsatish
yoki biron-bir xarakatni yuqori samarada о‘ zo q va q t ettira olish q obiliyatiga
aytiladi.
Chidamkorlik sifatini tarbiyalash trenirovka jarayonining asosiy
vazifalaridan biridir. Bu sifatning yuqori darajada rivojlanganligi sport
maxoratining samarali о‘ sishiga, о‘ zo q va q t davomida egallangan texnik va taktik
malakalarining musoba q a jarayonida faol ijro etilishiga zamin b о‘ ladi.
Chidamkorlik sh о‘ gullanuvchi sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga
malakasiga q arab tarbiyalanishi kerak b о‘ ladi. Bunda h arakatli va sport о‘ yinlari,
estafetalar, turli o g‘ irliklar bilan bajariladigan mashqlar, chopish-krossdan
foydalanish qо‘ l keladi.
Umumiy chidamkorlik о‘ zo q masofaga chopish, suzish, velosepedda uchish
kabi vositalar yordamida rivojlantirilishi mumkin.
Voleybolchilarga xos maxsus chidamkorlikni tarbiyalash о‘ zo q va q t
davomida voleybol va о‘ zga sport о‘ yinlari, h arakatli о‘ yinlar, xar xil
y о‘ nalishlarga о‘ zgaruvchan y о‘ nalishlarga q ayta- q ayta chopish, charchash
h olatida turli mashqlarni bajarish asosida amalga oshiriladi.
29

Hujumda va himoyada o’yin texnikasi
Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to’pni uzatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay
bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada
esa ko’proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Voleybolchilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni
engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar.
To’pga kelish uchun tez yugurish qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum
zarbasini berishda, to’siq qo’yishda va ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez
sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo’llaniladi.
To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va
yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga
kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka
30

kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida
bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga
otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish
vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini
orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi
va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi. To’pni
oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
Yon boshdan to’pni o’yinga kiritishda to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan farqi
shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda bel
balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng) qo’lni,
to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi.
Gavdani engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi o’ng
oyoqqa o’tkaziladi. To’pni zarbani past-old tomoniga uriladi.
Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin
yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish
vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi
kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda
bilan bajariladi.
Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To’pni yuqoriga
chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch tana og’irligini o’ng
oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo’lni siltash
tomoniga qarab egiladi. To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash
boshlanadi, shuningdek to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng
qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy bo’ylab faol harakatlantiriladi.
31

Chap qo’l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish
vaqtida uruvchi qo’l kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda
mushagini ishtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga
imkon beradi. To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni
oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan
aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi.
Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo’lishi mumkin. Ana shunga
bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q atrofida aylanishi mumkin.
To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p jamoalarni o’yinchilari to’p
oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng
foydalaniladi. To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan
to’g’ri va yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy
farqi zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.
32

To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi. Hujumda
samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish hisobiga
erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda hammadan
ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan to’pni
uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.
Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish
holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish
tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish
holati past bo’lsa, uchish traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta
bo’ladi.
O’rtacha turish holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi
tana og’irligini ikkala oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni
biroz bukkan holda turadi.
Xulosa
Mamlakatimizda har tomonlama sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash,
yoshlarning o’z iqtisodiy va intelektual salohiyatini ro’yobga chiqarishi ,
mamlakatimiz yigit –qizlarini XXI asrga to’liq javob beradigan har tomonlama
rivojlangan shaxslar etib voyaga etkazish uchun zarur shart – sharoitlar va
imkoniyatlar uchun keng ko’lamda aniq yo’naltirilgan chora tadbirlar amalga
oshirilyapti.
Sport musobaqalarining funkstiyalari faqatgina musobaqalashish yoki
bellashish bilangina chegaralanib qolmaydi. Sport insonning komil inson
bo’lishiga, uning jismoniy va ma’naviy dunyoqarashining, tabiatining
33

rivojlanishiga yordam beradigan samarali usullarni taklif etadi. Undan tashqari
sport o’z-o’zini tarbiyalsh uchun etakchi omil hisoblanadi . Sportdagi
ko’rsatkichlarning oshishi me’yoriga qarab, sportchi nafaqat jismoniy, balki, ruhiy,
aqliy, axloqiy, ma’naviy va vatan tarbiyasi jarayoniga kirib bormoqda. Bu borada
musobaqalarning pedagogik ahamiyati nihoyatda kattadir.
Sport musobaqalari va natijalari ko’p bosqichli tizimni yuzaga keltiradi.
Bellashuvning turli bosqichlari mavjud. Turli xil ichki birinchiliklar va chempionat
musobaqalridan tortib, to jahon chempionatlarigacha va olimpiya o’yinlaridir.
Hatto bitta tashkiliy musobaqalarda oraliq natijalar (dastlabki va final yugurishi,
chempionatning alohida o’yinlari yakuniy uchrashuvlarda esa kiritilgan o’tkazilib
yuborilgan to’plar aniq ajratib turadi). Ko’pincha musobaqa ishtirokchisi alohida
bitta sportchi emas balki sport jamoasi sanaladi.
Voleybol o’yinida nazariy tayyorgarlik, umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlik, texnik-taktik va ruhiy tayyorgarlik turlariga oid mashqlar orqali sport
mahoratini oshirishga yordam beradi. Voleybol o’yinida shug`ullanuvchilarning
o’yin texnikasini takomillashtirish va mahoratini oshirish, voleybol bilan
shug`ullanuvchilarning kun tartibini rejalashtirish, o’yin texnikasini
takomillashtirishni nazorat qilish, namunaviy umumiy va maxsus mashqlar tuzish
hamda ulardan foydalanish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar. –
Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 104 b.
2. Kurbanova M.A. 500 mashq va harakatli о‘yinlar . II qism . T.: 1999. – 60 b .
3. Nasriddinov F.N. О‘zbek xalq milliy о‘yinlari . T.: 1993. – 27 b .
4. Rasulev A.T. , Pulatov A.A. , Qosimova M.U. О‘zbek xalq о‘yinlari ularning
tasnifi va tavsifi . О‘quv qо‘llanma . T.: 1996. – 98 b .
34

5. Usmonxо‘jayev T.S., Xо‘jayev F. Harakatli о‘yinlar . T. О‘qituvchi , 1992. - 80 b .
6. Usmonxо‘jayev T.S. , Qosimova M.U. 500 mashq va harakatli о‘yinlar . T. 1999.
- 60 b .
7. Ayrapetyans L.R., Kleshev Y.N. Voleybol. О‘quv qо‘llanma.Toshkent., 1995
yil. 36 -43 bet.
8. Ayrapetyans L.R., Godik M.A. Sport о‘yinlari va uni о‘qitish uslubiyti.
Toshkent., 1991yil. 58 – 62 bet.
9. Ayrapetyans L.R., Pulatov A. Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda
tanlovning о‘rni. «JT, sport va ma’naviyat» tо‘plami. T., 1995.
10. Jeleznyak Y.D., Slupskiy L.N. Voleybol maktabda.T., 1998. 123 bet.
Internetsaytlari
11. www.lex.uz - O‘z.Respublikasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi
12. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog ‘ i
13. www.voleybol.uz - O‘zbekiston voleybol federatsiyasi portali
14. https://uz.tierient.com/voleybol-oyinlari-qoidalari/
15. https://uz.wikipedia.org/wiki/Voleybol
35

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni