Xorazmshohlar davlati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	557.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Xorazmshohlar davlati

Sotib olish

MAVZU: XORAZMSHOHLAR DAVLATI.
MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................3
I.BOB. IX-XII ASIRLARDA XORAZMSHOHLAR DAVRI........................... 7
1.1. Xorazmshohlar davri ma’daniyati ......................................................................7
1.2. Xorazmshohlar davlatida Sulton Takish va Alouddin Muhammad
davrlarida madaniy hayot ........................................................................................16
II.BOB. XORAZMSHOHLAR DAVRIDA ILM - FAN VA SAN ’ AT.............. . 19
2.1. Xorazmshohlar davlatida fan va madaniyat , ijtimoiy va siyosiy hayotda
yorqin iz qoldirgan buyuk allomalar ………………………………………...……19
2.2. Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy va iqtisodiy ahvoli ……………………..28
III . XULOSA ……………………………………………………………………..31
IV . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YXATI ………………… ... … 33

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi
yillarida xalqimizning manaviy merosining asosi bo‘lgan o‘tmish tarix e‘tibor
kuchayib, uning har tomonlama, chuqur va haqqoniy yoritilishiga e‘tibor kuchaydi.
Yurtboshimiz ta‘kidlagandek, tarix - millatning haqiqiy tarbiyasiga aylanib
bormoqda, buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni
jonlantirib yangi fuqorolik ongini shakillantirmoqda.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimovning “Inson
o’zligini anglagani, nasl-nasabini, bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat tuyg’usi
ildiz otib yuksala boradi. Bu ildiz qancha chuqur bo’lsa, tug’ilib o’sgan yurtga
muhabbat ham shu qadar cheksiz bo’ladi” 1
–degan fikrlarni qayd etish o’rinlidir.
Vatan tarixini ilmiy asosda o’rganish, o’zlikni anglash, ajdodlarimiz tomonidan
yaratilgan boy ma’naviy xazinani avaylab saqlash va kelajak avlodga yetkazish ana
shunday masalalardan biridir. Vatan tarixining tub ildizlari manbasini, ayniqsa,
iqtisodiy-madaniy va siyosiy aloqalar tarixini o’rganish davlat siyosati darajasiga
ko’tarildi
Birinchi Prezidentimiz o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”
nomli asarida shunday yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan
millatning kelajagi yo‘q.
XI asrning so‘nggi choragi va XII asrning birinchi yarmida Xorazmshohlar
sulolasi Markaziy Osiyo tarixiy jarayonlariga katta ta‘sir ko‘rsatgan siyosiy kuchga
aylanib, o‘zining yirik davlatini shakllantira oldi. Bu davrda Markaziy Osiyoda
katta kuchga ega bo‘lgan Qoraxoniylar davlati Saljuqiylar davlati bilan ziddiyatlari
natijasida kuchsizlana boshlagan edi. Shuningdek, qoraxitoylarning Markaziy
Osiyoga kirib kelishi natijasida qoraxoniylar va saljuqiylarning tarix sahnasidan
ketishlari Xorazmning mustaqil davlatga aylanish uchun zamin yaratilgan. Bu
davrda Xorazmda hukronlik qilayotgan Anushteginlar Horazmshohlar davlatiga
asos soldilar. Anushteginlar davrida (1097-1231 y.y) Markaziy Osiyoda iqtisodiy-
1
Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . – Т ., Шарқ .1998. б - 3 .

3

ciyosiy va madaniy yuksalish davri bo‘ldi. O‘ziga xos davlat boshqaruv tizimi,
ma‘muriyhududiy tuzilmaga ega mazkur saltanat, bu borada, o‘zidan oldingi
barcha musulmon davlatlarining tajribasiga suyandi. IX asrda boshlangan
Renessans, ya‘ni Uyg‘onish davrida Xorazmshohlar sulolasi o‘zining yuksalishiga
erishdi. Xorazmshohlar davlati tarkibiga kirgan Samarqand, Buxoro, Mazondaron,
G‘azna, Xuroson, Seyiston, Gurjuston, Kashmir kabi boshqa ko‘pgina shaxarlarda
iqtisodiy yuksalish kuzatilgan. Xorazmshohlar davlati hozirgi O‘zbekiston,
Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Xitoyning ozgina qismi,
Hindiston, Pokiston, Afg‘oniston, Eron, Iroq, Turkiya, Gruziya, Armaniston,
Ozarbayjon, Dog‘iston respublikalari hududlarini birlashtirgan ulkan imperiya
bo‘lgan. Unga 450 yaqin shaxar va viloyatlar kirgan. XIII asr boshida Gurganj
yirik siyosiy boshqarish, madaniy, hunarmandchilik va savdo markazi bo‘lgan.
Ishining maqsad va vazifalari . Markaziy Osiyoning Anushtegin -
Xorazmshohlar davridagi iqtisodiy siyosiy va ma’daniyatini yoritish va taxlil etish
asosiy maqsad qilib belgilangan . Mazkur maqsadni amalga oshirish o ‘ z navbatida
quydagi vazifalarni belgilab olindi :
- Anushtegin – Xorazmshohlar davlatining tashkil topish jarayonini yoritish ;
- Davlatning boshqaruv tizimini taxlil etish ;
- Xorazmshohlarning harbiy faoliyati ;
- Xorazmshohlar davlati ni ijtimoiy va iqtisodiy ahvolini taxlil etish ;
Mavzuning o ` rganilish darajasi . Anushtegin - Xorazmshohlar davlati
tarixini o ‘ rganilish darajasini 4 bosqichga bo ‘ lish mumkin .
1- bosqich arab manbalarida yoritilishi : Bunda Xorazmshohlar davrida
yaratilgan manbalar va undan keyingi davrlarda yaratilagn manbalar kiradi .
Mazkur manbalarda Xorazmshohlar davlatining iqtisodiy , siyosiy tuzumi , madaniy
rivojlanishi , hukmdorlar tarixi , ayniqsa , Sulton Jaloliddin Manguberdi faoliyati
keng yoritilgan .
2 bosqich - xorijiy olimlar tomonidan o ‘ rganilishi . Xorazmshohlar davlati
tarixi xorijiy olimlar tomoinidan ham keng o ‘ rganilgan . Mazkur masala yuzasidan
O . Masalieva tomonidan tadqiqot ishi olib borilgan 2 . Oydin Tonariyning
4

« Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri » 3 nomli asarida Xoazmshohlar davlati va
mug ‘ ullar bilan munosabati yoritib berilgan .
3 bosqich - sobiq sho ‘ rolar davrida ham Xorazmshohlar davlati tarixi olimlar
tomonidan keng o ‘ rganilgan . Bu davrda yaratilgan asarlarda Jaloliddin
Manguberdining jasorati tilga olingan bo ‘ lsada , Muhammad Xorazmshoh siyosati .
taxlil qilingan 4.
1 Ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди. – Т. 1999; Мирзо
Улуғбек. Тўрт улус тарихи. –Т., 1994; Абулғори Баҳодирхон. Шажара турк. –
Т., 1992; Херман Вамбери. Бухоро еkҳуд Мовароуннахр тарихи. –Т., 1990. 2
Жалолиддин Мангуберди чет эл илмий адаби
еkтларида (ХХ асрнинг 20-80
йиллари). / Жалоладдин Мангуберди-ватан, юрт ҳимоячиси. 3 Ойдин
Тонарий. Жалолиддин Хоразмшоҳ ва унинг даври. Т. – 1999. 4 Бартольд В.В..
Туркистон в эпохе нашествие монголов. Том I.-М., 1963; Бун
еkдов З.Б.
Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. –Т., 1986; Бун
еkдов З.Б.
Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. –Т., 1986. /
4 bosqich -mustaqillik yillarida o‘rganilishi. Xorazmshohlar davlati tarixi
keng o ‘ rganila boshlandi . Ayniqsa , 1999 yilda Jaloladdin Manguberdining 800
yillik yubileyi munosabati bilan halqaro konferentsiyaning o ‘ tkazilishi .
Xorazmshohlar davlatiga oid tadqiqotlarning yana kengayishiga imkon
yaratdi 1 . Bu davrda O . Masharipov , SH . Saidov , I . M . Jabborov , S . Saburova ,
O . B . Bo ‘ riev , N . T . Toshevlar tomonidan ilmiy adabiyotlar nashr etilgan 2
Kurs Ishning ilmiy yangiligi: Xorazm yozma merosida o’zbek davlatchiligi
tarixining masalalari birinchi marotaba keng miqyosdagi manbalar asosida
o’rganilib, unda Xorazm vohasida shakllangan davlat uyushmalari o’zbek
davlatchiligining ajralmas bir qismi sifatida talqin qilindi. Xorazmshohlar -
anushteginlar saltanati tarixi o’zbek davlatchiligining shu vohadagi bosqichlari
sifatida tarixda qolgan. Tadqiqotda birinchi marotaba o’rta asrlarga doir
Xorazmshohlar davlati tarixi har tamonlama o’rganildi, shu davrlar yozma
manbalari asosida tahlil etilib, mavzuga oid tarixiy asarlar manbashunoslik
nuqtainazaridan tadqiqot doirasiga tortildi, muhim xulosalar va natijalarga kelindi.
5

Ishda manbalarining shakllanishi , bosqichlari , namoyandalari va ular asarlarining
kodikologik tavsifi berildi .
Kurs Ishning tuzilishi : Kurs ish kirish , ikki bob , to ' rtta reja xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar r о‘ yxati va ilovalardandan iborat .
6

I BOB. IX-XII ASIRLARDA XORAZMSHOHLAR DAVRI
1.1. Xorazmshohlar davlati .
Qoraxoniylar hokimiyati qulashining oqibatida Xorazmning yuksalishi
bo ` ldi . Xorazm XII — XIII asrlarda shu darajada yuksaldiki , u dunyoning eng ulug ’
davlatlaridan biriga aylandi .
Xorazm XI asrda va XII asrning birinchi yarmida saljuqiylar davlati
tarkibida edi va faqat saljuqiylarga qarshi ko ’ rashda yuksala olardi . Ammo agar
o ’ sha davrda qoraxoniylar davlati tushkin holatda bo ’ lmaganda Xorazm rivojlana
olmasdi . Chunki u ham saljuqiylarga , ham qoraxoniylarga qarshi ko ’ rash olib
borishi k е rak bo ’ lardi .
Xorazmning boyliklari XI asrda ham ortib borav е rdi. Xorazm hunarmandlari
Movarounnahrdagi barcha shaharlardan ustun mavq е da turar edilar. Savdo
soxasida ham Xorazmliklar oldinda bo’lganlar. Mustaxkam qo’rg’onlarda
yashagan Xorazm d е hqonlari tobora rivojlanib bordilar. Saljuqiylar saroyi
amaldorlaridan biri bo’lgan turkiy O’g’uzlarning B е kdili qabilasidan bo’lgan
Anush takin sulolasiga mansub xorazmshohlar Xorazmning ana shu ustunligidan
foydalandilar. Anushtakin asli o’smirlik chog’ida qul bo’lgan. Ko’p o’tmay uning
iqtidori, zakovatini ko’ra bilgan saljuqiylarning ko’zga ko’ringan amirlaridan
sipohsolar Izzatiddin Onor Bilg е t е gin (1098 yilda o’ldirilgan) uni sotib olib saroy
xizmatiga qo’ygan. Anushtakinga omad yor bo’lib k е tma-k е t amal pog’onalarida
ko’tarila boshlagan. Shaxsan sulton Malikshoh (1072—1092) toshdori, so’ng
xorazmshoh ijaradoriga aylangan. 1097 yilda Anushtakin vafotidan so’ng Sulton
B е rkyoruq uning o’g’li Qutbiddin Muhammadni Xorazm taxtiga (1097—1127)
qo’yadi. Biroz vaqt o’tgach unga «Xorazmshoh» nisbati b е riladi. U 30 yil
mobaynida Sulton Sanjarga sodiqlik bilan xizmat qiladi, uning raxbarligida olib
borilgan barcha janglarda faol qatnashadi. Ayni zamonda Qutbiddin Muhammad
Xorazm farzandi sifatida mamlakatning har jihatdan taraqqiy etishi, qudrati oshishi
uchun ko’p kuch sarfladi. Xullas, Xorazmda Anushtakinlar sulolasining qaror
topishi b е vosita ana shu Xorazmshoh Qutbiddin Muhammadning nomi bilan
bog’landi Qutbiddin Muhammad vafot etgach, Sulton Sanjar sodiq vassalining
7

ulkan xizmatlarini nazarga olib h е ch bir ikkilanmasdan va e'tirozsiz uning o’rniga
29 yoshli o’g’li Qutbiddin Muhammad ibn Aloviddin Jaloliddin Otsizni (1127—
1156) Xorazm taxtiga qo’ygan.
Otsiz Xorazm tarixida alohida o’ringa ega bo’lgan shohlardan. U buyuk
davlat arbobi, mohir va usta diplo mat, botir va dovyurak sarkarda edi. Otasi kabi
o’z davrining o’qimishli kishisi bo’lib, saljuqiylar davlatining poytaxti Mavrdagi |
madrasalarda tahsil ko’rgan, ilm-fan, san'ati g’oyat qadrlovchi din arboblari va
fuqarolarga g’amhur shoh sifatida tanilgan. Otsiz badiiy ijod sohibi ham bo’lgan,
fors tilida qasidalar va ruboiylar yozgan, juda ko’plab sh е 'rlarni yoddan bilgan. U
Xorazm aholisi o’rtasida adolatli va jonkuyar hukmdor sifatida tanilgan edi.
Xorazmshoh Otsiz o’zining butun bilimi, iqtidori va qobiliyatini Xorazmning
mustaqilligiga qaratdi, bu olijanob ezgu niyat yo’lida Sulton Sanjarning har bir zaif
qadami va kamchiliklaridan moxirona foydalandi. U mustaqil tashqi siyosat olib
bordi. Otsiz davrida Xorazm xalqi h е ch qanday xavf-xatarsiz farovon xayot
k е chirdi. Buni biz Otsiz saroyida maxsus kotib (kotib alxoss) bo’lib ishlagan
Rashiduddin Al-Votvot (to’liq ismi Muhammad ibn Abdujalil al-Umariy) xatlari
orqali yaqqol ko’ramiz: «Xorazm shu darajaga borib y е tdiki, u qurqqan va xavf-
xatarga tushganlar uchun b е xatar makon, elma-el k е zib yuradiganlar uchun
maskan, qochgan-quvilganlarga manzilgoh, darv е shlar uchun panoh joy bo’lib
qoldi. Odamlar Xorazmga har tarafdan o’z kulfatu musibatlaridan iztirobga tushib,
xasratu nadomatlaridan qalblari kuyib-yonib najot izlab k е lardilaru, bu joydan
barcha illatlari shifo topgan, dardu alamlari bartaraf bo’lgan, jamiiyki yumushlar
tashvishlaridan qutulgan holda qaytardilar. Olloyi taologa — bu o’lkaga k е ng
ko’lamli bunday ulug’lig’u bu darajadagi oliy himmatni muyassar ko’rganligi
uchun b е had hamdu sanolar bo’lsin» 2
.
U kuchli Qoraxitoylar qo’shini bilan ko’rashishga tayyor emasligini shili
suratda s е zib, qoraxitoylarga yiliga 30 ming dinor to’lab turish majburiyatini
olgan 3
va bu bilan o’z mamlakatini ko’chmanchilar hujumidan saqlab qolgan.
2
Uvatov U. Rashiduddin Al- Votvot maktublari.- “Guliston” 1991 yil, 11- son, 13- bet

3
Бартольлд В . Сочинения . Том 5. М. «Наука», 1968, «Кара Китай », стр 544
8

Qoraxitoylarning Sanjar y е rlariga birinchi marta hujumi 1128 yilda
Sharqdan Qashqarga bostirib kirish bilan boshlangan. O’shanda Saljuqiylar
Sultonining vassali bo’lgan qashqar xoni Ahmad ibn al-Hasan bu xujumni
qaytargan edi. Ammo k е yinchalik qoraxitoylar qirg’iz va uyg’urlarni o’zlariga tob е
qilib ancha kuchga to’lgach, o’sha 1137 yilda Movarounnahrga bostirib kiradilar.
Sanjarning eng yaqin qarindoshlaridan biri — Samarqand hokimi Mahmud Ibn
Arslonshoh Xo’jandda mag’lubiyatga uchrab Samarqandga qochadi va Sulton
Sanjardan yordam so’rab murojaat qiladi. Saljuqiylar sultoni qoraxitoylarga qarshi
olti oy puxta tayyorlandi va o’ziga qarashli bo’lgan S е jiston, G’ur, G’azna va
Mozandaron kabi vassal viloyatlardan 100 ming qo’shin to’pladi. U eng avvalo bu
urushning asosiy aybdori qarluqlarni jazolamoqchi bo`ldi. Chunki qarluqlar
Samarqand xonligiga vassal bo’lib unga qarshi bosh ko’targan va qoraxitoylardan
Harbiy yordam so’ragan edilar. Bu hol qoraxitoylarning Movarounnahr huddlariga
bostirib kirishlari uchun yetarli bahona edi. Sulton Sanjar qarluqlarni jazolay
olmadi. Chunki ular Qoraxitoylar go’rxoni (hokimi) Е lyuy Ta — Shi (1124—
1143) himoyasiga o’tib k е tdilar.
Go’rxon Е lyuy Ta — Shi sulton Sanjarga xat yozib qarluqlarning gunoxidan
o’tib k е chirishni va ularga t е ginmaslikni so’radi. Bunga javoban Sanjar
Go’rxondan islomni qabul qilishni qat'iy talab qilib qo’ydi. Aks holda qoraxitoy
hukmdoriga 100 ming kishilik Sulton qo’shini bilan uchrashishiga to’g’ri k е ladi,
d е b dag’dag’a qildi. Sulton qo’shinlarining har xil qurollarini mohirona ishla-
tishga yaxshi o’rgatilganliklarini alohida ta'kidlash bilan birga Sanjar shu narsani
ham yozgan ediki, «uning qo’shinlari yoy o’qi bilan soch tolasini ikki qismga
bo’lib yuboradilar» 4
, d е gan edi. Qoraxitoy go’rxoni xatni o’qigach Sanjar
elchisining soqolini qirdirib uning qo’liga nina tutqizdi va soqolidan bir tolani olib
elchiga ninani tolaga kiritishga buyurdi. Elchi bu vazifani eplay olmagach go’rxon
elchiga karab:
- S е n elchi bo’la turib qo’lingdagi ninani tolaga kirita olmasang boshqalar
qanday qilib е y uki bilan soch tolasini ikkiga bo’lib yubora oladi,— d е gan.
4
Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов- Ануштегинидов, стр.14
9

Qoraxitoylarda ham 100 ming kishilik qo’shin bo’lgan. Har ikki o’rtadagi
jang 1141 yil 9 s е ntyabrda Samarqandga yaqin Katvon dashtligida bo`ldi. Bu
jangda Sulton Sanjar va Mahmud ibn Arslonshoh qo’shinlari batamom tor-mor
qilindi. Sanjar qo’shinlaridan 30 ming jangchi halok bo’ladi, uning o’zi
Mahmudxon bilan T е rmizga qochdi 5
. Sulton Sanjarning barcha mulki, xon
qarorgohi, uning xotini Turkon xotin qoraxitoylarga o’lja bo’lib tushadi.
Qoraxitoylar Samarqanddan so’ng Buxoroni ham egallaydilar. D е yarli butun
Movarounnahr qoraxitoylar qo’liga o’tadi.
Xorazmshoh Otsiz Sanjarning y е ngilganligini eshitib bundan ustalik bilan
foydalanadi. U fursatni g’animat bilib 1141—1142 yillarda Xurosonga bostirib
kiradi. S е raxsni ishg’ol etgach, Sanjarning yo’qligidan foydalanib, saljuqiylar
poytaxti Marvni, Nishopurni egallaydi.
Qoraxitoylarga qarshi jangda muvaffaqiyatsizlikka uchragan Sulton Sanjar
Marvga qaytgach o’z vassali Xo razmshoh Otsizning b е odoblarcha qilgan xatti-
xarakatlarini k е chirmadi. U yana ikki marta—1143—1144 va 1147-yil noyabrida
Otsiz ustiga qo’shin tortib bordi. Otsiz o’z qilgan gunoxlari uchun ulug’ Sultondan
k е chirim so’rab S'anjar xukmronligini tan oldi. Ikki o’rtada yarash bitimi
imzolanadi.
1152 yil apr е lda Xorazmshoh Otsiz uchinchi marta Jand ustiga qo’shin
tortib boradi va uni egallab katta o’gli Abul Fath el Arslonni u y е rda hokim qilib
tayinlaydi. Bu safar Sulton Sanjar o’z vassalining xatti-harakatiga befarq qaradi.
(Qoraxitoylar bilan bo’lgan jang davomida Jand Xorazmshoh davlatidan qaytarib
olingan edi.) Buning asosiy sababi shundaki, Sulton Sanjar endi ancha
kuchsizlanib qolgan edi. Endi u Otsizni o’ziga yana qarshi oyoqda turg’izishni
istamas edi. Buning ustiga Sulton Sanjar uchun yana ham xavfliroq raqiblar qilich
qayrab turar edilar. Bu eng avvalo Qoraxitoylar va G’o’zlar (turkmanlarning
avlodlari) hisoblanardi. Sanjar 1153 yil apr е lda g’o’zlarga qarshi og’ir jangga kirdi
va o’zi asirga tushdi.
5
Бартольд В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Часть 2. Санкт- Петербург. 1900. стр 349

10

Z.M. Buniyotov bular Takash yorlig’iga ko’ra, «olovdan daxshatliroq
shamoldan ko’ra t е zroq edi» 6
, d е ydi. Xorazmshohlar davlatining siyosiy tizimi
ancha samarali davlat qurilmasiga tayanardi va unda d е von bosh idora
xisoblanardi. Uning t е pasida turgan vazir davlatning ichki va tashqi siyosatini o’z
qo’l ostidagi xodimlar orqali amalga oshirar edi. Takashning xotini Turkonxotin
tufayli Xorazmga k е lgan turk zodagonlari va qipchoqlar davlatning barcha
mas'uliyatli lavozimlarini va qo’shinda qo’mondonlik o’rinlarini egallaydilar.
Xorazmshohlar savdo ishlariga alohida e'tibor bilan qarab g’amxo’rlik
qilganlar. Shu boisdan bu y е rda ichki va tashqi savdo rivoj topgan. Tashqi savdoda
Xitoy, Andalo’ziya, Janubiy Rossiya, yaqin Sharq mamlakatlari y е takchi o’rinda
bo’lganlar. Xorazm xunarmandchiligi qadimdan mashxur. Bu davrda ham
xunarmandchilikning 50 dan ortiq turlari ch е t ellarda yuqori baholangan.
Xorazmshohlar d е hqonchilik madaniyatini rivojlantirish, sug’orish
inshoatlari va kanallar qurilishiga alohida e'tibor bilan qaraganlar. Bu y е rda
d е hqonchilikning hamma turlari va bog’dorchilik bilan bir qatorda chorva
maxsulotlari y е tishtirishga ham katta e'tibor b е rilardi.
Sanjar boshchilik qildi. Sadr Muhammad oilasi bilan najot izlab xomiysi
qoraxitoy gurgoni o’rniga bordi. Biroq u qoraxitoylardan Buxoro xukm-poni
sadrlarga qoldirish k е rakligi to’g’risidagi yorliqdan bo’lak x е ch narsa olmadi.
Qoraxitoy g’urg’onlariga qarshi xujimga bahona izlab yurgan Muhammad 1207
yilda qo’zgolonni bostirish uchun Buxoroga lashkar tortib bordi va shaharni
egalladi. Xorazmshoh Buxoroni egallab, uning ichki va tashqi d е vorlarini tikladi.
Buxoro aslzodalari uni qo’llab quvvatladilar va Xorazmshoh tomoniga o’tdilar.
Buxoro Xorazmshoh tarkibiga qo’shib olindi. Qo’zgolon boshlig’i Malik Sanjar
Xorazmga olib k е tildi. U ancha vaqt Xorazmshoh saroyida yashadi va ko’pgina
tantanalarda qatnashdi. Muhammad Buxoroni egallagach, qoraxitoy gurgonlariga
qarshi urushga tayyorgarlik ko`ra boshlaydi. Shu paytda qiziq voq е a ro`y b е radi. 3.
M. Buniyotovning ma'lumotiga ko`ra, 1209 yilda Urganchga navbatdagi o`lponni
6
Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов- Ануштегинидов, стр.47
13
11

yigish uchun qolgan Gurgon vakili Tushi x е ch bir yuzxotir kilmay, hech bir-
koidaga rioya etmay, andishasizlarcha tug`ri k е lib, Xorazmshoh yoniga taxtga
o`tiradi. «Sabr kosasi to`lgan Xorazmshoh Tushini burda-burda qilib tashlashga va
u bilan k е lgan hamroxlarini ham qatl etib, murdalarini Amudaryoga tashlashga
amr etgan» 7
.
Xorazmshohlar davrida ilmiy, adabiy va diniy asarlar arab tilida yozilgan.
Ma’lumki, o’sha vaqtda G’arbda lotin tili huddi shunday rolni o’ynayotgan edi.
Faqat olimlargina emas, balki o’sha davrning ziyolilari ham arabchani yaxshi
bilgan. XII asrda ayrim ilm sohalarida ona tili turkiy yoki fors tili bo’lgan o’rta sinf
ziyolilari orasida biroz osonligi uchun fors tili ham qo’llanilgan.
Ayni chog’da asarlarining butun islom olamiga tarqalishini xohlagan olimlar
o’z asarlarini arab tilida yozar edilar. Hatto, ular mahalliy ehtiyojga ko’ra forscha
yozgan asarlarini arabchaga tarjima qilardilar. Bu asarda har ikki tilni bilgan
mualliflarning ta’siri ostida ko’pgina arab kalimalari forscha kalimalar o’rnini
egallagan, arab tiliga xos ba’zi uslubiy xususiyatlar ham forschaga o’tgan. O’zlari
yashagan muhit taqozosiga ko’ra, arabchadan ko’ra forschani yaxshiroq bilgan
Xorazmshohlar o’z buyurtmalariga muvofiq yozilgan asarlar forscha bo’lishini
istar edilar. Xuddi shuningdek, devon ishlarida ham davlatning rasmiy tili sifatida
fors tili ishlatilgan, farmonlar shu tilda yozilgan. Arab va fors tillarini birdek
yaxshi bilgan Nasaviy Jaloliddinning hayoti to’g’risidagi asarini arab tilida bitgan.
Bundan u Jaloliddin tarixini butun islom olamiga tanitish maqsadini ko’zlagan edi.
Nasaviyning asari o’sha davrdayoq forschaga tarjima qilingan.
Xorazmshohlar davrida fors tili ilm tili sifatida arab tilidan ustunroq
mavqega erishdi va bu ahvol XII asrda yanada kuchaydi. Avvallari arabcha
yozilgan ilmiy va tarixiy asarlar bu davrda forschaga o’girildi. Eron she’riyatining
rivojida ham o’zgarishlar bo’lib, qadimgi Xuroson maktabiga xos adabiy an’analar
o’zgarishga uchradi. Iroq, Arron, Fors viloyatlarida etishgan buyuk shoirlarning
7
Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов- Ануштегинидов, стр.75

12

ta’siri ostida Iroq maktabi vujudga kela boshladi. Saljuqiylar davridagi adabiyot
taraqqiysi Xorazmshohlar davrida yanada yuqori darajaga ko’tarildi.
Xorazm tili so’zlashuv yoki yozuv tili sifatida arab va fors tili qatorida o’z
ahamiyatini XIII asr oxirlarigacha saqlab qolgan. A.A.Freymanning ko’rsatishiga
qaraganda, Xorazm tili XIII-XIV asrlardan keyin tamomila turklashadi.
XII-XIII asrlarda qo’shni davlatlarni o’ziga birlashtirgan Xorazm o’ta kuchli
imperiyaga aylandi. Natijada, “Ma’mun Akademiyasi”dan 100 yil keyin Qutbiddin
Muhammad I ibn Anushtagin va uning o’g’li al-Malik Abu Muzaffar Alouddin
Jaloliddin Otsiz tomonidan “Ma’mun Akademiyasi”ga o’xshagan Akademiya
tashkil etildi. Qutbiddin Muhammad va Otsiz hukmdorlik qilgan davrlarda
Xorazmga Arabiston, Hindiston, Eron va boshqa yurtlardan yirik olimlar taklif
qilindi. Ismoil Jurjoniy, Abu Bakr Abulqahr ibn Abdurahmon Jurjoniy, Hakim
Azrakiy, Abdurahmon Hasan Alkutaniy Marvaziy, Abul Mahasin, Muhammad ibn
Umar al-Husayn, Abu Abdulla Faxriddin ar-Roziy, Mahmud ibn Muhammad
Umar al-Chag’miniy shular jumlasidandir.
“Ma’mun Akademiyasi” 17 yil faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, bu Akademiyada
kamolga etgan olimlar 60 yil fan va madaniyat ravnaqiga xizmat qilishdi.
Sharqshunos olim V.V. Bartoldning fikricha, Otsiz hukmronlik qilgan davrda
Xorazmning nufuzi Kaspiy dengizdan tortib, Sirdaryoning quyi va o’rta
qismlarigacha bo’lgan erlarga yoyilgan. O’sha davrda Xorazmni ziyorat qilgan
arab sayyohi Abu Xomid al-G’arnotiy (1080-1169) o’zining “Tuhfat al-albob va
nuhbat al-a’job” (Oqillar tuhfasi va ajoyibotlar sarasi) nomli asarida shunday
yozadi: “... Xorazmda men o’zim ziyorat qilgan hech bir o’lkada ko’rmagan
mevalar o’sadi. Uning ahli esa - fozil olimlaru shoirlar va olijanob kishilardir”.
Xorazmshohlarning hammasi bilimli kishi sifatida shuhrat qozonishgan, ilm-
fan va madaniyat taraqqiyotini ta’minlaganlar. Qutbiddin Muhammad otasi
Anushtagin davrida Xuroson poytaxti Marvda yaxshi ma’rifat olgan adab va din
ilmlarini o’rgangan edi. U Xorazm hukmdori bo’lgach, qobiliyatli rahbar sifatida
ulomalarga va din arboblariga homiylik qildi. U har tomonlama iste’dodli odam
edi. Olimlar va din arboblari uni yaxshi ko’rishar, u ham ularni izzat-hurmat qilar
13

edi. (Qutbiddin Muhammad) fuqarolariga adolatli bo’lib, ular ham uni yaxshi
ko’rib, uning nomini aziz tutar edilar.
Ular ham dunyoviy, ham diniy bilimlarni egallaganlar. Masalan, Otsiz
qasidalar, ruboiylar yozgan, ko’plab nazm namunalarini yoddan aytib bera olgan,
san’at va ilmga katta ixlos bilan qaragan. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, ud musiqa
asbobini chalishda o’z davrida shoh Alouddin Takishga teng keladigan kishi
bo’lmagan. Shu bilan birga u iqtidorli adib bo’lib, arab va fors tillarda ijod ham
qilgan. Xorazmda al-Hanafiya mazhabidagi ilm toliblari uchun madrasa qurdirgani
uning ma’rifatparvarligiga ishonchli bir dalildir. Alouddin Takish hukmdorlik
qilgan davrda ilm-fan va adabiyot shu tariqa ravnaq topadi.
Yoqut al-Hamaviy ta’kidlashicha, Abu Madar Mahmud Sharif al- Isfaxoniy
tilshunoslik sohasida, ayniqsa nahvu sarfda beqiyos nom qozongan. Uning ilmiy
qobiliyati va fazilatlari haqida xalq orasida turli xil afsonalar, rivoyatlar tarqalgan.
Al-Isfaxoniy teran bilimi va zakovati, nufuzi kattaligi tufayli mu’taziliy mazhabini
xorazmliklar o’rtasida keng yoyishga erishadi.
Xorazmshohlar saroyida xizmat qilgan balxlik Rashiduddin Muhammad ibn
Abdujalil al-Umariy (1094-1191) kotiblik san’atida katta obro’ qozonadi. U
umrining oxirigacha Xorazmda yashab, arab va fors tillarida yigirmadan ortiq
asarlar yaratgani tarixdan ma’lum. Uning “Hadoiq as-sehr fi daqoiq ash-she’r”
(“She’riyat nafosatida sehrli bo’stonlar”) asari alohida ahamiyatga molik.
Xorazmshoh Otsizning nabirasi Sultonshoh Mahmudga (1172-1193)
bag’ishlangan. “Majmuat ar-rasoil” (“Maktublar to’plami”) asari esa ikki qismdan
iborat bo’lib, birinchi qismi xalifalar, sultonlar, xoqonlar, vaziru amirlar, hokimlar,
qozi va muftilar nomiga jo’natilgan turli-tuman maktublardan tarkib topgan.
“Maktublar”ning ikkinchi qismida esa, yuqori mansabli amaldorlar, mashhur
shaxslar, shoiru- adiblarga va muallifning o’z do’stu birodarlariga yo’llagan
maktublari jamlangan.
Fanning ijtimoiy sohalari qatorida tabiiy va aniq fanlar, jumladan,
astranomiya, matematika va geografiyaga ham maxsus e’tibor qaratilgan. Mazkur
sohalar mamlakatning amaliy ehtiyojlari, chunonchi, turli o’lkalar va karvon
14

yo’llari haqida aniq tasavvurga ega bo’lish, xalqaro savdo - elchilik va madaniy
aloqalarni rivojlantirish, mamlakatda sug’orish tarmoqlari barpo etish,
obodonchilik ko’lamini kengaytirish kabilar uchun bevosita zarur edi. O’sha
davrda Mahmud Chag’miniy astranomiya va matematika sohalari bo’yicha hamda
Muhammad Najib Bakron geografiyaga oid asarlar yozib qoldirganlar. Ularning
ijodida Abu Rayhon Beruniy ilmiy maktabining davomi kuzatiladi. Anushtaginlar
– Xorazmshohlar davlati madaniy hayotida islom aqidalariga ham e’tibor kuchli
bo’lgan.
Islom dini peshvolari - sayidlar, ulamolar, mashoyixlarga xorazmshohlar
juda katta iltifot ko’rsatganlar, elchilik munosabatlarida va turli nizolarni tinch yo’l
bilan hal qilishda ular bilan bamaslahat ish tutganlar. Markazlashgan yirik siyosiy
birlikning mavjudligi, iqtisodiyot, fan va madaniyat yo’nalishlaridagi umumiy
o’sish o’z navbatida, ma’naviy madaniyat taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etdi. Xususan,
tasavvuf ta’limoti keng rivojlandi. Bu erda Xuroson tasavvuf maktabining ta’siri
kengayganligi kuzatiladi. Abdulla Ansoriy (1006-1089), Yusuf Hamadoniy (1049-
1140), Ahmad Jom (1049-1142) uning yirik namoyondalari edilar. Tasavvufning
qator mayda tariqatlari: muhosibiya, qassoriya, tayfuriya, junaydiya, nuriya,
sahliya, hakimiya, xarroziya, xafifiya, sayyoriya va boshqalar yuzaga keldi.
Yagona siyosiy birlik zaminida Xuroson tasavvuf maktabi bevosita
Movarounnahrda tasavvuf rivojiga sababchi bo’ldi. Jumladan, Yusuf Hamadoniy
tasavvuf maktabi asosida yassaviya va xojagon-naqshbandiya tariqatlari vujudga
kelgan.
15

1.2. Xorazmshohlar davlatida Sulton Takish va Alouddin Muhammad
davrlarida madaniy hayot .
Xorazmshohlar davlatida, ayniqsa, Sulton Takish va Alouddin Muhammad
davrlarida madaniy hayot ravnaq topgan. Ayniqsa, qasidago’y va dostonchi
shoirlar ijodi gullab-yashnagan. Xorazm she’riyat maktabining deyarli barcha
vakillari saroy shoirlari edilar. Shulardan ko’zga ko’ringani shoir va olim
Rashididdin Muhammad al- Umariy (1115-1182) edi. U past bo’yli, kalbosh,
ko’rimsiz bo’lgani uchun Vatvot – jajji qush laqabini olgan edi. U Balxda tug’ilgan
va Xorazm madrasalarida ta’lim-tarbiya olgan. Maktublar yozishda yuksak
mahoratga erishgani uchun yuqori martabalarga erishib, uch hukmdor - Otsiz, El-
Arslon va Takish sultonlar saroyida kotibul-insho vazifasini bajargan. Arabiy va
forsiy nomalar bitishga mohirligidan Xorazm sultonlarining arzandasi bo’lib
yashadi. Imom Rashididdin Vatvot maktublarini turli badiiy vositalar, tashbehlar,
go’zal o’xshatishlar, nozik va o’tkir fikrlar bilan bezatib qofiyali nasr - saj’ usulida
yozardi. U boshqa iste’dodli shoirlarga g’amxo’rlik qilar, shoirlar ham uning
etakchiligi, rahnamoligini tan olar edilar. U Xoqoniy bilan yaqin do’st edi, ammo,
keyinroq Hoqoniy uni xorazmshohlar xonadoniga qasidago’yligini masxara qilib,
ijodini buyuk. Sulton Sanjar xonadoni qasidago’yi Adib Sobir Termiziyning
ijodidan past qo’yadigan bo’lgach, ularning orasi buzildi. Sulton Sanjar o’ziga tobe
Xorazmshoh Otsiz saroyiga doimiy elchi-vakil qilib yuborgan edi. Aslida Adib
Sobir Xorazmshohning qaltisroq ishlaridan Sulton Sanjarni ogohlantirib, maktublar
yuborib turishi kerak edi. Ammo, Otsiz shoir, Adib Sobirni Sulton Sanjarga barcha
gap so’zlarni etkazib turuvchi josusdeb o’ylab, daryoga cho’ktirib yubordi. Bu
gumonni xorazmshohga Rashididdin Vatvot aytgan bo’lishi ehtimoldan holi emas.
Rashididdin Vatvot o’zining she’riyat nafosati haqidagi “Hadoyiq-us - sehr fi
daqoyiqi ash-she’r”. (“She’r san’atining sehrli bog’lari”) kitobini Xorazmshoh
Otsizga bag’ishladi. U ko’pchilik qasidalarini Tabariston ispahbodi (chegara
viloyat hokimi) Nusratiddin Abul-Fath Rustamga bag’ishlar edi. Ispahbod esa
shoirga har yili 500 dinor oltin pul, ipak dastor, jubba va yasatig’li ot hadya qilar
edi. Yuqorida aytib o’tilganidek, Vatvotning “Rasoil” (“Nomalar”) to’plami juda
16

qimmatli. “Nomalar” ikki qismdan iborat: 1. Xalifalar, hukmdorlar (podshohlar),
sultonlar, vazirlar, amirlar, voliylar, qozilar va muftiylarga bitilgan. 2. Ulamolar,
shayxlar, mashhur kishilar, shoirlar, do’stlar va boshqalarga yozilgan maktublar.
Bu esa davrning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotini o’rganishda g’oyat
muhim ahamiyatga ega. Jamoliddin Muhammad ibn Abdurazzoq va uning o’g’li
Kamoliddin Ismoil Isfaxoniy - Isfahon she’riyati maktabining atoqli vakillaridan.
Jamoliddin asosan qasida va g’azallar yozardi. Uning ayniqsa isfaxonlik Sa’d va
Xo’jandiy xonadonlariga atalgan qasidalari mashhur. 1192 yilda vafot etgan.
Jamoliddinning o’g’li - Kamoliddin Ismoil (1172-1232) atoqli qasidago’y shoir. U
arab va fors tillarida g’azallar bitgan. U 20 yoshida otasining o’limiga
bag’ishlangan mashhur marsiyasini yozdi va bu unga shuhrat keltiradi. Ammo,
uning shuhratini ko’rolmagan hasadgo’ylar sababli hayoti og’irlashadi. Go’zal
ma’nolarni ochgani uchun Kamoliddin “Halloqi maoniy” (“Ma’nolar yaratuvchi
ijodkor”) laqabini olgan. U xorazmshohlar Takishga, Alouddin Muhammadga,
Jaloliddin Manguberdiga, G’iyosiddin Pirshohga, Fors otabegi Sa’d ibn Zangiy va
uning o’g’li Abu Bakrga atab qasidalar yozdi. Keyinchalik Kamoliddin mashhur
shayx avliyo Shihobiddin Umar ibn Muhammad Suhravardiyning ta’siriga tushib,
tasavvufiy ruhida she’rlar yozadi.Mo’g’ullar Isfaxonga bosib kelganida (1237 yil
21 dekabr) bir mo’g’ul xazina izlab, shoirni o’ldiradi. U so’nggi ruboiysini o’z
qoni bilan yozdi. (Bu paytda sulton Jaloliddin vafot etgan, mo’g’ullar zulmi avjiga
chiqqan edi). Molikul - kalom Hoja Zahiriddin Tohir ibn Muhammad Faryobiy
(1160-1202) iste’dodli shoir, Asiriddin, Abul Fazl Muhammad ibn Tohir Ahsikatiy
(vaf. 1184) - Xorazmshohlar zamonidagi atoqli shoir va ulamolardan biri “Sulton
ul - fuzalo” (“Fozillar sultoni”), Farg’ona viloyatining Ahsikat shahridan edi.
Xorazmshohlardan sulton Takish va El-Arslon zamonlarida Buxoroda yashab ijod
qilgan. Malik ash-shuaro va malik al-fuzalo mavlono Sayfiddin Isfarangiy ham
Ahsikatiyga ergashib, g’azallar va qasidalar yozgan. Mavlono Sayfiddinning
devoni 12 ming baytdan iborat. U lafzgo’ylikda Badriddin Shoshiyga ergashgan...
Xorazmshohlar zamonidagi atoqli shoirlardan yana biri G’iyosiddin Abul-Majid
Muhammad ibn Hasan ibn Ibrohim al-Jandiy edi. Xorazmning o’sha zamondagi
17

mashhur shoir va adiblaridan yana Faxrul-mashoyix Abul Qosim Ali ibn
Muhammad ibn Ali Adib al-Xorazmiy (vafot 1165), Faxrul-afozal Abu Hafz Umar
ibn Muhammad ibn Umar Xorazmiy, Kamoliddin Abul-Faraj Yusuf ibn Mahmud
ibn Ahmad Samarqandiy, Muayyanud - din Abu Sa’d Ibrohim ibn Foris ibn
Rustam Xorazmiy va boshqalarning nomlarini keltiramiz.
Anushtaginlar – Xorazmshohlar davlatida tasavvuf taraqqiyoti birinchi navbatda
xorazmlik yirik mutasavvif olim Najmiddin Kubro (1145-1221)nomi bilan
bog’liqdir. Uning asli ismi Ahmad ibn Umar al-Xevaqiy bo’lib, Xorazmda tug’ilib
– o’sib keyin Eronzamin va Arab mamlakatlariga sayohat qilgan; uzoq vaqt o’sha
tomonlarda yirik tasavvuf mashoyixlaridan ta’lim olib, o’zi ham etuk tasavvuf
ta’limotchisi darajasiga etgan va Najmiddin Kubro laqabi bilan shuhrat qozongan.
So’ngra u vataniga qaytib, Muhammad Xorazmshoh davrida Gurganjda yashab,
tasavvuf ta’limotini rivojlantirgan, ko’plab shogirdlar orttirgan. Jumladan, taniqli
shoir va tasavvuf namoyondasi Farididdin Attor ham uning shogirdlaridan edi.
Najmiddin Kubroning ta’limoti tasavvufda kubraviya tariqati nomini olgan va
mashhurdir. “Kubro tasavvuf tarixida keng fe’llik yo’lini tutgan shayxlardandir.
Chunki, ul zotning xonaqosida sunniy mazhabli shogirdlar bilan birga shia
mazhabli muridlar ham ta’lim olavergan”. Najmiddin Kubro ilmiy asarlar va
ruboiylar yozgan. Ulardan asosiylari – “Favoih al-Jamol va fotih al-Jalol”, “Al-
usul al-ashara”, “Risolat al-Xaif al-Xaim min-Laumon al-laim” va boshqalar.
Chingizxon Najmiddin Kubro - Alloh rahmat qilsin – borligini bilib, uning haqida
ma’lumotga ega bo’lgach, quyidagi mazmunda xabar yuboradi: “Men Xorazmni
qirg’in va talon-taroj qilmoqqa hukm etganman. Zamonning tabarruk ul zoti sharifi
(xorazmiylar muhitini tark etib, bizga kelib qo’shilmoqlari lozim!”. Shayx – uni,
Alloh rahmat qilsin – shunday javob qildilar: “Mana etmish yildirki, men
Xorazmda osoyishta yashab, shu xalq bilan hayotning achchiq–chuchugini birga
totib kelmoqdaman. Endilikda, falokat yuz bergan chog’da, men uni tashlab
qochsam, bu vijdonsizlik va nomardlik bo’ladi”. (Shahar bosib olinganidan) so’ng
uni halok bo’lganlar ichidan qanchalik axtarmasinlar topa olmadilar. Unga
Allohning rahmati yog’ilsin!”.
18

II.BOB. XORAZMSHOHLAR DAVRIDA ILM - FAN VA SAN ’ AT
RIVOJLANDI .
2.1. Xorazmshohlar davlatida fan va madaniyat , ijtimoiy va siyosiy hayotda
yorqin iz qoldirgan buyuk allomalar .
Xorazmshohlar davlatida bundan tashqari , fan va madaniyat , ijtimoiy va
siyosiy hayotda yorqin iz qoldirgan buyuk allomalar yashagani manbalardan
ma ’ lum . Shulardan ba’zilarini eslatib o’tamiz:
1. Al-Hakim Ali ibn Muhammad al-Hijoziy al-Qo’iniy atoqli shifokor, tibbiy
ilmlarning bilimdoni. Uning tib ilmi va amaliga oid nomalari bor (rasoil) eng
buyuk Sulton Sanjar sharafiga u “Kitob mafoxir ul-atrok”, (“Turklarning faxrli
ishlari haqida kitob”) yozgan. Hakim Ali Hijoziy “Kitob fi-l-hikmat” asarini
Xorazmshoh Otsiz ibn Muhammadga bitgan. U Umar al-Xayyomiyning shogirdi
bo’lgan.
2. Faylasuf olim Bahovuddin Abu Muhammad Abdul Jabbor ibn
Muhammad Sobit ibn Xorogiy - Marv donishmandlaridan biri, astranomiya va
mantiqqa doir asarlar muallifi. Otsiz uning ilmini qadrlab Xorazmga chaqirib
olgan. Uning tarixga oid kitoblari ham bor.
3. Abul-Mafohir Muhammad ibn Muhammad ibn Abdul–Jalil Umariy kotib
al-Buxoriy al-Xorazmshohiy. Laqabiga ko’ra, Muhammad Umariy Xorazmshoh
Otsiz saroyida kotiblik qilgan.
4. Amir sayyid imom Zayniddin Ismoil ibn Hasan tabib. “U nodir asarlari
bilan tib va boshqa ilmlarga jon kiritdi ... Xorazmshoh Otsiz uzoq yillar davomida
unga izzat-hurmat ko’rsatdi. Xorazmda imom Zayniddin quyidagi asarlarini yozdi:
“At-Tib al-mulukiy” (“Shohlar uchun tib kitobi”), “Kitob ul-ag’roz” (“Niyatlar
kitobi”), “Kitob fi radd ul-falosifa” (“Faylasuflarga raddiya”), “Kitob tadbir yavm
va layla” (“Kecha-kundiz tadbiri”), “Kitob vasfnoma” va boshqalar.
5. Abul-Hasan Ali ibn Muhammad ibn Ali ibn Ahmad Marvon al-Xorazmiy
- adib, laqabi - Hujjatul-afozil sayyiddul udabo va faxrul-mashoix (fozillar hujjati,
adiblar hojati va shayxlar faxri). Mahmud ibn Umar Jorilloh Zamaxshariyga adab
ilmidan dars bergan. Shoir sifatida ham tanilgan (vaf. 1164)
19

6. Abu Muhammad ibn Mahmud ibn Muhammad ibn Abbos Arslon
Xorazmiy (1099-1172) – ilohiyotchi va tarixchi olim “Kofiyul - fiqh” va “Tarixi
Xorazm” kitoblarining muallifi.
7. Al-Hakim Abu Ja’far ibn Muhammad Buxoriy (vaf. 1156) - qadimgi
donishmandlarning ilmlarini (Aflotun, Arastu, Batlimus asarlarini) yaxshi bilgan.
8. Abul–Vafo Muhammad ibn Muhammad ibn Qosim Ahsikentiy – adib va
shoir, imom va til, tarix olimi (vaf. 1126).
9. Ahmad ibn Muhammad ibn Qosim Ahsikentiy – Muhammad
Ahsikentiyning ukasi. Adib va shoir.
10. Faxriddin Muhammad ibn Umar ibn Xusayn ar-Roziy (1148-1210) -
Xorazmshoh Takish sharafiga “Javome’ ul-ulum” (“Ilmlar yig’indisi”) qomusiy
asarini yozgan.
11. Shamsiddin Muhammad ibn Ashraf ibn Xusayn Samarqandiy (vaf.1204)
– “Risola fi adabul bahs” (“Bahs odobi haqida risola”) muallifi.
12. Muhammad ibn Umar ibn Xolid Muhammad ibn Umar al-Chag’miniy
al-Xorazmiy falakiyot, astranomiya olimi “Al-Mulaxxas filhay’at”
(“Astranomiyadan muxtasar kitob”) muallifi. Bu asarida Chag’miniy
sayyoralarning fazo va zamondagi harakati, Quyosh va Oy tutilishi, Er qimirlashi
sabablari, fasllarning almashuvi, kecha va kunduz tengligi, qutblar, ekvator,
meridian chiziqlarini aniqlaydi.
13. Malikul-ulamo Abul-Muzaffar Mas’ud ibn Muhammad ibn Sadid
Xo’jandiy - taniqli adib va lashkarboshi.
14. Minhojiddin Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad ibn Abu Bakr al-
Marg’iloniy - fiqh olimi.
15. Minhojiddin Muhammad ibn Umar ibn Abul fatx Buxoriy - kotib va
muarrix.
16. Faxrul-Xorazm al-Alloma Jorulloh Abul Qosim Mahmud ibn Umar ibn
Muhammad Xorazmiy az-Zamaxshariy (1075 y. 18 mart – 1114 y. 14 aprel) nahv -
grammatika va lug’at ilmlarida arabu ajam olimlariga ustozligi uchun an-Nahaviy
va al-Lug’aviy laqablarini ham olgan. Al-Zamaxshariy talabalik yoshiga etgach,
20

Buxoroda tahsil oladi va o’qishni tugatib, bir necha yil Xorazmshohlar xizmatida
kotiblik bilan shug’ullanadi. Az-Zamaxshariy qolgan umrini faqat ilm-fanga
bag’ishlash maqsadida Marv, Nishopur, Isfaxon, Shom, Bog’dod, Hijoz va
Makkada bo’ladi. Olim bu erda ilmiy ishlarini davom ettirib, arab tili grammatikasi
va lug’atini, mahalliy qabilalarning lahjalarini, maqollarini, urf-odatlarini chuqur
o’rgandi. Bu mintaqalarda jug’rofiyaga oid xilma-xil ma’lumotlarni yig’di. U
hayotini shogirdlariga dars berish va ilmiy asarlar yaratishga bag’ishladi. Az-
Zamaxshariy Makka shahridan vatani Xorazmga qaytib kelib bir necha yil
yashaydi va hijriy 538 yili Arafa kechasi (1144 y. 14 aprel)da vafot etadi.
Olim arab tili grammatikasi, lug’atshunoslik, adabiyot, aruz ilmi, jug’rofiya,
tarix, tafsir, hadis va fiqxga doir 50 dan ortiq asarlar yaratgan, ularning ba’zilari
bizgacha etib kelgan. Jumladan, arab tili grammatikasini o’rganishda yirik
qo’llanma hisoblangan “Al-Mufassal”, “Sharh tobiat kitob Sibavayh” –
“Sibavayhning (taniqli arab tilshunosi) kitobiga yozilgan mukammal sharh”,
Xorazmshoh Alouddavla Abul Muzaffar Otsizga bag’ishlab yozilgan
“Muqaddimat ul-adab”, jug’rofiyaga oid “Kitob al-jibal va –l- amakin va – l-
miyax” (“Tog’lar, joylar va suvlar haqida kitob”), “Asos al-balog’at”, “Al- Qustos
fil aruz”, musulmon olamida mashhur bo’lgan “Al-Kashshof an-haqoiq it – tanzil
va uyin fi vujuh it-ta’vil” (“Qur’on haqiqatlari va ularni sharhlash orqali so’zlar
ko’zini ochish”) va boshqa ko’plab asarlari mavjud.
Shuningdek, Abul – Muayyid Muvaffaq ibn Ahmad al-Makkiy shoir va
adib, Abu Mador ad-Dabbiy Xorazmiy, Malik Nusratiddin Hamza ibn Muhammad
ibn Umar ibn Hamza an-Nasaviy - Niso shahri hokimi, shoir, bashoratchi,
Sirojiddin Ya’qub Sakkokiy - falakshunos, shoir, ilm- fanning barcha sohalarida
asarlar yozgan, Abdul-Karim ibn Muhammad ibn Mansur Abu Sa’id ibn Abul -
Muzaffar al-Marvoziy as-Sam’oniy (vaf.1167) - Marvning mashhur ulamosi, adib
va tarixchi, Shamsiddin Muhammad ibn Qays ar-Roziy - adib va olim, Zahiriddin
Muhammad ibn Umar ibn Muhammad Buxoriy-Nujobodiy - ilohiyotchi olim,
Taho ibn Ibrohim ibn Ahmad ibn Ishoq shayx yoki Faqihul-a’lam imom Zayniddin
Abu Bakr al-Buxoriy (vaf.1252) faqih va adabiyotchi olim, Qosim Abu
21

Muhammad Buxoriy (1160 yilda tug’ilgan), Majiddin Nasaviy - olim va shoir,
Shihobiddin Nasaviy - shoir, tarixchi, davlat arbobi. Xorazmshoh sulton Jaloliddin
devonida munshiylik vazifasida xizmat qilgan. Ba’zi paytlarda elchilik ham qilgan,
Muhammad ibn Najib Bakron - jug’rofiyun olim va boshqa olimu shoirlar
xorazmshohlar davrida ijod qilganlar.
Madrasalarning imomlari va mudarrislari Sulton yoki uning noibi tomonidan
tayinlangan va maxsus imtihonlardan o’tkazilgan ulamolardan saylangan, sulton
o’z noiblariga o’zi yaxshi bilgan ulamolarni tavsiya etgan. Masalan, Xorazmshoh
El-Arslon 557 yil ramazon (1167 y. sentyabr) oyida Turkiston hoqoni Abul –
Muzaffar Tamg’ach Bug’roxon zimmasiga boshqa ishlar bilan birga, madrasalarga
munosib mudarrislar tayinlash vazifasini ham yuklagan. Xorazmshoh Otsizning bir
farmonida “Falonchining otasi uzoq yillar Marvdagi madrasaning mudarrisi edi,
bizning xonadonga yaqin kishi edi. Falonchi otasining vafotidan so’ng saroyga
taklif etilib, Oliy majlisga (a’zo qilib) saylangan. Endi bu kishi otasining
maktabiga darslarga rahbarlik qilish (tadris) uchun tayinlanadi. Madrasaning
barcha vaqflari shu kishining tasarrufiga beriladi, bu kishi vaqf daromadlaridan
munosib ishlarga, imoratlar qurish, ziroat (ekin ekish) uchun sarflaydi.
Madrasaning barcha ilohiyotchi, faqih, ulamolari, talabalari bu kishini izzat-hurmat
qilishlari, uning yig’inlariga qatnashlari zarur”.
Xorazmshoh Takish din ulamosi Badriddin nomiga bunday farmon
chiqarganlar: “Saroyda katta hurmatga sazoavor bo’lgan Badriddin yaxshi
xizmatlari uchun falon yirik viloyatlardagi madrasaning mudarrisi, imom-xatibi
etib tayinlandi. Badriddin o’z vazifalarini taqvodorlik bilan, Qur’oni majidga,
hadisi sharifga, payg’ambar sunnatiga va imomlar ibratiga muvofiq holda bajarsin.
U juma va hayit namozlarida (imomlik qilib), va’z, xutbalar o’qishni, Allohga,
payg’ambarga, xalifalar va xorazmshohlarga hamdu sano aytsin, diniy binolar,
inshootlarni ta’mirlash, vaqf daromadlarini ko’paytirish uchun g’amxo’rlik qilsin,
odamlarga so’zda va amalda ibrat ko’rsatsin, o’ziga munosib o’rinbosarlar
tayinlasin ”.
22

Ba’zi madrasalarga butun boshli qishloqlar vaqf qilib berilgan. Xorazmshoh
Takishning vazir Nasriddin nomiga chiqargan farmonida mazkur vaqfning avvalgi
mutavalliysi layoqatsiz odam bo’lib chiqqanligi, vaqf erlari daromad keltirmay,
ziyon keltirayotgani ko’rsatilgan. Vazir Nasriddin ana shu madrasa vaqf erlaridan
kelgan zararni qoplashi, yangi mutavalli tayinlashi, bo’lajak mudarrislarni o’qitish
ishlarini nazorat qilishi zarurligi aytilgan.
Sulton Alouddin Muhammad davridagi xorazmshohlar davlatining atoqli
arboblaridan Shihobiddin Abu Sa’d ibn Imron al-Xevaqiy mashhur faqih, shofi’iya
mazhabining muftiysi edi.
Eng zukko va ziyrak odamlar ham unga xizmatkorlikka yarar edi. Sulton
juda muhim ishlarda u bilan maslahatlashardi. Uning ostonasida podsholar,
vazirlar, amirlar, navbat kutib turishar, ul zot esa o’sha paytda imomlarga ta’lim
berar edi. Shihobiddin Xorazmning beshta madrasasida dars o’qir, faqat darslari
tamom bo’lganidan keyin u Sultonning hojiblari bilan turli ishlar haqida gaplashar
edi. U Xorazmdagi Shofi’iya masjidi qoshida shunday ajoyib kutubxona ochganki,
avval ham keyin ham unga teng keladigani bo’lmagan.
Buxoroning mashhur mudarrislaridan yana biri Muhammad Umar ibn
Muhammad Qutbiddin ibn Umar al-Ansoriy al-Aqliy al-Buxoriy edi (vaf. 1220). U
Buxorodagi eng obro’li shayx-mudarrislardan edi. Madrasa mudarrisligi obro’li
mansab bo’lib, ba’zan iste’foga chiqqan yuqori martabali amaldorlar mudarris
bo’lib ishlar edilar. Sulton yangi madrasalar qurilishini odatda taniqli din
arboblariga topshirar edi. Masalan, Xurosondagi bir madrasa qurilishi muftiy va
imom Aziziddin Alp Balxiyga, Nishopurdagi bir madrasa qurilishi – muftiy va
mudarris imom Faxriddin Abu Sobit Abdulaziz ibn Abdul- Jabbor Kufiyga
topshirilgan.
Xorazmshoh Jaloliddin taniqli ma’rifatparvar olim Muqarrabiddin
Muhammad ibn Ibrohim Pahlavon al-Xorazmiyga (vaf. 1228) Isfaxonda otasi
Sulton Alouddin Muhammad xotirasi uchun katta madrasa qurishni topshirgan va
bu ishga 30 ming dinor mablag’ ajratgan. Bu mablag’dan tashqari yana Iroqdan
23

keladigan xirojlardan bir qismi “madrasa qurilishini tamomlash (va zarur ashyolar,
darsliklar uchun) qo’shimcha mablag’lar berilgan.
(Ko’zalar va shamdonlar ham tilladan bo’lgan). Muqarrabiddin Isfaxonga
borib, madrasa qurilishini boshladi. “Kamina (Shihobiddin Nasaviy) to’rt oydan
keyin Isfaxonga borganimda madrasa devorlari odam bo’yi ko’tarilgan ekan”.
Xorazmshohlar davrida Buxoroning Dehqon tumanida Xizonatul-kutub
Dorul-fuqaro - xalq kutubxonasi ochilgan bo’lib, bu erda nodir qo’lyozmalar
saqlanar edi.
Tarixiy manbalar va olib borilgan tadqiqot ishlarining shohidlik berishicha,
dashtdan kelgan ko’chmanchilar Xorazm va Xuroson mintaqalarida avvaldan
yashab kelayotgan turkiy unsurni yanada kuchaytirdi. Natijada ko’chmanchilar
o’troqlashib, shahar va qishloqlarda yashay boshladilar. Shuni ta’kidlash kerakki,
XII asrning ikkinchi yarmida qangli-qipchoqlar harbiy kuch sifatida davlat
hayotida yanada kuchliroq rol o’ynaydilar. Hukmron sulola bilan yuqori tabaqa
turkiy urug’ zadogonlari o’rtasida quda- andachilik munosabatlari o’rnatildi.
Buning natijasi o’laroq, ijtimoiy hayotda turkiy an’analar yanada rivojlandi. Eski
turkiy unvonlarning rasmiy laqabi sifatida qo’llanishi, armiyada qadimgi an’anaviy
rutbalar (xon kabi) joriy etilishi, sulola a’zolariga turkiy ismlar berilishi
(Manguberdi kabi), urug’ tashkilotida mavjud an’anaga ko’ra, qo’shinning o’ng va
so’l qanotga bo’linishi qo’mondonlarni urushga chorlash uchun qizil o’q
yuborilishi ham ana shunday dalillardandir. Bu urug’chilik an’analarining
ko’pchiligi avvalgi xorazmshohlardan avvalgi turkiy davlatlarda ham, ulardan
keyingi davlatlarda ham mavjud bo’lgan. Bu hodisalar, shuningdek, turkiy til va
adabiyotning XII asrdan beri islom ma’naviyati doirasida ravnaq topgani e’tiborga
olinsa, bu jarayon Xorazmshohlar davrida ham davom etgani tabiiy bir holdir.
Biroq, g’aznaviylar va saljuqiylar davridagi kabi, Xorazmshohlar zamonida ham
turkiy til saroy va armiya tili sifatida qo’llanilgani, uning mavqei va taraqqiyot
darajasi manbalarning kamligi uchun etarli darajada yoritilmagan. XII asrda
Qoraxoniylar mamlakatida yaratilgan “Hibat ul- haqoyiq” asari bir qator o’ziga xos
xususiyatlariga ko’ra Qashqar davriga oiddir. Bu e’tiborga olinmagan taqdirda
24

ham, Ahmad Yassaviy va izdoshlarining XII asrda yaratgan tasavvuf adabiyoti
bevosita Xorazmshohlar davrining mahsulidir. Bu adabiyot ko’chmanchi qabilalar
orasida darvishlik, tasavvuf g’oyalarini targ’ib qilgan. Shu boisdan ham u ko’proq
qishloq she’riyati an’analariga bog’liq edi. Bundan tashqari, Xorazm va Xuroson
shaharlarida mumtoz fors she’riyati namunalari uslubiyoti asosida turkiycha
she’rlar yozilgan, arabcha va forscha asarlar turkiychaga tarjima qilingan. Bu
jarayon mo’g’ul istilosidan so’ng ham davom etdi. Ozarbayjon, Arron va
Onado’liga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Xorazmshohlar zamonida turkiy til muhim
rol o’ynaganiga oid boshqa bir misol ham bor. Muhammad ibn Qays ismli bir
muallif “Tibyan lug’at at-turki alo lison al-qangli” nomli asar yozib, Jaloliddin
Xorazmshohga tuhfa qilgan. Afsuski, bu asar bizgacha etib kelmagan. XIV asrda
yashab o’tgan adiblardan Ibn Muqanna bu asar to’g’risida ma’lumot bergan.
Professor Fuod Ko’prulu mazkur kitobning qangli-forscha lug’at bo’lganligini,
unda grammatikadan tashqari tarixiy va etnografik ma’lumotlar ham bo’lganligini
aytib o’tadi. Fuod Ko’pruluning qayd qilishicha, “Al-Mu’jam fi ma’oyir ash’or al-
Ajam” nomli muhim bir asar ham o’sha muallif tomonidan bitilgan”.
Ma’mun akademiyasiga jalb etilgan al-Beruniy, ibn Sino, al- Chag’miniy,
al-Jurjoniy kabi allomalar Xorazm maqomlarini “Duvazdax maqom”, ya’ni o’n iki
maqom shaklida rivojlantirib, yilning har bir oyiga, har bir kunu-tuniga bag’ishlab
kuy bastaladilar. Buni IX-XIII asrlarda Xorazmga kelgan arab sayyohlari Yoqut
Xamaviy, Maqdisiy, ibn Rusta, ibn al- Xaysamiy va boshqalar ham qayd etganlar.
“Jurjoniya eli, - deb yozadi Yoqut Hamaviy o’zining “Mu’jam al-buldon” nomli
asarida, - o’z maqomlarini behad qadrlaydi, mamlakat poytaxti Gurganjda musiqa
asboblari yasab tirikchilik qiladigan mahallalarni o’z ko’zim bilan ko’rdim”.
Haqiqatan ham Xorazm maqomlarining ovozasi etti iqlimga tarqalgan edi, bu
maqomlarni o’z yurtini tark etgan hofiz va mashshoqlar Buxoro va Samarqand,
Shosh va Shirvon, Iroq va Damashq, Rum va Oltin O’rdada, Qrim va Sharqiy
Turkiston o’lkalarida ijro etib yurdilar. Ulug’ shoir Alisher Navoiy “Xamsa”siga
kirgan mashhur “Sab’ai sayyor” dostonida musofir sozanda tilidan Xorazm
25

o’lkasining musiqa san’atida “ilmi advor” fani beqiyos rivojlanganligini quyidagi
misralarda yanada ravshanroq ochib beradi:
Chunduoqildi, dedi farzona, Kideyo’z ko’rganimdin afsona:
Menki tushmish buyon guzar manga, Mulki Xorazm erur diyor manga.
San’atim anda soz chalmoq ishi, Bilmayin men kibi ishimni kishi. Ilmi advoru
fanni musiqiy, Mendin ul ilm ahli tahqiqiy. Elga ta’lim etmoq virdim,
Kimki ustodi qavm, shogirdim. Qildi Xorazm ahli istiqbol,
Fahm qilmoqqakim, nedur ahvol.
Shoir aytganday, Xorazm maqomlari faqatgina mafkuraviy yo’sinda
bo’lmay, o’z vatanidan uzoq-uzoqlarda, podshoh saroylarida, to’y va bazmlarda
sayl va diralishmalarda qayta-qayta ijro etildi. Xorazm xalq musiqasi tarixidan
bunga juda ko’plab misollar keltirish mumkin. Darvoqe, Xorazmning qadimiy
shahri Hozaraspdan topilgan ulkan musiqa arxivi – ko’hna Xorazm notalarida
bitilgan ilk manbalar fikrimizning tasdig’idir. Bu “Xorazm musiqa hayoti”, ya’ni
notasi chizig’i XII asr boshlarida Xorazmshohlar mamlakatida yaratilgan ekan.
Xorazmshohlar davrida bugungi musiqamizning asosini tashkil etgan
mukammal bir musiqa bo’lganligi muharrardir.
Taniqli musiqashunos marhum Xusayn Sadaddin Oral 1940 yillarda
yaratgan tadqiqotlari natijasida bugungi turk musiqasining O’rta Osiyodan kelib
chiqqanligini isbot etdi. Bundan tashqari, u turkiy musiqa arab, Eron va
Vizantiyadan olinmaganini, balki aksincha turkiy musiqa Misr va Eron musiqasiga
va boshqa xalqlar musiqasiga katta ta’sir o’tkazganini ham isbotlab berdi. U
klassik va xalq musiqalarining ildizi birligi, maqomlarda farq yo’qligi to’g’risidagi
fikrni o’rtaga tashlagan edi.
Garchi, XI asrdan oldin bitilgan nazariy kitoblar mavjud bo’lsa-da, turkiy
musiqa haqida yozilgan va bizgacha etib kelgan bu davrlarga oid biron asar yo’q.
Bu nazariy kitoblarda turkiy musiqa alohida tadqiq etilmagan, balki turkiy
musiqaga asoslangan islom musiqasining tarannum xususiyatlari o’rganilgan.
Sharq musiqasi haqida ilk ilmiy tadqiqot mashhur olim Forobiy tomonidan
bitilgan. Faqat u ham qadimgi yunon musiqa nazariyasini Sharqqa tadbiq etgan.
26

Turkiy musiqa nazariyasiga oid ilk asar Jaloliddin Xorazmshoh davlati barpo
etilgan, Ozarbayjonda yaratildi. 1224 yilda u Tabrizni poytaxt qilib, o’z davlatini
barpo etgan vaqtlarda Urmiyada tug’ilgan Safiuddin (1293 yilda vafot etgan).
“Sharafiya” nomli bir kitob yozgan. 1247 yilda yozilgan bu asar turkiy musiqa
haqida bugungacha yozilgan asarlar orasida eng mukammalidir. U baron D’
Erlanger tomonidan frantsuzchaga tarjima qilingan. 1975 yilda doktor Ahmad
Bijan Erjilasin tomonidan Til va Tarix-geografiya fakultetining qo’lyozma kitoblar
bo’limida mazkur asarning yangi bir nusxasi topildi va Murod Bardaqchi
tomonidan taqdimoti o’tkazildi. “Sharafiya”da hatto bugun hal etilishi qiyin
bo’lgan masalalarning bundan 700 yil oldin echib berilgani diqqatni tortadi.
Shunga ko’ra, Safiuddinning asariga g’arb musiqashunoslari “Tushunishi ham
tushunilmaydigan muazzam bir asar”, deb ta’rif berganlar. Kitobning birinchi
sahifasidagi: “Bu erda yunon olimlari tilga olmagan ma’lumotlar haqida gap
boradi”, - degan jumla diqqatni jalb qiladi. Bundan ma’lum bo’ladiki, Safiuddin
Forobiyning asaridan bexabar bo’lgan. U turkiy musiqaning boshqacha bir
texnikasi bo’lganligini asarining boshida ta’kidlagan. Safiuddinning asari singari
nihoyatda qimmatli bir kitobning bitilgani bu sohada undan oldin ham musiqaga
oid kitoblar yozilgani va ulardan foydalanilganini ko’rsatadi. Afsuski, bu kitoblar
yo’qolib ketgan. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, Xorazmshohlar davrida,
hatto undan oldingi saljuqiylar imperiyasi vaqtlarida turkiy musiqa mukammal bir
darajaga ko’tarilgan deb aytish mumkin va bu hech kanday mubolag’ali emasdir.
27

2.2. Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy va iqtisodiy ahvoli:
Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy va iqtisodiy ahvoli Xorazm davlati
qadimdan sun‘iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik, chorvachilik,
xunarmandchilik rivojlangan xududlardan biri bo‘lgan. Qadimgi davrlarda bu
xududning rivojlanishining aosisy omillardan biri buyuk ipak yo‘lining bu
xududdan o‘tganligi edi. Xorazmshohlar davlati davrida –yirik siyosiy
birlashmaning vujudga kelishi bilan davlatning siyosiy mavqei oshdi. Bu esa o‘z
navbatida hunarmandchilikning, savdoning rivojlanishiga, shaharlarning
yuksalishiga zamin yaratdi. Ulkan mintaqada siyosiy yaxlitlik va barqarorlikka
erishilishi natijasid ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishida ham ijobiy
o‘zgarishlar yuz berdi. Arxeologik izlanishlar, yozma manbalar guvohligiga ko‘ra
sun‘iy sug‘orishga katta e‘tibor berilib, vohalar imkonidan iloji boricha keng
foydalanishga harakat qilingan. Natijada dehqonchilikniig rivojlanishida uzilish
bo‘lmagan. Turli hil qishloq ho‘jalik mahsulotlari yetishtirilgan. Ulardan yuqori
hosil olingan. Shaharlarda hayot qaynab, savdo-sotiq, hunarmandchilik
rivojlangan. Mamlakatda ishlab chiqarilgan turli xildagi gazlamalar, zargarlik
buyumlari, kiyimkechaklar, gilam, poyondoz, teri, jun, yog‘-moy, sovun, qurol-
aslaha, egar-jabdug‘lar, ho‘l meva, quruq meva, ipakliklar, javohirlar va boshqa
ko‘plab mahsulotlar ham ichki bozorda, ham tashqi bozorda xaridorgir edi.
Albatta, bunda tegishli davlat idoralarining hissasi ham katta bo‘lgan. CHunonchi,
doim bo‘lganidek muxtasiblar bozorlardagi narx-navo, mahsulotlarning sifati,
toshu tarozuning ahvolidan xabardor bo‘lishni to‘xtatmaganlar. Karvon yo‘llarida
to‘xtash joylari, suv omborlari, havzalari qurilgan yo borlari ta‘mirlangan, katta
karvonlarni qo‘riqlab borishga hatto sultonning shaxsiy pahlavonlari ham jalb
etilgan. Xorazmshoxlar davlati markazi –Gurganj yirik savdo va madaniy
markazga aylangan. Shuningdek, Xazarasp, Kat, Xushmusan, Darg‘on, Savag‘on,
Mang‘ishloq, Nuzkat kabi shaxarlari obod shaxarlar qatoriga kirgan.
Xorazmshohlar davlatida raiyat, ya‘ni oddiy aholining ijtimoiy turmush tarzi yashi
bo‘lishi uchun hukmdorlar alohida ahamiyat berganlar. Jumladan,
Xorazmshoh
28

Takash o‘z farmonlaridan birida raiyatga nisbatan adolatli bo‘lshga,
dehqonlarning manfaatini himoyaga qilishga, soliqlarni olish jarayonida
qonunlarga to‘liq rioya etishga amr qilgan. Jaloliddin Xorazmshoh ham urush
natijasida qiyin ahvolga tushib qolgan aholini soliqlardan ozod etgan1.
Xorazmshohlar davrida dehqonlarning turmush tarzi ancha yuqori bo‘lgan.
Xukmdorlar va iqto egalari ham dehqonchilikdan yuqori hosil olish uchun
dehqonchilikka ko‘p mablag‘ sarflab, qishloqning iqtisodiyotiin qo‘tarishga
harakat qilganlar. Takashning munshiysi –shaxsiy kotibi Muxammad Bag‘dodiy
At-tasviri ila-t-tarassul (Muxim nomalar bitish yo‘l-yo‘riqlari) asarida o‘sha
davrdagi axvolni yozib qoldirgan. Bu davrdagi voqea-hodisalarni o‘z ko‘zi bilan
ko‘rgan va to‘g‘ri xolis xulosalar chiqarishi mumkin bo‘lgan inson SHahobiddin
An-Nasaviy Sulton Muhammadning hukmronligini yuksak baholab shunday deydi:
«Uning amalga oshirgan ishlari nihoyatda ulug‘ edi, otasi unga Xuroson va
Xorazm hukmdorligini meros qoldirdi, u bunga Iroq va Mozandaronni ham
birlashtirdi. SHu bilan birga, qo‘l ostiga Kirmon, Kesh, Seyiston, G‘ur, O‘azni,
Bomiyon mamlakatlarini, Hindistonning vodiylariga qadar maskanlarni qo‘shib
oldi.
Anushteginlar davrida madrasalar barpo etish , kutubxonalar ochish , ularni
kitoblar bilan to ‘ ldirish , iste ‘ dod egalarining boshini silash , asrab - avaylash odati
saqlanibgina qolmay , yanada rivoj topdi . Ziyo maskani bo‘lmish kutubxonalar
faoliyatiga katta e‘tibor berilgan. Masalan, Buxoro viloyatidagi shaharlardan birida
fuqarolar, ya‘ni umumiy kutubxona mavjud bo‘lib, unda saqlanadigan qo‘lyozma
asarlar g‘oyatda noyob hisoblangan. Xuddi shunday kutubxonalar o ‘ lkaning
boshqa yerlarida ham , masalan , Xorazmda bo ‘ lgani ma ‘ lum . Madrasalarga kelsak ,
manbalarda yozilishicha , bunday bilim maskanlari saltanat markazi Xorazmdan
tashqari Nishopur , Isfahon va boshqa shaharlarda ham qad ko ‘ targan . Ularda
o ‘ qish jarayoniga juda katta mas ‘ uliyat bilan qaralganini shundan ham bilib olsa
bo ‘ ladiki , Madrasa rahbari va mudarrislar oliy hukmdor yo uning joylardagi
noibining maxsus buyrug ‘ i bilan tayinlanganlar . CHunki har qanday jamiyat , u
qanchalik turli imkoniyatlarga ega bo ‘ lmasin , agar shu imkoniyatlarni yuzaga
29

chiqarishga qodir mutaxassislar bo ‘ lmas ekan , ular og ‘ izda qolaveradi .
Mutaxassislar esa tarbiyalanadi , parvarish etiladi . Xorazmshohlardan Otsiz ,
Takashlarning shu ma ‘ nodagi buyruqlarini tahlil qilarkanmiz , ular mazkur
haqiqatni juda to ‘ g ‘ ri anglaganliklari namoyon bo ‘ ladi . SHuning uchun ham ular
ta ‘ lim va tarbiya , fan sohalariga mutasaddilarning ilmli , iymonli , hurmatli , halol
bo ‘ lishlariga katta e ‘ tibor bilan qaraganlar . Mazkur siyosat o ‘ z mevasini ham
bergan . Bahoviddin Marvaziy , Abu Ali Hasan Buxoriy , Zahiriddin G ‘ aznaviy ,
Ismoil Jurjoniy , Faxriddin Roziy , Maxmud Zamahshariy , Abulfath Xorazmiy ,
Abulqodir Jurjoniy , Sirojiddin Xorazmiy , Rashididdin Votvot , Sayfi Isfarangiy ,
Ziyo Xo ‘ jandiy , Najmiddin Kubro , Majididdin Xorazmiy kabi o ‘ nlab
matematiklar , yulduzshunoslar , tabiblar , tarixchilar , shoirlar , faylasuflar , adiblar ,
tilshunoslar , mutassavvuf olimlar shular jumlasidandir . Albatga , biz va
hamkasblarimiz mazkur ro ‘ yxatni yanada davom ettirib , ularning har biri haqida
ko ‘ plab qog ‘ oz qoralashimiz mumkin . Ammo bu alohida tadqiqot uchun mavzu
bo ‘ lgani sababli quyida ularning ba ‘ zi birlarining e ‘ tiborga molik jihatlariga
diqqatni jalb etmoqchimiz . Qutbiddin Muhammad va Otsiz zamonlarida mashhur
tibbiyot olimi Sayyid Ismoil Jurjoniy faoliyat ko ‘ rsatib , bir qator qimmatli asarlar
yaratgan . Ular orasida Qutbiddin Muhammadga bag ‘ ishlangan « Zahirayi
Xorazmshohiy » asari alohida o ‘ rin egallaydi . Bu asarning qimmati shu qadar
bo ‘ lganki , Jolinus ( Galen ), Muhammad Zakariyo , Ibn Sino , Abu Sahl Masihiy
asarlari bilan bir qatorda tibbiyot sohasidagi eng muhim asar va manbalardan biri
sifatida qabul qilingan . O ‘ n ikki jilddan iborat bu asar tibbiyotning barcha
yo ‘ nalishlari , tashrih , oddiy va murakkab dorilar haqidagi tadqiqotlarni o ‘ z ichiga
olgan . U arab va turk tillariga tarjima qilingan . Ismoil Jurjoniyning eng katta
xizmatlaridan biri shundaki , u Ibn Sinodan keyin tibbiyot sohasidagi barcha
yo ‘ nalishlarni yangi tadqiqotlar asosida qaytadan bayon qilib chiqqan . Olim
faoliyatining biz uchun qadrli tomonlaridan yana biri shundaki , Ibn Sino
yurtimizdan « bir chiqib » qolgan yagona buyuk tibbiyot olimi emas , balki bu soha
undan keyin ham bizda yuksak darajada taraqqiy qilib kelganligi ma ‘ lum bo ‘ ladi .
30

III . XULOSA
Xorazm yozma merosida o ’ zbek xalqining davlatchiligi tarixi masalalari
keng yoritilgani barcha mutaxassislarga ma ’ lum . Uch ming yillik davlatchilik
an ’ analariga ega bo ’ lgan xalqimiz o ’ tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma
manbalar orqali o ’ rganilishi manbashunos olimlar va tarixchilarning muhim ilmiy
yo ’ nalishlarini tashkil qiladi . Xorazmda bitilgan tarixiy yozma manbalar o ’ rta
asrlar , yangi davrda yaratilgan bo ’ lib , ular fors , arab va turkiy tillarda yetib kelgan .
Davr o ’ tishi bilan ko ’ pgina manbalar yo ’ qolib ketgani ham ma ’ lum . SHu davrlarda
yozilgan manbalar 1097 yildan , ya ’ ni Xorazmshoh - anushteginlar davlatining
tashkil topishidan to 1231 yilgacha bo ’ lgan davrni o ’ z ichiga oladi . Mazkur
tadqiqotda Xorazm vohasida yaratilgan shu yozma manbalardagi faqat
Xorazmshoh - anushteginlar davlati va ma ’ muriy boshqaruviga ahamiyat berildi .
Mavzuning tarixshunosligi va manbashunosligiga bag ’ ishlangan adabiyotlar va
tadqiqotlar mingdan ham qo ’ pdir .
Xorazmda turkiy (eski o’zbek) tildagi tarixnavislik maktabiga ilk tamaltoshi
qo’ygan tarixiy asarlardan «Tarixi O’tamish hoji ibn mavlono Muhammad Do’st
sulton» (CHingiznoma) ni hamda Abulg’oziy Bahodirxonning asarlarini tilga olish
mumkin. Mazkur mualliflar asarlarining o’rganilishi quyidagi xulosalarga olib
keldi: - “CHingiznoma” Xorazm vohasida, xorazmlik muallif tomonidan yaratilgan
va bizgacha qisman bo’lsa-da yetib kelgan ilk turkiy tarixiy asardir. -
“CHingiznoma” muallifi asarini yozishda asosan “Dasht og’zaki
istoriologiyasi”dan keng foydalangan. Xorazmda yaratilgan yozma manbalarda
o’zbek xalqining davlatchilik masalalarining yoritilishi mavzui bo’yicha quyidagi
taklif va tavsiyalarni berish mumkin.
1. Xorazmda yaratilgan yozma manbalar ma’lumotlari shu voha hamda
butun O’rta Osiyo xalqlarining tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va etnik
birligini ko’rsatadigan manba sifatida o’rganilmog’i va talqin etilmog’i kerak
2. Turli davr va zamonlarda, har xil tillarda bitilgan ushbu manbalarning
ma’lumotlarini o’zbek tiliga tarjima qilib alohida mavzular yoki davrlarga
ajratilgan holda xrestomatiya shaklida chop etilishi taklif qilinadi.
31

3. Arab va fors tillardagi yozma manbalarning aksariyati hali hamon to’liq
o’zbek tiliga o’girilmagan. Ulardagi Xorazm tarixiga oid ma’lumotlari esa
o’rganilmagan va tahlil etilmagan. Bu muammo VIII-XIII asrlar tarixida katta bir
jumboq.
32

IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . – Т ., 1998 .
2. Каримов И.А.Жалолиддин Мангуберди – халқимизнинг миллий
қаҳрамони (тўплам). Жалолиддин Мангуберди таваллудининг 800 йиллик
юбилейда сўзлаган нутқ. Асарлар – VIII жилд. –Т., 1999.
3. Каримов И.A. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т., 2008.
4.Бунеkдов З.Б.. Хоразмшоҳлар – Ануштакинлар давлати. –Т., 1998
5.Бўриев О.Б., Н.Т.Тошев. Жалолиддин Мангуберди. –Т. 1999.
8Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. –Т., 1994
7.Ан-Насави Султон Жалолиддин Мангуберди. –Т., 1999
8Жабборов И.М. Буюк Хоразмшоҳлар давлати. -Т., 1999.
9.Шамшиддинов Р. Каримов Ш. Ватан тарихию 3-китоб. –Т., 2010
10.Талстов С.П. По следам древние хорезмийской цивилизатсии –М.,
1948. -324 с
11. Абулғори Баҳодирхон. Шажара турк. – Т., 1992;
12. Херман Вамбери. Бухоро
еkҳуд Мовароуннахр тарихи. –Т., 1990.
13. Ойдин Тонарий. Жалолиддин Хоразмшоҳ ва унинг даври. Т. – 1999.
14. Бартольд В.В. Туркистон в эпохе нашествие монголов. Том I.-М.,
1963;
15. Талстов С.П. Хорезмская археолога-этнографическаяа експидится.
1955-1956 гг // СА, 1958, № 1, с. 106-133.
16 .www. Ziyonet. Uz .

33

Xorazmshohlar davlati

Sotib olish