• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 47.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Основы религиоведения

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar ijtimoiy, madaniy hayotining uyg‘unligi kurs ishi

13Rahimxon I (1806–1825) davrida qoraqalpoqlar xonlikning shimoliy chegaralarini himoya qilishda, daryo bo‘ylari va Orol atroflarini qo‘riqlashda faol ishtirok etganlar. Shu bilan birga, ular xonlik qo‘shinlari tarkibiga kirgan va harbiy yurishlarda qatnashgan. Xiva xonligi qoraqalpoqlarning siyosiy hayotiga ma’muriy boshqaruv tizimi orqali ta’sir ko‘rsatgan. Xonlik tomonidan tayinlangan noiblar, biylar va qozilar qoraqalpoqlar yashaydigan hududlarda hokimlik qilgan. Ular soliqlarni yig‘ish, sud ishlarini yuritish va tartibni saqlashga mas’ul bo‘lgan. Qoraqalpoqlar xonlikka asosan xiroj (yer solig‘i), zakot (chorva solig‘i) hamda boj (savdo solig‘i) shaklida to‘lovlar to‘laganlar. Bu esa ularning iqtisodiy mustaqilligini cheklagan, biroq xonlik bilan iqtisodiy aloqalarni mustahkamlagan. Xiva xonligi qoraqalpoqlarni o‘z siyosiy tizimiga kiritish bilan birga, ularning madaniy va diniy hayotiga ham muayyan ta’sir ko‘rsatgan. Xonlikda islom dini davlat dini sifatida e’tirof etilgan va qoraqalpoqlar orasida ham hanafiy mazhabi keng yoyilgan. Xonlik tomonidan qurilgan masjid, madrasa va xonaqohlar qoraqalpoqlar yashaydigan hududlarda diniy-ma’rifiy markaz vazifasini o‘tagan. Bu joylarda mahalliy imomlar va mudarrislar faoliyat yuritgan, Qur’on o‘qish, arab yozuvi va fiqh saboqlari o‘tilgan. Xiva xonligi qoraqalpoqlar orasida savdo-sotiq va hunarmandchilikni rivojlantirishga ham qisman yordam ko‘rsatgan. Amudaryo bo‘ylarida yarmarkalar tashkil etilib, qoraqalpoqlar bu bozorlarda o‘z mahsulotlarini — baliq, teri, jun, sut va quruq mevalarni — sotganlar. Shu yo‘l bilan ular Xiva, Urganch, Qo‘ng‘irot va Nukus shaharlarining iqtisodiy hayotida ishtirok etganlar. Ammo siyosiy jihatdan qoraqalpoqlar xonlikka to‘liq bo‘ysunmagan. Ular o‘zining ichki boshqaruv tizimini — urug‘ va qabila oqsoqollari, biylar kengashini saqlab qolgan. Ayrim hollarda qoraqalpoqlar o‘z yetakchilari orqali Xiva xonlari bilan bevosita muzokaralar olib borganlar. Bu holat xonlik siyosatining nisbatan moslashuvchan bo‘lganini ko‘rsatadi: xonlar O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI OSIYO XALQARO UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI XORIJIY TIL VA IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI «O`zbekiston tarixi» fanidan K U R S I S H I MAVZU: “ Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar ijtimoiy, madaniy hayotining uyg‘unligi ” Bajardi:___________ guruhi talabasi _________________________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2025 y. Baho “_____” ___________ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Buxoro – 2025 yil 7XVII asrning oxirlariga kelib, Xiva xonligi qoraqalpoqlar yashaydigan hududlarni o‘z siyosiy ta’sir doirasiga kiritishga intildi. Xonlik hukmdorlari bu mintaqani strategik jihatdan muhim deb bilgan, chunki Amudaryo quyi oqimi orqali Xorazmni Orol dengizi, Sirdaryo vodiysi va Qozog‘iston dashtlari bilan bog‘lovchi savdo yo‘llari o‘tgan. Shu sababli, Xiva xonlari qoraqalpoqlar bilan do‘stona munosabat o‘rnatishga, ularni o‘z xonligiga yaqinlashtirishga harakat qilgan. Tarixchi Abulg‘ozi Bahodirxon (1603–1663) o‘zining mashhur “Shajarayi turk” va “Shajarayi tarokima” asarlarida qoraqalpoqlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirgan. U qoraqalpoqlarning kelib chiqishi, urf-odatlari va ularning Orolbo‘yi hududlarida yashashini batafsil tasvirlab, ularni Xorazm vohasi xalqlari bilan yaqin aloqada bo‘lganligini ta’kidlaydi. Abulg‘ozi Bahodirxon davrida qoraqalpoqlar Xiva xonligi tarkibiga to‘liq qo‘shilmagan bo‘lsa-da, ular bilan siyosiy aloqalar mustahkamlangan. XVIII asr boshlarida qoraqalpoqlarning siyosiy taqdiri Xiva xonligi va Buxoro amirligi o‘rtasidagi raqobat doirasida hal bo‘ldi. 1740-yilda Eron shohi Nodirshoh (1736–1747) Xorazmga yurish qilib, Xiva xonligini vaqtincha bo‘ysundirgan paytda qoraqalpoqlar ham bu siyosiy o‘zgarishlardan ta’sir ko‘rganlar. Nodirshoh vafotidan so‘ng Xiva xonligi yana mustaqillikka erishdi va qoraqalpoqlar bilan o‘zaro ittifoqni kuchaytirishga kirishdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida qoraqalpoqlar ichki siyosiy beqarorlik, tabiiy ofatlar va qurg‘oqchilik sababli turli tomonga ko‘chib yurishga majbur bo‘lgan. Ularning bir qismi Amudaryo deltasi orqali Xorazmga, yana bir qismi esa hozirgi Qoraqalpog‘istonning Ellikqal’a, Beruniy, To‘rtko‘l va Qo‘ng‘irot tumanlariga joylashgan. Shu tariqa qoraqalpoqlar Xiva xonligi hududiga yanada chuqurroq kirib bordilar. 2 2 Bahrom Shukurov. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: ijtimoiy aloqalar. – Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2019. – B. 78–85. 26boshlarida qoraqalpoqlardan chiqqan ziyolilar – Abdurahmon To‘rayev, Yoqubbek Qoraqalpoqiy, Tursunboy Jo‘rayev kabi shaxslar xalqni ma’rifatga, milliy uyg‘onishga chorladilar. Xiva xonligi bilan qoraqalpoqlar o‘rtasidagi ilmiy-ma’rifiy aloqalar shunchaki ta’lim tizimi darajasida emas, balki butun ijtimoiy hayotni qamrab olgan madaniy jarayon edi. Bu hamkorlik orqali qoraqalpoq xalqining dunyoqarashi kengaydi, ularning o‘zligini anglash, milliy g‘ururini shakllantirish jarayoni tezlashdi.Xiva xonligi davrida ilm-fan, ma’rifat va diniy hayotdagi hamkorlik ikki xalqning tarixiy yaqinligini yanada kuchaytirdi. Xorazm madaniyatining ilmiy an’analari qoraqalpoq xalqining ma’naviy olamida chuqur ildiz otib, ularni umumiy turkiy, islomiy va madaniy qadriyatlar asosida birlashtirdi. Bu jarayon hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlarining ma’naviy birligini mustahkamlovchi muhim tarixiy asos sifatida e’tirof etiladi. 2.3. Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning madaniy merosini o‘rganishning zamonaviy ahamiyati Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning madaniy merosi bugungi kunda nafaqat tarixiy, balki ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy jihatdan ham nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu meros o‘zida ikki xalqning ko‘p asrlik do‘stligi, madaniy aloqalari, ilm-fan, adabiyot, me’morchilik va xalq og‘zaki ijodidagi o‘zaro ta’sirlarni mujassam etadi. Tarixiy manbalar, qo‘lyozmalar, xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘rganish orqali biz o‘tmishdagi ijtimoiy hayot, xalqaro aloqalar, diniy va ma’rifiy tafakkurning shakllanish jarayonlarini chuqurroq anglaymiz. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi doirasida madaniy merosni asrash, restavratsiya qilish va uni keng jamoatchilikka yetkazish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Xiva xonligi davrida yaratilgan me’moriy obidalar — Ichan qal’a, Pahlavon Mahmud maqbarasi, Qo‘sh madrasa, Muhammad Aminxon madrasasi va boshqa 20tili va Xorazm shevalari o‘rtasida ko‘plab umumiy leksik va fonetik unsurlar bor. Bu holat uzoq yillar davomida bir hududda yashash, aralash nikohlar, savdo va madaniy aloqalarning natijasi bo‘lgan. XIX asr oxiriga kelib qoraqalpoq adabiy tili shakllanishida Xorazm adabiy maktabining ta’siri kuchli bo‘ldi.Shuningdek, musiqiy madaniyatda ham o‘zaro uyg‘unlik yaqqol seziladi. Xiva saroyida xizmat qilgan sozandalar va bastakorlar qoraqalpoq musiqachilari bilan ijodiy hamkorlikda bo‘lishgan. Xiva tanburi, dutor, gijjak kabi cholg‘ular qoraqalpoqlar orasida ham keng tarqaldi. Xiva maqomlari, xususan, “Rost”, “Segoh”, “Bayot” kabi ladlar qoraqalpoq musiqiy an’analariga singib ketgan. Xiva xonligi va qoraqalpoq xalqlarining madaniy aloqalari nafaqat tarixiy, balki bugungi kun uchun ham muhim ilmiy ahamiyatga ega. Chunki bu aloqalar O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlarining umumiy madaniy ildizlarini, ularning bir-biriga yaqin urf-odat va qadriyatlarini anglashda asosiy manba vazifasini o‘taydi. Bugungi kunda Nukus, Xiva, Urganch kabi shaharlarda olib borilayotgan madaniy hamkorlik tadbirlari, qo‘shma festivallar, xalq ijodi kechalari ana shu tarixiy asosga tayangan.Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlar va Xorazm xalqlarining madaniy aloqalari xalqning ijtimoiy birligini mustahkamlab, umumiy ma’naviy qadriyatlarning shakllanishiga zamin yaratdi. Bu madaniy uyg‘unlik ikki xalqning tarixiy taqdiri, diniy e’tiqodi, adabiy merosi va san’atida chuqur iz qoldirgan. Bugun ham bu aloqalar o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, o‘zaro madaniy boyliklar almashinuvi, millatlararo do‘stlik va madaniy merosni asrab-avaylashning yorqin namunasi bo‘lib qolmoqda. 2.2. Ilm-fan, ma’rifat va diniy hayotda hamkorlik Xiva xonligi davrida Qoraqalpoqlar va Xorazm xalqlari o‘rtasida ilm-fan, ma’rifat va diniy sohalardagi hamkorlik xalqning ma’naviy uyg‘onishida, madaniy yuksalishida muhim o‘rin egalladi. Ayniqsa, XVIII–XIX asrlar oralig‘ida bu aloqalar yanada faollashib, ikki xalq o‘rtasidagi ma’naviy birlikni 15dengizi atrofida faol harakatlari) kuchaydi. Sayid Muhammadxon avvaliga soliq yukini kamaytirish, adolatni tiklash va savdoni rivojlantirishni va’da qilgan bo‘lsa-da, keyinchalik u ham soliqlarni oshirdi. Xiva xonligi markaziy hokimiyati qoraqalpoqlar yashovchi hududlarga ko‘proq nazorat o‘rnatish uchun mahalliy boshqaruv tizimini o‘zgartirdi. Bunga ko‘ra, qoraqalpoqlar ustidan xon tomonidan tayinlangan bek va volostboshilar nazorati kuchaytirildi. Bu esa qoraqalpoqlarning mustaqillik kayfiyatini susaytirdi, lekin ular o‘z urf- odatlari va ichki ijtimoiy tizimini saqlab qolishga harakat qildilar. Sayid Muhammadxon davrida Xiva xonligi tashqi savdoda Rossiya bilan faol aloqada bo‘ldi. Aynan shu jarayonda qoraqalpoqlar Orol dengizi atrofidagi savdo karvonlari, baliqchilik, tuz qazib olish va daryo transporti tizimida muhim o‘rin tutdilar. Qoraqalpoq hunarmandlari va baliqchilari xonlik iqtisodiyotiga sezilarli hissa qo‘sha boshladilar. Ammo bu faoliyatdan kelgan foydaning katta qismi saroy va xonlik amaldorlari tomonidan o‘zlashtirilar edi. XIX asrning o‘rtalarida ijtimoiy tengsizlik kuchaydi. Xonlikdagi ko‘plab qoraqalpoqlar, xususan, kambag‘al dehqonlar va chorvadorlar davlat soliqlari, bojlar va majburiy xizmatlar tufayli og‘ir ahvolda yashadilar. Ayniqsa, “zakot”, “xiroj”, “baj”, “tanob soliqlari” kabi to‘lovlar ular uchun katta yuk bo‘ldi. Ayrim hollarda qoraqalpoqlar xonlikka sodiqlik belgisi sifatida yiliga chorva yoki hosilning bir qismini topshirishga majbur edilar. Bu esa ularning iqtisodiy mustaqilligini cheklab qo‘ydi.Shunga qaramay, qoraqalpoqlar Xiva xonligining siyosiy hayotida muhim rol o‘ynadilar. Ularning sardorlari va obro‘li kishilari xonlik saroyiga yaqinlashtirildi. Masalan, Qonirat urug‘ining taniqli yetakchilari xonlik maslahat kengashlarida qatnashgan, harbiy yurishlarda ishtirok etgan. Bu orqali xonlik qoraqalpoqlarning sadoqatini saqlab qolishga intildi.Biroq Sayid Muhammadxon davrining oxirlariga kelib, xonlik ichki siyosatda beqarorlik kuchaydi. 1864-yilda xonlikda isyonlar va norozilik harakatlari avj oldi. Ayrim qoraqalpoq urug‘lari Rossiya himoyasiga o‘tish 24turkiy qo‘lyozmalar saqlangan bo‘lib, qoraqalpoq talabalar ham bu boy manbalardan foydalanish imkoniga ega bo‘ldilar. Shu davrda Xiva saroyida ilm-fan va adabiyotga bo‘lgan e’tibor ortdi. Saroyda “Majlisi shoaro” (Shoirlar majlisi) tuzilib, unga qoraqalpoq shoirlari ham jalb qilindi. Qoraqalpoq she’riyatida Ogahiy, Feruz, Komil Xorazmiy kabi adiblarning ta’siri kuchli sezildi. Ularning asarlari qoraqalpoq baxshilari tomonidan og‘zaki tarzda xalq orasiga yoyildi. Xiva va Qoraqalpoq o‘lkalarida faoliyat yuritgan madrasalar ham bu madaniy integratsiyaning muhim ko‘rinishi edi. Xususan, Xivada joylashgan Sherg‘ozixon madrasasi (1718–1720), Muhammad Aminxon madrasasi (1852– 1855), Kutlug‘ Murod Inoq madrasasi (1800-yillar) qoraqalpoq yoshlari uchun ilm o‘chog‘i bo‘lib xizmat qilgan. Bu madrasalarda o‘qigan qoraqalpoq talabalari keyinchalik o‘z yurti — Qo‘ng‘irot, Shumanay, Chimboy, Nukus va Taxtako‘pirda maktab-madrasalar tashkil etishgan. Diniy hayotda ham Xiva ulamolari va qoraqalpoq imomlari o‘rtasida yaqindan hamkorlik mavjud bo‘lgan. Qoraqalpoq hududidagi masjidlarga Xiva qozikalonlari tomonidan tayinlangan imomlar xizmat qilgan. Shuningdek, diniy bayramlar — Qurbon hayiti, Ramazon hayiti, Ro‘za oyi marosimlari Xiva an’analariga muvofiq o‘tkazilgan. Bu davrda qoraqalpoqlarning islomiy madaniyat bilan integratsiyalashuvi kuchaydi. Ular Qur’on, hadis, fiqh, tafsir, mantiq va adab fanlarini chuqur o‘rganib, o‘zlarining diniy tafakkurini boyitdilar. Natijada qoraqalpoq jamiyatida diniy bag‘rikenglik, ma’rifatparvarlik va axloqiy poklik g‘oyalari keng yoyildi. XX asr boshlarida jadidchilik harakati kuchaygan davrda qoraqalpoqlar ham Xiva orqali bu yangi ma’rifiy oqim ta’siriga tushganlar. Qoraqalpoq ziyolilari orasida Mulla Jumaniyoz, Shamsiddin Qoraqalpoqiy, Sulton To‘ra To‘raniyoz o‘g‘li kabi jadid ma’rifatparvarlar paydo bo‘lib, ular yangi usul maktablarini ochib, turkiy tillarda darsliklar yozganlar. 19ham o‘zaro ta’sir kuchli edi. Qoraqalpoqlar Xiva xalqi singari Navro‘zda tabiat uyg‘onishini nishonlab, xalq o‘yinlari, baxshilar chiqishlari va milliy taomlar tayyorlash an’analarini davom ettirganlar. To‘y marosimlarida “kuyov otlantirish”, “qiz salom”, “kelin tushirish” kabi marosimlar Xorazm xalqining o‘ziga xos marosimlari bilan uyg‘unlashgan. XIX asrning ikkinchi yarmida Xiva xonligida boshlangan madaniy islohotlar qoraqalpoqlar hayotiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Muhammad Rahimxon II (Feruz) (1864–1910) davrida Xiva madaniyatida yangi uyg‘onish davri boshlandi. Feruzning o‘zi shoir, ma’rifatparvar, musiqa homiysi bo‘lib, uning saroyida adabiyot, musiqa va san’at ravnaq topdi. Aynan shu davrda qoraqalpoq ziyolilari Xivaga borib, o‘z bilimini oshirish, arabcha va forscha asarlarni o‘rganish, yangi ilmiy g‘oyalar bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Feruzning “ma’rifat orqali taraqqiyot” g‘oyasi qoraqalpoq ziyolilari orasida ham keng yoyildi. Xiva xonligi va Qoraqalpoq xalqi o‘rtasidagi madaniy aloqalarning yana bir muhim jihati — diniy birlik edi. Islom dini ularni yagona e’tiqod asosida birlashtirdi. Qoraqalpoqlar orasida tasavvuf g‘oyalari keng tarqalib, Xorazmdagi Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Xoja Niyoz devoniy kabi mutasavviflar ta’siri kuchli bo‘lgan. Qoraqalpoq ziyoratchilari bu avliyolar maqbaralarini ziyorat qilib, diniy-ma’naviy aloqalarni mustahkamlab turganlar. Shu tariqa Xiva xonligi davrida diniy birlik ikki xalqning ma’naviy uyg‘unligining tayanch omiliga aylangan. Xiva xonligi madaniyati va qoraqalpoq xalq og‘zaki ijodi o‘zaro sintezlashgan holda rivojlandi. Qoraqalpoq folklorida Xiva tarixiga oid afsona va rivoyatlar, xonlar, baxodirlar, diniy ulamolar haqidagi hikoyatlar keng tarqalgan. Masalan, xalq orasida “Pahlavon Mahmud” haqidagi rivoyatlar Xorazm vohasidagi ma’naviy qadriyatlarni qoraqalpoq xalq ongiga singdirgan. Shuningdek, “Qutlug‘xon”, “Shayx Jaloliddin” kabi rivoyatlar ham bu uyg‘unlikning namunasidir.Til sohasida ham yaqinlik mavjud edi. Qoraqalpoq 14qoraqalpoqlarni to‘liq siquvga olmasdan, ularni sodiq ittifoqdosh sifatida saqlab qolishga harakat qilganlar. XIX asrning o‘rtalarida Xiva xonligi siyosiy va iqtisodiy jihatdan murakkab davrni boshdan kechirdi. Xonlik taxtiga 1846-yilda Muhammad Aminxon chiqdi. Uning davrida davlat markazlashuviga, soliqlarni tartibga solishga va harbiy islohotlarga urinishlar bo‘lgan. Muhammad Aminxon (1846–1855) qoraqalpoqlarning xonlikdagi o‘rnini mustahkamlash maqsadida ularni Amudaryo bo‘ylarida, strategik ahamiyatga ega hududlarda joylashtirish siyosatini yuritdi. U qoraqalpoqlardan harbiy xizmatda keng foydalanib, ularni Xonlik armiyasining muhim qismi sifatida ko‘rdi. Ayniqsa, Amudaryo daryo yo‘llari bo‘ylab qoraqalpoqlarning daryo floti va savdo yo‘llarini qo‘riqlashdagi roli ortdi. Bu davrda Xiva bilan Qoraqalpoq elatlari o‘rtasida iqtisodiy, madaniy va siyosiy aloqalar yanada kuchaydi. 5 Muhammad Aminxon davrida Xorazm iqtisodiyotida soliq tizimi qayta ko‘rib chiqilgan bo‘lsa-da, u aholining turmush darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsata olmadi. Xonlikning harbiy yurishlari, saroy sarf-xarajatlari va inshootlar qurilishi uchun soliqlar ko‘paytirildi. Natijada qoraqalpoqlar orasida kambag‘allik kuchaydi, ko‘plab dehqonlar va chorvadorlar o‘z yerlarini tashlab ketishga majbur bo‘ldilar. Bu esa ularning ko‘chmanchilikka qaytishiga va ijtimoiy tanglikning ortishiga sabab bo‘ldi. Aynan shu davrda ayrim qoraqalpoq urug‘lari — Qonirat, Mang‘it, On to‘rt urug‘, Qo‘ng‘irot va boshqa qabilalar Amudaryo bo‘ylaridan shimolga, Qozog‘iston tomon ko‘chib o‘tishga majbur bo‘ldilar. 1855-yilda Muhammad Aminxon vafotidan so‘ng, taxtga Sayid Muhammadxon (1855–1864) chiqdi. Uning hukmronligi davrida Xiva xonligining siyosiy barqarorligi zaiflashdi. Xonlik ichida taxt uchun kurashlar, iqtisodiy tanglik va tashqi tahdidlar (ayniqsa Rossiya imperiyasining Orol 5 Bahrom Shukurov. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: siyosiy munosabatlar. – Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2021. – B. 134–140. 22Xiva xonligida diniy hayot markazida tasavvuf yo‘nalishlari, xususan, naqshbandiya va yasaviya tariqatlari muhim rol o‘ynagan. Bu tariqatlar Qoraqalpoq diyoriga ham kirib borib, xalq orasida keng yoyilgan. Qoraqalpoq ziyoratchilari Xorazmda joylashgan mashhur avliyolar maqbaralariga — Najmiddin Kubro (Xiva yaqinidagi Kunya-Urgench), Pahlavon Mahmud (Xiva), Shayx Jaloliddin (Urganch) kabi ziyoratgohlarga muntazam tashrif buyurishgan. Bu ziyoratlar orqali diniy birlik, e’tiqodiy hamjihatlik, ma’naviy birdamlik yanada kuchaygan. Ilm-fan sohasida ham qoraqalpoqlar Xiva madaniyatining yutuqlaridan keng foydalanganlar. Xiva xonligi XVIII–XIX asrlarda Markaziy Osiyoning eng yirik madaniy va ilmiy markazlaridan biri sifatida tanilgan. Bu davrda ilm-fan, adabiyot, tarixshunoslik va san’at yuksak rivoj topgan bo‘lib, qoraqalpoqlar ham bu madaniy muhitdan bevosita ta’sirlangan xalq sifatida ajralib turganlar. Ayniqsa, Xiva va Qoraqalpoq o‘lkasi o‘rtasidagi geografik yaqinlik, iqtisodiy va siyosiy aloqalar, o‘zaro savdo-sotiq va etnik munosabatlar ilmiy hamkorlik uchun qulay sharoit yaratgan. Xivada faoliyat yuritgan mashhur tarixchilar va olimlar — Munis Xorazmiy (1778–1829), Ogahiy (1809–1874) va Bayoniy (1858–1923) o‘z asarlarida qoraqalpoqlar haqida qimmatli tarixiy ma’lumotlar qoldirganlar. Munis Xorazmiy “Firdavs ul-iqbol” (“Baxt bog‘i”) asarida Xorazmning siyosiy hayotini batafsil bayon etar ekan, Qoraqalpoqlarning xonlik hayotidagi o‘rni, ularning harbiy yurishlardagi ishtiroki va ijtimoiy mavqeiga ham to‘xtalib o‘tgan. U qoraqalpoqlarni sadoqatli, mehnatkash va jasur xalq sifatida ta’riflaydi. Ogahiy esa o‘zining tarixiy asarlari — “Riyoz ud-davla” (1844-yil) va “Zubdat ut-tavorix” (1852-yil)da Xiva xonligi tarkibidagi turli xalqlar, xususan qoraqalpoqlar hayotini chuqur o‘rganadi. U qoraqalpoqlarning ijtimoiy tuzilmasi, qabilaviy tizimi, an’anaviy boshqaruv shakllari, marosimlari va xalq og‘zaki ijodini tahlil qiladi. Ogahiyning yozishicha, qoraqalpoqlar asosan 25Xiva xonligi saroyida adabiyot va san’at bilan bir qatorda ilmiy tadqiqotlarga ham e’tibor qaratilgan. Muhammad Rahimxon II Feruz davrida Xiva kutubxonasi tashkil etilgan bo‘lib, u yerda arab, fors, turkiy tillardagi yuzlab qo‘lyozmalar saqlangan. Bu kutubxona qoraqalpoq ulamolari uchun ham ilm manbai bo‘lgan. Ayrim qoraqalpoq ziyolilari Xiva kutubxonalaridan nusxalar olib, ularni o‘z yurtida tarqatganlar. Qoraqalpoqlar orasida ma’rifatparvarlik g‘oyalari XIX asr oxirida yanada kuchaydi. Xiva xonligi ta’sirida ular ham yangi usuldagi maktablar tashkil eta boshladilar. Bu maktablarda Qur’on o‘qish bilan birga, arifmetika, tarix, geografiya, yozuv, tilshunoslik kabi fanlar ham o‘qitilgan. Ma’rifatparvarlik harakati qoraqalpoq jamiyatida savodxonlik darajasini oshirdi, yangi fikr va dunyoqarashni shakllantirdi. Diniy hayotda hamkorlikning yana bir muhim jihati – islom e’tiqodi asosida ijtimoiy birdamlikni mustahkamlash edi. Xiva xonligi ulamolari qoraqalpoqlarga diniy fatvo va maslahatlar berib turgan. Masalan, Xiva muftilari tomonidan yozilgan “Risola fi shariati-l-islom” kabi asarlar qoraqalpoq diniy maktablarida ham o‘qitilgan. Bu orqali diniy qadriyatlar, halollik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, taqvo kabi g‘oyalar keng targ‘ib etilgan. XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Xiva xonligida va qoraqalpoq hududlarida jadidchilik harakati ta’siri sezila boshladi. Bu harakat ilm va ma’rifatni diniy tazyiqlardan ozod etish, zamonaviy dunyoqarashni shakllantirishga qaratilgan edi. Jadid ma’rifatchilari qoraqalpoqlar orasida ham faoliyat yuritgan. Ular eski usuldagi maktablarni isloh qilib, yangi usuldagi ta’lim tizimini joriy etganlar. Bu maktablarda qoraqalpoq bolalari arab yozuvidan tashqari, rus tili, geografiya, tarix, tabiiyot kabi fanlarni o‘rgangan. Ilm-fan va diniy-ma’rifatdagi hamkorlik qoraqalpoqlarning ma’naviy hayotida katta o‘zgarishlar yasadi. Ular diniy fanlar bilan bir qatorda dunyoviy bilimlarga ham e’tibor bera boshladilar. Natijada XIX asr oxiri – XX asr 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi ijtimoiy hamda madaniy aloqalar O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlarining tarixiy taraqqiyotida o‘ta muhim o‘rin egallaydi. Ushbu aloqalar faqat tarixiy faktlar bilan chegaralanib qolmay, balki xalqimizning qadimiy birligi, do‘stligi va madaniy uyg‘unligini aks ettiradi. Xorazm vohasi hamda Amudaryo quyi oqimida yashagan qoraqalpoqlar o‘zaro iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy va madaniy munosabatlar orqali asrlar davomida bir-birining hayot tarziga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Ayniqsa, Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlar xonlik tarkibiga kirgan holda iqtisodiy hamkorlik, savdo-sotiq, ilm-fan va san’at sohalarida faol ishtirok etganlar. Bugungi kunda mustaqil O‘zbekiston sharoitida millatlararo totuvlik, o‘zaro hurmat va madaniy xilma-xillik siyosati davlat miqyosida qo‘llab- quvvatlanmoqda. Shuning uchun Xiva va Qoraqalpoq xalqlarining tarixiy birligi va madaniy aloqalarini o‘rganish nafaqat tarixiy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki tarixiy ildizlar, madaniyatlar uyg‘unligi bugungi kunda milliy birlik va do‘stlik siyosatining poydevorini tashkil etadi.Mazkur mavzuni chuqur o‘rganish orqali o‘tmishda xalqlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan totuvlik, hamkorlik va madaniy boyliklarning o‘zaro almashuvi jarayonlarini tahlil qilish, ularni hozirgi davrga tatbiq etish imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu esa xalqimizning tarixiy xotirasini mustahkamlash, millatlararo do‘stlikni yanada rivojlantirish va madaniy merosni asrab-avaylash yo‘lida ilmiy asos yaratadi. Shuningdek, Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar tarixiy aloqalarini o‘rganish O‘zbekiston tarixining ajralmas qismi sifatida, yosh avlodni vatanparvarlik va tarixiy g‘urur ruhida tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni o‘rganish masalasi o‘z vaqtida bir qator tarixchi va etnograf olimlarning diqqat markazida 2 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………...…3 I BOB. XIVA XONLIGI DAVRIDA QORAQALPOQLARNING IJTIMOIY HAYOTI 1.1. Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning tarixiy aloqalarining shakllanishi …….6 1.2. Qoraqalpoqlar ijtimoiy tuzilmasi va turmush tarzining o‘ziga xos jihatlari .9 1.3. Xiva xonligi siyosatining qoraqalpoqlarga ta’siri ……………………..….12 II BOB. XIVA XONLIGI VA QORAQALPOQLARNING MADANIY HAYOTIDAGI UYG‘UNLIK 2.1. Qoraqalpoqlar va Xorazm xalqlarining madaniy aloqalari …………….…17 2.2. Ilm-fan, ma’rifat va diniy hayotda hamkorlik …………………………….20 2.3.Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning madaniy merosini o‘rganishning zamonaviy ahamiyati ………………………………………………………..…26 Xulosa …………………………………………………………………………28 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………29 21mustahkamladi. Xiva xonligi o‘z davrida nafaqat siyosiy markaz, balki ilm-fan, adabiyot va diniy-ma’rifiy hayotning markazlaridan biri bo‘lgan. Qoraqalpoqlar esa bu ilmiy-madaniy muhitning faol ishtirokchisi sifatida tarixda o‘z o‘rniga ega bo‘ldilar. Xorazm vohasi qadimdan ilm-fan markazi bo‘lib kelgan. Bu yurtda Abu Rayhon Beruniy, Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy kabi allomalar yetishib chiqqan. Ularning ilmiy an’analari keyingi asrlarda ham davom etdi va Xiva xonligi davrida yangicha shaklda qayta tiklandi. Xonlik hukmdorlari, xususan, Muhammad Rahimxon I (1806–1825), Alloqulixon (1825–1842) va Muhammad Rahimxon II (Feruz) (1864–1910) ilm-ma’rifatga katta e’tibor berganlar. Ularning homiyligida ko‘plab madrasalar, kutubxonalar, masjidlar va ilmiy markazlar faoliyat yuritgan. Shu madaniy muhit qoraqalpoqlarning ham ilmiy va diniy hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Qoraqalpoqlar orasida diniy ta’lim olish, Qur’on va hadis ilmlarini o‘rganish, arab tili va fiqh asoslarini o‘rganish keng tarqalgan edi. Ko‘plab qoraqalpoq yoshlar Xiva shahridagi mashhur madrasalarda — Muhammad Aminxon madrasasi, Sherg‘ozixon madrasasi, Olloyor madrasasi, Ko‘kaldosh madrasasi kabi o‘quv maskanlarida tahsil olishgan. Ular bu yerda nafaqat diniy, balki dunyoviy fanlar — mantiq, falsafa, adabiyot, hisob, astronomiya va tarix fanlarini ham o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lganlar. O‘qishni tamomlagach, qoraqalpoq talabalari o‘z yurtlariga qaytib, imom, mudarris, muallim, qori, hattot yoki ma’rifat targ‘ibotchilari sifatida faoliyat yuritganlar. Xiva madrasalarida ta’limning ikki yo‘nalishi mavjud edi: diniy (Qur’on, hadis, fiqh, tafsir) va dunyoviy (mantiq, handasa, falakiyot, tarix, adabiyot). Qoraqalpoq yoshlari ayniqsa mantiq va fiqh fanlariga qiziqqanlar, chunki bu fanlar ularning ijtimoiy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Ayrim qoraqalpoq ulamolari Xiva ilmiy muhitida shuhrat qozongan. Masalan, XIX asr o‘rtalarida yashagan Qoraqalpoq ulamosi Mullaxo‘ja To‘ramurod Xorazmda fiqh va hadis ilmi bo‘yicha mashhur bo‘lgan, u bir necha diniy risolalar yozgan. 8XIX asr boshlariga kelib, Xiva xonligi qoraqalpoqlarni o‘z siyosiy boshqaruv tizimiga rasman qo‘shdi. Xonlikning shimoliy viloyatlari — Qo‘ng‘irot, Shumanay, Taxta, Xo‘jayli, Mo‘ynoq va To‘rtko‘l atrofida yashovchi qoraqalpoqlar xonlikka boj va soliqlar to‘laydigan, lekin ichki muammolarini o‘z oqsoqollari orqali hal qiladigan yarim mustaqil jamoa maqomida bo‘lganlar. Ollohqulixon (1825–1842) davrida qoraqalpoqlarning siyosiy mavqei yanada barqarorlashdi. U davrda xonlik markaziy boshqaruvini mustahkamlash maqsadida qoraqalpoq urug‘laridan bo‘lgan ba’zi nufuzli shaxslar Xiva saroyida xizmatga olingan. Xususan, qoraqalpoq sarkardasi Bo‘rabay bahodir va Jo‘raqul mirzaboshi Xiva xonligi harbiy va ma’muriy tizimida muhim lavozimlarda xizmat qilganlar. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar o‘rtasidagi aloqalar faqat siyosiy va iqtisodiy doiradagina emas, balki madaniy va ijtimoiy sohalarda ham rivojlandi. Qoraqalpoqlar orasida Xorazm madaniyatining ta’siri kuchayib, o‘z navbatida, qoraqalpoq xalqining xalq og‘zaki ijodi, kuy-qo‘shiqlari, dostonchilik an’analari Xiva madaniyatiga ham kirib bordi. XIX asr o‘rtalariga kelib, Xiva xonligi Rossiya imperiyasi bilan murakkab diplomatik munosabatlarda bo‘lgan bir paytda qoraqalpoqlar xonlik uchun shimoliy chegarani himoya qiluvchi kuch sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. 1873-yilda general K. P. Kaufman boshchiligidagi rus qo‘shinlari Xivaga yurish qilganida, qoraqalpoqlar xonlik armiyasi tarkibida qatnashgan, ammo ko‘pchiligi keyinchalik Rossiya bilan sulh tarafdori bo‘lgan. 1873-yilgi Gendemeon shartnomasidan so‘ng Xiva xonligi Rossiya protektoratiga aylangach, qoraqalpoqlar yashaydigan hududlar ham imperiya nazoratiga o‘tdi. Shu davrda qoraqalpoqlar ijtimoiy hayoti tubdan o‘zgarib, yangi boshqaruv shakllari, soliqlar tizimi va madaniy siyosat shakllandi.Xiva xonligi va qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy aloqalar asrlar davomida siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan murakkab, ammo o‘zaro manfaatli tarzda kechdi. 28 Xulosa Men ushbu ish davomida Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning ijtimoiy hamda madaniy hayotidagi o‘zaro uyg‘unlikni o‘rganar ekanman, ikki xalqning tarixiy taqdirlari qanchalik chambarchas bog‘liq ekanligini chuqur his qildim. Tarixiy manbalar, xalq og‘zaki ijodi, madaniy yodgorliklar va ilmiy tadqiqotlar orqali ma’lum bo‘lishicha, Xiva xonligi davrida Qoraqalpoqlar siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan Xorazm xalqlari bilan uzviy aloqada bo‘lgan. Bu aloqalar nafaqat savdo-sotiq yoki siyosiy manfaatlar asosida, balki o‘zaro madaniy ta’sir, diniy hamkorlik, ilm-fan va san’at sohalarida ham chuqur ildiz otgan.Men uchun ayniqsa, Xiva va Qoraqalpoq xalqlari o‘rtasidagi ma’rifiy aloqalar, adabiyot, musiqiy meros, me’morchilik an’analari hamda xalq og‘zaki ijodidagi mushtarakliklar juda katta taassurot qoldirdi. Bu uyg‘unlik har ikki xalqning madaniy yuksalishida, ularning o‘zaro totuv yashashida va tarixiy xotirasini boyitishda muhim rol o‘ynagan.Bugungi kunda bu madaniy merosni o‘rganish va asrash dolzarb masalalardan biri deb hisoblayman. Chunki, o‘tmishdagi qadriyatlarni anglash orqali biz o‘z milliy o‘zligimizni yanada teranroq his qilamiz, vatanparvarlik tuyg‘usini mustahkamlaymiz va xalqimizning tarixiy yutuqlaridan faxrlanamiz. Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi madaniy uyg‘unlik — bu nafaqat o‘tmish saboqlari, balki bugungi kun yoshlariga ibrat bo‘ladigan tarixiy tajribadir.Shu bois, men ushbu mavzuni o‘rganish orqali o‘z xalqimning boy madaniy o‘tmishiga, milliy qadriyatlarimizga bo‘lgan hurmatim yanada ortdi. Kelajakda bu yo‘nalishda yana chuqurroq tadqiqot olib borish, tarixiy manbalarni tahlil qilish va ularni keng jamoatchilikka yetkazish har birimizning muqaddas burchimiz, deb bilaman. 4bo‘lgan. Bu borada birinchi manbalardan Munis Xorazmiy va Ogahiy asarlari alohida ahamiyatga ega. Ularning “Firdavs ul-iqbol” va boshqa tarixiy asarlarida qoraqalpoqlarning Xiva xonligi tarkibidagi o‘rni, ular bilan olib borilgan siyosiy va iqtisodiy aloqalar haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Shuningdek, qoraqalpoqlarning turmush tarzi, urf-odatlari, ijtimoiy mavqei haqida ham ayrim tarixiy qaydlar mavjud. Keyingi davr olimlaridan A. Rajabov, N. Jo‘rayev, H. Xo‘jayev, M. Berdimurodov, S. Alimbetov, T. Niyozov kabi tadqiqotchilar Xiva xonligi va qoraqalpoq xalqi o‘rtasidagi etnik, madaniy hamkorlikni ilmiy tahlil qilganlar. Ularning asarlarida qoraqalpoqlar jamiyatining shakllanishi, ularning Xorazm madaniyatiga qo‘shgan hissasi, xalq og‘zaki ijodi va an’anaviy hayot tarzi haqida ilmiy ma’lumotlar berilgan. Biroq shuni qayd etish joizki, bu sohada hali ham bir qancha bo‘shliqlar mavjud. Avvalo, Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti bilan madaniy taraqqiyotini uyg‘un holda o‘rganishga bag‘ishlangan maxsus tadqiqotlar yetarli darajada amalga oshirilmagan. Mavjud asarlar ko‘proq siyosiy tarix yoki etnografik jihatlarga e’tibor qaratgan bo‘lib, madaniy uyg‘unlik masalasi keng qamrovda tahlil qilinmagan.qoraqalpoqlarning Xiva xonligi siyosatidagi roli, ularning ma’naviy hayoti, ta’lim va din sohasidagi o‘zaro ta’sirlar masalasi zamonaviy ilmiy usullar bilan yetarlicha o‘rganilmagan. Kurs ishi mavzusining obyekti - Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlarning ijtimoiy hayoti, turmush tarzi, iqtisodiy faoliyati hamda madaniy hayoti tanlangan Kurs ishi mavzusining predmeti – Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi ijtimoiy hamda madaniy aloqalarning shakllanishi, ularning o‘zaro ta’siri, uyg‘unlik jarayonlari va tarixiy ahamiyatini tahlil qilishdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlarning ijtimoiy hayoti va madaniy taraqqiyotini o‘rganish, ularning o‘zaro aloqalarini 6I BOB. XIVA XONLIGI DAVRIDA QORAQALPOQLARNING IJTIMOIY HAYOTI 1.1. Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning tarixiy aloqalarining shakllanishi Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy aloqalar uzoq tarixiy ildizlarga ega bo‘lib, bu jarayon asosan XVII asrning ikkinchi yarmidan boshlab yanada mustahkam tus ola boshladi. Qoraqalpoqlar qadimdan Orolbo‘yi, Sirdaryo quyi oqimi hamda Amudaryo deltasi atrofida yashab kelgan turkiy xalqlardan biridir. Ularning etnogenezi IX–XII asrlarda turli turkiy qabila ittifoqlarining birlashuvi jarayonida shakllangan bo‘lsa, XVI asrga kelib qoraqalpoq nomi mustaqil etnik birlik sifatida manbalarda tilga olinadi. Xiva xonligi esa, o‘z navbatida, XVI asrda Shayboniylar davridan ajralib chiqqan mustaqil siyosiy tuzilma sifatida vujudga kelgan. 1511-yilda Arab Muhammadxon (Shayboniy avlodidan) tomonidan asos solingan Xiva xonligi, keyinchalik Ashtarxoniylar, Eltuzarxon (1804–1806), Muhammad Rahimxon I (1806–1825), Ollohqulixon (1825–1842) va Muhammad Rahimxon II Feruz (1864–1910) kabi hukmdorlar davrida siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalgan. 1 Qoraqalpoqlar bilan Xiva xonligi o‘rtasidagi munosabatlarning shakllanishi asosan siyosiy va iqtisodiy omillar bilan bog‘liq edi. XVII asrning o‘rtalariga kelib, qoraqalpoqlar Sirdaryo quyi oqimidan Amudaryo deltasi tomon ko‘chib o‘tgan. Ular asosan Qo‘ng‘irot, Mo‘ynoq, Mang‘it va Taxta atrofida joylashib, Xiva xonligining shimoliy hududlari bilan bevosita aloqada bo‘la boshlaganlar. Shu davrda qoraqalpoqlar va xivaliklar o‘rtasida savdo-sotiq, dehqonchilik va chorvachilik aloqalari keng rivoj topgan. 1 Muhammad Jalilov . Qoraqalpoqlar ijtimoiy va madaniy hayoti. – Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2019. – B. 56–62. 5tarixiy manbalar asosida tahlil qilish hamda bu jarayonning zamonaviy ahamiyatini ochib berishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Xiva xonligi va qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy aloqalarning shakllanish jarayonini tahlil qilish;  Qoraqalpoqlar ijtimoiy tuzilmasi va turmush tarzining o‘ziga xos xususiyatlarini yoritish;  Xiva xonligi siyosatining qoraqalpoqlarga ta’sirini aniqlash;  Qoraqalpoqlar va Xorazm xalqlarining madaniy aloqalarini ko‘rsatish;  Ilm-fan, ma’rifat va diniy hayotda o‘zaro hamkorlikni tahlil qilish;  Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar madaniy merosini o‘rganishning bugungi ahamiyatini asoslash. Kurs ishi mavzusining metodlari Tadqiqotda tarixiy-tahliliy, qiyosiy, mantiqiy va tizimli yondashuv metodlaridan foydalanilgan. Shuningdek, manbashunoslik va tarixiy taqqoslash uslublari yordamida mavzuga oid manbalar tahlil qilingan. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita band, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 302) Muhammad Jalilov. Qoraqalpoqlar ijtimoiy va madaniy hayoti. – Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2019. – B. 56–62. 3) Bahrom Shukurov. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: ijtimoiy aloqalar. – Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2019. – B. 78–85. 4) Husan Hasanboyev. Qoraqalpoqlar madaniyati va Xiva xonligi. – Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2020. – B. 98–104. 5) Muhammad Jalilov. Xiva xonligi iqtisodiy va madaniy hayoti. – Toshkent: Sharq, 2020. – B. 112–118. 6) Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: tarixiy tahlil. – Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2021. – B. 120–126. 7) Bahrom Shukurov. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: siyosiy munosabatlar. – Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2021. – B. 134–140. 8) Husan Hasanboyev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: madaniy meros. – Toshkent: Sharq, 2022. – B. 150–155. 9) Muhammad Jalilov. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: ijtimoiy tuzilma. – Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2022. – B. 160–165. 10) Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: iqtisodiy rivojlanish. – Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2023. – B. 170–175. 11) Husan Hasanboyev. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: diniy hayot. – Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2023. – B. 180–185. 12) Muhammad Jalilov. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: madaniy almashinuv. – Toshkent: Sharq, 2024. – B. 190–195. 13) Abdulaziz Sagdullayev. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: til va adabiyot. – Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2024. – B. 200–205. 14) Bahrom Shukurov. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: zamonaviy tahlil. – Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2025. – B. 210–215. 15) Husan Hasanboyev. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: ijtimoiy va madaniy uyg‘unlik. – Toshkent: Sharq, 2025. – B. 220–225. 17II BOB. XIVA XONLIGI VA QORAQALPOQLARNING MADANIY HAYOTIDAGI UYG‘UNLIK 2.1. Qoraqalpoqlar va Xorazm xalqlarining madaniy aloqalari Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi madaniy aloqalar asrlar davomida shakllangan murakkab, ammo barqaror tarixiy jarayon hisoblanadi. Qoraqalpoqlar qadimdan Xorazm vohasi bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan uzviy bog‘liq xalq bo‘lgan. Ularning o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir, ayniqsa, XVII–XIX asrlarda, Xiva xonligi hukmronligi davrida kuchaydi. Bu davrda xalqning tili, dini, an’analari, san’ati, urf-odatlari va ta’lim tizimida o‘zaro yaqinlik shakllanib, ikki el o‘rtasida madaniy uyg‘unlik yuzaga keldi.Tarixiy manbalarga ko‘ra, Qoraqalpoqlar Amudaryo deltasi hududida qadimdan yashab kelgan xalqlar bilan, xususan, xorazmliklar bilan qo‘shnichilik munosabatida bo‘lganlar. Ularning madaniy aloqalari dastlab savdo, chorvachilik va baliqchilik faoliyati orqali shakllangan. Amudaryo bo‘ylab harakat qilgan qoraqalpoq va xorazm savdogarlari o‘zaro tovar almashuvi, oziq-ovqat, charm, tuz, baliq mahsulotlari, gilam va qo‘l mehnati buyumlarini savdo qilganlar. Shu jarayonlarda xalqlar o‘rtasida o‘zaro til va urf-odatlarning singish jarayoni kechgan. XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Xiva xonligi o‘z hududini mustahkamlash bilan birga, Qoraqalpoq aholisi yashaydigan yerlarda madaniy- ma’naviy siyosatini faol olib bordi. Xonlik siyosati orqali islom dini, arab yozuvi va madrasalar ta’lim tizimi qoraqalpoqlar orasida ham keng tarqaldi. Xiva xonligi markazida joylashgan Ko‘hna Ark, Pahlavon Mahmud maqbarasi, Juma masjidi, Muhammad Rahimxon madrasasi singari diniy-ma’rifiy 16uchun shimolga ko‘chishni davom ettirdilar. Ularning bir qismi Orolbo‘yi, Qozog‘iston janubidagi Qizilorda, Syrdaryo va Irgiz atroflarida joylashdi. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar o‘rtasidagi bu tarixiy jarayonlar, bir tomondan, ijtimoiy bosim va iqtisodiy tanglikni ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, ularning madaniy va tarixiy aloqalarini mustahkamlashga ham sabab bo‘ldi. Chunki qoraqalpoqlar xonlikdan uzoqlashgan taqdirda ham, Xorazm madaniy an’analarini, islomiy qadriyatlarni, til va etnik aloqalarni saqlab qolishga intildilar. Ularning folklori, marosimlari va og‘zaki ijodi Xiva madaniyatining ko‘plab unsurlarini o‘zida mujassam etdi. 6 1873-yilda Rossiya imperiyasi Xiva xonligiga qarshi yurish uyushtirib, xonlikni protektoratga aylantirgach, qoraqalpoqlarning siyosiy holatida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Endilikda ular Rossiya ma’muriyati bilan ham, Xiva xonligi bilan ham aloqada bo‘lishga majbur edilar. Shu davrda Amudaryo bo‘yida joylashgan qoraqalpoq qabilalari orasida yangi ijtimoiy tabaqalanish — boylar, o‘rta tabaqa va kambag‘allar shakllandi. Bu esa ijtimoiy hayotda yangi munosabatlarni vujudga keltirdi.Shunga qaramay, Xiva xonligi davridagi siyosat qoraqalpoqlar orasida madaniy uyg‘unlik va diniy birlashuvni kuchaytirgan. Xiva madrasalarida qoraqalpoq yoshlarining ta’lim olishi, ularning orasidan imom, mudarris, kotib, hattot va shoirlarning yetishib chiqishiga sabab bo‘ldi. Shu yo‘l bilan Xiva xonligi nafaqat siyosiy, balki ma’naviy jihatdan ham qoraqalpoqlar jamiyatiga ta’sir ko‘rsatdi.Xiva xonligi siyosati qoraqalpoqlarga bir tomondan — iqtisodiy va siyosiy jihatdan qaramlikni kuchaytirgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan — madaniy, diniy va ma’rifiy jihatdan ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Bu siyosat natijasida qoraqalpoqlar Xiva xonligi madaniyatining ajralmas qismiga aylandilar, o‘z navbatida, ular ham xonlik madaniyatini boyitib, Markaziy Osiyo sivilizatsiyasining umumiy taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shdilar. 6 Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: tarixiy tahlil. – Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2021. – B. 120–126. 9Bu aloqalar ikki xalqning o‘zaro totuv yashashi, iqtisodiy hamkorligi va madaniy uyg‘unligining poydevorini yaratdi. Shu bois, mazkur tarixiy jarayon O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlari o‘rtasidagi do‘stlik va hamkorlikning ildizlarini anglashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy aloqalar XVII–XIX asrlarda shakllanib, siyosiy ittifoq, iqtisodiy hamkorlik va madaniy almashinuv orqali yanada mustahkamlangan. Bu jarayon Orolbo‘yi mintaqasining ijtimoiy-siyosiy tarixida chuqur iz qoldirgan, hozirgi zamon o‘zbek va qoraqalpoq xalqlarining bir-biriga yaqinligining tarixiy asosini tashkil etadi. 3 1.2. Qoraqalpoqlar ijtimoiy tuzilmasi va turmush tarzining o‘ziga xos jihatlari Qoraqalpoqlar ijtimoiy tuzilmasi, turmush tarzi va madaniy qadriyatlari asrlar davomida Orolbo‘yi tabiiy-geografik sharoiti, iqtisodiy faoliyati hamda Xiva xonligi bilan bo‘lgan siyosiy-madaniy aloqalar asosida shakllangan. Ularning jamiyati murakkab patriarxal tuzilishga ega bo‘lib, urug‘-qabila tizimi ijtimoiy hayotning asosiy tayanch elementi hisoblangan. XVII–XIX asrlarda qoraqalpoqlar Amudaryo deltasi va Sirdaryo quyi oqimi atrofida yashab, asosan dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanganlar. Qoraqalpoq jamiyatining asosiy ijtimoiy bo‘g‘ini — urug‘ (el) va qabila (jamoa) edi. Urug‘lar odatda bir ajdoddan tarqalgan avlodlar birlashmasidan iborat bo‘lib, ularning boshida oqsoqol yoki biy turardi. Biylar mahalliy boshqaruv, nizolarni hal etish va jamoa ichida tartibni saqlash ishlariga mas’ul bo‘lgan. Har bir urug‘ning o‘ziga xos tamg‘asi (belgisi), hududi va muqaddas joylari mavjud edi. Qoraqalpoqlarning mashhur urug‘lari qatoriga Qonrat, Kenes, Moyten, Qitay, O‘g‘iz, On to‘rt urug‘, Qong‘irot kabi nomlar kiradi. 3 Muhammad Jalilov. Xiva xonligi iqtisodiy va madaniy hayoti. – Toshkent: Sharq, 2020. – B. 112–118. 27yodgorliklar nafaqat tarixiy, balki turizm va milliy g‘urur ramziga aylangan. Qoraqalpoq diyoridagi qadimiy madaniy markazlar — Qo‘ng‘irot, Moynaq, To‘rtko‘l, Beruniy kabi joylarda ham Xiva madaniy an’analari izlarini ko‘rish mumkin. Xiva va Qoraqalpoq hududlaridagi ilm-fan, san’at va ma’naviyat rivoji xalqaro miqyosda o‘rganilmoqda. UNESCO tomonidan Xiva shahrining “Butunjahon madaniy merosi” ro‘yxatiga kiritilishi ham bu hududning tarixiy ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi. Qoraqalpoqlarning “Alpomish”, “Qirq qiz”, “Er Sayin” kabi dostonlari, shuningdek, Xorazm dostonchilik maktabi namunalarini tadqiq etish ikki xalqning umumiy ma’naviy ildizlarini ko‘rsatadi. Zamonaviy davrda bu madaniy merosni o‘rganish yoshlar tarbiyasida ham muhim o‘rin tutadi. O‘tmishdagi madaniyat, urf-odatlar, qadriyatlarni bilish orqali milliy o‘zlikni anglash, vatanparvarlik tuyg‘usini kuchaytirish, tarixiy xotirani mustahkamlash mumkin. Shu bois oliy o‘quv yurtlari, ilmiy markazlar va madaniyat muassasalarida Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar tarixi, ularning o‘zaro aloqalari hamda madaniy yutuqlarini o‘rganishga alohida e’tibor qaratilmoqda.Bundan tashqari, madaniy merosni raqamlashtirish, muzey ekspozitsiyalarini yangilash, ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etish orqali bu boyliklar zamonaviy avlodga yetkazilmoqda. Xususan, Xiva va Nukus muzeylarida saqlanayotgan tarixiy ashyolar, qo‘lyozmalar, hunarmandchilik buyumlari, milliy liboslar va san’at namunalarining o‘rganilishi ikki xalqning o‘zaro madaniy uyg‘unligini chuqurroq ko‘rsatib beradi.Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar madaniy merosini o‘rganish — bu faqat tarixni bilish emas, balki o‘zligimizni anglash, milliy qadriyatlarni asrash va kelajak avlodlarga sog‘lom ma’naviy meros qoldirish yo‘lida muhim qadamdir. Shu bois, mazkur mavzuni chuqur o‘rganish nafaqat tarixchilar, balki sotsiologlar, etnograflar, pedagoglar va madaniyatshunoslar uchun ham dolzarb ilmiy yo‘nalishlardan biri sanaladi. 23Amudaryoning quyi oqimlarida, Qo‘ng‘irot, Qorao‘zak, Shumanay, Mo‘ynoq atrofida yashab, chorvachilik va baliqchilik bilan shug‘ullanganlar. Shuningdek, u qoraqalpoq urug‘larining Xiva xonligiga sadoqat bilan xizmat qilganini qayd etadi. Bayoniy (Muhammad Yusuf Bayoniy, 1858–1923) esa Ogahiyning ilmiy an’analarini davom ettirib, “Shajarayi Xorazmshohiy” va “Xorazm tarixi” asarlarida XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi Xiva hayotini, jumladan qoraqalpoqlar ishtirokini yoritadi. Bayoniy qoraqalpoqlar orasida savodxonlikning oshgani, madrasalarda o‘qigan talabalar soni ko‘paygani, ularning orasidan mudarris, qozilar, shoir va hattotlar chiqqanini ta’kidlaydi. Bu yozma manbalar qoraqalpoq xalqining ilm-fan sohasidagi faol ishtirokini ilmiy asosda tasdiqlovchi muhim tarixiy dalillardir. Xiva madaniyatining yuksalish davrida qoraqalpoqlardan ham ko‘plab ziyolilar yetishib chiqqan. Masalan, XIX asrning ikkinchi yarmida yashagan Mulla Nurmuhammad To‘ra Qoraqalpoqiy va Eshonqul To‘ramurod kabi ulamolar Xivada ta’lim olib, keyinchalik Qoraqalpoq diyorida madrasalar ochganlar. Ular Qur’on tafsiri, fiqh, mantiq, aruz ilmi, hisob-kitob va geografiya fanlarini o‘qitganlar. Bu holat qoraqalpoqlar orasida ilm- ma’rifatning chuqur ildiz otganini ko‘rsatadi. Xivada ilmiy hayot faqat diniy fanlar bilan cheklanmagan. Bu yerda tabiiy fanlar, tarix, falsafa, tibbiyot va astronomiya sohalari ham rivojlangan. Masalan, Xiva xonligining ilmiy maktablarida Aliqulixon (1825–1842) davrida “Hind astronomiyasi” va “Tabiiyot ilmlari” bo‘yicha darslar o‘tilgan. Qoraqalpoq talabalari bu fanlardan saboq olib, o‘z yurtlarida shu bilimlarni yoyganlar. XIX asr oxirlariga kelib, Muhammad Rahimxon II (Feruz, 1864–1910) davrida Xivada yangi usuldagi maktablar ochilib, zamonaviy fanlar — algebra, geografiya, tarix, tibbiyot, hatto kimyo asoslari ham o‘qitila boshlandi. Feruz tomonidan tashkil etilgan “Feruz kutubxonasi”da 2000 dan ortiq arab, fors va 11Madaniy hayotda qoraqalpoqlar o‘zining boy xalq og‘zaki ijodi bilan ajralib turgan. “Qirq qiz”, “Alpamish”, “Qoblan”, “Er To‘stik”, “Sharyar” kabi dostonlar ularning og‘zaki adabiyotida muhim o‘rin tutadi. Qoraqalpoq baxshilari — dostonchilar, qo‘shiqchilar va shoirlar xalq orasida hurmatga sazovor bo‘lgan. XIX asrda yashagan mashhur baxshilardan Jiyengeldi Jiyembet o‘g‘li, Esemurat O‘raz o‘g‘li, Ayimbet Jumanazar o‘g‘li kabi ijodkorlar o‘z asarlari orqali qoraqalpoq xalqining orzu-umidlari, kurashlari va ijtimoiy hayotini ifoda etganlar. Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlar orasida islom dini keng yoyilgan bo‘lib, ular asosan hanafiy mazhabiga e’tiqod qilganlar. Diniy markaz sifatida masjid, madrasalar faoliyat yuritgan. Diniy yetakchilar — imom, mulla, eshon va xalfalar nafaqat diniy, balki ijtimoiy hayotda ham muhim rol o‘ynagan. Ular nikoh, dafn, to‘y kabi marosimlarni boshqargan, bolalarga Qur’on va yozuv saboqlarini o‘rgatgan. Qoraqalpoqlar turmush tarzida an’anaviy kiyim-kechak ham o‘ziga xos bo‘lgan. Erkaklar odatda ipak yoki paxtadan tikilgan uzun ko‘ylak, belbog‘ va chopon kiygan, boshlariga telpak yoki salla o‘ragan. Ayollar esa rang-barang ko‘ylaklar, bezakli duppilar va marvaridli taqinchoqlar taqqanlar. Har bir kiyimda milliy naqshlar, totemik belgilar va ranglar o‘ziga xos ma’no anglatgan.Uy-joy qurilishida qoraqalpoqlar asosan qamish, loy va yog‘ochdan foydalanishgan. Ularning uy-joylari ikki xil bo‘lgan: ko‘chmanchi oilalar uchun o‘tov (ko‘chma uy), yarim ko‘chmanchi yoki dehqon oilalar uchun esa doimiy uy (ko‘shk). O‘tovlar Orolbo‘yi shamoliga mos tuzilgan, harakatchan, yozda salqin, qishda iliq bo‘lgan. XIX asrning ikkinchi yarmida Xiva xonligi Rossiya protektoratiga aylangach, qoraqalpoqlar hayotida yangi ijtimoiy o‘zgarishlar yuz berdi. Rossiya hukumatining siyosiy nazorati ostida yangi soliqlar joriy etildi, savdo yo‘llari kengaydi, ayrim qoraqalpoq oilalari rus bozorlariga mahsulot yetkazib 29Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Prezident farmonlari va qarorlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 2 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017–2021 yillarga mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni . 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 19 martdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018–2022 yillarga mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni . 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 15 aprelidagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019–2023 yillarga mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni . 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 10 iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020–2024 yillarga mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni . 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021 yil 5 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021–2025 yillarga mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni . Ilmiy adabiyotlar 1) Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi tarixi. – Toshkent: Sharq, 2018. – B. 45–50. 10Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlar jamiyatining ijtimoiy tuzilmasi ikki asosiy qatlamdan iborat bo‘lgan: erkin dehqon va chorvador aholi hamda xonlikka tobe tabaqalar. Xonlik boshqaruvida yashagan qoraqalpoqlar o‘z yerlarida mustaqil ishlab, xonlikka hosildan yoki chorvachilikdan soliq to‘laganlar. Soliqlar asosan “zakot”, “xiroj” va “boj” shaklida bo‘lgan. Ayrim hollarda ular xonlik harbiy yurishlariga qatnashish yoki daryo bo‘ylarini qo‘riqlash orqali davlatga xizmat ko‘rsatganlar. Qoraqalpoqlarning ijtimoiy tuzilmasida oilaviy munosabatlar ham muhim o‘rin egallagan. Oila odatda keng — bir necha avloddan iborat bo‘lgan, erkaklar oilaning boshlig‘i sanalgan. Patriarxal tizim hukmron bo‘lib, oilada otaning so‘zi qonun darajasida qabul qilingan. Nikoh munosabatlari qattiq urf-odatlarga asoslangan bo‘lib, ularni asosan ota-onalar yoki urug‘ oqsoqollari belgilagan. “Kalym” (kelin puli) to‘lash, “dugonachilik” va “bosh to‘yi” kabi marosimlar qoraqalpoqlar hayotida muhim ijtimoiy ahamiyatga ega edi. 4 Qoraqalpoqlarning iqtisodiy faoliyatida dehqonchilik va chorvachilik bosh rol o‘ynagan. Amudaryo deltasidagi unumdor yerlar bug‘doy, arpa, tariq va paxta ekish uchun qulay bo‘lgan. Sug‘orish tizimi asosan tabiiy ariq va kanallar orqali tashkil etilgan. Chorvachilikda esa ot, tuya, qo‘y, echki va qoramollar boqilgan. Ayrim qoraqalpoqlar Amudaryo va Orol dengizi atrofida yashaganligi sababli baliqchilik bilan ham shug‘ullangan, bu ularning oziq-ovqat ta’minotida muhim o‘rin tutgan.Hunarmandchilik sohasida qoraqalpoqlar gilam to‘qish, teri ishlash, kulolchilik, yog‘och o‘ymakorligi va temirchilikda yuksak mahorat ko‘rsatganlar. Ayniqsa, qoraqalpoq ayollari tomonidan to‘qilgan gilamlar, zardo‘zlik va kashtachilik buyumlari o‘zining o‘ziga xos bezaklari bilan mashhur bo‘lgan. Ularning bezaklarida ko‘p hollarda “qushqanot”, “oyna”, “ko‘zmunchoq” kabi ramziy naqshlar uchraydi, bu esa qadimiy turkiy e’tiqodlar bilan bog‘liq. 4 Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: tarixiy tahlil. – Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2021. – B. 120–126. 12bera boshladi. Shu bilan birga, yangi ta’lim tizimi, yozuv shakllari va madaniy yangiliklar kirib keldi. Qoraqalpoqlarning ijtimoiy hayoti o‘zining mehr-oqibat, jamoaviylik, tabiat bilan uyg‘un yashash tamoyillariga asoslangan edi. Ular “el manfaatidan o‘z manfaatini ustun qo‘ymaslik”, “kattalarga hurmat, kichiklarga izzat” kabi qadriyatlarni avloddan-avlodga o‘tkazganlar. Bu qadriyatlar hozirgi Qoraqalpog‘iston xalqi madaniyatida ham o‘z aksini topgan. 1.3. Xiva xonligi siyosatining qoraqalpoqlarga ta’siri Xiva xonligi siyosati qoraqalpoqlar hayotiga chuqur va ko‘p qirrali ta’sir ko‘rsatgan. XVIII–XIX asrlarda qoraqalpoqlar Xiva xonligi tarkibiga kirgan bo‘lib, ularning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivoji bevosita xonlik siyosati bilan bog‘liq bo‘lgan. Qoraqalpoqlar yashagan hudud — Amudaryoning quyi oqimi va Orolbo‘yi vohasi — strategik jihatdan muhim joy hisoblanar, u Xiva xonligi uchun iqtisodiy va harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Shu sababdan Xiva xonlari bu mintaqani doimiy nazoratda ushlab turishga intilganlar. XVIII asr boshlarida qoraqalpoqlar Sirdaryo va Amudaryo oralig‘ida yashar edilar. Ular 1714–1720-yillarda Orol atroflaridan janubroqqa, Amudaryo deltasi tomon ko‘chishga majbur bo‘lishdi. Bu ko‘chish Xiva xonlari bilan o‘zaro munosabatlarning yangi bosqichini boshlab berdi. Xonlik hukmdorlari — Sherg‘ozixon (1715–1728), Elbarsxon (1728–1740) va Abulg‘ozi avlodlari qoraqalpoqlar ustidan siyosiy nazorat o‘rnatishga harakat qildilar. Shu davrda qoraqalpoqlarning ayrim qabilalari xonlikka bo‘ysunishdan bosh tortib, mustaqil yashashga uringanlar. Natijada ular vaqti-vaqti bilan Xiva xonligi bilan to‘qnashuvlarga kirishgan. 1743-yilda qoraqalpoqlarning bir qismi Xiva xonligiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi. Ushbu qo‘zg‘olon qattiq bostirildi, biroq u qoraqalpoqlarning siyosiy mustaqillikka bo‘lgan intilishini yaqqol ko‘rsatdi. Keyingi yillarda Xiva xonlari qoraqalpoqlarni harbiy-siyosiy ittifoqqa jalb etish yo‘lini tanladilar. Muhammad 18markazlar qoraqalpoqlardan chiqqan yoshlarning ilm olish joyiga aylangan. Ko‘plab qoraqalpoq yoshlari Xivada tahsil olib, keyinchalik o‘z yurtiga qaytib, maktab-madrasalarda ta’lim bergan, diniy targ‘ibot bilan shug‘ullangan. Madaniy aloqalarning yanada rivojlanishida Xiva xonligi saroy madaniyati va adabiy muhitining roli beqiyos bo‘lgan. XIX asrda Xivada faoliyat ko‘rsatgan shoir va tarixchilar — Munis Xorazmiy, Ogahiy, Bayoniy kabi adiblarning asarlari qoraqalpoq ziyolilari tomonidan o‘qilgan, hatto ayrimlari qoraqalpoq tiliga tarjima qilingan. Ogahiyning “Riyoz ud-davla”, “Gulshani davlat” kabi asarlari Xorazm va qoraqalpoq tarixiga oid qimmatli manba bo‘lib xizmat qilgan. Qoraqalpoq adabiyoti ham shu madaniy muhit ta’sirida shakllanib, xalq og‘zaki ijodi bilan yozma adabiyot o‘rtasidagi uyg‘unlikni kuchaytirdi. Qoraqalpoqlar orasida xalq dostonchiligi, qo‘shiqchilik va baxshichilik san’ati keng tarqalgan edi. Bu jihatdan ular Xorazm baxshilari bilan umumiy ildizga ega bo‘lib, ikki xalqning musiqiy an’analari o‘zaro ta’sirda rivojlandi. Masalan, “Qoblan”, “Alpamis”, “Qirqqiz” kabi epik dostonlar qoraqalpoq va xorazm variantlarida mavjud bo‘lib, mazmun jihatdan bir-biriga yaqin. Bu dostonlarda xalq qahramonligi, erksevarlik, vatanparvarlik, mehr-oqibat g‘oyalari madh etiladi. Ayniqsa, “Alpamis” dostoni qoraqalpoq xalqining milliy o‘zligini ifodalovchi eng muhim asarlardan biri bo‘lib, u Xiva xonligi davridagi ijtimoiy-madaniy hayotni aks ettiradi. Xorazmda yashab ijod qilgan san’atkorlar, xattotlar, me’morlar va ustalar qoraqalpoqlar orasida ham katta obro‘ga ega bo‘lgan. Ularning me’moriy uslublari, naqsh bezaklari, kulolchilik va yog‘och o‘ymakorligi an’analari qoraqalpoq ustalari tomonidan o‘zlashtirilib, mahalliy shaklda rivojlantirilgan. Masalan, XIX asrda qoraqalpoq qishloqlarida barpo etilgan masjidlar va qabriston toshlarida Xiva ustalarining bezak uslublari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu madaniy ta’sir ikki xalq o‘rtasidagi badiiy uyg‘unlikni yaqqol ifodalagan. xalq marosimlari — to‘y, sunnat, Navro‘z, hosil bayramlari kabi urf-odatlarda

Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar ijtimoiy, madaniy hayotining uyg‘unligi   

Купить