XIX asr oxiri XX asr boshlarida Efiopiya - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	95.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

1 Sotish

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Efiopiya

Sotib olish

MAVZU: XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA EFIOPIYA
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………….…………….3
I.BOB. ASOSIY QISM………………………………………………………….5
1.1. XIX asrning oxiri — XX asr boshlarida Afrika mamlakatlari ………………5
1.2. Afrika siyosiy vaziyati …………………………………………………..…20
1.3. Efiopiya ………………………………………………………………….….28
XULOSA ………………………………………………………………..…..….34
FOYDALANILGAN AADBIYOTLAR………………………………..….….36

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Afrika qit'asi inson hayotining beshigi edi.
Insoniyat taraqqiyotining har bir bosqichini Afrika rekordida kuzatish mumkin. U
erda qadimgi Misr tsivilizatsiyasi gullab -yashnagan. Klassik Gretsiya va Rim
dunyosida Afrika donolik manbai sifatida qaraldi. Bir paytlar Afrika qit'asida
ko'plab buyuk, ammo hayotiy saltanatlar va davlatlar gullab -yashnagan. Janubiy
va Markaziy Afrika tarixining ko'p qismi dunyoning qolgan qismidan ajralib
turganda sodir bo'lgan, Sahroi-Sahroi Afrikasi Shimoliy O'rta er dengizi va
Shimoliy-Sharqiy Afrika bilan Yaqin Sharq va Hindiston bilan savdo qilgan 1
.
Evropaning xristianlashuvi bilan Evropaning Afrikaga bo'lgan munosabati
o'zgardi, shuning uchun O'rta asrlarda Afrika zulmat va butparast diniy amaliyotlar
bilan bog'liq edi. 1454 va 1483 yillarda Papa Afrikaning ko'p qismini
rivojlanayotgan dengiz mustamlakachilari, Ispaniya va Portugaliyaga berdi. XIX
asrda Evropaning shimoliy mustamlakachilari Afrikaning qolgan qismini o'zaro
bo'lishdi. Qit'aning boyligi va odamlari ekspluatatsiyasi kuzatildi, qit'aning o'z
manfaati uchun ozgina mablag 'sarflandi. Yigirmanchi asrdagi dekolonizatsiya
jarayonida sun'iy chegarali, ko'pincha qabilalar chegarasini kesib o'tadigan va
infratuzilmasi cheklangan milliy davlatlar paydo bo'ldi. Yigirmanchi asrning
ikkinchi yarmida siyosiy beqarorlik va iqtisodiy inqiroz Afrikaning ko'p qismini
xarakterladi. Prezidentlar "umrbod" bo'lishga moyil edilar va siyosiy erkinlik
kamdan -kam uchraydi. Biroq, bunday rahbarlar demokratiya qurilishi mumkin
bo'lgan mustahkam fuqarolik jamiyati bo'lmagan mamlakatlarni boshqargan. Bu
avtoritar rahbarlarning ko'pchiligi o'z mamlakatlarini qashshoqlashtirib, o'z
mamlakatlarining G'arbga moliyaviy qarzdorligini oshirib, o'zlari uchun katta
boylik to'plashdi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: XXI asrning boshlarida, Evropa
xalqlari ko'p asrlik ekspluatatsiya va rivojlanmaganlik tufayli Afrikaning ahvoli
uchun ba'zi ma'naviy javobgarlikni qabul qila boshladilar va uning rivojlanishini
siyosiy ustuvor vazifaga aylantirdilar. Ko'pchilik uchun Afrika insoniyat uchun
1
Krushkol.Yu.S. tahriri ostida “Qadimgi dunyo tarixi”.T.,1975.
3

ma'naviy qiyinchilik va adolatli va adolatli dunyoni yaratishga intilishning
sinovidir.
Afrikada hominin subfamiliyasi va jinsining tug'ilgan joyi bo'lgan Homo,
faqat sakkiz turini o'z ichiga oladi Homo sapiens qoladi.
Oxirgi paleontologik va arxeologik dalillarga ko'ra, hominidlar kamida besh
million yil oldin mavjud bo'lgan. Bu hayvonlar hali ham o'z yaqin qarindoshlari,
buyuk afrikalik maymunlarga o'xshar edilar, lekin ikki oyoqli harakatlanish
shaklini qabul qilib, ularga yashash uchun kurashda hal qiluvchi ustunlikni
berdilar, chunki bu ularga o'rmonli joylarda ham, ochiq joylarda ham yashash
imkonini berdi. savanna, Afrika qurib borayotgan bir paytda, savanna o'rmonli
hududlarni bosib oldi.
Uch million yil oldin, janubiy, sharqiy va markaziy Afrikada bir qancha
avstralopitekin hominid turlari rivojlangan.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, asosiy qism, rejalar, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar.
4

I.BOB. ASOSIY QISM
1.1. XIX asrning oxiri — XX asr boshlarida Afrika mamlakatlari.
Keyingi katta evolyutsion qadam taxminan ikki million yil oldin, uning
kelishi bilan sodir bo'lgan Homo habilis, vositalari qilish qodir Hominid birinchi
tur. Bu yoqilgan H. habilis go'sht yeyishni boshlash uchun, uning tosh asboblari
yordamida boshqa yirtqichlar o'ldirgan odamlarni qirib tashlash, suyaklari va iligi
uchun kadavr yig'ish. Ovda, H. habilis u, ehtimol, katta yirtqichlar bilan
raqobatlasha olmagan va ovchidan ko'ra ko'proq yirtqich edi, garchi u uyalaridan
tuxum o'g'irlagan bo'lsa va mayda ovni ushlagan bo'lsa va katta yirtqichni (bolalari
va katta hayvonlar) zaiflashtirgan bo'lsa kerak.
Taxminan bir million yil oldin Homo erectus rivojlangan edi. Nisbatan katta
miyasi (1000 kubometr) bilan u Afrika tekisliklarini o'zlashtirdi va turli xil tosh
asboblarni yasab, unga eng yaxshi yirtqichlarga teng ovchi bo'lishga imkon berdi.
Bunga qo'chimcha Homo erectus olov tayyorlash san'atini o'zlashtirdi va Afrikani
tark etgan birinchi gominid bo'lib, butun Eski dunyoni mustamlakaga aylantirdi va
keyinchalik vujudga keldi. Homo floresiensis. Bu endi, deb ishora yangi
nazariyalar bilan tanlovdan Homo georgicus, a Homo habilis avlod, Afrikadan
tashqarida yashagan birinchi va eng ibtidoiy hominid edi.
Qoldiq qoldiqlari shuni ko'rsatadiki Homo sapiens 100-150 ming yil oldin
Afrikaning janubi va sharqida yashagan. Odamlarning Afrikadan va qit'a ichidan
eng erta chiqib ketishi lingvistik va madaniy dalillar va tobora kompyuterda tahlil
qilinadigan genetik dalillar bilan ko'rsatiladi (shuningdek qarang: Cavalli-Sforza).
Afrikaning shimoliy qismida, Sahroyi Kabirning janubiy chegarasiga qadar
aholining ko`pchiligini arablar tashkil etardi. Bu hududlarda barbarlar, habashlar
va boshqa xalqlar ham yashardi 2
.
XIX asrning 70-yillariga qadar Afrikaning shimolida va shimolisharqida,
ya'ni arablar yashovchi hududlarda mutlaq podsholik tuzumlari hukm surardi. Ular
orasida rasman Usmonli turk imperiyasi tarkibiga kirgan Misr, Tripolitaniya,
Kirenaika (hozirgi Liviya) va Tunis amalda Turkiya sultoniga itoat etmasdilar.
2
VelliyPaterqul. “Римская история”.
5

XIX asr oxirida Misr va Sudan Angliyaning, Tunis, Jazoir va Marokash
Fransiyaning, Marokashning bir qismi Ispaniyaning, Liviya esa Italiyaning
mustamlakalariga aylandi. Misrning asoratga solinishi. Misrning XIX asr oxiri —
XX asr boshlaridagi tarixi Turkiya hukmronligidan ozod bo`lish va inglizlarning
mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurash bayrog`i ostida o`tgan o`zgarishlar davri
bo`ldi.
Musulmon ruhoniylaridan al-Azhar madrasasida mudarris bo`lgan
Jamoliddin al-Afg`oniy va uning shogirdlari milliy-ozodlik harakatida katta obro'
qozonishdi. Ular barcha musulmonlarni mustamlakachilarga, Turkiya zulmiga
qarshi birlashuvga, konstitutsiyaviy tuzum o`rnatilishiga chaqirdilar. 1871- yilda
Jamolidtjin al-Afg`oniy «Xizb ul-Vatan» («Vatan partiyasi») partiyasini tuzdi. Bu
partiya chet elliklarga qarshi «Misr misrliklarniki» shiori ostida kurashdi.
«Vatan»chilar hukmdor (Hadiv)ning huquqini cheklovchi konstitutsiya uchun
kurashdilar. 1882yil 7- fevral kuni Hadiv yangi qonunga imzo chekishga majbur
bo`ldi. Unga ko`ra hukumat Deputatlar palatasiga bo`ysunadigan, parlament budjet
ustidan nazorat qilish huquqini oladigan, birorta qonun deputatlar palatasi
ruxsatisiz qabul qilinmaydigan bo`ldi. Bularning hammasi feodal mustabid
tuzumidan burjua parlament tuzumiga o`tish yolidagi katta g`alaba edi.
Chet elliklar Misr hukumatiga ultimatum yuborib, amaldagi hukumatni
tarqatishini talab qildilar. Mustamlakachilarning bu talabi keskin norozilikka sabab
bo`ldi. 1882- yil 11- iyul kuni inglizlar Iskandariyani to`plardan o`qqa tutdilar.
Angliya desanti shaharni egalladi. Bunga qarshi, Misr armiyasi rahbarlaridan biri
Ahmad Orabibey Qohirada oliy davlat organi vazifasidagi Muvaqqat kengash
tuzdi. 60 ming kishilik qo`shin to`pladi, Ayni paytda, inglizlar 1882- yil 7-
avgustida Suvayshni bosib oldilar va Qohiraga yurish boshladilar. 1882- yil
sentabrda Misr qo`shinlari yengildi.
Qo`zg`olonchilarning ko`pi qirib tashlandi, polkovnik Ahmad Orabibey
Seylon oroliga umrbod surgun qilindi. Shunday qilib, Misr inglizlar
mustamlakasiga aylandi.
6

Angliya Misrda Usmonli Turk imperiyasi hokimiyatini rasman tugatmadi.
Misr hadivlari sulolasi, Vazirlar kengashi nomiga bo`lsa ham saqlandi. Moliya
ustidan nazorat to`laligicha ingliz maslahatchilariga o`tdi.
1888- yili 29- dekabrda Istanbulda Suvaysh kanalidan foydalanish bo`yicha
Angliya, Germaniya, Ispaniya, Italiya, Rossiya, Turkiya, Fransiya davlatlari
konvensiya imzolashdi. Unga ko`ra kanaldan barcha davlatlar xoh urush, xoh
tinchlik paytida erkin foydalanish huquqini olishdi.
Muzlik davri oxirida miloddan avvalgi 10,500 yillar atrofida., Sahroi yana
yashil unumdor vodiyga aylandi va uning Afrika aholisi Afrikaning Sahroi-
Sahroidagi ichki va qirg'oq balandliklaridan qaytdi. Biroq, isish va quritish iqlimi
miloddan avvalgi 5000 yilga to'g'ri keladi. Sahara viloyati tobora quriy boshladi.
Aholi Sahara mintaqasidan Nil vodiysiga, ikkinchi kataraktdan pastda, doimiy yoki
yarim doimiy aholi punktlarini tashkil qilgan. Katta iqlim retsessiyasi yuz berdi, bu
Markaziy va Sharqiy Afrikada kuchli va doimiy yomg'irni kamaytirdi. O'shandan
beri quruq sharoitlar Sharqiy Afrikada g'olib bo'ldi 3
.
Afrikada qoramollarni uy sharoitida etishtirish qishloq xo'jaligidan oldin
bo'lgan va ovchilar yig'uvchi madaniyatlar bilan bir vaqtda bo'lganga o'xshaydi. Bu
mish-deb 6000 B.C.E. tomonidan qoramollar allaqachon Shimoliy Afrikada
uylangan.[1] Sahara-Nil majmuasida odamlar ko'plab hayvonlarni, shu jumladan,
eshakni va Jazoirdan Nubiyaga qadar keng tarqalgan mayda-chuyda echkini uyga
uylantirishdi.
Qishloq xo'jaligida o'simliklarni qishloq xo'jaligi maqsadlarida uy sharoitiga
o'tkazish birinchi holatlari Sahhel viloyatida v. Miloddan avvalgi 5000 yil, jo'xori
va Afrika guruchlari etishtirila boshlaganda. Taxminan shu vaqt ichida va o'sha
mintaqada kichik gvineya qushlari uy hayvonlari bo'lib qoldi.
Jahon tarixining Oksford atlasi, miloddan avvalgi 4000 yilda Sahro iqlimi
juda tez sur'atlar bilan quriy boshladi.[2] Bu iqlim o'zgarishi ko'llar va
daryolarning sezilarli darajada qisqarishiga olib keldi va cho'llanishni kuchaytirdi.
Bu, o'z navbatida, aholi punktlari uchun qulay bo'lgan er maydonini kamaytirdi va
3
VelliyPaterqul. “Римская история”.
7

dehqonchilik jamoalarining G'arbiy Afrikaning tropik iqlimiga ko'chishiga sabab
bo'ldi
Miloddan avvalgi 3000 yilga kelib, Qishloq xo'jaligi G'arbiy Afrikaning
tropik qismlarida mustaqil ravishda paydo bo'ldi, u erda Afrika yamlari va yog'li
xurmolari uy sharoitida va Efiopiyada qahva va teff qo'llangan. Bu hududlarda
hech qanday hayvon mustaqil ravishda uylashtirilmagan, garchi uy sharoitida u
Sahel va Nil hududlaridan tarqalgan bo'lsa.[4] Qishloq xo'jalik ekinlari boshqa
mintaqalardan ham qabul qilingan, chunki marvarid tariq, no'xat, er yong'oq, paxta,
tarvuz va shishalar G'arbiy Afrikada ham, Sahel viloyatida ham qishloq xo'jaligida,
tariq, no'xat, yasmiq va zig'ir o'stirila boshlangan. Efiopiyada.[5]
Beaker madaniyati deb nomlanuvchi xalqaro hodisa G'arbiy Shimoliy
Afrikaga ta'sir qila boshladi. Qabrlardan topilgan o'ziga xos shaklidagi keramika
nomi bilan atalgan, Beaker madaniyati jangchi mentalitetining paydo bo'lishi bilan
bog'liq. Bu davrdagi Shimoliy Afrikadagi rok san'ati hayvonlarni tasvirlaydi, lekin
qurol va bezaklar bilan jihozlangan inson qiyofasiga yangi e'tibor beradi.
Afrikaning Buyuk ko'llar mintaqasidan bo'lgan odamlar O'rta er dengizining
sharqiy qirg'og'iga joylashdilar va Iordan daryosi, O'rta er dengizi va Sinay
cho'llari orasidagi pasttekisliklarda hukmronlik qilgan kanoniklarga aylandilar.
birinchi ming yillikning B.C.E. tomonidantemir ishlov berish Shimoliy
Afrikada boshlangan va tezda Sahroi Sahroi Afrikaning shimoliy qismlariga yoyila
boshlagan.[6] va miloddan avvalgi 500 yilga kelib, G'arbiy Afrikada metallga
ishlov berish odatiy holga aylana boshladi, ehtimol karfagenliklar kiritganidan
keyin. Taxminan miloddan avvalgi 500 yilda temir ishlov berish to'liq tashkil
etilgan. Sharqiy va G'arbiy Afrikaning boshqa hududlarida, boshqa hududlar
miloddan avvalgi asrlarga qadar temir ishlov berishni boshlamagan. Misr,
Shimoliy Afrika, Nubiya va Efiopiyadan ba'zi mis buyumlar G'arbiy Afrikada
miloddan avvalgi 500 -yillarga oid qazilgan. vaqt oralig'i, bu vaqtga kelib savdo
tarmoqlari tashkil etilganligini ko'rsatadi.[7]
Liviyaning Sahroi sahrosidagi neolit davridagi tosh o'ymakorligi yoki
"petrogliflar" va megalitlar muzlik davrida Shimoliy Afrikaning quruq o'tloqlarida
8

ovchilarni yig'ish madaniyatini tasdiqlaydi. Hozirgi Sahara viloyati dehqonchilik
amaliyotining dastlabki joyi bo'lgan (madaniyatning ikkinchi bosqichida "to'lqinli
keramika" deb nomlangan, miloddan avvalgi 4000 yil).). Biroq, Sahroi Sahroi
sahrolanishidan so'ng, Shimoliy Afrikadagi aholi punktlari Nil vodiysida
to'plangan bo'lib, u erda Misrning savodli nomlari qadimgi Misr madaniyatiga asos
bo'lgan. Arxeologik topilmalar shuni ko'rsatadiki, Nil bo'yida ibtidoiy qabilalar
fir'avnlarning sulolaviy tarixi boshlanishidan ancha oldin yashagan. Miloddan
avvalgi 6000 yilga kelib, uyushgan dehqonchilik paydo bo'ldi.
Miloddan avvalgi 500 -yillardan boshlab eramizdan avvalgi 500 yilgacha,
Garamantes tsivilizatsiyasi (ehtimol tuareglarning ajdodlari) hozirgi Liviya
sahrosida mavjud bo'lgan.
Sahroi-Sahroi Afrika
Lingvistik dalillar shuni ko'rsatadiki, bantu xalqi (masalan, Xosa va Zulu)
hozirgi Misrdan janubi -g'arbiy tomonga, sobiq Xoisan tizmalariga hijrat qilgan va
ularni oxirgi 4000 yil ichida, ya'ni paleolitdan temir asriga o'tish davrida
ko'chirgan. birdaniga Misr janubidagi Afrikada. Bantu populyatsiyasi tropik
Afrikaga mos keladigan ekinlar to'plamidan, shu jumladan kassava va yamdan
foydalangan. Bu dehqonchilik madaniyati ovchi-yig'uvchilarga qaraganda har bir
maydonga ko'proq odamlarni qo'llab-quvvatlashga qodir. An'anaviy Kongo
diapazoni shimoliy cho'llardan janubning mo''tadil mintaqalariga qadar davom
etadi, bu erda Kongo ekinlari to'plami sovuqdan muvaffaqiyatsiz bo'ladi. Ularning
asosiy qurollari tarixan kamon va nayzalarni qalqon bilan pichoqlagan.
Efiopiya Afrikadan hominidlar diasporasidan keyin Evrosiyo bilan uzluksiz
aloqa tarixiga ega bo'lgan aniq, qadimiy madaniyatga ega edi. U o'ziga xos til,
madaniyat va ekinlar tizimini saqlab qoldi.Ekinlar tizimi shimoliy tog'li hududlarga
moslashgan va boshqa hududlarning ekinlaridan foydalanmaydi. Bu ekinlar
tizimining eng mashhur a'zosi - qahva, lekin undan foydali o'simliklardan biri -
jo'xori; teff deb nomlangan quruq er doni ham mintaqaga xosdir.
Qadimgi madaniyatlar Nil bo'yida va hozirgi Ganada mavjud bo'lgan.
Sahroi-Sahroi Afrikaning tarixi 1880 yilgacha.
9

Bantu kengayishi
Bantu birinchi Zambiya maydoni Afrika ustidan Benue-Xoch daryolar
janubi-sharqiy Nigeriyada maydoni va tarqalishiga atrofida paydo. Miloddan
avvalgi ikkinchi ming yillikdaEhtimol, Saharaning qurishi va Saharaliklarning
mintaqaga ko'chishi bosimi tufayli ular Afrikaning markaziy yomg'ir o'rmonlariga
(I bosqich) kengaytirishga majbur bo'lishgan. Taxminan 1000 yil o'tgach, ular
o'rmonlardan tashqarida Janubiy va Sharqiy Afrikaga kengayishning ikkinchi
bosqichini tezroq boshladilar. Keyin birinchi ming yillikda Zambiyada
Madagaskar tilida malay tili orqali Janubi -Sharqiy Osiyodan olib kelingan yangi
qishloq xo'jalik texnikasi va o'simliklari ishlab chiqilgan. Ushbu usullar yordamida
Bantu -ning yana bir kengayishi shu yangi joyga (III bosqich) markazlashgan.
G'arbiy Afrika
Sahroi-Sahroi Afrikada so'nggi bir necha ming yillar davomida ko'plab
buyuk imperiyalar bo'lgan. Bular asosan G'arbiy Afrikada to'plangan, bu erda
muhim savdo yo'llari va yaxshi qishloq xo'jaligi erlari keng shtatlarning
rivojlanishiga imkon bergan. Bularga Nok, Mali imperiyasi, Oenin Benin, Kanem-
Bornu imperiyasi, Fulani imperiyasi, Dahomey, Oyo, Aro konfederatsiyasi,
Ashanti imperiyasi va Songxay imperiyasi kiradi.
Yoruba va Xauza kabi shahar-davlatlarning bo'sh federatsiyalari ham bu
mintaqada keng tarqalgan edi.
Trans-Sahara savdosi
Sahroi Sahro bo'ylab O'rta er dengizi mamlakatlari va G'arbiy Afrika
mamlakatlari o'rtasidagi savdo VIII asrdan XVI asr oxirigacha bo'lgan muhim
savdo modeli edi. Bu savdoni arab tuyalarining karvonlari olib borgan. Bu tuyalar
karvonlarga yig'ilgunga qadar Mag'rib yoki Sahel tekisliklarida bir necha oy
davomida semirtirilar edi.
Janubiy Afrika
Katta siyosiy birliklar kamdan -kam uchraydi, lekin istisnolar bor edi,
ayniqsa Buyuk Zimbabve va Zulu imperiyasi. Taxminan milodiy 1000 yilga kelib,
Bantu kengayishi zamonaviy Zimbabve va Janubiy Afrikaga etib kelgan.
10

Zimbabveda poytaxti Buyuk Zimbabve bo'lgan birinchi yirik janubiy yarimshar
imperiyasi tuzildi. U Janubiy Afrikadan Zambezi shimoligacha bo'lgan savdo
yo'llarini nazorat qilib, oltin, mis, qimmatbaho toshlar, hayvonlarning terisi, fil
suyagi va metall buyumlarini suvaxil qirg'oqlari bilan savdo qilardi 4
.
Portugaliya qit'aning janubiy qismini egallash uchun hech qanday qadam
tashlamadi. Portugallar uchun "Yaxshi umid" burji Hindistonga boradigan yo'lda
shunchaki diqqatga sazovor joy edi va ularning orqasidan ergashgan boshqa
davlatlarning dengizchilari Table ko'rfazidan faqat Sharqqa sayohatini davom
ettirish uchun qulay joy sifatida foydalanishgan. XVII asrning boshlarida ko'rfaz
bu maqsadda, asosan, Britaniya va Gollandiya kemalari tomonidan ishlatilgan.
Miloddan avvalgi 1620 yildaGollandiyaliklarning oldini olish maqsadida,
Sharqiy Hindiston kompaniyasining ikki ofitseri, o'z tashabbusi bilan, Britaniya
kemalari "sug'orishdan hafsalasi pir bo'lganidan, lekin litsenziyadan" qo'rqib, King
Jeyms nomidagi Table Bayni egallab olishdi. Ularning harakati Londonda
ma'qullanmadi va ular e'lon qilgan e'lon kuchsiz qoldi. Gollandiya inglizlarning
befarqligidan foyda ko'rdi. Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi Stoll -
Bay ko'rfazida halokatga uchragan dengizchilarning tavsiyasi bilan 1651 yilda Jan
van Riebek boshchiligidagi uchta kichik kemadan iborat flotni yubordi, u 1652 yil
6 aprelda, 164 yil o'tgach, stol ko'rfaziga etib keldi. uning kashfiyoti, birinchi
doimiy oq aholi punkti Janubiy Afrikada qilingan. Afrikadagi qudrati allaqachon
pasayib borayotgan portugaliyaliklar Gollandiya rejalariga aralasha olmas edilar va
Buyuk Britaniya Avliyo Yelena orolini Sharqqa boradigan yo'l sifatida egallab
olishdan mamnun edi. Gollandlar tushgunga qadar Afrikaning janubiy chekkasida
bushmenlar (ovchilar yig'uvchilar) va Xoylar (chorvadorlar) singari kamdan-kam
uchraydigan xoyisan tili madaniyati yashagan. Evropaliklar uni mo''tadil ekinlar
to'plami uchun jannat deb topdilar.
Cape shahridagi aholi punkti dastlab Afrikaning mustamlakasiga
aylanmagan, lekin Gollandiya Sharqiy Hindistonining eng g'arbiy forposti
hisoblangan. Shunga qaramay, portlarning kamligi va dengizda daryolar yo'qligiga
4
VelliyPaterqul. “Римская история”.
11

qaramay, Gollandiya mustamlakachilari, shu jumladan Frantsiyada quvg'inlardan
qochgan gugenotlar asta -sekin shimolga tarqalishdi.
Efiopiya va Nubiya
Shimoliy Afrika va Yaqin Sharq bilan chambarchas bog'liq bo'lgan Efiopiya
ko'p ming yillar mobaynida markazlashgan boshqaruvga ega edi va u erda
rivojlangan Aksumit podsholigi kuchli mintaqaviy savdo imperiyasini yaratdi
(savdo yo'llari Hindistongacha borar edi).
Eng katta hokimiyat davrida Portugaliya ham Efiopiya bilan yaqin
munosabatlar/ittifoq tuzgan. Efiopiya hukmdori (uning hukmronligiga
portugaliyalik sayohatchi Vasko da Gamaning unutilmas sayohati oldidan kirib
kelgan), portugallar afsonaviy nasroniy shohi Prester Jonni topib olganini tasavvur
qilishdi. Bir necha o'n yillar o'tgach, nasroniy Efiopiyaning mavjudligi xavf ostida
qoldi Imom Adallik Ahmad ibn Ibrihim G'oziy Usmonli to'plari va mushklari
tomonidan qo'llab-quvvatlangan, Efiopiyaliklar esa ozgina mushuk va to'plarga ega
edilar. 1541–1543 yillar mobaynida Kristovo da Gama boshchiligidagi 400 ta
portugal musketmenlari yordami bilan efiopiyaliklar mag'lubiyatga uchradi. Imom
va Sulaymoniylar sulolasini saqlab qolish. Da Gama davridan so'ng, portugalcha
yezuitlar Efiopiyaga pravoslav xristianlikdan xalqni o'zgartirish umidida
Efiopiyaga yo'l olishdi. Ular Efiopiyaliklarni Rim -katoliklikka aylantirishga
urinishlarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo'lsalar -da (imperator Susenyos
qisqa vaqt ichida shunday qilgan), ular mamlakat haqida keng bilimga ega
bo'lishgan. 1605 yilda Pedro Paez va 20 yildan so'ng Jeronimo Lobo ikkalasi ham
Moviy Nil manbalariga tashrif buyurishdi. 1660 -yillarda portugallar Efiopiya
hukmronligidan haydaldi va imperator Fasilid "franklar" ning barcha kitoblarini
1665 yilda yoqib yuborishni buyurdi. Bu vaqtda Zanzibar sohilidagi
portugallarning ta'siri Muskat arablari kuchidan oldin so'ndi. 1730 yil, Portugaliya
tomonidan Kabo -Delgadoning shimoli -sharqiy qirg'og'ida hech qanday nuqta yo'q
edi.
Sharqiy Afrika
12

Tarixiy jihatdan, suaxili shimolda Somalidagi Mogadishugacha, janubda esa
Mozambikda Rovuma daryosigacha joylashgan. Garchi bir paytlar fors
mustamlakachilarining avlodlari deb hisoblansa -da, qadimgi suaxili hozirgi
tarixning ko'pchiligi, tarixiy tilshunoslar va arxeologlar tomonidan eramizdan
avvalgi VII asr oxiri - VIII asr boshlarida musulmon savdogarlari bilan muhim
aloqada bo'lgan Bantu xalqi sifatida tan olingan. 1100 -yillarga kelib, suaxili aniq
va qudratli madaniyat sifatida vujudga keldi, u sohil bo'yidagi savdo shaharlari
atrofida to'plandi, ularning eng muhimlari Kilva edi. Bu eski oltin asrning
xarobalari hali ham saqlanib qolgan.
Aholi sonining ko'pligi va qishloq xo'jaligining ortiqcha bo'lishi tufayli
davlatning shakllanishini ko'rgan hududlardan biri Buyuk ko'llar hududi bo'lib, u
erda Ruanda, Burundi va Buganda kabi shtatlar kuchli markazlashgan edi.
Portugaliyaliklar Janubiy Afrikaning kambag'al va aholisi kam yashaydigan
mintaqalarini e'tiborsiz qoldirib, Sofala va Guardafui burnida suxili tilida
so'zlashadigan musulmonlar yashaydigan gullab-yashnayotgan shaharlarni orzu
qilishdi. 1520 yilga kelib janubiy musulmon sultonliklari Portugaliya tomonidan
bosib olindi, Mochambique Portugaliyaning Sharqiy Afrikadagi mulklarining bosh
shahri etib saylandi. Mustamlakachilik faoliyati faqat qirg'oq bo'yida
cheklanmagan. Pastki va o'rta Zambezi vodiysi XVI -XVII asrlarda portugallar
tomonidan o'rganilgan va bu erda ular ko'p yillar davomida qirg'oqbo'yi hududlari
bilan aloqada bo'lgan qabilalarni topgan. Taxminan XII asrdan oltin ishlangan
Monomotapa (Mutapa) qirolligi yoki imperiyasi deb nomlanuvchi mamlakatni
(zamonaviy Zimbabve) egallab olish uchun ko'p harakat qilindi va portugallar
tasarrufidan chiqarilgan arablar qaerdan paydo bo'ldi? XVI asrda hali ham
materiallarni olish. 1569 yildan boshlab bir qancha ekspeditsiyalar ichki
hududlarga yuborildi va ko'p miqdorda oltin olindi. XVII asrda Portugaliyaning
ichki tuzilishi hech qachon unchalik samarali bo'lmagan, zaiflashgan va XVIII
asrning o'rtalarida Manika tumanidagi qal'alarini tark etish bilan to'xtagan.
Evropa tadqiqotlari
13

XV asr davomida qirol I Jonning o'g'li shahzoda Genri "Navigator"
Portugaliya uchun Afrika hududini sotib olishni rejalashtirgan. Uning ilhomi va
ko'rsatmasi bilan portugal dengizchilari bir qator tadqiqot safarlarini boshladilar,
natijada Afrikani aylanib o'tishdi va qirg'oqlarning katta hududlarida Portugaliya
suvereniteti o'rnatildi.
Portugal kemalari 1434 yilda Bojador burnini, 1445 yilda Kabo -Verde -ni
aylanib o'tishdi va 1480 -yilga kelib butun Gvineya qirg'og'i portugallarga ma'lum
bo'ldi. 1482 yilda Diogo Kao Kongo og'ziga etib bordi, 1488 yilda Bartolomeu
Dias tomonidan "Yaxshi umid" dumaloq yumaloqlandi va 1498 yilda Vasko da
Gama burnini aylantirib, sharqiy qirg'oq bo'ylab suzib, Sofala va Malindiga tegdi.
va u erdan Hindistonga ketdi. Navigatorlari qayerga borsalar, Portugaliya suveren
huquqlarni talab qildi, lekin ular qit'aning janubida ishlatilmadi.
Gvineya qirg'og'i Evropaga eng yaqin bo'lgani uchun birinchi marta
ekspluatatsiya qilindi. Ko'plab Evropa qal'alari va savdo stantsiyalari tashkil etildi,
ularning eng qadimgi sanasi Xorxe da Mina (Elmina) 1482 yilda boshlangan.
Asosiy tovar - qullar, oltin, fil suyagi va ziravorlar. Amerikaning Evropadagi
kashfiyoti (1492), qul savdosining katta rivojlanishiga olib keldi, u Portugaliya
davriga qadar deyarli faqat musulmon Afrikasi bilan chegaralangan quruqlikdagi
savdo edi. Bu savdo -sotiqning daromadli tabiati va portugallar qo'lga kiritgan ko'p
miqdordagi allyuvial oltin boshqa xalqlarni Gvineya sohiliga tortdi. Ingliz
dengizchilari u erga 1553 yildayoq borishgan va ularning ortidan ispanlar,
gollandlar, frantsuzlar, daniyaliklar va boshqa sarguzashtchilar kelgan. Sohil
bo'yidagi mustamlaka ustunligi XVII asrda Portugaliyadan Gollandiyaga, XVIII -
XIX asrlarda Gollandiyadan Frantsiya va Britaniyaga o'tdi. Senegaldan
Lagosgacha bo'lgan butun qirg'oq Evropaning raqib kuchlari qal'alari va
"fabrikalari" bilan to'lib toshgan va bu xalqaro patchwork yigirmanchi asrda ham
saqlanib qolgan, garchi G'arbiy Afrikaning barcha ichki qismi Frantsiya yoki
Britaniya hududiga aylangan bo'lsa ham.
Kongo og'zidan janubga qarab Damaraland (hozirgi Namibiya hududi) ga
qadar portugallar 1491 yildan boshlab aholiga ta'sir o'tkaza boshladilar va XVI
14

asrning boshlarida ularning sa'y-harakatlari bilan xristianlik asosan Kongo
imperiyasida qabul qilingan. O'sha asrning oxirida qabilalarning ichki qismdan
kirib kelishi bu yarim xristian davlatining kuchini sindirdi va Portugaliya faoliyati
ancha janubga ko'chdi, San-Paulu de Loanda (hozirgi Luanda) 1576 yilda tashkil
etilgan. Angolaning mustaqilligi, Portugaliyaning bu qirg'oqbo'yi hududidagi
suvereniteti, Kongoning og'zidan tashqari, faqat bir marta Evropa kuchlari
tomonidan e'tiroz bildirilgan va bu 1640-48 yillar, Gollandiya dengiz portlarini
egallab turgan paytda.
Afrikalik qul savdosi
Tashqi qul savdosi ilk bor Sahara trans quldorlik savdosi edi. Garchi Nil
daryosida uzoq vaqtdan beri savdo -sotiq ishlari olib borilgan bo'lsa -da, g'arbiy
sahro bo'ylab savdo -sotiq juda cheklangan bo'lsa -da, 10 -asrda Arabistondan
tuyalar keltirilmaguncha, ko'p sonli qullarni tashish maqsadga muvofiq bo'lmagan.
Bu vaqtda qullarni shimolga tashish uchun Sahrodan Sahara savdo tarmog'i paydo
bo'ldi. Amerika qit'asidan farqli o'laroq, Shimoliy Afrikadagi qullar asosan
ishchilar emas, xizmatkorlar edi va erkaklarnikidan teng yoki ko'p urg'ochi ayollar
olindi, ular haramlik ayollarga kamerali bo'lib xizmat qilishardi. Erkak qullarni
beklarga aylantirish odatiy hol emas edi.
Atlantika qul savdosi ancha keyinroq rivojlandi, lekin oxir -oqibat u eng
katta va eng katta ta'sirga ega bo'ladi. Portugallarning Amerika qit'asiga kirib
borishi Braziliyada shakarqamish plantatsiyalari, dehqonchilik, konchilik va
boshqa vazifalarga bo'lgan katta talabni keltirib chiqardi. Bunga erishish uchun tez
orada trans-Atlantika qul savdosi rivojlandi. Qul qirg'og'i, Oltin sohil va Kot -
d'Ivuar deb nomlanuvchi G'arbiy Afrika mintaqalarida qora tanli dilerlardan sotib
olingan qullar qabilalar urushi natijasida qullikka sotilgan. Zamonaviy Senegal va
Benin yaqinidagi Biafra ko'rfazidagi qudratli qora shohlar o'z asirlarini metall
idishlar, rom, chorva va urug 'doni uchun evropalik qul savdogarlariga sotdilar.
Shimoliy Afrika tarixi (miloddan avvalgi 3500 yil)-1850 yil)
Qadimgi Misr
15

Afrikaning yozma tarixining dastlabki dalillari Qadimgi Misrda bo'lgan va
Misr taqvimi hanuzgacha butun mintaqada bronza va temir davri madaniyatlari
bilan tanishish uchun standart sifatida ishlatiladi.
Miloddan avvalgi 3100 yilda, Misr Mena yoki Menes deb nomlanuvchi
hukmdor ostida birlashdi, u Misrning qadimiy tarixi bo'linib ketgan 30 sulolaning
birinchisini ochdi: Eski, O'rta Shohliklar va Yangi Qirollik. To'rtinchi sulolada
qurilgan Gizadagi piramidalar (Qohira yaqinida) fir'avn dini va davlatining
qudratidan dalolat beradi. Buyuk Piramida, Fir'avn Axufu maqbarasi, Xufu nomi
bilan ham mashhur, qadimgi dunyoning etti mo''jizasi saqlanib qolgan yagona
yodgorlikdir. Qadimgi Misr yangi imperiya deb nomlangan davrda (miloddan
avvalgi 1567–1085) o'z qudrati, boyligi va hududiy miqyosiga erishdi.).
Misrliklar miloddan avvalgi 2000 -yillarda Kritga etib kelishgan. hind-
evropaliklar va geksos semitlari tomonidan bosib olingan. Ular miloddan avvalgi
1570 yilda bosqinchilarni mag'lub etishgan. va Egey, Sudan, Liviya va Levantning
ko'p qismigacha, Furotgacha kengaydi.
Afrikaning rivojlanishi uchun Qadimgi Misrning ahamiyati haqida bahslar
bor. G'arbiy afrikaliklarning oldingi avlodi, odatda, Misrni O'rta er dengizi
tsivilizatsiyasi deb bilgan, Afrikaning qolgan qismiga deyarli ta'sir ko'rsatmagan.
Afrikada joylashgan yaqinda paydo bo'lgan tarixchilar, Misr Afrika
tsivilizatsiyasining rivojlanishi uchun Yunoniston Evropa tsivilizatsiyasining
rivojlanishi uchun muhim bo'lganini ko'rib, boshqacha nuqtai nazarga ega. Misr
Efiopiya va Nilning yuqori vodiysi bilan, Nubian Kushidagi Nil kataraktining
janubi bilan katta aloqada bo'lganligi isbotlangan. Sahel va G'arbiy Afrikaga
aloqalar va aloqalar taklif qilingan, ammo ular hali isbotlanmagan.
Finikiya, yunon va rim kolonizatsiyasi
"Qum dengizi" bilan ajratilgan Sahara, Shimoliy Afrika va Sahroi-Sahroi
Afrikani Sahroi-Sahroi savdo yo'llari o'zgarib turardi. Finikiya, yunon va rim
tarixining Shimoliy Afrikadagi tarixini Rim imperiyasi va uning Magrebdagi
alohida viloyatlari, masalan, Mavritaniya, Afrika, Tripolitaniya, Kirenayka,
Aegyptus va boshqalarga tegishli yozuvlarda kuzatish mumkin.
16

Shimoliy Afrikada Efiopiya tarixiy davrlar mobaynida (Ikkinchi jahon
urushi davridagi qisqa davr bundan mustasno) o'z mustaqilligini saqlab qolgan
yagona davlat bo'ldi. O'rta er dengizi bilan chegaradosh mamlakatlar miloddan
avvalgi 1000 yilgacha Finikiyaliklar tomonidan mustamlaka qilingan va
joylashtirilgan. Miloddan avvalgi 814 yilda asos solingan Karfagen., tezda O'rta er
dengizida raqibsiz shaharga aylandi. Finikiyaliklar Berber qabilalarini
bo'ysundirdilar, ular o'sha paytdagi aholining asosiy qismini tashkil qilgan va
Shimoliy Afrikaning Buyuk Sirtdan g'arbda yashaydigan barcha hududlariga
xo'jayin bo'lgan va tijoratda ulkan farovonlik manbai bo'lgan.
Yunonlar miloddan avvalgi 631 -yillarda Qadimgi Liviyadagi Kirena
shahriga asos solishgan. Kirenayka gullab -yashnayotgan koloniyaga aylandi,
garchi u mutlaq cho'l bilan o'ralgan bo'lsa ham, u Afrikaning ichki qismiga deyarli
ta'sir qilmagan. Biroq, yunonlar Misrga kuchli ta'sir ko'rsatdilar. Aleksandriya
shahri uning qurilishi uchun qarzdordir (miloddan avvalgi 332 yil).), va
Ptolomeylarning ellinlar sulolasi ostida janubga kirishga urinishlar bo'lgan va shu
tariqa Efiopiya haqida ba'zi bilimlar olingan.
Oxir oqibat, Kirenayka, Misr va Karfagenning uchta qudrati rimliklar
tomonidan almashtirildi. Rim bilan ko'p asrlik raqobatdan so'ng, Karfagen nihoyat
miloddan avvalgi 146 yilda quladi. Bir asrdan ko'proq vaqt ichida Misr va Kirena
Rim imperiyasi tarkibiga kirdi. Rim davrida mamlakatning turg'un qismlari juda
gullab -yashnagan va erga lotin shtammi kiritilgan. Garchi Fezzan ular tomonidan
ishg'ol qilingan bo'lsa -da, boshqa joylardagi rimliklar Saharadan o'tib
bo'lmaydigan to'siq topdilar. Nubiya va Efiopiyaga etib kelishdi, lekin imperator
Neron Nil manbasini kashf qilish uchun yuborgan ekspeditsiyasi muvaffaqiyatsiz
tugadi. Qit'aning O'rta er dengizi geografik bilimlarining eng yuqori darajasi Nil
daryosining buyuk suv omborlari, Hind okeani sohillarida joylashgan savdo
nuqtalari borligini bilgan yoki taxmin qilgan Ptolomeyning (II asr) yozuvlarida
ko'rsatilgan. janubi zamonaviy Tanzaniyadagi Rapta kabi va Niger daryosi haqida
eshitgan.
17

Bu davrda Osiyo, Evropa va Shimoliy Afrikaning o'zaro ta'siri muhim edi.
Asosiy ta'sirlar O'rta er dengizi sohillari bo'ylab klassik madaniyatning tarqalishini
o'z ichiga oladi; Rim va berber qabilalari o'rtasidagi doimiy kurash; butun
mintaqada xristianlikning joriy etilishi; va, Tunis, Misr va Efiopiyadagi
cherkovlarning madaniy ta'siri.
Qorong'u asrlar
Klassik davr V asrda Vandallar tomonidan Afrikaning Rim provinsiyalarini
bosib olinishi va bosib olinishi bilan yakunlandi, lekin hokimiyat keyingi asrda
Vizantiya imperiyasiga o'tdi.
Islomlashtirish
Miloddan avvalgi VII asrda. butun qit'aga doimiy ta'sir ko'rsatadigan voqea
sodir bo'ldi. Islomning yangi e'tiqodiga ishongan ko'plab arablar Misrga bostirib
kirib, Qizil dengizdan Atlantikaga qadar butun Shimoliy Afrikani zabt etib,
Ispaniyada davom etishdi. Shimoliy Afrikada xristianlik deyarli yo'q bo'lib ketdi,
faqat Misrdan tashqari, Kopt cherkovi qisman Efiopaning ta'siri tufayli kuchli
bo'lib qoldi, bunga Efiopiyada musulmonlar yaqinlashmaganligi sababli,
Efiopiyada musulmonlar butparast arab qabilalari qasosidan saqlanib qolgan.
Ba'zilarning fikricha, arablar Misrni o'zgartirgandan so'ng, qibtlarni yo'q qilishga
urinishgan. Kopt nasroniyligi bilan shug'ullangan Efiopiya, musulmonlarni, agar
koptlarni yo'q qilishga urinsa, Efiopiya Nil suvining Misrga oqishini kamaytirishi
haqida ogohlantirdi. Buning sababi shundaki, Efiopiyadagi Tana ko'li katta Nilga
quyiladigan Moviy Nilning manbai bo'lgan.Ba'zilar buni kopt ozchiliklarining
bugungi kunda ham mavjud bo'lishining sabablaridan biri deb hisoblaydilar, lekin
bu ehtimoldan yiroq emas, chunki Efiopiyaning afro-arablarga qarshi kuchsiz
kuchlari.
XI asrda arablarning katta immigratsiyasi yuz berdi, natijada berber
madaniyatining katta qismi o'zlashtirildi. Hatto bundan oldin ham berberlar o'z
fathchilarining nutqi va dinini umuman qabul qilishgan. Arablarning ta'siri va
islom dini Afrikaning shimolida o'chmas muhrga aylandi. Ular birgalikda
18

Saharadan janubga tarqalishdi. Ular, shuningdek, arablar, forslar va hindular
Mombasa, Malindi va Sofala kabi gullab -yashnayotgan koloniyalarini
joylashtirgan sharqiy dengiz qirg'og'ida mustahkam o'rnashdilar, ular dengiz va
tijorat rolini o'ynagan. . XIV asrgacha Evropa ham, Shimoliy Afrika arablari ham
bu sharqiy shahar va shtatlardan bexabar edilar.
Birinchi arab muhojirlari Bag'dod xalifalari hokimiyatini tan oldilar va VIII
asr oxirida Harun al-Raschid generallaridan Aglab asos solgan aglabitlar sulolasi
xalifalik vassallari sifatida hukmronlik qildilar. Biroq, 10 -asr boshlarida
Fotimiylar sulolasi Misrda o'z o'rnini topdi, u erda miloddan avvalgi 968 yilda
Qohira tashkil etilgan.va u erdan Atlantikaga qadar g'arbgacha hukmronlik qilgan.
Keyinchalik Almoravidlar va Almohadalar kabi boshqa sulolalar paydo bo'ldi.
Oxir -oqibat, 1453 yilda Konstantinopolni zabt etgan va 1517 yilda Misrni bosib
olgan turklar, Jazoir, Tunis va Tripoli registrlarini o'rnatdilar (1519-1551 yillar
orasida), Marokash Sharifan sulolasi davrida mustaqil arablashtirilgan Berber
davlati bo'lib qoldi. XIII asr oxirida.
19

1.2. Afrika siyosiy vaziyati
Milliy ozodlik uchun kurashning faol tarafdori bo`lgan «Vatan» partiyasi
inglizlar nazarida eng xavfli bo`lib chiqdi. Uni kuchsizlantirish uchun keskin
choralar ko`rildi. Natijada «Vatan» partiyasi keng siyosiy kurash yo`lidan yakka
terror yo`liga o`tib ketdi. Partiyaning «Al-Liva» («Bayroq») gazetasi taqiqlandi.
Ammo ozodlik harakati esa boshqa ko`rinishlarda davom etdi. Majlis vitse-
prezidenti Saad Zaglul demokratik, milliy-ozodlik ruhidagi deputatlarni o`z
atrofiga to`plab, majlis nomidan ingliz hukmronligiga qarshi hujjatni o`tkazishga
erishdi.
Mahdiylar qozg`oloni. XIX asr oxiri— XX asr boshlarida Sharqiy Sudan
Misr qaramog`ida edi. 1881- yilning mayida sudanliklarning yetakchisi
Muhammad Ahmad xalqni Misr-Turk zulmiga hamda yevropaliklarga qarshi
«muqaddas urush»ga chaqirdi. Muhammad Ahmad o`zini Mahdiy deb e'lon qildi.
Gubernator Mahdiyni qamash uchun yuborgan 200 kishilik harbiy guruh yo`q qilib
tashlandi.
1882- yilda Xartumga Misrlik Abdul Qodir general-gubernator etib tayinlandi. U
mahdiylar harakatini bostirishga urindi. Lekin, mag`lubiyatga uchradi. Bu orada
inglizlar Misrni bosib oldilar. 1883yili general Xiks boshliq ingliz qo`shini Sudan
ansorlari tomonidan El Obeyd yonida qirib tashlandi. 1884- yili inglizlar Sudanga
general Gordon boshchiligida harbiy qism yuborishdi. Biroq, bu qo`shin ham
ansorlar tomonidan yo`q qilindi. General o`ldirildi. Sudan ozod qilindi. 1885- yilda
Sudanda mustaqil mahdiylar davlati tuzildi. Qo`zg`olon rahbari mahdiy
Muhammad Ahmad vafot etib, uning birinchi xalifi (xaliflari to`rtta edi) Abdulloh
hokimiyatni o`z qo`liga oldi. Omdurman shahri poytaxt etib belgilandi. Mamlakat
viloyatlarga bo`lindi. 200 ming kishilik qo`shin davlatning asosiy tayanchi bo`lib
qoldi.
Ichki nizolar mahdiylarni kuchsizlantirdi. Bundan foydalangan Angliya Efiopiyani
Sudanga qarshi gijgijladi. Natijada, 1885- yil bu ikki viloyat o`rtasida urush
harakatlari boshlandi. Bu orada Italiya Efiopiyaga hujum qildi. 1887- yil 16-
yanvarda Adua yonida Italiya qo`shini tor-mor qilindi. Efiopiya hukmdori
20

Yo`xonni Abdullohga murojaat qilib, umumiy dushmanga qarshi birgalikda
kurashga chaqirdi. Lekin, Abdulloh buning evaziga Yo`xonnidan islomga o`tishini
talab qildi. Oqibatda, zarur bitim tuzilmay qoldi. Efiopiya- Sudan urushida ko`p
qon to`kildi. 1889- yil mart oyida Efiopiya imperatori Menelik sudanliklar
foydasiga tuzilgan bitimni imzolashga majbur bo`ldi.
1889- yil avgustda esa Angliya — Misr birlashgan qo`shinlari Sudan
mahdiylari qo`shini ustidan g`alaba qozondi. 1898- yilga kelib Sudanning asosiy
qismini bosib, olishga erishdi.
Liviya uzoq vaqt Turkiya mustamlakasi bo`lib keldi. 1911- yil 28- sentabrda
Italiya Liviyaga bosqinchilik urushi boshladi. Turkiya tayinli javob chorasi
ko`rolmadi. 1911- yil 5- noyabr kuni Liviya Italiya mulki deb e'lon qilindi. 1883-
yil Tunisda Fransiya hukmronligi o`rnatildi. Bungacha Fransiya Jazoirni ham
egallagan edi. Jazoirda XIX asr oxirida 300 mingdan ortiq fransuz yashardi.
Hosildor yerlar fransuzlar qo`lida edi.
1905—1906- yillarda Jazoirda mustamlaka zulmiga qarshi kurash boshlandi.
«Yosh jazoirliklar» tashkilotlari paydo bo`ldi. Ular jazoir xalqini jabr-zulmdan,
kamsitishdan qutqarish yo`llarini qidirdilar. 1912- yilda «Yosh Jazoir» partiyasi
tuzildi. Bu partiya sud ishlarida jazoirliklar uchun «mahalliy kodeks» nomli
kamsituvchi tartibni bekor qilish, soliq olishda jazoirliklar va yevropaliklarni
tenglashtirish, xalq maorifmi kengaytirish, arablar uchun saylanadigan
lavozimlarni ko`paytirish kabi talablarni qo`ydi. Yevropa davlatlarining
mustamlaka taqsimotida Fransiya Marokashga ham ega bo`ldi. 1900- yili Italiya
Fransiyaning Marokashga nisbatan «huquqlarini» tan oldi. Buning evaziga Italiya
Liviyaga daxldor «huquq»qa ega bo`ldi.
Fransiya Marokashga qarshi urush ochish uchun bahona qidirar edi. 1907-
yil avgust oyida Marokash shahrida fransuz vrachi o`ldirildi. Fransiya zudlik bilan
urush harakatlarini boshlab yubordi. Qisqa vaqt ichida Fransiya Marokashning
barcha asosiy shaharlarini bosib oldi. Ispaniya ham Marokashdagi ba'zi hududlarni
bosib oldi.
21

Liviya uzoq vaqt Turkiya mustamlakasi bo`lib keldi. 1911- yil 28- sentabrda
Italiya Liviyaga bosqinchilik urushi boshladi. Turkiya tayinli javob chorasi
ko`rolmadi. 1911- yil 5- noyabr kuni Liviya Italiya mulki deb e'lon qilindi. 1883-
yil Tunisda Fransiya hukmronligi o`rnatildi. Bungacha Fransiya Jazoirni ham
egallagan edi. Jazoirda XIX asr oxirida 300 mingdan ortiq fransuz yashardi.
Hosildor yerlar fransuzlar qo`lida edi.
1905—1906- yillarda Jazoirda mustamlaka zulmiga qarshi kurash boshlandi.
«Yosh jazoirliklar» tashkilotlari paydo bo`ldi. Ular jazoir xalqini jabr-zulmdan,
kamsitishdan qutqarish yo`llarini qidirdilar.
1912- yilda «Yosh Jazoir» partiyasi tuzildi. Bu partiya sud ishlarida
jazoirliklar uchun «mahalliy kodeks» nomli kamsituvchi tartibni bekor qilish, soliq
olishda jazoirliklar va yevropaliklarni tenglashtirish, xalq maorifmi kengaytirish,
arablar uchun saylanadigan lavozimlarni ko`paytirish kabi talablarni qo`ydi.
Yevropa davlatlarining mustamlaka taqsimotida Fransiya Marokashga ham ega
bo`ldi. 1900- yili Italiya Fransiyaning Marokashga nisbatan «huquqlarini» tan oldi.
Buning evaziga Italiya Liviyaga daxldor «huquq»qa ega bo`ldi.
Fransiya Marokashga qarshi urush ochish uchun bahona qidirar edi. 1907-
yil avgust oyida Marokash shahrida fransuz vrachi o`ldirildi. Fransiya zudlik bilan
urush harakatlarini boshlab yubordi. Qisqa vaqt ichida Fransiya Marokashning
barcha asosiy shaharlarini bosib oldi. Ispaniya ham Marokashdagi ba'zi hududlarni
bosib oldi.
G`arbiy Sudan, Senegal va Nil daryosi havzasi XIX asr oxiri — XX asr
boshlarida Fransiya, Gollandiya va Angliya o`rtasida raqobat maydoniga aylandi.
g`arbiy Sudan 1892- yilda Fransiya mustamlakasiga aylandi. g`arbiy
Sudanliklarning ozodlik kurashida Samori Ture nomi yorqin iz qoldirdi. U atoqli
lashkarboshi va siyosatchi edi. Samori Ture fransuz bosqinchilariga qarshi 18 yil
davomida kurash olib bordi.
Fransuzlar 1898- yildagina uni taslim eta oldilar. Asir olingan Samori
Gabonga surgun qilindi va o`sha yerda vafot etdi. 1900- yilda Chad ko`li atrofi
22

bo`ysundirildi. 1904- yili Gvineya ko`rfazi bo`ylari ham Fransiyaga tobe etildi.
Unga Fransiya Gvineyasi deb nom berildi.
Angliya, Fransiyadan keyin Belgiya ham Afrika yerlari uchun kurashga
qo`shildi. 1883- yilda Kongo havzasidagi yerlar Belgiya mustamlakasi deb e'lon
qilindi.
Bitmas-tuganmas boyliklarga ega bo`lgan Afrika Yevropaning buyuk
davlatlari e'tiborini tortmay qolmas edi. Yevropa davlatlarining bosqinchiligi
Afrika xalqlari hayotini keskin o`zgartirib yubordi. An'anaviy savdo aloqalari
buzildi. Mahalliy ishlab chiqarish vayron bo`ldi. Qul savdosi uchun odam ovlash
XIX asrning o`rtalarigacha davom etdi. Buning natijasi o`laroq, qit'adan 100 mln
kishi ovlanib sotib yuborildi. Portugaliya mustamlakalari bo`lgan Angola va
Mozambik eng muhim qul savdosi bazalari edi.
XIX asrning 70- yillaridan boshlab qit'aning ichkari qismini ham
mustamlakaga aylantirish boshlandi. XIX asr oxiriga kelib qifa hududining 90 foizi
mustamlakachilar qo`liga o`tdi. Faqat 2 davlat Liberiya va Efiopiyagina o`z
mustaqilligini saqlab qola oldi, xolos.
Liberiya. Xo`sh, Afrikada mustaqil Liberiya davlati qay tariqa tashkil topgan
edi? Uning tashkil topishi AQSHda qulchilikka qarshi kurash bilan bog`liqdir.
1816- yilda AQSHda erkinlikka erishgan qul negrlarni Afrikaga joylashtirish
harakati boshlandi. Buning uchun Gvineya qirg`oqlarida 13 ming km 2
yer maydoni
sotib olindi. U yerda Monroviya (AQSH Prezidenti Monro nomidan olingan)
manzilgohi tashkil etildi va Amerikaning sobiq qul negrlaridan bir qismi bu yerga
joylashtirildi. Joylashib olgan sobiq qul negrlar manzilgoh hududini tobora
kengaytirib bordilar. 1847- yilda esa Liberiya (erkin) davlati tuzilganligini e'lon
qildilar.
o`z davlatlarida g`arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikaning ilg`or andozalaridagi
tartib-qoidalarni joriy etdilar. Mamlakat konstitutsiyasi barcha fuqarolarning qonun
oldida tengligini, yashash, erkinlik, xavfsizlik va baxt har bir fuqaro huquqi
ekanligini e'lon qildi. Ayni paytda xalq hokimiyatning manbai ekanligi, e'tiqod
erkinligi, matbuot va so`z erkinligi, sudning mustaqilligi tamoyillari ham belgilab
23

qo`yildi. Liberiya Buyuk Britaniya va Fransiya o`rtasidagi raqobat
munosabatlaridan ustalik bilan foydalanib, o`z mustaqilligini saqlab qola oldi.
O'n to'qqizinchi asrning so'nggi choragida Afrika xaritasi Afrika uchun
Scramble deb atalgan narsaga, aylantirildi. Ko'pincha izsiz cho'llar orqali chizilgan
bo'linish chiziqlari Germaniya, Frantsiya, Buyuk Britaniya va boshqa kuchlarning
mulkini belgilab berdi. Temir yo'llar ichki qismga kirib bordi, G'arb istilosiga
qadar keng maydonlar ochildi.
Afrika bo'lim olib sabablari paytda G'arbiy Evropada iqtisodiy va siyosiy
davlat topish mumkin. 1870 yildagi frantsuz-prussiya urushi natijasida yaqinda
Prussiya hukmronligi ostida birlashgan Germaniya o'z energiyasi uchun yangi
savdo nuqtalarini, rivojlanayotgan sanoat uchun yangi bozorlarni va bozorlar,
mustamlakalarni qidirdi.
Germaniya koloniyalarga ega bo'lish uchun poygada qatnashgan oxirgi
mamlakat edi va Bismark - Germaniya kantsleri harakat qilganida, Afrikani
ekspluatatsiya qilish uchun yagona maydon qoldi. Janubiy Amerika Qo'shma
Shtatlarining Monro doktrinasiga asoslanib aralashuvidan himoyalangan edi,
Buyuk Britaniya, Frantsiya, Gollandiya, Portugaliya va Ispaniya allaqachon
dunyoning boshqa mintaqalarini bir -biridan ajratib olgan edi.
Germaniya o'sha paytda mustamlakachilik sohasiga kira boshlaganining bir
sababi, Bismark g'oyaga ishtiyoqi yo'qligiga qaramay, Prussiya boshqaruv
elitasining dunyoqarashining o'zgarishi edi. Albatta, bir butun sifatida Evropa elita
faqat kuchli eng qudratli edi bir bo'lgan, bir cheklangan joy sifatida dunyoni ko'rish
boshladi. Ijtimoiy darvinizmning ta'siri sifatida aslida nol-sum munosabatlar bilan
xarakterlanadi dunyo bir ko'rinishini rag'batlantirish, chuqur edi.
Turli sabablarga ko'ra, 1870 yildagi Franko-Prussiya urushi Frantsiya uchun
yangi mustamlakachilik imperiyasini barpo etishning boshlanish nuqtasi bo'ldi. Bu
urushda yutqazgan mavqeini tiklash uchun Frantsiya Evropadan tashqariga
qarashga majbur bo'ldi. Buyuk Britaniya va Portugaliya o'z manfaatlarini xavf
ostiga qo'yganlarida, o'zlarini ham xafa qildilar, Italiya ham Afrikaning kuchiga
aylanishni zarur deb bildi.
24

Biroq, emas edi, kurashni Ezilgan Evropa buyuk vakolatlarini har qanday
harakat. Bunga Belgiya qiroli Leopold II loyihalari sabab bo'ldi. Livingstoun,
Stenli va boshqalarning kashfiyotlari G'arbiy Evropadagi erkaklarning ikki toifasi
orasida katta qiziqish uyg'otdi, biri ishlab chiqarish va savdo sinfidir, ular
Markaziy Afrikada savdo rivojlanish imkoniyatlarini ko'rdilar, ikkinchisi xayriya
va missionerlik sinfida. yangi ochilgan erlar millionlab "vahshiylar" ni
xristianlashtirish va "tsivilizatsiya qilish" uchun mo'ljallangan. Bu ikkala sinfdan
ham, u bosh bo'lishi kerak bo'lgan ulkan davlatni yaratishda foydalanish
imkoniyati, Leopold II ongida, Stenli Kongoni bosib o'tishdan oldin paydo bo'lgan.
Podshohning harakati darhol edi; u muvaffaqiyatli bo'ldi; lekin uning loyihasining
tabiati Evropada tushunildi, chunki u Frantsiya va Germaniyaning raqobatini
qo'zg'atdi va shu tariqa xalqaro kurash boshlandi.
Evropa kuchlarining qarama -qarshi ambitsiyalari
1873 yilda Afrikadagi eng gavjum qul bozori Zanzibar yopildi.
King Léopold uning kuchini qaratilgan qaysi qit'a qismi ekvatorial viloyati
edi. Sentyabr 1876 yilda u qit'asining zamonaviy bo'lim birinchi aniq qadam
sifatida tasvirlangan mumkin, nima oldi. U Bryusseldagi konferentsiyaga Buyuk
Britaniya, Belgiya, Frantsiya, Germaniya, Avstriya-Vengriya, Italiya va Rossiya
vakillarini chaqirib, Afrikani kashf qilish va g'arblashtirish va ichki makonni
ochish uchun qanday usullarni qo'llash kerakligini muhokama qildi. qit'a savdo va
sanoat uchun. Konferentsiya umuman norasmiy edi. Qatnashgan delegatlar o'z
hukumatlarini na vakillik qilishdi va na va'da berishdi. Ularning Simpozium
Bryusselda o'z qarorgohi bilan "Xalqaro Afrika assotsiatsiyasi," uch kun davom
etgan va tashkil olib keldi. Bu yanada mablag'larini to'plash va xalqaro
assotsiatsiyasi delegatlar tayinlash edi vakili turli mamlakatlarda, milliy qo'mitalari
tashkil etish hal etildi. Ko'rinib turibdiki, asosiy g'oya Afrikani o'rganish va
rivojlantirishni xalqaro asosga qo'yish edi. Ammo bu tezda amalga oshmaydigan
ideal ekanligi ayon bo'ldi. Milliy qo'mitalar tez orada Xalqaro Assotsiatsiyadan
mustaqil ravishda ishlay boshladilar va Assotsiatsiyaning o'zi ketma -ket
25

bosqichlardan o'tdi, toki u belgiyalik bo'lib qoldi va nihoyat qirol Leopoldning
shaxsiy suvereniteti ostida erkin Kongo davlatiga aylandi.
Birinchi Boer urushidan so'ng, Britaniya imperiyasi va Bur Janubiy Afrika
Respublikasi (Transvaal Respublikasi) o'rtasidagi ziddiyat, 1881 yil 23 martda
tuzilgan tinchlik shartnomasi Buyuklarga Transvaalda o'zini o'zi boshqarishni
nazariy ingliz nazorati ostida berdi.
1884 yilgacha, Afrikada o'zlarini qiziqtirgan kuchlar "o'yin qoidalari"
to'g'risida kelishib olishlari va o'z manfaatlarini belgilab berishlari kerak degan
umumiy ishonch paydo bo'ldi. iloji boricha. Lord Granville ning baxtsiz shartnoma
rahbari bu tuyg'usiga olib, va u Afrika ishlari bo'yicha xalqaro konferensiya
o'tkazishga kelishib olindi.
Dekolonizatsiyadan keyin Afrika siyosiy beqarorlik, iqtisodiy falokat va
qarzga qaramlikni namoyon etdi. Hamma hollarda, hayot sifatining o'lchovlari
(umr ko'rish davomiyligi kabi) mustamlakachilik sharoitida o'z darajasidan tushib
ketdi, ko'pchilik kolonial darajaga yaqinlashdi. Siyosiy beqarorlik irqiy
tengsizliklarning davomli ishqalanishi bilan birga marksistik va kapitalistik
ta'sirning paydo bo'lishi bilan yuzaga keldi. Fuqarolik urushini qo'zg'atib, qora
millatchi guruhlar oq ko'chmanchilarga qarshi zo'ravonlik hujumlarida qatnashib,
hukumatda oq ozchiliklar hukmronligini tugatmoqchi bo'lishdi.
Keyingi zo'ravonlik mustamlaka paytida bo'linishlar bo'yicha
kelishmovchiliklar bilan yuz berdi. Bu bo'linmalar keng qabul qilinganiga
qaramay, Chad va Liviya, Efiopiya va Somali, Efiopiya va Eritreya, Nigeriya va
Kamerun o'rtasidagi chegara nizolari haligacha hal qilinmagan.
Dekolonizatsiyalangan Afrika ko'plab ijtimoiy va iqtisodiy institutlarini
yo'qotdi va shu kungacha norasmiy iqtisodiy faollikning yuqori darajasini
ko'rsatmoqda. mustaqillik ortidan mustamlakachiligi boshqa natijasida, Afrika
iqtisodiyoti pul ekinlari uning mustamlaka eksport diversifikatsiya qilish oz fursat
bilan ko'plab tabiiy resurslardan qurigan edi. Ocharchilik va qurg'oqchilikdan
aziyat chekkan Afrika, etarli mablag'siz qashshoqlikka uchragan ishchi kuchini
sanoatlashtirish uchun kurashdi.
26

O'z xalqini boqish, o'qitish va modernizatsiya qilish uchun Afrika turli
davlatlar, banklar va kompaniyalardan katta miqdorda qarz oldi. Buning evaziga
qarz beruvchilar ko'pincha Afrika davlatlaridan o'z valyutalarini qadrsizlanishini
talab qilishgan va Afrikada siyosiy ta'sir ko'rsatishga urinishgan. Qarz mablag'lari
vayron bo'lgan iqtisodiyotni tiklamadi. katta kreditlar, odatda buzuq diktatorlar
noto'g'ri tomonidan ko'kka sovurgani beri, ta'lim, sog'liqni saqlash va siyosiy
barqarorlik, ijtimoiy masalalar e'tiborsiz qilingan.siyosiy beqarorlik, chegara
nizolarni, iqtisodiy halokat, va katta qarz, jumladan, mustaqillik jarayonining,
mahsulotlari, bu hozirgi kungacha Afrika vabo davom etmoqda.
Davom etayotgan harbiy ishg'ol tufayli Ispaniya Sahroi (hozirgi G'arbiy
Sahara) hech qachon to'liq dekolonizatsiyadan o'tkazilmagan. Hududning katta
qismi Marokash boshqaruvida; qolganini Sahraviy Arab Demokratik Respublikasi
boshqaradi.
2005 yilda Evropa Ittifoqi Afrika uchun strategiyani qabul qildi, shu
jumladan Afrika Ittifoqi bilan tinchlik, barqarorlik va yaxshi boshqaruvni qo'llab -
quvvatlash. Biroq, 1994 yildagi genotsid paytida, Somalida 20 yildan oshiq,
Sudandagi arablar va arab bo'lmaganlar o'rtasidagi Ruandadagi qabilalararo urush
ba'zi kuzatuvchilarga shuni ko'rsatadiki, Afrika haligacha tribalizmda va o'z o'rnini
egallashga tayyor emas. etuk, barqaror va demokratik davlatlarning global stolida.
27

1.3. Efiopiya.
XIX asrda ham Efiopiyada hamon o`rta asr munosabatlari hukm surardi. U
bir necha knyazliklar birikmasidan iborat davlat edi. Ularning har biri o`z
qo`shiniga ega bo`lgan. Bu knyazliklar nomigagina markaziy hokimiyatni tan
olganlar. Yevropa davlatlari ana shu omildan foydalanishga uringanlar.
Mamlakatni chet ellik dushmanlar bosib olish xavfi tobora kuchayib bordi. Ana
shunday bir sharoitda Efiopiya tarixi maydonida kichik yer egasining o`g`li Kassa
paydo bo`ldi. U Efiopiyani yagona davlatga birlashtirdi va 1855- yilda o`zini
imperator deb e'lon qildi. U yaxshi harbiy tayyorgarlik ko`rgan qo`shin tuza oldi.
Yirik feodallarni o`z qurolli kuchlariga ega bo`lish huquqidan mahrum etdi.
Mamlakatda iqtisodiyotni ko`tarishga qaratilgan qator islohotlar o`tkazdi.
Imperator har bir fuqaroni o`zlari oldin shug`ullangan mehnat faoliyatini davom
ettirishga chaqirdi.
Biroq uning islohotlari yirik feodallar va cherkovning qarshiligiga uchradi. Buyuk
Britaniyaning aralashuvi bilan 1867- yilda Kassa hokimiyati ag`darildi. Biroq
Buyuk Britaniya Efiopiyada mustahkamlanib ola olmadi. Efiopiya xalqining
o`zgalarga qaram bo`lmaslik yo`lidagi irodasi Buyuk Britaniyaning harakatlarini
yo`qqa chiqardi. Shu tariqa Efiopiya ham o`z mustaqilligini saqlab qoldi.
Afrika uchun kurash. 19-asrning ikkinchi yarmidan to Birinchi jahon urushi
boshlangunga qadar qit aning mustamlakachilikka bo linishi “Afrika uchunʼ ʻ
poyga” deb atalgan. Bu vaqt Yevropaning yetakchi imperialistik kuchlari o rtasida
ʻ
mintaqada harbiy amaliyotlar va tadqiqotlar olib borish uchun pirovardida yangi
yerlarni egallashga qaratilgan shiddatli va shiddatli raqobat bilan ajralib turdi.
Jarayon, ayniqsa, 1885 yildagi Berlin konferentsiyasida samarali bosib olish
tamoyilini e'lon qilgan Bosh qonun qabul qilinganidan keyin kuchli rivojlandi.
Afrikaning bo'linishi 1898 yilda Yuqori Nilda sodir bo'lgan Frantsiya va Buyuk
Britaniya o'rtasidagi harbiy to'qnashuv bilan yakunlandi.1902 yilga kelib
Afrikaning 90% Yevropa nazorati ostida edi. Faqat Liberiya va Efiopiya o'z
mustaqilligi va erkinligini himoya qilishga muvaffaq bo'ldi. Birinchi jahon
urushining boshlanishi bilan mustamlakachilik poygasi tugadi, buning natijasida
28

deyarli butun Afrika bo'linib ketdi. Koloniyalarning rivojlanish tarixi kimning
protektorati ostida bo'lganiga qarab turli yo'llar bilan o'tdi. Eng katta mulk
Frantsiya va Buyuk Britaniyada, biroz kamroq Portugaliya va Germaniyada
bo'lgan. Yevropaliklar uchun Afrika xomashyo, minerallar va arzon ishchi
kuchining muhim manbai edi.
Fransiya mustamlakalari. Misrda XVIII - XIX asrlar chegarasida mamluk
jangchilar (asosan, qullikka tushirilgan Gruziya va Shimoliy Kavkaz aholisi) va
mahalliy aholi mamlakatga bostirib kirgan Napoleon Bonapart boshchiligidagi
fransuz qo`shiniga qarshi kurashda qatnashdi. Fransuz qo`shinlarining qolgan-
qutgani taslim bo`lganlaridan keyin misrliklar inglizlarni haydab chiqarish uchun
kurashdilar. Rasman Misr Usmonli turklar imperiyasining oliy hokimiyati ostida
bo`lsa-da, amalda deyarli to`la mustaqillikni saqlab qolgan edi. 1830-yilda
Fransiya Jazoirni bosib oldi. Jazoir aholisi fransuz mustamlakachilariga shiddatli
qarshilik ko`rsatdi. Istilochilarga qarshi milliyozodlik kurashini olib bordLBu
kurashda arablar yo`lboshchisi Abdulqodir alohida rol o`ynadi.
1847- yilda Abdulqodir qo`shini qurshab olindi va tor-mor etildi.
Abdulqodirning o`zi halok bo`ldi. Ammo milliy-ozodlik kurashi to`xtab qolmadi.
Jazoirliklar yana necha o`n yillar davomida istilochilarga qarshi partizanlar urushi
olib bordilar.
Marokash aholisi mamlakat ichkarisiga kirib borgan portugal, ispan va
fransuz mustamlakachilariga muvaffaqiyatli ravishda qarshilik ko`rsatdi. Hind
okeanida Fransiya Madagaskar orolini bosib olishga bir necha bor urinib ko`rdi,
lekin muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Mustamlakachilar Afiikaning harbiy-texnikajihatdan qoloqligidan, uning
xalqlari tarqoq ekanligidan, ko`pgina qabila boshliqlarining xalq manfaatlariga
xiyonat qilganliklaridan foydalandilar. XIX asrning 70yillarida Afrikaning
ichkarisidagi katta maydonlar hali yevropaliklarga deyarli noma'lum edi. Bu
hududlarning buyuk davlatlar o`rtasida mustamlaka sifatida taqsimlanishi XIX
asrning oxiri - XX asrning boshlarida tugallandi.
29

Patris Emeri Lumumba 1925-yilning 2-iyul sanasida “ tark etgan
mintaqa ” Belgiya Kongosida dunyoga keladi. “Xudo unutgan mintaqa” deb
nomlanishi bejizga emasdi, sababi XIX va XX asrlarda aynan shu mintaqada
Belgiya hukmdorlari Kongoni o‘zlarining manzil mustamlakasiga aylantirgan va
hududda shafqatsiz genotsid jinoyatlarini sodir etganligi haqida tarixiy manbalar
guvohlik beradi. Belgiya qiroli Leopold II nihoyatda baxil va shafqatsiz bo‘lib,
mahalliy aholi beshafqat tarzda quldek ishlatilar, ishlamagan kongolik tub
aholining esa qo‘llari kesib tashlanardi. Tarixiy manbalarda yozilishicha, 1885 va
1908-yillar oralig‘ida oq tanli belgiyaliklar Kongo aholisining 10 millionga
yaqinini jismonan yo‘q qilib yuborgan. 1908-yilga kelib Kongoda belgiyalik
hukmdorlarning qilmishlari ommaviy axborot vositalarining diqqat markaziga
tushadi, jurnalistlar o‘z maqolalarida Belgiya qirollarining Kongodagi
vahshiyliklarini ochib tashlashi ortidan, Belgiya hukumati jamoatchilik fikri
ta’sirida Kongodagi mustamlakachilik bilan bog‘liq ajdarho qonunlarni
yumshatishga majbur bo‘ladi. Ammo Kongo hamon Belgiyaning mustamlaka
o‘lkasi edi.
Qashshoq oilada tug‘ilgan Patris omadli edi, uni katolik missionerlar
maktabiga o‘qishga qabul qilishadi. 13 yoshga to‘lgan Lumumba o‘qishini
protestantlik maktabida davom ettiradi. Protestantlik maktabida feldsherlik sir
asrorlarini o‘rganadi. Keyin esa kotib, so‘ng qalay qazib chiqarish bilan
shug‘ullanadigan kompaniyada xizmatchi bo‘lib ish boshlaydi. Ish faoliyati
davomida kechki kurslarga qatnab, falsafa, tarix va adabiyot fanlarini o‘rganadi.
Kurslarni tamomlagach Kisanganidagi mahalliy pochta idorasida pochtalyon bo‘lib
xizmat qiladi.
Patris Lumumbaning tarjimai holi haqida gap ketganda, uning do‘stlari va
dushmanlari Afrika xalqlari ozodligi kurashchisining bosib o‘tgan yo‘li haqida
turli fikrlar va nuqtai nazarlarni ilgari suradi. Jonajon Kongosidagi murakkab
siyosiy vaziyat Patris Lumumbani 1950-yillarga kelib inqilobchilar safiga
qo‘shilishiga sabab bo‘ladi. Patris Lumumba dushmanlari nazarida esa, u
mustamlakachi tizimda karyera qilishga bel bog‘laganligi, pul bilan bog‘liq
30

o‘g‘rilikda ayblanib, mustamlakachilardan o‘ch olish uchun ham inqilobchi
bo‘lganligi aytiladi. Nima bo‘lgan taqdirda ham Patris Lumumba 1958-yilga kelib
taniqli inqilobchi sifatida tanilishga ulgurgan va hattoki Milliy Kongo harakati
partiyasini tashkil qilishga erishgandi. Ortiq biz sizning maymuningiz emasmiz!
Belgiyaga qarshi norozilik kayfiyatining kuchayishi rasmiy Bryusselda
Kongodan ketish vaqti kelganligiga ishora qilardi. Lekin shunday bo‘lsa-da,
Belgiya hukumati Kongoda o‘z ta’sirini saqlab qolish haqida reja tuzardi.
Lumumba esa belgiyaliklar Kongodan bir umrga ketishlarini talab qilishi ortidan,
Belgiya rasmiylari orasida eng yoqimsiz va istalmagan shaxsga aylangandi.
Lumumbaning so‘l qarashlari belgiyaliklar bilan birgalikda Kongodagi voqealarni
diqqat bilan kuzatayotgan AQShni ham xavotirga solardi, chunki Lumumba Sovet
Ittifoqi bilan yaqinlashish va hamkorlik o‘rnatish sari intilayotgandi.
1960-yilning may oyida Kongoda ilk marta parlament saylovlari o‘tkaziladi.
Saylov natijalariga ko‘ra Patris Lumumbaning Milliy harakat partiyasi g‘alaba
qozonadi va Patris Lumumba Kongo Respublikasining bosh vaziriga aylanadi.
Belgiya Kongoning mustaqilligini rasman e’tirof etgan holda, mamlakatdagi oq
tanlilar va Belgiya tarafdorlari bo‘lgan mahalliy aholi yordamida mamlakatni o‘z
ta’sir doirasida ushlab turishga intilardi. 1960-yilning 30-iyun sanasida Belgiya
qiroli Boduen I Kongoga rasmiy tashrif buyuradi. Tashrif chog‘ida Kongoning
birinchi prezidenti Jozef Kasavubu tantanali marosimda Kongoni milliy jihatdan
modernizatsiyalash, ko‘p irqli jamiyat va sobiq metropoliya bilan aloqalarni davom
ettirish haqida nutq so‘zlaydi. Bosh vazir Patris Lumumba esa sobiq
mustamlakachilarga hech ham mulozamat qilmasdan qirol Boduen I ga qarata “Biz
ortiq sizning maymunlaringiz emasmiz” deya xitob qiladi. Boduen I Patris
Lumumbaning mazkur nutqidan o‘zini yo‘qotib qo‘yadi 5
.
Lumumba hukumati mamlakatning iqtisodiy zaxiralariga kongoliklarning
o‘zlari egalik qilishini, davlat iqtisodiyotini rejalashtirish, asosiy ehtiyoj
mahsulotlariga qat’iy narx belgilanishini, ishchilarning ish haqlarini oshirishlarini
rejalashtirayotgandi. Qolaversa Lumumba hukumati cherkovni davlatdan ajratadi,
5
VelliyPaterqul. “ Римская история ”.
31

tashqi siyosatda qo‘shilmaslik harakati g‘oyasiga amal qiladi va Afrikada
irqchilikni tugatish va mustaqillikni to‘la to‘kis amalga oshirilishi uchun harakat
qiladi.
Lumumba tanlagan yo‘l esa Kngodagi ko‘pchilikka ma’qul emasdi. Prezident
Kasavubu Lumumbaga qarshi chiqadi. Armiya isyon ko‘taradi, “Yunion Minyer”
belgiya kompaniyasining ish boshqaruvchisi Moiz Chombe esa tabiiy zaxiralarga
boy Katanga viloyatini Kongodan mustaqil davlat deya e’lon qiladi.
Belgiya hukumati esa Kongodagi vaziyatni tartibga solish uchun sobiq
koloniyasiga qo‘shin kiritadi. Bosh vazir Patris Lumumba esa 14-iyul sanasida
BMT xavfsizlik kengashiga murojaat qilar ekan Kongoni Belgiyaning tajovuzidan
himoya qilishda ko‘mak berishini so‘raydi. Biroq moviy kaska kuchlari
mamlakatdagi tartibsizlikni keltirib chiqarishda Patris Lumumbaning Milliy
harakatini ayblaydi. Aynan shunda Patris Lumumba Sovet Ittifoqidan yordam
so‘rashga qaror qiladi, biroq Lumumba kech qolgandi. Mamlakatdagi vaziyatni
allaqachon Lumumbaning siyosiy raqiblari nazorat qilardi. Qolaversa AQSh
hukumati ham Lumumbaning so‘l kayfiyatdagi siyosiy chiqishlaridan “bizga
Afrikada yana bitta Fidel” kerak emas deb turgandi.
Moiz Chombe prezident Kasavubuga talab qo‘yadi. Agarda Patris Lumumbani
iste’foga chiqarsangiz o‘z isyonimni to‘xtataman, deydi. Kasavubu Lumumbani
bosh vazirlikdan iste’foga chiqarib uy qamog‘iga oladi, ammo Katangadagi
isyonga barham berilmaydi. Lumumba esa uy qamog‘ida qolaveradi. Mamlakatga
kiritilgan moviy kaskalar esa tinchlikni saqlovchi kuchlar sifatida emas, istilochilar
sifatida harakat qiladi.
Buyurtma qotillik
Lumumbaning tarafdori Antuan Gizenga isyon ko‘taradi va Patris
Lumumbani uy qamog‘idan ozod qiladi. Lumumba shimoldagi o‘z tarafdorlari
oldiga ketayotgan paytda siyosiy raqiblari tomonidan qo‘lga olinadi. Oradan 40 yil
o‘tib, Lumumbaning o‘z dushmanlari qo‘liga tushib qolishi sabablari ochiqlanadi.
Aniqlanishicha, Lumumbaning raqiblari sobiq bosh vazirni Moiz Chombe qo‘liga
topshirishadi. Moiz Chombe esa Patris Lumumbani Katangadagi bir kulbaga
32

qamab, qiynoqlar qo‘llashadi. Lumumbadan qasd olish jarayoniga belgiyalik
harbiylar va ayrim maxsus xizmatlarning xodimlari bosh qosh bo‘lgani haqidagi
ma’lumotlar keyinchalik ommaga ochiqlanadi.
1961-yilning 17-yanvar sanasida Patris Lumumba va uning bir necha
safdoshlari uzoq vaqt davom etgan qiynoqlar va mazaxlardan so‘ng otib
tashlanadi. Lumumba jasadi esa qotillari tomonidan yo‘q qilib yuboriladi.
Efiopiya va Nubiya
Shimoliy Afrika va Yaqin Sharq bilan chambarchas bog'liq bo'lgan Efiopiya
ko'p ming yillar mobaynida markazlashgan boshqaruvga ega edi va u erda
rivojlangan Aksumit podsholigi kuchli mintaqaviy savdo imperiyasini yaratdi
(savdo yo'llari Hindistongacha borar edi).
Eng katta hokimiyat davrida Portugaliya ham Efiopiya bilan yaqin
munosabatlar/ittifoq tuzgan. Efiopiya hukmdori (uning hukmronligiga
portugaliyalik sayohatchi Vasko da Gamaning unutilmas sayohati oldidan kirib
kelgan), portugallar afsonaviy nasroniy shohi Prester Jonni topib olganini tasavvur
qilishdi. Bir necha o'n yillar o'tgach, nasroniy Efiopiyaning mavjudligi xavf ostida
qoldi Imom Adallik Ahmad ibn Ibrihim G'oziy Usmonli to'plari va mushklari
tomonidan qo'llab-quvvatlangan, Efiopiyaliklar esa ozgina mushuk va to'plarga ega
edilar. 1541–1543 yillar mobaynida Kristovo da Gama boshchiligidagi 400 ta
portugal musketmenlari yordami bilan efiopiyaliklar mag'lubiyatga uchradi. Imom
va Sulaymoniylar sulolasini saqlab qolish. Da Gama davridan so'ng, portugalcha
yezuitlar Efiopiyaga pravoslav xristianlikdan xalqni o'zgartirish umidida
Efiopiyaga yo'l olishdi. Ular Efiopiyaliklarni Rim -katoliklikka aylantirishga
urinishlarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo'lsalar -da (imperator Susenyos
qisqa vaqt ichida shunday qilgan), ular mamlakat haqida keng bilimga ega
bo'lishgan. 1605 yilda Pedro Paez va 20 yildan so'ng Jeronimo Lobo ikkalasi ham
Moviy Nil manbalariga tashrif buyurishdi. 1660 -yillarda portugallar Efiopiya
hukmronligidan haydaldi va imperator Fasilid "franklar" ning barcha kitoblarini
1665 yilda yoqib yuborishni buyurdi. Bu vaqtda Zanzibar sohilidagi
portugallarning ta'siri Muskat arablari kuchidan oldin so'ndi. 1730 yil, Portugaliya
33

tomonidan Kabo -Delgadoning shimoli -sharqiy qirg'og'ida hech qanday nuqta yo'q
edi 6
.
6
VelliyPaterqul. “ Римская история ”.
34

XULOSA
1954 yilda Gamal Abdul Nosir Misrda hokimiyatga keldi va AQShga qarshi
edi; Uning vorisi, Anvar Sadat, US Anti-Amerika rejimi bilan yaxshilangan
munosabatlar Muammar al-Qaddafiy bilan 1969 yilda Liviyadagi hokimiyatga
keldi. 2009 yil holatiga ko'ra, Qaddafiy hokimiyatda qolmoqda, lekin AQSh bilan
aloqalarini yaxshilagan.
Misr Isroilga qarshi bir qancha urushlarda qatnashgan va boshqa arab
davlatlari bilan ittifoqchi bo'lgan. birinchi Misr (olti kunlik urush) 1967 yilda yana
urushga ketdi va Isroil o'z Sinay yarim oroli yo'qotib 1947 yilda Isroil davlati
tashkil ustiga edi. 1973 yilda Yom Kippur urushida ular yana urushga kirishdilar.
1979 yilda Misr prezidenti Sadat va Isroil bosh vaziri Menachem Begin Misrning
Isroilni tan olishi evaziga Sinay yarimorolini Misrga qaytargan Kemp -Devid
bitimiga imzo chekdilar. Kelishuvlar bugun ham amalda.
Janubiy Afrika
1948 yilda aparteid qonunlari Janubiy Afrikada hukmron partiya - Milliy
partiya tomonidan bosh vazir Xendrik Frens Vervuerd homiyligida amalga
oshirildi. Bular asosan mavjud siyosatning davomi edi, masalan, 1913 yildagi "Yer
to'g'risidagi qonun". Farqi "alohida rivojlanish" siyosatida edi. Agar oldingi siyosat
afrikalik ko'pchilikni iqtisodiy jihatdan ekspluatatsiya qilish uchun har xil
urinishlar bo'lgan bo'lsa, aparteid alohida irqiy maqsadlarning butun falsafasini
ifodalaydi, bu ikkiga bo'linadigan "kichik aparteid" qonunlariga va Afrika
vatanlarining buyuk sxemasiga olib keladi. Vatanlar turli xil Afrika qabilalari
uchun yaratilgan, irqiy jihatdan oq hududlardan ajratilgan. Oxir oqibat, xalqaro
hamjamiyat Janubiy Afrikaga qarshi iqtisodiy sanktsiyalar bilan javob qaytardi,
Nelson Mandela boshchiligidagi Afrika Milliy Kongressi (AKK) qarshilik
ko'rsatdi, ba'zida zo'ravonlik bilan, lekin ko'pincha oq rejimga zo'ravonliksiz.
Anglikan arxiyepiskopi, Desmond Tutu va boshqa diniy rahbarlar irqchilik
tuzumiga qarshi kurashda birinchi o'rinda turar edilar, adolatni talab qilardilar,
lekin ayni paytda yarashish va kechirim so'rashardi. Zulu fraktsiyalari va ANC
o'rtasidagi ba'zi raqobat oq rejimga qarshilik ba'zan buzilganligini anglatardi.
35

1994 yilda Janubiy Afrikada aparteid tugadi va Mandela 27 yillik qamoqdan
so'ng mamlakatdagi birinchi ko'p millatli saylovlarda prezident etib saylandi. post-
Janubiy Afrikada aparteid chaqiradi turing, "kamalak millat," uning haq va
kelishuv komissiyasi kafedrasini tayinlandi. bilan birga, bu olib qurbonlari va
victimizers qora va oq hamkorlikda yangi millatni qurish mumkin, shuning uchun,
bu, mag'firat va o'rniga qasos yarashuvga izlab.
G'arbiy Afrika
Ikkinchi jahon urushidan keyin G'arbiy Afrikada, xususan Ganada Kvame
Nkruma davrida millatchilik harakatlari paydo bo'ldi. 1957 yilda Gana
mustaqillikka erishgan birinchi Sahroi-Sahroi koloniyasi bo'ldi, keyingi yili
Frantsiya koloniyalari; 1974 yilga kelib G'arbiy Afrika davlatlari butunlay
avtonom edi. Mustaqillikdan beri G'arbiy Afrikaning ko'plab davlatlari korruptsiya
va beqarorlikdan aziyat chekdi, Nigeriya, Syerra -Leone, Liberiya va Kot -
d'Ivuarda fuqarolar urushi, Gana va Burkina -Fasoda harbiy to'ntarishlar davom
etdi. Ko'p davlatlar tabiiy resurslarga qaramay, iqtisodiyotini rivojlantira olmadi va
siyosiy beqarorlik ko'pincha nodemokratik hukumat bilan birga keladi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Raxbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi ” mavzusidagi O’zbekiston
Respublikasi Konstitutiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi. - T.: “O’zbekiston” , 2016.-48.
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - T.:
“O’zbekiston” , 2016.-102 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz
bilan birga quramiz. - T.: “O’zbekiston” , 2016.- 488 b.
4. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-
j.. T.: O’zekiston, 1996.
5. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-j. T.: O’zbekiston,
1996.
6. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-j. T.: O’zbekiston,
1996.
Asosiy adabiyotlar
1. Krushkol.Yu.S. tahriri ostida “Qadimgi dunyo tarixi”.T.,1975.
2. Rajabov.R.”Qadimgi dunyo tarixi”.T.,
3. Boynazarov F.A. Qadimgi dunyo tarixi.Toshkent.2004.
4. VelliyPaterqul. “ Римская история ”.
5. Lutsiy Anney Flor. “ Эпитомы ”, с . 123-162.
6. Plutarx . ,,Сравнительные жизне описания”, т. 2, 3. Katon
biografiyalari .
7. Tsetserona, Antoniya, Bruta, Gaya Mariya, Sulli, Krassa, Pompey,
Sezar..
8. Gay Sallyustiy.” Сочинения ”. М ., 1981.
9. S itseron . “Речи”. В 2-х т. М., 1962.
37

Qo’shimcha adabiyotlar
1. Ishoqov M. So’g’diyona tarix chorrahasida. T.: Fan, 1990.
2. Ishoqov M. Unitilgan podsholikdan xatlar. T.: Fan, 1992.
3. Ishoqov M. va b. Qadimgi yozma yodgorliklar. T.: Yozuvchi, 2000.
4. Istoriya O’zbekistana. T. III (XVI-pervaya polovina XIX veka).
Kollektiv avtorov. T., Fan, 1993.
5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T., O’zbekiston, 1992.
6. O’zbekiston tarixi. I-qism. A. Sagdullayev, B. Eshov tahriri ostida. T.,
Universitet, 1999. II-nashri.
7. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. T. 1-2. T., O’zMU nashriyoti,
2000-2001.
8. O’zbekiston davlatchiligi tarixi o’cherklar. T., Sharq, 2001.
9. O`zbеkiston Milliy Ensiklopеdiyasi. 13-jildlik.T.,«O`zME»,2000-
2006
38

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Efiopiya

Sotib olish