XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiyadagi ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy jarayonlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	98.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

1 Sotish

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiyadagi ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy jarayonlar

Sotib olish

MAVZU: XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKIYADAGI
IJTIMOIY IQTISODIY VA SIYOSIY JARAYONLAR
MUNDARIJA:
KIRISH........................................................................................................................3
I.BOB. TURKIYANING IJTIMOIY, ISTISODIY, SIYOSIY AHVOLI...........5
1.1. Turkiyaning ijtimoiy, istisodiy, siyosiy ahvoli .......................................................5
1.2. Turkiyada ozinliklarning o`rni va mavqei ............................................................10
1.3. Turkiyaning xorijliklar bilan alo qalari ………………………….……..…..13
1.4. "Yangi usmonlilar". Turkiyaning 1-Konstilutsiyasi ……………………..……..16
II.BOB. ASOSIY QISM……………………………………………………..……20
2.1. Rus-turk urushi va uning oqibatlari ……………………………………….……20
2.2. Xalqaro munosabatlar va milliy harakat ……………………………..…….23
2.3. XX asr boshida Turkiyaning ijlimoiy-iqtisodiy ahvoli …………………..……..25
2.4. Usmoniylar impyeriyasining inqirozi va halokati ………………………...…….28
XULOSA......................................................................................................................30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..................................................................31

KIRISH.
Kurs ishining dolzarbligi: Osiyo Yer sharidagi eng yirik qit'a hisoblanadi.
U Tinch okeandan tortib Ural tog'larigacha, Shimoliy Muz okeanidan to janubdagi
Hind okeanigacha bo'lgan ulkan hududni egallaydi. Jahondagi tabiiy resurslar,
foydali qazilmalarga eng boy qit'a ham — bu, Osiyodir. Bu yerda dunyodagi neft
zaxirasining 60 foizi, kauchukning 60 foizi, qalayning 57 foizi qazib olinadi,
qimmatbaho daraxtlar o'sadi, subtropik poliz mahsulotlari va mevalarga o'ta
boy. Aynan shu tufayli Osiyo qit'asi jahon iqtisodining boy markazi sanaladi.
XIXasr oxirida, ayrim mamlakatlarni hisobga olma- ganda, butun Osiyo
mustamlaka zonasiga aylanib qolgan edi. Turkiya, Eron, Afg'oniston kabi bir
necha davlat- largina o'z siyosiy mustaqilligini saqlab qola olsa-da, iqtisodiy
jihatdan ular ham g'arb mamlakatlariga qaram holatga tushib qoldi. Har tomonlama
suverenitetni birgina Yaponiya saqlab qola olgan edi. XX asr Osiyo qit'asini
to'liq o'zgartirib yubordi. Bu davrda Ikkinchi jahon urushida antigitler koalitsiyasi
g'alaba qozondi, BMT tashkil topdi va uning tomonidan Inson huquqlari
umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinishi mustamlaka xalqlarning erkinlik,
mustaqillik va suverenitetga erishishini ta'minladi. Osiyo xalqlarining taqdiri bir xil
kechmadi. Mazkur qit'ada hozirda 48 ta mustaqil davlat mavjud. Agar Yaponiya va
Janubiy Koreyada burjua-parla-ment tuzumi qaror topgan bo'lsa, Malayziya,
Tailand, Butan, Bruney, Nepal kabi mamlakatlarda cheklangan demokratik
institutlarga ega avtoritar-monarxiya tizimi ko'rinishidagi siyosiy tuzum mavjud 1
.
Xitoy, Vetnam, Mongoliya, Shimoliy Koreyada mus-tahkam sotsialistik
struktura saqlanib qolgan va sanoat natsionalizatsiya qilingan, qishloq xo'jaligi
jamoalashti-rilgan. Siyosiy strukturada kommunistik partiya monop-oliyasi
mavjud, ijtimoiy sohada aholini ijtimoiy himo-yalashning keng qamrovli
institutlari tashkil qilingan (bepul ta'lim, tibbiy xizmat, aholi kambag'al qatlamini
tekin uy-joy bilan ta'minlash, hammani ish bilan ta'min-lash). Dinamik iqtisodiy
rivojlanish yetarli darajada emasligi — bu, ularning ojiz tomoni, kuchli tomoni
esa— ijtimoiy qatlamlar orasidagi tenglik va ish bilan ta'minlanganligidir.
1
Abdunabiyev A.G. Vklad v mirovuyu sivilizatsiyu. T.: O’zbekiston, 1998.
3

Hindiston, Indoneziya, Bangladesh, Laos, Turkiya, Shri-Lanka, Iroq va
Suriyada aralash iqtisod tashkil topdi, ya'ni bunda korxonalarga xususiy va davlat
egahgiga rioya qilinadi. U butun jamiyat manfaatiga xiz¬mat qiladi va ayniqsa
mayda va o'rta tadbirkorlar man-faatini himoyalaydi. Bu mamlakatlarda fuqarolar
tinch-ligi va barqarorljgini saqlash kafolati sifatida milliy va diniy an'analarni
qat'iy muhofaza qiluvchi kuchli davlat hokimiyati tashkil topdi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Sovet Ittifoqining parchalanishi
natijasida O'rta Osiyo davlatlari — O'zbekiston, Qozog'iston, Turk-maniston,
Tojikiston va Qirg'iziston — "yangi de-mokratiya" mamlakatlari yuzaga keldi.
Ular demokratik qayta qurish va ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodini yaratish
yo'lini tanladi.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikkita bob, har bobda to’rttadan reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar.
4

I.BOB. TURKIYANING IJTIMOIY, ISTISODIY, SIYOSIY AHVOLI.
1.1. Turkiyaning ijtimoiy, istisodiy, siyosiy ahvoli
Turk impyeriyasi turli millat va elatlardan iborat bo`lib, geografik jikatdan
uch sit`a: Yevropada-Bolson yarim oroli, Srim, Sora dengiz, Azov dengizi
sirhoslarini, Osiyoda - Kichik Osiyo, Arabiston, Iros
; Suriya, Falastin, Kavkazning
bir sismi va Shimoliy Afrikadagi mo`zofotlarini o`z ichiga olgan edi.
Turk(Usmon) impyeriyasi sarashli barcha yerlar turk sipoklariga beriladigan
yerlar, poshsholik(podsholik) yerlari, masjid(vasf) yerlari va xususiy
mulkdorlarining yerlaridan iborat bo`lgan. Impyeriya karbiy tartib va sat`iy
intizom asosida idora etilar edi. Asrlar davomida turk sultonlarining tayanchi
yanicharlar bo`lib, ular turk askarlari korpusidan tashkil topgan edi. Xristianlardan
asir tushgan sul bolalar yoshligidan mashs sildirilib, bu korpusga xizmat siiishlari
uchun tayyorlanar edilar. Ular keyinchalik xatna(sunnat) silinib, musulmon dinini
sabui silar edilar. Turklar bolalarni go`daklik chorjidan sattis intizomga o`rgatishar.
mutaxassislar so`lida Karbiy ta`lim berishar edi.
Angliya va Fransiya Turkiyaning Sharsiy Yevropadagi urushlarni so`llab-
suvvatlashar edi. Bundan massad o`z siyosatlarini amalga oshirish, turklarni Bolson
yarim orolida milliy-ozodlik karakatlarini bostirish uchun tbydalanishdan iborat edi.
"Barb davlatlarini, Turkiyani Rossiyaga sarshi kurashda Kam tayaneh deb
bilar cdilar. Rossiya va Turkiya o`rtasidagi urushlar ob`ektiv jikatdan Gretsiya,
Ruminiya, Syerbiya, Bolgariya, Chyernogoriva, Bosniya mamlakatlari mustasillik
uchun olib borgan kurashlari bilan chambarchas botjlis, ehunki bu mamlakatlar Turk
impyeriyasi mustamlakalari kisoblanar edi.
Angliya, Fransiya, Rossiya yordamida 1829-yil Gretsiya o`z mustasilhgiga
yyerishgan bo`lsa-da, Istanbulni egallash va Kichik Osiyoni butunlay so`lga
kiritishni massad silib so`ygan edi. Chunki Rossiya podsholari o`zlarini
Vizantiya` impyeriyasining vorislari deb kisoblar cdilar. Shuning uchun kam 1730-
yildan boshlab bir necha Rossiya-Turkiya urushlari bo`lib o`tdi. 1786, 1787, 1806,
1828, 1853, 1877, 1914 yillarda bo`lgan Rossiya-Turkiya` urushlari fikrimiz
isbotidir.
5

Turk impyeriyasining davlat arboblari islokotlar yo`li bilan davlalni saslab
solish va feodal larsoslikka barkam berishga karakat sildilar. Karbiy-texnik
haraktyerda bo`lgan bu islokotlar bir necha marta o`tgan aviodlarni o`z ichiga oladi.
Ammo Usmoniylar turkiyasidagi keng samrovli jarayonlarni idrok etish uchun
millatlar va mazkablar o`rtasidagi munosaballarni o`rganish massadga muvofis.
Turkiyaning ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli
Turkiya monarxiya bo‘lib, uni sulton boshqarardi. Mamlakatda o‘rta asr
feodal tartiblari hukmron edi.
Turkiya iqtisodining asosini tashkil qilgan qishloq xo‘jaligi ni- hoyatda
orqada qolgan edi. Haydaladigan yerlarning 65%i katta yer egalari va ruhoniylarga
qarashli bo‘lib, u yersiz va kam yerli dehqonlarga ijaraga berilardi. Mehnat
unumdorligi kam bo‘lganligi uchun, 1873—1875-yillardagi kuchli ocharchilik
oqibatida ko‘plab odamlar qirilib ketdi.
Shahar aholisining ham ahvoli og‘irlashdi. Hunarmandchilik tushkunlikka
uchradi. Eski tartiblar va xorijiy tovarlarning ko‘pli- gi mamlakatda iqtisodiyotning
taraqqiyotiga to‘siq bo‘ldi. Sanoatda o‘sish yo‘q edi. Chunki, sanoat uchun qishloq
xo‘jaligi zarur xomashyo yetkazib berishga qodir emas edi.
Sulton hukumati o‘zining moliyaviy ahvolini yaxshilash uchun chet eldan
qarz ola boshladi. Chunonchi, 1870—1874-yillarda 3 mlrd. frankdan ortiq asoratli
qarz olindi.
Davlatning moliyaviy ahvoli halokat yoqasiga kelib qoldi. Tashqi qarz
yanada ko‘payib, 5,5 mlrd. frankka yetdi. 1876-yilda hukumat Turkiyani
moliyaviy bankrot deb e’lon qilishga majbur bo‘ldi 2
.
Og‘ir iqtisodiy ahvol bora-bora Turkiyani chet el davlatlarining
yarimmustamlakasiga aylantirdi. Yevropa davlatlari imperiyaning
mustamlakalarini tortib ola boshladilar. Faqat Germaniya impe- riyadan ulush
ololmagan davlat edi. Shuning uchun ham Turkiya hukumati XIX asr oxiri — XX
asr boshlarida Germaniya bilan yaqinlashdi.
2
Abdunabiyev A.G. Vklad v mirovuyu sivilizatsiyu. T.: O’zbekiston, 1998.
6

Germaniya kapitali katta muvaffaqiyatni qo‘lga kiritdi. 1888-yili bo‘lajak
Bag‘dod temiryo‘li loyihasining Izmir — Anqara qismini qurish ularga tegdi.
1903-yili nemislar bu loyihani (Bag‘dod orqali Fors qo‘ltig‘igacha temiryo‘l
qurish) to‘la qo‘lga kiritdi.
Konstitutsiyaviy monarxiya uchun kurash
Turkiya 1875-yilda qarzlar uchun yiliga 570 mln. frankdan ortiq foiz to‘lashi
lozim edi. Davlatning daromadi esa 380 mln. frankni tashkil etdi.
Turkiya qarzni to‘lash u yoqda tursin, ishlovchilarning ish haqini to‘lashga
ham qodir bo‘lmay qoldi. Oqibatda, xalq ommasining turmush darajasi nihoyatda
yomonlashdi. Shunday sharoitda „Yangi usmonlilar harakati“ vujudga keldi. Bu
harakat a’zolari sulton hokimiyatini tugatish g‘oyasini ilgari surdilar. Harakatning
„Ibrat“ gazetasi ilg‘or demokratik g‘oyalar tar- g‘ibotchisiga aylandi. Millatparvar
ziyolilar, ilg‘or fikrli amaldorlar va zobitlar ham bu harakatga qo‘shildilar.
Mamlakatda sulton hokimiyatini tugatish g‘oyasi shakllandi.
1876-yilda xalq qo‘zg‘oloni boshlandi. Xalq qo‘zg‘oloni hukm- ron
tabaqalarni qo‘rqitib yubordi. Oqibatda, 1876-yilning 22- mayida Abdulaziz,
Shayx ul-Islom fatvosi bilan taxtdan tushirildi. Bir qancha vaqtdan so‘ng taxtni
Abdulhamid II egalladi.
1876-yil 23-dekabrda Turkiyada konstitutsiya e’lon qilindi. Unga ko‘ra,
mamlakatda ikki palatali parlament joriy etildi. Quyi palata Deputatlar palatasi
deb, yuqori palata esa Senat deb ataldi. Konstitutsiya sultonga katta vakolatlar
berdi. Fuqarolarning juda oz qismigina saylov huquqiga ega bo‘ldi.
„Birlik va taraqqiyot“ partiyasining hokimiyatga kelishi Abdulhamid II davri
Turkiya tarixida „zulm davri“ nomini oldi. Sulton tez orada parla- mentni tarqatib
yubordi. Konstitutsiya ta- rafdorlarini quvg‘in qildi. Ularning ko‘pio‘limga hukm
qilindi. Mamlakat jaholat zulmatida qoldi. 1889-yili Istanbulda harbiy-tibbiy bilim
yurti kursantlari yashirin „Birlik va taraqqiyot“ tashkilotini tuzdilar. Tashkilotning
sho‘balari butun Turkiyaga tarqaldi va mamlakatda konstitutsiyaviy tartib o‘rnatish
haqida tashviqot boshlandi. Keyinchalik, bu jamiyat kuchli siyosiy partiyaga
aylandi. Sulton Abdulhamid II 1897-yili tashkilot ustidan sud uyushtirdi. 13 kishi
7

o‘limga hukm qilindi. „Birlik va taraqqiyot“ partiyasi a’zolari va shunga o‘xshash
siyosiy to‘garakka ishtirok etganlar umumiy nom bilan „Yosh turklar“ deb ataldi.
„Yosh turklar“ 1902-yilda Parij shahrida o‘zlarining birinchi qurultoyini
o‘tkazdilar. Unda bekor qilingan konstitutsiyani tiklash haqida qaror qabul qilindi.
1907—1908-yillarda Turkiyada inqilobiy vaziyat yuzaga keldi. 1908-yil 3-
iyul kuni „Yosh turklar“dan bo‘lgan qo‘shin zobitlari rahbarligida qo‘zg‘olon
ko‘tarildi. Unga Niyozbiy rahbarlik qildi. U „Birlik va taraqqiyot“ partiyasi a’zosi,
harbiy garnizon qo‘- mondoni edi. 1908-yil 20-iyulda Monastir shahrida „Birlik va
taraqqiyot“ partiyasi tantanali bir vaziyatda konstitutsiya tiklan- ganligini e’lon
qildi va sultondan bu masalada farmon berishni talab qildi. Qo‘shin „Yosh turklar“
tomonida ekanligi Abdulha- midni cho‘chitib qo‘ydi. U 1908-yilning 24-iyul kuni
kons- titutsiyani tiklashga majbur bo‘ldi. Parlamentga saylov o‘tkazishni va’da
qildi. 1908-yilgi Turkiya inqilobi g‘alaba qozondi.
1909-yil 13-aprel isyoni
Biroq, eski tartib tarafdorlari har qan- day islohotga qarshi edilar. Ularning
ichida ruhoniylarning o‘rni kuchli edi. Ruhoniy-larning „Ittihodi Muhammadi“
partiyasi „Yosh turklar“ni xu- dosizlikda aybladi.
„Ittihodi Muhammadi“ partiyasining tarafdori bo‘lgan har- biylar 13-aprelda
aksilinqilobiy isyon ko‘tardilar. Isyonchilar parlamentni bekor qilishni, shariat va
sulton hokimiyatining tikla- nishini talab qildilar. Abdulhamid II ga aynan shu
kerak edi. Shuning uchun ham u isyonchilar talabini tezda bajardi.
„Yosh turklar“ arboblaridan bir qismi Saloniki va Adrianopolga qochib
ketdilar. Saloniki va Adrianopoldagi harbiy qismlar „Yosh turklar“ tarafida edi.
„Yosh turklar“ o‘zlariga sodiq harbiy qismlari bilan 26-aprelda isyonchilar
hukumatini ag‘darishdi. Sulton Abdul- hamid taxtdan ag‘darildi. Taxtga uning
ukasi Mahmud V Rishod (1909—1918) o‘tqazildi. Parlament qayta tiklandi.
Ichki va tashqi ahvol
„Yosh turklar“ inqilobi buyuk davlatlarni tashvishga solib qo‘ydi. Ular
Turkiyadagi ichki siyosiy beqarorlikdan foydalanib,yanada ko‘proq o‘ljaga ega
bo‘lib olishga harakat qilganlar. 1911-yilda Italiya Liviyani bosib olgach, Buyuk
8

Britaniyaga xayrxoh „Hurriyat va birdamlik partiyasi“ „Yosh turklar“ huku- matini
noqobillikda aybladi. Ular 1912-yil 5-avgustda mamlakatda davlat to‘ntarishi
o‘tkazishdi.Tez orada, Turkiyaning tashqi ahvoli yanada yomonlashdi. 1- va 2-
Bolqon urushlarida Turkiya Bolqondagi ta’siridan deyarli to‘la ajraldi. Bu hodisa
„Hurriyat va birdamlik“ hukumatini og‘ir ahvolga solib qo‘ydi.Shunday sharoitda,
„Yosh turklar“ rahbarlaridan biri Anvar- bey boshchiligida 1913-yilning yanvarida
isyon ko‘tarildi. „Hurriyat va birdamlik“ hukumati ag‘darildi. Hokimiyat yana
„Yosh turklar“ qo‘liga o‘tdi.
Hokimiyat 3 kishidan iborat „Uchlik“ deb atalgan guruh (An- var, Tal’at va
Jamol) qo‘liga o‘tdi. Uchlikka Anvar poshsho rahbarlik qildi. „Uchlik“ Germaniya
bilan yaqinlashish siyosatini davom ettirdi.„Uchlik“ning Germaniya bilan
yaqinlashishi Germaniyaning Turkiya imperiyasi hududlariga da’vo
qilmayotganligi bilan izoh- landi.Germaniya panturk va panislom mafkuralarini
o‘ziga shior qilib olgan „Uchlik“ni qo‘llab-quvvatlay boshladi. Bu mafkura
g‘oyalari Antanta manfaatlariga zid edi.Bundan tashqari, Germaniya Turkiya
imperiyasining bo‘linishiga qarshi chiqa boshladi. Bunday sharoitda Germaniya
„Yosh turklar“ ko‘z o‘ngida Turkiyaning yagona „himoyachisi“ga aylandi. Endi
Germaniya Turkiyani ittifoq shartnomasi tuzishga unday boshladi. Va nihoyat,
1914-yilning 2-avgustida maxfiy suratda ittifoq shart- nomasi tuzildi. Bu
shartnomani imzolash bilan Turkiya hukmron doiralari imperiyani halokatga
mahkum etdilar.Panislomizm — XIX asr oxirida butun musulmon olamini
mustamlakachilarga qarshi kurashda birlashtirish to‘g‘risidagi harakatga Rossiya
va Buyuk Britaniya imperiyalari, shuningdek, sobiq Ittifoq tomonidan berilgan
sun’iy nom.Panturkizm — turkiy xalqlarni birlashtirish g‘oyasiga Rossiya va
Buyuk Britaniya imperiyalari, shuningdek, sobiq Ittifoq tomo- nidan berilgan
rasmiy nom.Senat (lot.) — qadimgi Rimda respublika davrigacha urug‘ oq-
soqollarining yig‘ini.Yosh turklar — 1889-yilda tashkil etilgan turk burjua-
pomeshik partiyasi. „Birlik va taraqqiyot“ partiyasi a’zolarining yevropacha nomi.
9

1.2. Turkiyada ozinliklarning o`rni va mavqei
Musulmon bo`lmagan millat vakillarini o`zga dinga e`tisod siluvchilar
sifatida e`lirof etib, turklar ularni «ozinliklar» yoki «l)ayrimuslimlar» deb aladilar.
«O7inliklar»da o`ziga xos sonunlar mavjud bo`lib, ular o`zlariga ajratilgan yerlarda
yashaganlar Kar bir millat uchun alokida ranglardagi kiyim kiyish belgilab
so`yilgan. Ayni paytda ushbu millatlarning kech biri shoki, ipak kiyim kiyishi, otda
yurishi va surol tasishi mumkin bo`lmagan. Ularning birortasi surol tasib, ot mingan
lasdirda sattis jazolangan.
Oila kususi borasida ular o`z dinlari soidalariga itoat etganlar va ommaviy
muammolarni o`z makkamalarida mukokama silganlar. Biror bir r)ayrimuslim
musulmon xotinga uylanolmagan, yoki musulmon mulkiga myerosxo`r
bo`lolmagan. Ularning chyerkov yoki boshsa ijtimoiy akamiyatga molik inshoot
barpo etishlari uchun maxsus farmon talab silingan. TSayrimuslimlar savdo-sotisda
kam ustama foydaga yyerisha olmaganlar. Jinoyat sodir etgan l)ayrimuslimga
musulmon sonunlariga ko`ra jazo belgilangan, ammo xudi shunday Jinoyat sodir
etgan musulmonlarga beriladigan jazoning yarmisi belgilangan. «Ozinliklar»ning
ibodat siiishlari borasida o`ziga xos demokratik usullari joriy etilgan edi.
Musavviylar, majusiylar o`z uylaridan chismagan kolda, ya`ni musulmonlarga
kech bir shaklda xalasit bermay ibodat silishlarilozim bo`lgan. Ular sekin-asta
sishloslardan shakariarga ko`chib o` t ganl ar va aksar i yat ko` pchi l i gi soi l s
t o` l ab bo` l sa- da, shakar l ar ga joyl ashi b, kunarmandchilik bilan
shurjullanganlar. Karbiy xizmat raajburiyati bo`lmaganligidan, ularning ilm ollsh,
savdo kamda kosibchilik bilan shuljullanishlari uchun sulay sharoit mavjud edi.
Shu sababli «ozinliklar»dan ilmli kishitar, yirik savdogarlar, moliyachilar va
labiblar o`ishib chisa boshladilar.
Karbiy xizmat sharafli faoliyat bo`lganfigi uchun Usmonli turk davlati
«ozinliklar»ga bu kususni bermagan, natijada, son jikaldan ularning o`sishi, ilm
olishi va tadbirkor jamoaalarga aylanishi uchun o`zi istamagan kolda yo`l ochib
bergan edi. «Ozinliklar»dan Sulton Murod 1 davrida(l362-1389) piyodalar Karbiy
korpus iva yanicharlar korpusi tashkil etildi.
10

Podshoklarning islomiy «duogo`ylari» o`rniga norasmiy tarzda
«ozinliklar»dan chissan kuchli tabiblar saroyga Kira boshladilarki, Usmoniy
turk davlati tarixida olti podshokning asosiy tabiblari «ozinliklar»ning yakudiy
millatiga mansub kishilardan bo`lgan.
Dastlab fasat Turkiyada yashash kususiga ega bo`lgan «ozinliklar»
millatlaridan, Usmonli turk davlatining oxirgi davriga kelib, o`zining karbiy-
siyosiy tizimi saiokiyat jikatdan zamonaviy Yevropaning ko`pgina
mamlakatlarida ishlab chisarish munosabatlarining Yangi shakllari paydo bo`la
boshlagan, kata va Yangi shakarlar, bank tizimi, mashinalashgan yirik sanoat,
o`sotar armiya va flot shiddal bilan rivojlanmosda edi. Ushbu kududlardagi
davlatlarning dcyarli yarmini bir necha yil davomida o`z kukmida tutib turgan,
engilmas kuch timsoli bo`lgan Usmoniy turk davfati nasadar zaiflashib solganini
XVI11 asrning boshlariga kelib, to`hrirorji, Yevropadagi bir necha davlatlarga
elchi yuborgandan so`ng ma`lum bo`ldi.
Tarixiy jihatdan Usmonli imperiyasi, Islom rasmiy va hukmron din bo'lib,
musulmonlar musulmon bo'lmaganlarga nisbatan turli xil imtiyoz va vazifalarga
ega edilar.[2] Musulmon bo'lmagan (zimmi ) etnik-diniy[3] guruhlar qonuniy
ravishda har xil tomonidan aniqlangan tariq ("millatlar").[2]
Oxiridan keyin Birinchi jahon urushi va Usmonli imperiyasining tarqalishi,
barcha Usmonli musulmonlari zamonaviy fuqarolik yoki Turk millati yangi tashkil
etilgan sifatida Turkiya Respublikasi musulmon sifatida tashkil etilgan milliy
davlat. Esa Turk millatchi siyosat barchasini ko'rib chiqdi Turkiyadagi
musulmonlar kabi Turklar istisnosiz yahudiylar va nasroniylar singari musulmon
bo'lmagan ozchilik guruhlari "begona millatlar" (tariq).[3][4] Aksincha, "turk"
atamasi mintaqadagi barcha guruhlarni belgilash uchun ishlatilgan Islomlashtirildi
Usmonli hukmronligi ostida, ayniqsa musulmonlar Albanlar va Slavyan
musulmonlari 3
.
1923 yil Lozanna shartnomasi ko'rsatilgan Armanlar, Yunonlar va
Yahudiylar va Nasroniylar umuman olganda etnik ozchiliklar (zimmi ). Kabi
3
Abu Rayxon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarlar. 1-jild. T.: Fan, 1968.
11

huquqiy maqom musulmon ozchiliklarga berilmagan, masalan Kurdlar, bu katta
miqdordagi ozchilikni va mamlakatdagi boshqa ozchiliklarni tashkil etdi.
Zamonaviy kurka, mamlakatning etnik tarkibi to'g'risidagi ma'lumotlar rasmiy
ravishda to'planmagan, ammo turli xil taxminlar mavjud. Hamma musulmon
fuqarolar hanuzgacha shunday hisoblanadi Turklar hanuzgacha "turk bo'lmaganlar"
deb guruhlangan musulmon bo'lmagan ozchiliklardan farqli o'laroq, ularning
millati va tilidan qat'i nazar, qonun bo'yicha; eng katta etnik ozchilik - asosan
musulmon bo'lgan kurdlar hanuzgacha oddiy "turklar" deb tasniflanadi.[3][4]
Turkiya hukumati tomonidan etnik ozchiliklar miqdori kam baholangan deb
hisoblanadi. Shu sababli, asosan musulmon bo'lgan etnik guruhlarning aniq soni
noma'lum; ularga kiradi Arablar, Albanlar, Bosniya, Cherkeslar, Chechenlar,
Kurdlar va Pontika yunonlari, boshqa kichik guruhlar qatorida.
Ko'pchilik ozchiliklar (shu jumladan albanlar, bosniyalar, Qrim tatarlari va
Kavkazdagi turli xalqlar, shuningdek ba'zi turklar) musulmonlarning avlodlari
(muhajirlar ) torayib borayotgan Usmonli imperiyasi yo'qotgan erlardan chiqarib
yuborilganlar. Ko'pchilik turk aholisining ko'pchiligiga singib ketgan va ular bilan
turmush qurgan va turk tili va turmush tarzini qabul qilgan, ammo bu turklar
ekanligi aniq emas. Turklashtirish va ko'pincha tajovuzkor Turk millatchi siyosat
ushbu tendentsiyalarni kuchaytiradi. Garchi ko'plab ozchiliklar davlat tomonidan
rasmiy tan olinmagan bo'lsa ham TRT televidenie va radioeshittirishlar ozchiliklar
uchun til dasturlari va boshlang'ich maktablarda ozchiliklar uchun til darslari
o'tkaziladi.
12

1.3. Turkiyaning xorijliklar bilan alo qalari
Usmonli turk davlati o`zining ichki va tashsi siyosatini, davlat to`zilishini
Yevropadagi buyuk o`zgarishlar asosida islok silishga majbur bo`lib soldi. Bu
davrga kelib, Usmonli turk davlati yashagan «ozinliklar» davlat makkamalarida
anchagina yusori mavseini egallab olgan edilar. Ular orasidan moliyaviy jikatdan
mavsei o`ta kuchli kishilar etishib chissan edilar.
Frantsuz insilobi natijasida ular kam o`zlarining siyosiy kususlarini
talab sila boshladilar. Natijada birinchi marta Yevropa, anisrolji Rossiya bilan
Usmonli Turk davlati o`rlasida «Kuchuk Saynarja»(1774) bitimi imzolandi.
Siyosiy kususlarini kundalik mavzuga aylantirgan Ushbu bitim bilan «ozinliklar»
o`zos vast davom etgan tobelikdan keyin birinchi marta Usmonli Turk davlatida
o`z xokishlarini, ma`lum rna`noda tazyislarini o`tkaza boshladilar.Kallo Sulton
Makmudll (1808-1839) ularni o`z avlodim(sarindoshlarim), o`z vatandoshlarim
deyishga majbur bo`ldi.
1856 yilda Srim urushi tugagach, Ushbu masalaga oid ikkinchi kujjat sabul
silindi. Bu «Islokot farmoni» dir. Bu kujjatlar fjayrimuslimlaming diniy
kususlarini musulrnonlarniki. bilan tenglashtirdi. Sator solislar va
rjayrimuslimlarning kususlarni cheklovchi sonunlar bekor silindi, ularning
askarlikka borishlari sonunlashtirildi., istisodiy kususlari tenglashlirildi.
Usmoniy turk kukmdorlari bunday sarorga osonlikcha kelmadilar. Bunga asosiy
sabab Turkiyaning Yevropa davlatlaridan tarassiyotda orqada qolishi bo`ldi.
Ana shu saloslikning bir necha dalil-misolJarini ko`rib chisaylik: 1571 yil
Lenanto(Gretsiya) Yasinidagi dcngiz jangida turk floti tor-mor bo`ldi. 1869
yildagi urushda Rossiyadan, 1683 yilda Vena yasinida Polsha, Avstriya va
birlashgan Gycrman so`shinlaridan butunlay engildi. 1768-1774 yillardagi
Rossiya bilan bo`lgan urushdagi marjiubiyat bilan Valaxiya(Moldaviya). Sora
dengiz, Bolson yarimorolidagi mavscidan makrum bo`ldi. 1774 yil to`zilgan
«Kuchuk- Saynarja» sulki bilan Srim xonligi mustasil, deb e`lon silindi, Sora
dengiz va bo`ljozlar rus davlati uchun ochis deb e`lon silindi. 1787-1793
yillardagi Rossiya bilan bo`lgan urushda Yana engildi. 18-asr oxiriga kelib
13

Turkiyaning Yevropa kududlaridagi mulklarining tasdirini kal silish ko`pros
yirik davlatlarga borjlis bo`lib soldi.
Ana shundan keyin Axmadshokl 11(1703- i 730), Makmudshok 1(1730-
1774), Abdulkamid 1(1774-1788) va aynissa Sulton Salim 111(1789-1807)
Usmonlilar impyeriyasini parchalanib ketishi va kalokatdan saslab solishga,
markazlashgan davlat to`zishga o`rindilar. Ular «rjarbchilik» hoyalariga
tayandilar. Sulton Salim 111 Usmoniylar impyeriyasini yangi l ash uchun
«Ni zom i j adi d»( «Yangi usul ») i sl okot l ar i ni j or i y et di . Unga yir i k
z amindorlar, yanicharlar, ulamolar va boshsalar sattis sarshilik ko`rsatdilar va
katto Salim lllni 1807 yili taxtdan ar)dardilar. Lining o`rniga taxtga o`tirgan
Makmud 11 ustalik bilan davlatni boshsardi. U islokotlarni birdaniga emas,
sekin-asta atrofiga larafdorlarini to`plab, kuch yirjib amalga oshirdi. 1-tadbirni
yanicharlarni yo`s silib, zamonaviy armiya to`zdi va unga tayandi, 2-dan
ma`muriy-boshsaruv apparatini yangiladi, shundan so`ng moliya, kusus va boshsa
sokalarda ijobiy o`zgarishlar sildi. Armiyani ta`minlash uchun akolidan solislar
yiljib olgan. Tmrb armiyasining to`zilishi va ta`minoti aynan shunday bo`lib, u
yerda solislarning asosiy sismini to`lovchi o`rta tabasa yaxshi shakllangan edi.
Shu yo`nalishda ish yurituvchi. Prussiyada XIX asrda paydo bo`lgan davlat
boshsaruvini takomillashtirishni o"z oldiga massad silib so`ygan ilmiy
karakatni ifoda etgan «Kamyeralizm» deb atalgan idora tizimini kamda o`sha
mukim akamiyatga ega bo`lgan T>arb tcxnologiyasini Usmonli lurk impyeriyasi
o`zlashtirishi kyerak edi. Bundan tashsari, Yevropaning inson manfaatlarini
kimoya silish va uning farovonligini ta`minlash borasidagi sadriyatlar tizimi
kukuinat amaldorlarining manfaatiga mos kelar edi. Bu tizimning
o`zlashtirilishida, asosan, Yevropaga yuborilgan elchilar, mamlakatdagi ilrjor
fikrli kishilar kata rol o`ynadilar. Bu borada, aynissa, Usmonli turk davlatining
Germaniya va Prussiyadagi clchilari Mekmet Chelebiy, Nishli Mekmet orja,
Avstriyadagi elchisi Sodis Rifat poshsho, Buyuk Britaniyadagi elchisi
Mustafo Rashid poshsho, Fransiyadagi elchisi Ali poshsho va Fuad poshsholar
faoliyatlarini alokida sayd etish lozim. Bu davlat arboblari balki o`z faoliyatlari
14

bilan zaiflashib borayotgan Usmonli turk davlatining ilgarigi sudratini tiklash.
«modycrn» boshsaruv tizimi sayta tashkil etilgan mamlakatga aylantirishni
istaganlar. Pirovard natijada Usmonli turk davlatida «Tmrbchilik»
Karakatlari-«Tan?:imat» davrini boshlab berdi Kamda Yevropaning kundalik
turmush tarzi turk jamiyatiga kirib kela boshladi.
«Tanzimatchilar» ya`ni «rjarbchilik» tarafdorlari sanoat va sishlos xo`jaligi
sokalarida islokotlarni amalga oshira boshladilar. Ular karnma mo`ljallagan
rejalarini amalga oshirolmadilar, aynissa, karbiy va madaniyat sokalarida
siyinchiliklar bor edi. Shunga saramay kukumat Yevropaga armiya va flot
tashkil etish uchun davlal xazinasidan mablarj ajratdi. Biros, Yevropa
madaniyati Turkiyaga shunday o`ziga xo sbir ftolatda kirib kela boshladiki,
buning asnosida chet elliklar. 1-navbatda Yevropa davlatlarining manfaatlari yotar
edi. Buni etarlicha baKolay olmagan Usmonli lurk davlati istisodiy saramlikka
tusha boshladi.
Ma`lumki, Yevropadagi siyosiy o`zgarishlar sanoat insilobining natijasi
edi. Ishlab chisarishning kengayishi, sanoatlashishning amalga oshishi yangi bir
ijtimoiy-siyosiy davlatni shakllantirdi, jamiyatdagi funktsiyalar saytadan
tassimlandi.o`rta tabasaga mansub burjuaziya sinfi o`zining ilk demokratik
missiyasini o`tay boshladi. Axbirit almashinuvi rivojlana boshladi. Pochta,
telegraf, telefon, gazetalar, suv yullari, temir yo`llari kabilar yangi sharoitda
axborot almashishi borasida o`ta mukim ijtimoiy-siyosiy akamiyat kasb eta
boshladi.
Shunday silib, «rjarbchilik» osimi, garchi turk madaniyatiga o`ta jiddiy
zarar ko`rsatgan bo`Isa-da, ijlimoiy-siyosiy madaniy sokadagi karakatlari bilan
yangicha turmush tarzi yoki karbiy tashkilot sifatida kirib keldiki, bu ma`lum
ma`noda ol^a siljish edi, ammo istisodning rivojlanishi ushbu ijtimoiy-siyosiy
o`zgarishlardan orqada soldi. Buning sababi Turkiya davlal* arboblari Yevropa
tarassiyotining asosida sanoat insilobi yotganligini ko`ra olmadilar.
15

1.4. Yangi ustnonlilar. Turkiyaning 1-Koiistitutsiyasi.
Bu borada yo`l so`yil gan nussonl ar m am lakatda yangi bor siyoi sy
osim ni ng faollashuviga sabab bo`ldiki, u Turkiya tarixida «Yangi usmoniylar
karakati» nomi bilan kirdi. Ularning faolligi tufayli 1860 yilda turk davlatining
1-Konstitutsiyasi sabul silindi va uning asosida parlament to`zildi. Istisodiy
faoliyalni kcngaytirishga saratilgan «Karma tijorab) nomli tijorat, «Nizomie
makkamasi» nomli kususiy tashkilotlar to`zildiki. ular mamlakatdagi istisodiy va
kususiy tizimlarni birsarorligini ta`minlashi lozim edi. «Yangi usmoniylar»
«r)arbchilik»ni ta`sib sila boshladilar. Ularning asosiy nomayondalari Notis
Kamol va Ziyo poshsholar edi. «Ttarbchi»larga sarshi kurashganlardan Yana biri
Ibrokim Shinoziy bo`lib, u 1862 yilda «Tasviri afkor» nomli gazo`a tashkil
silib, uning sakifalarida «l)arbchilik»ning massad moKiyatini tushuntirish
borasida, Ushbu siyosiy kuchga sarshi kurashish yo`lida crzi va
Kamtikrdoshlarini ko`plab masolalarini chop sila boshjadilar.
Aytish joizki, Usmonli turk davlati yarim madaniy tusda edi. Shaxs, bir
tarafdan davlat yangidan belgilangan madaniy soidalariga, boshsa tarafdan esa
jamiyatda amal silayotgan madaniyatga, urf-odatlarga ko`ra moslashuvi,
ijtimoiylashuvi kyerak edi. Solavyersa bunday sharoit milliy urf-odatlarning,
diniy asidalarning va me`yorlarning Kar lomonlama cheklanishida, davlat
sabul silgan yangicha madaniyatga berilishiga olib keldi. Milliy madaniyat
usliga zo`rma-zo :
raki keltirib so`shilgan yangicha, «i)arblashgan» madaniy at
uchun tegishli va sonuniy muiatning yo`sligi jamiyatda emiruvchi ta`sir
kcrrsaldi. Turk tadsisotchilaridan biri Envyer Ziyo so`zfari bilan aytganda, «bu
unsur Tanzimot yoshlarining yo`zakiligiga, roKatsizligiga, madaniyatni Parij
modasi, deb tushunishlariga olib keldi».
1860-yillarning oxirlarida bu boradagi tansidiy mulotcazalar yanada
kuchaydi, «IslKot farmoni»ning c`loni va uni amalga oshirishning osibatlari
natijasida turklar, musulmonlar o`z, mamlakatida o`zlarining Kukmronlik
mavselarini yo`sotdilar. Jamiyatda vujudga kelgan bunday vaziyatdan
16

«ozinliklar» yaxshi foydalana bildilar va musuhnonlarni Kar soiiada ortda
soldirdilar 4
.
«Yangi usmoniylar»(1865)ga turk ma`rifatparvarlari, jurnalistlar,
o`situvchilar, amaldorlar kirgan bo`Iib, ular kostitutsion to`zum tarafdorlari
edilar. XIX asr 70-yillarida Turkiya chet el mamlakatlarning mustamlakasiga
aylandi, mamlakat jaKon kapilalistik bozoriga tortildi. Bu yerda chet el banklari
ochildi. Turkiya sanoat ishlab chisarish jiKatidan dunyoda oxirgi o`rinlardan
birida turar edi.
1876 yilda (Zomay) liberal guruK rakbari MidKal poshsho «Yangi
usmonlilarw bilan birga saroy to`ntarishi yasadi. Taxtga sulton AbdulKamidll
o`tirdi. U Midicat poshsho ishlab chisarilgan konstitutsiya loyikasini tasdisladi
va u 1876 yil 23-dekabrda tantanali ravishda e`lon sildi. Ammo sulton 1877 yil
boshida MidKat poshshoni bosh vazirlikdan bo`shatib. «Yangi usmonlilar»ni
repressiya sildi. Parlamentni tarsatib yuborildi va mustabid Kokimiyat sayta
tiklandi. Bu davr Turkiya tarixida «zulm davri» deb ataldi. Demokratik
o`zgarish ta`sislandi, mamlakalda tyerror va satar)on kuchaydi.
Turkiyaning 1877-1878 yillardagi Rus-turk urushidagi mahlubiyati uning
Bolsondagi Kukmronligiga chek qo`ydi.
XIX asrda Turkiyaning yarim mustamlakaga aylanishi va milliy zulmning
kuchayishi.
XIX asr 70-yillarida Turkiyaning rivojlangan xorijiy mamlakatlarga
qaramligi kuchaydi, ulardan olgan qarzlari ko`paydi. Xorijiy mamlakatlar
esa talon-tarojni kuchaytirdilar.
Fransiya- Rossi ya ur ushi dan so`ng Tur ki yani ng xalqar o ahvoi i
ni hoyatda murakkablashdi. Usmonli turk yyerlariga Rossiyadan boshqa Angliya,
Fransiya, Germaniya, Avstriya-Vengriya ham ko`z tikib turar edi. Turkiya
iqtisodiyoti qishloq xo`jaligiga tayangan bo`Iib texnikasi yo`q edi. Qo`l
mehnatiga asoslangan bu tarmoqda mehnat unumdorligi past, dehqonlar zo`rg`a
kun ko`rardilar. Soliqlar juda ko`p bo`Iib, shunday maqol to`qishgan:
4
Abu Rayxon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarlar. 1-jild. T.: Fan, 1968.
17

«Hosilning bir qismi dalada yo`q bo`ladi, bir qismmi sovuq uradi, biq qismini
qushlar yeb, ketadi, xudo hohlasa menga qoladi». Lekin ana shu qolgani ham
yyer egasi va soliqchiga ketardi.
Bu lushkunlik ustiga 1873-1875 yillarda ocharchilik bo`Iib, ko`p kishilar
qirilib ketdi.
Shaharliklaming ahvoii ham og`ir edi.eski tartiblar va xorijiy mollarning
ko`pligi hunarmandchilikni kasodga uchratdi. Sulton o`z foydasini ko`zlab
chet eldan qarz olaboshladi. 1870-1874 yillarda 3 mlrd frank qarz olingan.
Ammo bu bilan mamlakatning moliyaviy ahvoii yaxshilanish o`rniga. u asoratga
tushdi, qarzga botdi. XIX asrning 70-yillarida inqiroz boshlandi, norozilik
kuchaydi. Muhojirlikda bo`lgan yangi usmonlilar faollashdilar. Ular cho` elda
gazetalar chop etib, varaqalar tarqatib, konstitutsion to`zumni va islohotlarni
talab qildilar. Ularni liberal amaldorlar va ofitsyerlar` quvvatladilar ularga «Ulug`
vazir» Midxat poshsho ham qo`shildi. Ular Angliya bilan yaqinlashish
tarafdori bo`lib. sulton rejimiga qarshi kurashdilar.
1871 yilda Mahmud Nadim poshsho Ulug`vazir etib tayinlandi.
Vatanparvarlarga hiyla ishiatib, «yangi yosh usmonli» larga umuiniy avf e`lon
qilib; vatanlariga qaytishga ruxsat berdi. Ammo. . . yangi usmonlilar bu aldovga
uchmadilar. Sulton Abdulaziz (1861-1876) ya Nadimni tanqid qilib maqolalar va
varaqalar chiqardilar. Ularni fosh qildilar. 1873 yili Istanbul teatrida Nomiq
Kamolning vatanparvarlik ruhidagi dramasi qo`yildi. U yyerda hukumatga qarshi
namoyish bo`ldi. Shundan so`ng N.Kamol qamaldi, gazeta va teatr yopildi, siyosiy
qatog`onlik kuchaydi. Mamlakatda ahvol tobora yomonlashdi.
1870-1880 yillarda Turkiya iqtisodiy inqiroz ichida qoldi. Chunki hukumat
o`tkazgan islohotlar qoloq ishlab chiqarishi munosabatlarini o`zgartirishga qodir
emas edi. Turk burjuaziyasi yangi boshqaruvga noqobil edi. Hukumat davlat
xazinasidagi kamomadni to`ldirish bilangina shug`ullanardi. Viloyatlardagi
to`rachilik va o`zboshimchalik xalq ommasini og`ir ahvoliga soldi. Hukumatning
soliq siyosati kuchaydi,
18

Qishloq xo`jalik mollari sun`iy, arzon narxlarda olinar, dehqon o`z
mehnatidan manfaatdor emas edi. viloyatlararo boj undirish siyosati ham savdoga
to`siq bo`ldiki, hukumal uni bckor qilishga majbur bo`ldi.
Sanoatda ham o`sish yo`q bo`lib, qjshloq xo`jaligi sanoatni xom-ashyo bilan
ta`minlab berolmas, chet el sarmoyasi bozorni butkul cgallab olgan edi.
Buning ustiga 1874 yili chet el kompaniyalariga konlarni ishga solishga
ruxsat berildi. Bu haqda qonun qabul qilindi. Davlatning moliyaviy ahvoli halokat
yoqasida qoldi. Tashqi qarz 5,5 mlrd frankka yetdi. Bu Turkiyaning moliyaviy
jihatdan «singanini» ko`rsatdi va uning yarim mustamlaka, qaram mamlakalga
aylanganini ko`rsalar edi.
O`tmishda qurol kuchi. Zo`rlik bilan birlashtirilgan va shu usulda, hech
qanday iqtisodiy aloqafarsiz boshqarilgan Usmoniylar impyeriyasi tobora zaiflashib
bordi. Ishlab chiqarish sekinlashdi. 1875 yilda sarflar 570, 5 mln frank bo`lgani
holda, daromad 380 mlnni, tashkil etdi. Davlat chet elning qarzlarini to`lashga va
fuqarolarga maosh berishga qodir bo`lmay qoldi. Turk puli qadri (30%) yo`qoldi,
narx ko`tarildi. Mamlakatda qo`zg`olonlar boshlandi.
Ular sulton hokimiyatini tugatishni talab qildilar. Yangi usmonlilar ham
jonlanib qoldilar. Ular o`zlarining «Ibrat» nomli gazetalarida ilg`or demokratik
g`oyalar ruhidagi maqolalar chop etishdi. Ularni ziyolilar quvvatladilar. 1876
yil 30 mayda qo`zg`olon boshlanib u sulton Abdulazizni taxtdan ag`darish bilan
tugadi. Uning o`rniga Murod V sulton bo`ldi.
Biroq ahvol o`zgarmadi. Bolqondagi ahvol chigaflashdi. Chyernogoriya va
Syerbiya Turkiyaga urush e`lon qildi. Syerbiya yengildi. Rossiya uning tarafini
oldi, u xalqaro aralashuvni talab qildi.
Bu orada Murod V kasal bo`lib taxtdan tushirildi va o`rniga Abdulhamid
11 sulton bo`ldi. 1876 yil 23 dekabrda Istanbulda qurultoy bo`lib, unda Turkiya
Konstitutsiyasi e`lon qilindi. Parlamenl saylanadigan deputatlar palatasi va
tayinlanadigan scnaldan iborat edi. 1877 yil 19 martda viloyat hokimlari va
ruhoniylar vakillaridan iborat 1-parlament to`plandi. U 69 musulmon, 45 g`ayridin
vakillardan iborat edi. Parlament sultonga tobelik ruhida ishladi.
19

II.BOB. ASOSIY QISM
2.1. Rus-turk urushi va uning oqibatlari
Turk qo`shinlarining slavyan xalqlari ustida zulmi Rossiya siyosatdonlariga
bahona bo`lib. umshga tayyorgarlik boshlandi. Rossiya o`ziga ittifoqchi izladi.
Avstriya-Vengriya betaraf bo`ldi. Buning cvaziga u Bosniya va Gyertseogovinani
bosib olishi mumkin edi. 1877 yil Londonda buyuk davlatlar yig`ilib xristian
ahoiisiga turkzulmi oshib boryotganidan unga qarshi ogohlantimvchi bitim
to`zdilar. Turkiya bu bitimni pisand qilmadi 1877 yil 4 aprelda Rossiya urush
e`lon qildi. Turkiya urushda yengildi. Sulton aybni parlamentga qo`ydi va uni
tarqatdi yana sultonning mutloq hokimiyati tiklandi.
San-Stefano sulhiga ko`ra Bolgariya mustaqil bo`lib, alohida davlat sifatida
to`zilishiga kelishildi. Ammo Angliya bunga qarshi chiqdi va qo`shimcha bitim
to`zilib, u Kipr orolini va Egey dengizining nazoratini oldi.
1878 yili 13 iyulda Yevropa davlatlari Berlinda yig`ilib, bu bilimni qayta
ko`rib chiqdilar. Bolgariya, Chyernogoriya, Syerbiya, Ruminiya mustaqil
bo`ldiiar. Gyerlstgovina Avstriya-Vengriyaga berildi. Rossiya Ardagan, Kars,
Botumi shaharlarini va katta tovon oldi.
Rus-Turk urushi, turli davrlarda, xususan 18-20 asrlarda, Rusiya va Osmonli
imperiyalari o rtasida sodir bo lgan bir nechta urushlarni umumiy ifodalaydi.ʻ ʻ
Ushbu urushlarning o zaro mohiyati, siyosiy-fuqaro aloqalari va territorial
ʻ
o zgarishlar qanday rivojlanganligi, ularning ta siri asosida turibdi. Bu urushlar
ʻ ʼ
turli davrlarda o tganligi uchun, ularning oqibatlari ham bir-biridan farq qiladi.
ʻ
Keyingi, men 18-20 asrlarni alohida ko'rsatib olib, ularni bir-biridan farqli
jihatlardan ko'rib chiqamiz.
1. 18 asr boshlaridagi Rus-Turk urushi (1710-1711):
Bu urush 18 asr boshlarida sodir bo'lgan bo'lib, Qrime xanligi va o zaro
ʻ
qo'shinlar, qandayki, Ozarbayjon va Dagestan xanligi Qizilbashlar, Rusiya va
Osmonli imperiyalari o rtasida sodir bo lgan turli siyosiy-militar konfliktning
ʻ ʻ
natijasidir. Nihoyat, Rusiya va Osmonli imperiyalarining 1711 yil ilg or g alaba
ʻ ʻ ʻ
qilgan Kars urushi bilan tugab olishlari bilan urush yomon yog ilib, 1713 yilda
ʻ
20

Qand qo shma uning yaninda Turkiyani qo shib, Ozarbayjon, Adrabiho l va Hoyʻ ʻ ʻ
tumanlarini o z qo yiga qo shgan. Bunga olib qo shimcha tarixiy matnlar, ramzlar,
ʻ ʻ ʻ ʻ
hatto Muqaddima-i Sultani'dan - ongu asr avliyining, Buxora mazhmu asining
ʻ
muqaddimasidan nishon qilinib keladi.
2. 1768-1774 yillaridagi Rus-Turk urushi (Yuz birinchi muqovasi):
Bu urush Quyoshmoi uning 22 yillik islohoti va Zinch so lasi sababli sodir
ʻ
bo ldi. Bu urush Osmonli imperiyasi va rivojlangan Rusiya imperiyasi orasidagi
ʻ
turli daftarlarga asoslanadi. Urush vaqtida Osmonli imperiyasi Albaniyadan
olmadan, Qrime xanligi, Adrabiho l, Nog aylar, Buxoro va Balkh xanliklariga o z
ʻ ʻ ʻ
xukmdorliklarini tarqatdi. Urush davomida qo riqxonalar hush kelib, 1769-1770
ʻ
yillarda turkmanlar, qirg izlar Osmonli va Adrabiho l bo yicha Qo qonni olmay
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zbeklarni talashga boshlab, uch yilda so l (1771-1773)ning tugaganligi,
ʻ ʻ
qandayki, Muhondislik – Engin bo yicha so l sari o z tartibini oladi va turkmanlar
ʻ ʻ ʻ
qirg izlarning qo shiqlarini tolak olib o zbeklar bilan bog lab, qirg izlarni kovuq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keltiradi va keyinchalik 1782 yilda uning ichiga o zbeklarni kiritadi. Xususan
ʻ
e tibor bermoq kerak bo lib, bu xil muddatlarda turklar devoni, daimona,
ʼ ʻ
navoiyliklarga ega bo lib, uchta asosiy tamoyillarga, ya ni, qasos, hiylat va
ʻ ʼ
umraniya, muhabbat a zosi bo lib, qadimgi ertaklarni hozirgi kunda ham ko p
ʼ ʻ ʻ
talqin qiladi 5
.
3. 1787-1792 yillaridagi Rus-Turk urushi (Yuz ikkinchi muqovasi):
Bu urush Xotin urushi deb ham nomlanadi va 1787 yilda sodir bo ldi.
ʻ
Urushning asosiy sababi osmonli imperiyasining qirg izlarning ko rsatishlariga
ʻ ʻ
ko ra harakat qilishga qaror qilishi va rusiya imperiyasi bilan 6-yillik (1787-1792)
ʻ
urushni boshlashi bo ldi. Urush, xususan to qson jangchilar o rmoniga aylanib,
ʻ ʻ ʻ
Zinch so lasiga to da osmonli to piga qo yib, uning qirg izlar, qirg iz militsiyasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ham qo shildi. Tashqi yo l qo lga olingan qo ziqchalar tasvirlash, konfliktni
ʻ ʻ ʻ ʻ
“ko rinmaganda kelmaydigan darajada” aks etish va tahqiq etish bu bo lmagan
ʻ ʻ
tartibda ijtimoiy tarixi bo lmaydi. Urush tugaganidan keyin rusiyalilar Hiva
ʻ
shahridagi majlisni olmoqqa urinib, qo ydan qo riqlar va uyg onishqa bog liq bir
ʻ ʻ ʻ ʻ
5
angi tarix T., «O`qiluvchi» 1969 y.
21

nechta urushlar bo lib o tdi. Bunaqa vaziyatlar tug ilishi bilan turkmanlar qo shni,ʻ ʻ ʻ ʻ
lekin uzbeklar o zlarini bu kabi harakatga boshlashdan mahrum qolishgan bo lib,
ʻ ʻ
keyincha o zaro bir do stlik xisobiga qaytdilar. 1794 yilda, qirg iz xani Hivada
ʻ ʻ ʻ
Rusiya hokimiyatini qabul qilishga keladi. 1768-1774 yillaridagi rus-turk urushi
o zbekiston hududida yuzaga kelgan voqealar.
ʻ
22

2.2. Xalqaro munosabatlar va milliy harakat
Bu urushi Turkiya iqtisodiyotiga katta ziyon keltirib, u yarim qaram davlat
holiga tushib qoldi va Yevropa davlallarining kurash maydoniga aylandi. 1881 yil
Fransiya Tunisni, Angliya 1882 yil Misrni bosib oldi. Fessaliya Gretsiyaga tegdi.
Turkiya qarzga botib qoldi.
CHet ellik sarmoyadorlar Turkiyada katta qurilishlar qilish uchun
ruxsat - konsessiyalar olishar edilar. Ayniqsa, nemislar bu sohada oldinga ketdilar.
Ular 1888 yili Bog`dod temir yo`lini qurish uchun ruxsat oldi. Savdo, sanoat izdan
chiqdi.
Abduhamid II davri Turkiya tarixida «zulm davri» deb nom olgan. U
parlamentni tarqatib yuborgach, Konstitutsiya tarafdorlarini ham quvg`in qildi,
ko`pini o`ldirib yubordi. Masalan, Nomiq Kamol 1888 yili surgunda o`ldi. Midxat
poshsho Toif shahriga surgun qilinib yollangan qotil tomonidan o`Idirildi. Milliy
zulm, ijtimoiy norozilik kuchaydi. 1889 yili Istanbul harbiy-tibbiyot bilim
yurtining kursantlari AH Shafhatbey va Ahmad Rizobeylar tomonidan «Birlik va
taraqqiyot» tashkiloti to`zildi. Parijda ularning «Mashvarat» gazetasi chop etilardi.
Turk muhojirlari ular atrofiga to`plandilar. Tashkilotning sho`balari butun
Turkiyada tarqaldi. Ularning dasturi Turkiyada Konstitutsiyaviy rejim o`rnatishdan
iborat edi.
Sulton Abduhamid II 1897 yili tashkilol ustidan sud uyushtirdi. 13 kishi
o`limga, 69 kishi katorgaga hukm qilindi. Keyinchalik bu harakatning omon qolgalari
«Yosh turklar» deb ataldi va ular Turkiya tarixida katta iz qoldirdilar.
Turkiya, xalqaro tashkilotlarda ishtirok etish, o'z mamlakatining siyosiy,
iqtisodiy va madaniy sohalarida o'zgarishlarni keltirib chiqish, hamda milliy
harakatlarda qatnashish jihatlarida keng doira ahamiyatga ega bo'lgan
mamlakatdir. Bu mavzuga oid yekun harakatlarni o'rganish uchun ilgari qilgan
ma'lumotlarimdan qaror qilamiz.
1. Xalqaro Tashkilotlar Bilan Ishonch:
Turkiya, 1945 yilidan boshlab, bir nechta xalqaro tashkilotlarda ishtirok
etadi. Bu orqali Turkiya, dunyo jamiyatida o'z ovozi bilan ishtirok etish, o'zining
23

mamlakatining siyosiy qonuniyatini mustahkamlash, hamda dunyo mamlakatlari
bilan diplomatik munosabatlarni rivojlantirishga urinib kelmoqda. Turkiya,
Qonuniy sohada hamkorlik qiluvchi xalqaro tashkilotlar, masalan, Qonuniy Tizim
va Ishtirokida (UN), Turkiya-Qo shma Raqobat Tashkiloti (NATO), Orta Osiyoʻ
Hamkorlik Tashkiloti, G20 va boshqa ko'plab tashkilotlar a'zo. Turkiya, xalqaro
sahifada o'zini ifodalashda ham, global muddatli muammolar bo'yicha qo'shimcha
boshqaruv va ko'rsatishlar ko'rsatmoqda.
2. Milliy Harakatlar va Identifikatsiya:
Turkiya, o'z milliyatini va tarixini e'tirof etib boradigan mamlakatdir.
Mustaqillik kuni 29-oktabrda mustaqil bo'lib, bu sanaga asosan har yili
"Cumhuriyat Bayrami" muborak bo'lib o'tiladi. Turkiya rahbariyasi, milliyat va
qo'moniyatga katta e'tibor beradi va ularga qo'shimcha dasturlar, bayramlar, vaqtlar
mo'ljallangan. Turkiya, jahonning ko'p qit'ali millatlari, tilda va madaniyatda
bog'liq bo'lib, bu an'anaviy, adabiy va san'atlarini o'zgartirishsiz saqlab qolishga
harakat qiladi.
3. Mustaqil Qonunlar va Siyosiy O'zgarishlar:
Turkiya, mustaqil qonunlar va siyosiy o'zgarishlarni olib borgan vaqt
o'tgach, demokratik mamlakat sifatida o'zgardi. Turkiya, tizimli siyosiy
jarayonlarni mustahkamlash, inson huquqlarini muhofaza qilish, tashqi siyosiy
aloqalarni rivojlantirish, iqtisodiy rivojlanish va xalqaro hamkorlikda tajribalar olib
borayotgan mamlakatdir. Bu jarayonlar, Turkiya davlatining xalqaro hamkorlik va
yangi rivojlanayotgan tizimlar bilan ishtirok etishga ko'maklashishini ta'minlaydi.
Turkiya, xalqaro forumlarda o'z ovozini eslatish, o'zining rivojlanayotgan
tizimlari bilan doiradagi ta'lim va tajribalarini boshqa mamlakatlar bilan baham
ko'rishga qodir. Shuningdek, Turkiya xalqaro tashkilotlar, oliy o'quv yurtlari va
boshqa sohalarda o'z kuchini ko'rsatib, dunyo jamiyatiga o'z hissasini beradi 6
.
6
Yangi tarix T., «O`qiluvchi» 1969 y.
24

2.3. XX asr boshida Turkiyaning ijlimoiy-iqtisodiy ahvoli
XX asr boshiga kelib, Turkiya rivojlangan mamlakatlarning yarim
mustamlakasi bo`lib qolavyerdi. Xorijiy kapitalistlar zulmi kapitalistik
ekspluatatsiya zulmi va Abduhamid II izulmi bilan ulanib ketgan edi.
sug`oriladigan yyerning 65 foizi katta yyycr egalari va ruhoniylar qo`lida
bo`lib, ular asosan yyersiz dehqonlarga ijaraga berilardi. Ichki bozor tor,
mavjud tizim esa sanoat va savdo rivojiga g`ov edi.
Usmoniylar impyeriyasida inqilobiy harakat yetilayotgan bo`lib, uning
alohida o`ziga xos tomonlari bor edi. Turklar aholining uchdan bir qismini
tashkil etardilar. Mamlakat viloyatlari orasidagi iqtisodiy aloqalar sekin
rivojlanmoqda edi. Turk adabiy tili impyeriyada yashovchi xalqlar uchun birdek
tushunarli emas edi.
Turk savdo burjuaziyasi turklardan emas, arman va yunonlardan iboral
bo`lib, milliy- burjuaziyaning shakllanisbi kech sodir bo`ldi XX asr boshlarida
ishchiiar soni (40-50 ming kishi) oz, ular tarqoq, mahalliy mtllat vakillari kam
edi. Milliy burjuaziya kuchsiz, fabrika- zavodlar nihoyatda kam, sudxurlik
harakati va yyer egatigiga bog`liqligi bilan qorishib ketgan edi.
Milliy burjuaziya xalq ozodlik harakatiga boshchilik qilgan boMsada
xorijiy monopoliyalar hukmronligiga qarshi chiqmadi va dehqonlarning yyer
haqidagi talablarini qondira olmadi. Ular konstilutsion monarxiya lizimi
tarafdorlari edilar.
Usmonli turk impyeriyasidagi siyosiy harakatlar impyeriya tarkibida milliy
mustaqil davlat, avvalo Turkiya mustaqil davfati tashkil etilmasdan turib
taraqqiyot yo`liga chiqib olish mumkin emasligini ko`rsatdi. Turk milliy
burjuaziyasi shovinislik yo`ldan borib, boshqa millatlarning taraqqiyparvar
kuchlarini birlashtira olmadi.
Ana shunday sharoitda Rossiya va Erondagi inqilobiy voqelar Turkiyaga
ham katta ta`sir ko` r sat di . «Yosh t ur kl ar » t ashki l ot i ni ng asoschi l ar i dan bi r i
Abdul l a Javdat o` z vatandoshlariga murojaat qilib. «Barcha ezilgan musulmon
bo`lmaganlar birlashingiz!» - deb xitob qildi.
25

«Yosh lurklar»ning !-qurultoyi 1902 yil Parijda bo`ldi. Unda 1867 yilda
bekor qilingan Konstitutsiyani liklashga qaror qiiindi. Boshqa masalalarni hal
qilishda ular bo`Iinib ketishdi. «Yevropacha yo`l» tarafdorlari «Markazdan
qochish va shaxsiy tashabbus» ligasini to`zdilar, boshqa guruh «turkparastlik» va
islomiy yo`nalish yo`lini tutdi. Inqilobiy yo`nalish tarafdori Mustafo Otaturk
«Vatan» tashkilotini to`zdi. Keyin u «yosh turklar» harakali bilan birlashib ketdi.
1907-1908 yillarda Turkiyada inqilobiy vaziyat vujudga keldi. Bu davrda
Bolqonda milliy ozodlik harakati kuchaydi. Sullon Abduhamid II bu ahvolga
qarshi chiqa olmadi. Mamlakatni idora qilishda ojizlik qildi. «Yosh turklarw bu
ahvoldan foydalanishga qaror berdilar.
1908 yil 3 iyuld Njyozbey harakat bayrog`ini ko`tardi. U «Birlik va
taraqqiyot» tashkilotining a`zosi va harbiv garnizon qumondoni edi. Bosh shtab
a`zosi Anvarbey uni quvvatlab, qo`zg`olon ko`tardi. Ularga rnakedon va alban
parizanlari qo`shildilar. Sulton qo`zg`olonga qarshi hech narsa qila olmadi. 20
iyulda sullonga Konstitutsiyani tiklash haqida talabnoma yuborildi. Lekin sulton
uni bajarmadi.
1908 yil 20 iyulda Monastir shahrida «Birlik va taraqqiyot» partiyasi
Konstitutsiya tiklanganligini e`lon qildi. Armiya «Yosh turklar» tarafida
ekanligini hisobga olib. sullon 24 iyulda Konslitutsiyani qayta tiklash to`g`risida
farmon chiqardi. Turkiya inqilobi g`alaba qildi. «Yosh turlar» hukumatni qo`lga
oldilar.
Inqilobda xalq talablari qondirilmadi. «Yosh turklar» inqlobni
chuqurlashtirishdan cho`chidilar, ular 262 o`rindan 150 tasini egalladilar. Ammo
parlamentda bu ko`pchilik ovozdan ustalik bilan foydalana olmadilar. Ular xalq
ommasining ehtiyojlarini tub demokratik o`zgarishlar zarurligini tushinib
yetmadilar.
«Yosh turkiarw adliya, huquq, maorifda islohot o`lkazish yo`lidan bordilar.
Ro`honiylar va ba`zi feodal doiralar bunga qarshi cdilar. 1909 yil 13 aprelda davlat
lo`ntarishi o`tkazildi. Abdulhamd TI taxtdan tushirildi, o`rniga Mexmcd V Rishod
taxtga o`tirdi. «Yosh turklar» hokimiyatni to`la qo`lga kiritdilar. 23 iyul «MiIliy
26

ozodlik kuni» - deb e`lon qilindi. Konstitutsiyaga o`zgarishlar kiritildi,
parlamentning huquqlari kcngaytirildi 7
.
Ammo xalq talablar lo`laqondirilmadi. Turkiya «Hurriyat va birdamlik»
nomli inglizlarga xayrihoh partiya to`zildi. Turkiya Tripolitaniya va Kirenayka,
Shimoliy Afrikada yyerlarini Jtaliyaga topshirdi. Bu yyerlar Liviya nomi bilan Italiya
mustamlikasiga aylandi. (Lozanna bilimi- 15 oktyabr 1912 y). Ammo Turkiya
tinchlikka yerisha olmadi. Bolgariya, Syerbiya, Chyycrnogoriya, Gretsiya unga
urush e`lon qildilar. (1-Bolqon urushi). Makedoniya va Frakiyaga muxtoriyat
berilmagani urushga bahona bo`ldi. Urushda turkiya yengildi va g`oliblar Bolqonni
boMib olishdi. Albaniya mustaqil bo`Idi (26 iyun 1913 yil London bitimi). lekin
Bolqon davlatlari o`zaro kelisholmasdan yana urush boshladilar (2- Bolqon urushi).
Vaziyatni idora qilolmagan «IIurriyat va birdamlik» hukumatini 1913 yil
yanvarida Anvar poshsho isyon ko`tarib, ag`darib tashladi. Yana hukumat
tepasiga «Yosh turklar» keldilar. Mamlakatda Germaniyata`siri kuchaydi.1913-
1914 yildan «Yosh turklar» harakatiga qarshi kurash boshlandi.
1914 yilga kelganda mamlakatdagi butun hokimyat lidyer Anvar, Tal`at va
Jamoal poshsholar qo`lida bo`lib. ular mamlakatni yirtqich German impyerializmiga
batamom tobe qilib qo`ydilar. Turkiyaga nemis genyerali Aliman fon Sandyers
boshchiligidagi missiya kelib, lurk armiyasim urushga tayyorlay boshladi, mamlakat
xo`jaligidan ingliz va Frantsuzlar siqib chiqarildi, nemis kapitali, amaldorlari
hukmronlik qila boshladilar.
Birinchi jahon urushi boshlanganda Turkiya o`zini betaraf,deb e`lon qilgan
bo`lsada, 1914 yil avgust oyi boshidayoq Germaniya bilan maxfiy shartnoma
to`zgari va Rossiyaga qarshi urushish uchun katla qarz olgan edi. Turkiya urushga
kirgan paytda chet davlatlardan olgan qarzi 3,3 milliard doliarni tashkil etdi. Bu
qarzlardan bir milliardga yaqinini yosh turklar hukumati olgan edi.
Germaniyaning «Geben», «Breslau» nomli harbiy kemalari Dardanel
bo`g`oziga kirdi. 1914 yil 29 oktyabrda Turkiya Rossiyaga urush e`lon qilmay
7
Yangi tarix T., «O`qiluvchi» 1969 y.
27

harbiy harakatlar bosliladi. Shunday qilib, nemis impyerialistlari va turk
panturkistlari mamlakatni birinchi jahon urushi girdobiga tortdilar.
2.4. Usmoniylar impyeriyasining inqirozi va halokati
XVIII asr oxiri va XIX asr mobaynida Usmoniylar impyeriyasi halokatli
davrni boshidan kechirdi. Sulton Salim III (1789-1807) saltanatni saqlab qolishga
urindi. Yuqorida aytilgan «Nizomi jadid» tadbirlari yoki islohotlarga yirik
feodallar, ayniqsa, yanicharlar,, ulamolar va boshqalar qaltiq qarshilik
ko`rsatganlar. Oqibatda ular 1807 yilda uni taxtdan ag`darib tashladilar va o`rniga
Maxmud II (1808-1839) taxtga o`tirdi. U ancha murakkab sharoilda atrofdagilari
bilan murosa yo`lini tutib, sekin-asta islohollar orqali mustahkamlani boldi,
jumladan, oldinroq ta`kidlangandek yanicharlarni yo`qotih, muntazam armiya
to`zdi, boshqaruv tizimida ba`zi bir o`zgarishlar qildi, iqto` harbiy majburiyatini
bckor qildi. Endi harbiylarga xizmat uchun yyer berilmaydigan bo`ldi.
Ammo Mahmud II islohotlari Usmoniylar impyeriyasining inqirozini lo`xtata
olmadi. XIX asr oshlarida Misr amalda mustaqil bo`Iib oldi. 1804-1813 va 1815
yillarda Syerbiyada turklar zulmiga qarshi qo`zg`olon bo`ldi. 1806-1812
yillardagi Rossiya bilan urushda yengilgach, Buharest bitimiga ko`ra, Turkiya
Prut daryosiga. qadar yyerlardan ajralgan.- 1828-1829 yillarda Rossiya bilan
urushib, mag`Iub bo`lgach, Adrianopol sulhiga binoan Gro`siyaga avlonomiya
berishga majbur bo`ldi. Burring ustiga Turkiyaning Yevropa davlatlariga
qaramligi, qarzdorligi kuchaydi. Bu ahvoldan qutulishi uchun XIX asr 30-yillarda
yangi islohot (lazimat) yo`li bilan, ya`ni davlat ma`muriy boshqaruvidagi
o`zgarishlarni amalga oshirdi. To`g`ri, bu Yevropacha yangiliklar feodal-harbiy
tarlibni tugatib, turk ziyolilarini shakllanishiga yordam bergan bo`Isada,
Usmoniylar impyeriyasini saqlab qola olmadi 8
.
1853-1856 yilgi Qrim urushidan so`ng Parij sulhi (1856)da
«Usmoniy impyeriyasining butunligi va daxlsizligi» tan olingan bo`Isada, aslida bu
G`arbits Yevropa davlatlarining Turkiya ichki ishlariga aralashishlari uchun niqob
edi.
8
Yangi tarix T., «O`qiluvchi» 1969 y.
28

XIX asr 2-yarmidan so`ng davom etgan islohotlar Turkiyada chet el kapitali
ta`sirining oshishiga olib keldi, xorijiy banklar ochildi. Ayni paytda «yangi
usmoniylarning» konstitutsion to`zum chun kurashi kuchaydi.
XIX asr 70-yillarning oxiriga kelib, Turkiya xorij mamlakatlarining
yarim mustamlakasiga aylanib bo`ldi. XorijHklar o`z sarmoyalarini Turkiyada
unumli sanoat tarmoqlariga va mahsuloli ko`proq eksport qilinadigan
korxonalarga qo`ydilar. Ulaming banklari asosan shu vazifani bajargan. Midhat
poshsho ishlab chiqqai konslilulsiyani bekor qilib, Abdulhamd II yana mustabid
to`zum yo`ii bilan usmoniylar saltanatini tiklash uchun yana bir marta, bu safar
oxirgi marta urinib ko`rdi. Ammo impyeriya ham ichki, ham tashqi tomondan chok-
chokidan so`kilib keta boshlagan edi. biz yuqorida 1877-1878 yildagi rus-turk urushi.
Bolqon mamlakatlarining mustaqilligi uchun asos bo`lganini qayd etgan cdik. 1801
yilda Fransiya Tunisni, 1882 yilda Angliya Misrni bosib oldi.
Abdulhamd II (876-1909) tobe xalqlarini itoatda saqlash uchun bar qanday
ozodlik harakatini shafqatsizlik bilan bostirdi, milliy va diniy adovatini, musulmon
va xristianlar o`rtasida nizoni ko`chaytirdi. Ammo o`sib kelayotgan taraqqiyparvar
kuchlarni to`xtala olmadi. Yosh turklar 1889 yilda «E`tiqod va taraqqiyot» maxfiy
tashkilotini to`zdilar. 1908 yilda Turkiyada yosh turklar inqilobi bo`ldi. Ular barcha
xukumat lovozimlarini egallab, diktatorlik (zo`rlikka asoslangan) to`zumni
o`rnatdilar. 1912-1913 yilda ular buyuk Turkiya 9pan turizm), buyuk islom
(panislomizm) davlati to`zish g`oyalarini targ`ib qila boshladilar. .
914 yil boshlangan birinchi jahon urushida Turkiya Germaniya tomonidan
turib urushdi. 1917 yil oktyabr to`ntarishidan so`ng Sovet Rossiyasiga qarshi
urush olib bordi. 1918 yil 30 oktyabrida Turkiya Antanla davlatlariga taslim
bo`ldi. Shu bilan amalda Usmoniylar impyeriyasi tugatildi. Oxirgi sulton
Muhammad VI sultonlik tugatilgach, 1922 yilda chet elga qoehgan. Turkiyaning
buyuk majlisi shaxzoda Abdulmajidni xalifa qilib sayladi.
29

XULOSA.
Turkiya davlati juda boy tarixga ega. U o`z davrida Usmonli turk davlati
sifatida mashhur bo`lgan va bu davlat o`rta asr tarixida juda katta o`rin tutgan. Bu
davlat Yevropaga katta xavf solib turgan vaqtda buyuk bobomiz Amir Temur
Yevropa xaloskoriga aylangan va shu davrdagi turklar davlati sultoni Yildrim
Boyazidni yer tishlatgan.Keyinchaliki yillar o`tishi bilan u kuchsizlana brogan va
natijad rivojlanib borayotgan Yevropa davlatlriga qaram davlatga aylangan.
Ayniqsa bu voqea XX asrda juda keng avj oldi. Urush davrida Turkiya Germaniya
blokiga yordam berdi. Urushdan keyin Turkiya davlati o`zini o`nglab olomadi. Uni
G`arb davlatlari o`z tasarrufida tutib turish uchun bolib olishdi. Natijada siyosiy
ahvol ham ijtimoiy-iqtisodiy ahvol ham yomonlashdi. Ayrim turk prezidentlarning
oqilona siyosati natijasida Turkiya davlati qayta tiklandi va hozirda rivojlanib
bormoqda.
Yosh turklar inqilobi buyuk davlatlarni tashvishga solib qo’ydi. Ilar
Turkiyadagi ichki siyosiy beqarorlikdan foydalanib yanada ko’proq o’ljaga ega
bo’lib olishga harakat qilganlar.1911- yilda Italiya Liviyani bosib olgach,
inglizlarga xayrixoh «Hurriyat va birdamlik partiyasi» «Yosh turklar» hukumatini
noqobillikda aybladi. Ular 1912- yil 5- avgustda mamlakatda davlat to’ntarishi
o’tkazishdi.Tez orada, Turkiyaning tashqi ahvoli yanada yomonlashdi. 1 va 2-
Bolqon uiushlarida Turkiya Bolqondagi ta’siridan deyarli to’la ajraldi. Bu hodisa
«Hurriyat va birdamlik» hukumatini og’ir ahvolga solib qo’ydi.Shunday sharoitda,
«Yosh turklar» rahbarlaridan bin Anvarbey boshchiligida 1913- yilning yanvarida
isyon ko’tarildi. «Hurriyat va birdamlik» hukumati ag’darildi. Hokimiyat yana
«Yosh turklar» qo’liga o’tdi 9
.
Hokimiyat 3 kishidan iborat «Uchlik» deb atalgan guruh (Anvar, Tal’at va
Jamol) qo’liga o’tdi. Uchlikka Anvar poshsho rahbarlik qildi. «Uchlik» Germaniya
bilan yaqinlashish siyosatini davom ettirdi.«Uchlik»ning Germaniya bilan
yaqinlashishi Germaniyaning Turkiya imperiyasi hududlariga da’vo
qilmayotganiigi bilan izohlandi.
9
Yangi tarix T., «O`qiluvchi» 1969 y.
30

FOYDANILGAN ADABIYOTLAR:
Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi ” mavzusidagi O’zbekiston
Respublikasi Konstitutiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi. - T.: “O’zbekiston” , 2016.-48.
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - T.:
“O’zbekiston” , 2016.-102 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan
birga quramiz. - T.: “O’zbekiston” , 2016.- 488 b.
4. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-j.. T.:
O’zekiston, 1996.
5. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-j. T.: O’zbekiston, 1996.
6. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-j. T.: O’zbekiston, 1996.
Asosiy adabiyotlar
7. Abdunabiyev A.G. Vklad v mirovuyu sivilizatsiyu. T.: O’zbekiston,
1998.
8. Abu Rayxon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.
Tanlangan asarlar. 1-jild. T.: Fan, 1968.
9. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi.-T.: Sharq, 2000.
10. Aliyev A. Mahmudxo’ja Behbudiy. T.: Yozuvchi, 1994.
11. Amir Olimxon. Buxoro xalqining xasrati tarixi. T.: Fan, 1991.
12. Asqarov A. Eng qadimiy shahar. – T.: Ma’naviyat, 2001.
13. Ahmedov A. Ulug’bek Muhammad Tarag’ay. T., 1994.
14. Avesto. Yasht kitobi. O’zbek tiliga M.Ishoqov ilmiy izohli tarjimalari.
T.: Sharq, 2001.
Qo’shimcha adabiyotlar
15. Ishoqov M. So’g’diyona tarix chorrahasida. T.: Fan, 1990.
16. Ishoqov M. Unitilgan podsholikdan xatlar. T.: Fan, 1992.
31

17. Ishoqov M. va b. Qadimgi yozma yodgorliklar. T.: Yozuvchi, 2000.
18. Istoriya O’zbekistana. T. III (XVI-pervaya polovina XIX veka).
Kollektiv avtorov. T., Fan, 1993.
19. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T., O’zbekiston, 1992.
20. O’zbekiston tarixi. I-qism. A. Sagdullayev, B. Eshov tahriri ostida. T.,
Universitet, 1999. II-nashri.
21. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. T. 1-2. T., O’zMU nashriyoti, 2000-
2001.
22. O’zbekiston davlatchiligi tarixi o’cherklar. T., Sharq, 2001.
23. O`zbеkiston Milliy Ensiklopеdiyasi. 13-jildlik.T.,«O`zME»,2000-2006
24. Karimov I A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston
sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009.
25. Miller A.F. Osmanskaya imperiya v nachalc XX veka. M. 1974.
26. Yangi tarix T., «O`qiluvchi» 1969 y.
27. Novaya istoriya slran zarubejnoy Azii i Afriki M., Nauka. 1971.
32

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiyadagi ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy jarayonlar

Sotib olish