Xotira va tajriba - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	97.7KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Xotira va tajriba

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
PSIXOLOGIYA KAFEDRASI
60310903-PSIXOLOGIYA: AMALIY PSIXOLOGIYA
YO’NALISHI 2-BOSQICH TALABASI
BOYNAZAROVA ZILOLANING
UMUMIY PSIXOLOGIYA FANIDAN BAJARGAN
Mavzu: Xotira va tajriba
Kurs ishi rahbari:

ToshkentKURS ISHI

Mundarija:
Kirish
I.BOB Xotira haqida tushuncha
1.1 Xotira haqida tushuncha va uning klassifikatsiyasi
1.2 Xotiraning xususiyatlari
II BOB.Xotiranin o’rganishning nazariy jihatlari
2.1 Xotira nazariyalari
2.2 Olimlarning xotira haqida olib borgan ishlari
2.3 Xotirani o’rganish va rivojlantirish orqali tajriba hosil qilish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mamalakatimizda ham ta’lim sohasida keng
ko’lamdagi islohotlar olib borilmoqda. Davlatimiz rahbarining farmoniga muvofiq
2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi belgilab olindi. Uning “Ijtimoiy sohani
rivojlantirish” deb nomlanuvchi to’rtinchi yo’nalishida ham umumiy o’rta ta’lim,
o’rta maxsus va oily ta’lim sifatini yaxshilash hamda ualrni rivojlantirish chora
tadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi. Davlatimiz tomonidan
ko’rsatilayotgan bu kabi e’tibor va islohotlar natijasi o’laroq bugungi kun
pedagoglarining zimmasiga yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek
mas’uliyatli vazifa yuklandi. Butun dunyoni qamrab olayotgan globalizatsiya
jaroyoni inson ongi va tafakkuriga bevosita o’z ta’sirini o’tkazib kelmoqda.
Kundalik moddiy hayotini yaxshilash va qulaylashtirish uchun yaratilgan barcha
texnologiyalar insonni ham aqlan, ham jismonan kam kuch sarflashga, buning
natijasida ayniqsa kichik yoshdagi bolalar , maktab o’quvchilarida xotira
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Ularning jismoniy va aqliy o’yinlardan
ko’ra virtual o’yinlarni afzal ko’rayotganlari bunga yaqqol misoldir.
O’quvchilarning ongini o’stiradigan, aqlini charxlaydigan,tafakkurini
yuksaltiradigan, ijodkorlik qobilyatini shakllantiradigan, mustaqil fikrlashga
o’rgatadigan, xotirani mustahkamlashga qaratilgan zamonaviy
metodlardan foydalanish lozimki , bu metodlar boshlang’ich sinf o’quvchilarda
ta’lim olishga nisbatan motiv hosil qilish bilan birga, ta’lim-tarbiya berishi,
ularning qobiliyatlarini nomoyon etishi lozim.
Yurtimiz kelajagi, xalqimiz, mamlakatimizning intellektual salohiyatiga ,
aql-zakovatiga, milliy ta’lim-tarbiya tizimini jahon andozalari asosida
takomillashtirish, ta’lim tizimini yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar
asosida tashkil qilishga, kadrlar tayyorlashga bevosita bog’liq. Yangicha
fikrlaydigan , zamonaviy bilimlarga ega bo’lgan barkamol tashkilotchi va zukko
kadrlarga ega bo’lishi uchun avvalo ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o’zgartirish, uni
hozirgi davr talabi darajasiga ko’tarish zarur va muhimligini hayot taqozo etyapti.
3

Bunda o’quvchilarning tasavvurini boyitadigan, dunyoqarashini kengaytiradigan,
o’zida ishonch o’yg’otadigan, mustaqil fiklashga, ijodkorlikka, qobilyatini
nomoyon etishga chorlaydigan usullardan , ya’ni kreativ metodlardan foydalangan
holda ularda obrazli tafakkurni va xotirani shakllantirish ahamiyatlidir. Obrazli
tafakkuri va xotirasi yaxshi shakllangan o’quvchining xayolot dunyosi keng,
fantaziyasi kuchli, ixtirochilik, ijodkorlik qobilyati yuqori bo’lib ulardan ixtirochi
olimlar , yaxshi rassom, adabiyotshunos, umuman olganda yaratuvchan ijodkorlar
tong ma’noda barkamol shaxslar yetishib chiqadi. Barkamol shaxs tushunchasi
tarixiy ahamiyatga ega bo’lib, o’z davrining komil insoni hisoblanadi. Barkamol
shaxs hamisha o’z Vatani kamolotini rivojlantiradi, uning ravnaqi yo’lida umrini
baxshida etishni o’z burchi deb biladi. Demak, sog’lom yoshlar har qachon , har
yerda o’z fikriga, sog’lom mulohazasiga ega bo’ladi, xalq va davlat manfaatini
himoya qiladi. Uning aql-zakovati, intellekti, teran dunyoqarashi orqali o’z
maqsadiga erishish yo’llarini qidirib topadi.
Kurs ishining maqsadi : Quyidagi kurs ishimizdan ko ’ zlangan asosiy
maqsad talabalarga xotira haqida ma ’ lumot berish , ularda xotira borasida bilim va
ko ’ nikmalarni shakllantirish , xotirani o ’ rganishga qaratilgan turli ilmiy
metodikalar to ’ g ’ risida ma ’ lumot berish va bilim malakalarni oshirish .
Kurs ish iob’yekti : xotira va tajriba;
Kurs ishi predmeti: xotira haqida umumiy tushuncha, xotira turlari,
xotirani eksperimentalo’rganishdagi tadqiqotlar va tajriba hosil qilish;
Kurs ishining vazifalari: xotira ni eksperimental tadqiq qilish, xotira
nazriyalarini o’rganish, xotira turlarini aniqlashga doir metodikalarni toppish va
qo’llash;
Kurs ishi tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 bob,5 ta paragrif, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
4

I.BOB Xotira haqida tushuncha
1.1 Xotira 1
– shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning
ahamiyati o’tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi
zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib
bo’lmaydi. Eng oddiy psixikaning sodir bo’lishida har bir elementni keyingisiga
bog’lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog’lanishga
layoqatsiz bo’lgan insonning rivojlanish imumkin emas. Faqat xotira insoniylik
madaniyatining yo’q olib ketmasligiga, tafakkurimizning tadbiq etilishiga va
tuyg’ularimizning kechishiga ko’mak beradi. Bosh miya po’stlog’ida yod
bo’ladigan tashqi olam obrazlarizsiz yo’qolib ketmaydi. Psixikamizdagi xotira
ularning zahirasi bo’lib xizmat qiladi.
Unda kechadigan barc ha jarayonlar mnemik jarayonlar deb ataladi.
Yunonchadan «mnema»xotira. SHunday qilib, xotira – bu inson tomonidan
o’tmish tajribasini esda olib qolish, saqlash vakeyinchalik eslashning psixik
jarayoni. Inson hayotida xotiraning o’rni beqiyosdir. Xotirasiz inson «abadiy
go’daklik holatida» qolgan bo’lar edi (I.M. Sechenov). S.L. Rubinshteyn
ta’kidlaganidek: «Xotirasiz daqiqa mavjudotlari bo’lar edik. O’tmishimiz kelajak
uchun o’lik bo’lard. Hozirgi zamon kechmishiga ko’ra o’tmishda qadar
yo’qolardi». Har bir xotira turning o’ziga xos faoliyati bor, garchi ularning
barchasi to’liq yodlash jarayonini amalga oshirish uchun hamkorlik qiladi.
Xotiraning maqsadi vaqt o’tishi bilan ma’lumotni saqlashdir. Xotiraning turlarini
o’rgangan mualliflar odatta ularni bir necha mezonlarga ko’ra ajratib turadilar.
Ular odatda, ularni jarayonlari ongli yoki ongsiz ravishda yoki eslab qolingan
ma’lumot turiga qarab tasniflashadi. Bundan tashqari, mualliflar ba’zan har bir
xotira turining aniq ma’nosi bo’yicha turlicha fikr yuritadilar. Biroq , eng keng
tarqalgan va qabul qilingan ta’riflarni kiritishga harakat qilinadi. Biz olgan
ma’lumotlar miyamizda bir necha ma’lumotlar bizning qo’limizda saqlanadigan
1
1.Xotira-idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o’tmish tajribalarini esda qoldirish va zarur bo’lganda tiklashdan
iborat bo’lgan psixik jarayon.
5

vaqtga va shuning uchun tiklanishi mumkinligiga qarab, xotirani quyidagicha
bo’lish mumkin:
- Sensorli xotira : Bu xotiraning eng qisqa turi. Bu rag’batlantiruvchi g’oyib
bo’lgandan keyin hissiy ma’lumot haqidagi tasavvurlarni saqlab qolish
qobiliyatidan iborat. Sensorli xotiradan ma’lumot uzoq muddatli xotiraga o’tishi
uchun diqqat jarayoni sodir bo’lishi kerak. Ya’ni, boshqalarni e’tiborsiz qoldirib,
ixtiyoriy ravishda bitta stimulga e’tiborni jamlash.
-Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira : Qisqa muddatli xotira ishlov berilayotgan
ma’lumotlarni vaqtincha tiklash orqali ishlaydi. Uning hajmi cheklangan va bir
necha soniyadan bir daqiqagacha. Ushbu turdagi xotira biz o’qiyotgan matn nima
ekanligini tushunishga yordam beradi, chunki gapni o’qiyotganda avvalgisini
eslaymiz. Qisqa muddatli xotiraga sig’gan elementlarning chegarasi taxminan 4
yoki 5 ga teng bo’lib tuyuladi. Ammo, bu imkoniyatni o’qitish texnikasi
yordamida oshirish mumkin. Ishlaydigan xotiraga kelsak, ushbu atama va qisqa
muddatli xotirani bir-birining o’rnida ishlatadigan mualliflar mavjud, boshqalari
esa yo’q. Ba’zilar, operativ xotira deb ham ataladigan ishchi xotira qisqa muddatli
xotirani o’z ichiga oladi, ammo boshqa qo’shimcha funktsiyalarga ega deb
ta’kidlaydilar.Masalan, ish xotirasi nafaqat mavjud bo’lgan ma’lumotlarni yodda
saqlashga imkon beradi, balki ushbu ma’lumotlarning manipulyatsiyasini yuqori
bilim jarayonlariga (til va fikrlash kabi) aralashishga imkon beradi.Ishchi xotira,
shuningdek, rejalashtirish, qaror qabul qilish, aks ettirish, taqiqlash va h.k.larga
imkon beradigan ijro funktsiyalari bilan bog’liq.
-Uzoq muddatli xotira: Uzoq muddatli xotirada bo’lgan xotiralar umrimizning
oxirigacha u yerda qolishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan u juda oz darajada
yomonlashadi va cheksiz ko’p ma’lumotni saqlashi mumkin. Biroq, ushbu
ombordagi barcha xotiralar bir xil kuchga ega emas va hammasi harakatsiz bo’lib
qolmaydi. Vaqti-vaqti bilan bizning xotiralarimiz ko’rib chiqiladi va kerak bo’lsa
"yangilanadi". Shuning uchun biz yodlagan ma’lumotlar qat’iy doimiy yoki
ishonchli emas. Xotiralar uzoq muddatli xotiraga o’tishi uchun konsolidatsiya
jarayoni zarur bo’lib, unda miyamizdagi ma’lumotlar murakkab asab mexanizmlari
6

orqali o’rnatiladi. Ko’rinib turibdiki, xotiralarni mustahkamlashning ko’p qismi
uxlash vaqtida sodir bo’ladi, shuning uchun va boshqa ko’plab sabablarga ko’ra
to’g’ri dam olish juda muhimdir. Uzoq muddatli xotirada, odatda, yashirin, aniq,
epizodik, semantik xotira kabi farqlar mavjud.
Aniq xotira : Deklarativ xotira ongli fikrlashni talab qiladi. Masalan, kecha kechki
ovqatda nima bo’lganingizni eslashga yoki ish yuritish do’konida topishingiz
mumkin bo’lgan narsalarni nomlashga harakat qiling. Odatda bu assotsiativdir,
ya’ni bizning ongimiz boshqalarga allaqachon mavjud bo’lgan va ma’lum umumiy
jihatlarga ega bo’lgan yangi xotiralarni bog’laydi.
-Ma’lum bo’lgan xotira - siz bilmagan xotiralar haqida. Ya’ni, bizning
tajribamizga bog’liq bo’lgan sezgi va harakatlanish odatlari.
-Avtobiyografik yoki epizodik xotira – bu aniq xotira turi, ko’pchilik bu "xotira"
haqida o’ylashda birinchi navbatda yodga keladi. Bu bizning hayotimizdagi muhim
xotiralar to’plamidan iborat, masalan, shaxsiy tajribalarimiz, muhim voqealar,
katta hissiy yuk voqealari va boshqalar. Shubhasiz, biz o’zimizga tegishli bo’lgan
voqealarni va, avvalambor, kuchli tuyg’ular bilan birgabo’lgan
voqealarniyaxshiroq eslaymiz. Dastlabki bir necha marta boshdan kechirgan
narsalarni batafsilroq yodlaymiz. Masalan, maktabdagi birinchi kuningiz, yolg’iz
sayohat qilgan sayohatingiz, qarindoshingizning to’yi va boshqalar. Ushbu turdagi
xotira ichida "flesh-xotira" ni tuzadigan mualliflar mavjud. Ular g’oyat
hayratlanarli yoki hayajonli yangiliklar eshitilgan paytdan boshlab juda batafsil va
juda jonli tarzda tiklangan avtobiografik xotiralar. Ular unutishga juda chidamli
bo’lishlari bilan ajralib turadi. Bunga 11 sentyabrdagi teraktni misol qilib keltirish
mumkin. Epizodik xotira kodlanganida, hipokampus deb nomlangan miya tuzilishi
faollashadi. Keyinchalik, xotiralar neokorteksning turli qismlarida
mustahkamlanadi. Har bir element mos keladigan joyda, miyaning hidlash, eshitish
va ko’rishga bag’ishlangan joylarida saqlanadi.
-Semantik xotira : Semantik xotira - bu bizning maktabda yoki universitetda
o’rgatgan narsalar kabi umumiy va ongli bilimlarni saqlaydigan narsa. Unda biz
olayotgan tashqi dunyo haqidagi tushunchalar, faktlar, ma’nolar va boshqa bilimlar
7

mavjud. U boshqalar bilan bo’lishiladi va shaxsiy tajriba, atrof-muhit va qachon
sotib olingan bo’lishidan qat’iy nazar.
-Topografik xotira : Biz fazoviy yo’nalish bilan bog’liq bo’lgan ushbu xotiralar
haqida alohida gapirishni istasak, biz topografik xotirani nazarda tutamiz. Bu
o’zimizni yo’naltirish, yo’lni tanib olish va uni kesib o’tish, oilaviy muhit
kalitlarini eslab qolish va boshqalar. Mekansal xotira hipokampus bilan
chambarchas bog’liq, ayniqsa o’ng tomonda, bu erda "joy hujayralari" deb
nomlangan, ular bo’shliqning aqliy xaritasini yaratish uchun javobgardir.
1.2 Xotiraning a sosiy xususiyatlar i
Xotiraning asosiy xususiyatlar i haqida gapirganda, biz quyidagi komponentlarni
nazarda tutamiz: Xotiralash tezligi, agar u yuqori bo’lsa, demak, bunday odam
"hamma narsani tezda tushunadi". Ma’lumotni saqlash davomiyligi, odam
o’rganilgan materialni qancha vaqt eslab qoladi. Xotiraning samaradorligi uning
hajmi, axborot uzatish aniqligi va saqlash muddati bilan belgilanadi, ya’ni xotirani
yaxshilash uning alohida komponentlarini yaxshilash demakdir. Odam xotirasining
individual xususiyatlari nafaqat signalizatsiya tizimlarining o’zaro ta’siri bilan,
balki analizatorlardan qaysi biri faolroq va samaraliroq foydalanishi bilan ham
belgilanadi. Shu munosabat bilan xotira turlari eshitish, vizual va motorga
bo’linadi. Shaxs xotirasining individual xususiyati - operativ yodlash birligining
o’lchami. O’qishni o’rganayotgan bola uchun bunday birlik bo’g’indi. Axborot
tuzilishida ajralib turadigan birliklarni kattalashtirish qobiliyati xotirani o’rgatish
ko’rsatkichlaridan biri bo’lib, erkin uyushmalar tuzish, asosiy narsani ajratib
ko’rsatish va yodlash vositalaridan foydalanish qobiliyatidir.
Shaxsiy moyillik va qiziqishlar doirasi . Xotiraning individual xususiyatlarini shu
asosda psixologiyada bo’linishi idrokning selektivligi va natijada xotira faktlariga
asoslanadi. Agar ma’lumot odam uchun qiziqarli va zarur bo’lsa, unda u
allaqachon olingan bilimlar tizimiga mos keladigan tarzda esda qoladi. Shaxsning
qiziqish doirasiga kirmaydigan ma’lumotlar ba’zida umuman e’tiborga olinmaydi.
inson xotirasi uning individual jarayonlarining rivojlanish darajasiga, yuqori asabiy
faoliyat xususiyatlariga, tarbiyaga, atrof -muhitga va mashg’ulotlarga, odatlarga,
8

kasbiy talablarning xarakteriga, yodlash mavzusi va uslubiga bog’liq. Maxsus
mashqlar yordamida xotira turini ishlab chiqish va takomillashtirish mumkin. Biz
idrokning qancha qirralarini ishlatsak, biz qanchalik to’liq idrok qilsak, yodlash
natijalari shunchalik yaxshi bo’ladi. Xotiraning individual xususiyatlari har xil
ko’rinishda namoyon bo’lishi mumkin. Ba’zida ular umuman xotiraning
g’ayrioddiy rivojlanishida, ba’zida uning individual turlariningajoyib
mahsuldorligida namoyon bo’ladi. Tarixda ajoyib xotiraning ko’plab misollari bor,
ular orasida: Taniqli fizik, ixtirochi, muhandis Nikola Teslaning noyob foto
xotirasi bor edi. U kamdan -kam hollarda hamma narsani boshida ushlab,
rekordlarga kirardi. Aytishlaricha, 19 -asrning oxirida uning laboratoriyasi
yong’inda vayron bo’lganida, u ko’plab ixtirolarini yoddan tiklagan.
Xotira - axborotni saqlash, to’plash va ko’paytirish uchun mo’ljallangan aqliy
funktsiyalar va aqliy faoliyat turlaridan biri, voqealar haqidagi ma’lumotlarni uzoq
vaqt saqlash qobiliyati tashqi dunyo va organizmning reaktsiyalari va keyingi
faoliyatni tashkil qilish uchun uni ong sohasida qayta ishlatishdir.
Shaxsiy xotira xususiyatlari: hayot va faoliyat jarayonida odam asab tizimining
xususiyatlariga qarab, xotiraning individual va tipologik xususiyatlarini
rivojlantiradi. Birinchidan, xotiraning individual xususiyatlari shaxsiy xususiyatlar
bilan bog’liq. Hatto xotirasi yaxshi bo’lganlar ham og’irlikni eslamaydilar, xotirasi
yomon bo’lganlar hammasini unutmaydi. Ikkinchidan, individual farqlar xotira
fazilatlarida uchraydi. Xotirani uning individual xotira jarayonlari qanchalik
rivojlanganligiga qarab tavsiflash mumkin.
Xotiraning tipologik xususiyatlari. Xotira turlaridan birining ustun shakllanishi
shaxsning o’ziga xos xususiyatlari, inson faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari
bilan bog’liq. Shunday qilib, rassomlarda emotsional xotira yaxshi rivojlangan,
bastakorlarda eshitish, rassomlarda vizual , faylasuflarda esa og’zaki va mantiqiy
xotira bor. Tasviriy yoki og’zaki xotiraning ustun rivojlanishi birinchi va ikkinchi
signal tizimlarining nisbati, yuqori asabiy faoliyatning tipologik xususiyatlari bilan
bog’liq. Badiiy tip majoziy xotiraning ustun rivojlanishi, fikrlash turi - og’zaki
xotiraning ustunligi bilan ajralib turadi. Xotiraning rivojlanishi insonning kasbiy
9

faoliyatiga ham bog’liq, chunki psixika faoliyatida nafaqat o’zini namoyon qiladi,
balki shakllantiradi: bastakor yoki pianinochi musiqani eng yaxshi eslaydi, rassom
- narsalarning rangi, matematik - turlarini muammolar, sportchi - harakatlar. Xotira
turi odamning materialni qanday eslashini aniqlaydi - vizual, quloq yoki harakat
yordamida. Ba’zi odamlar eslab qolish uchun eslayotgan narsalarini vizual idrok
etishga muhtoj. Bular shunday deb atalgan odamlardir vizual turi xotira
Boshqalarga eshitish uchun tasvirlar kerak bo’ladi. Bu toifadagi odamlar bor
eshitish xotirasi. Bundan tashqari, eslash uchun harakatlarga va ayniqsa nutq
harakatlariga muhtoj odamlar bor. Xotiraning rivojlanishi o’z -o’zidan sodir
bo’lmaydi. Bu xotira ta’limining butun tizimini talab qiladi. Ijobiy xotira
xususiyatlarini tarbiyalashga asosan odamning aqliy va amaliy ishini
ratsionalizatsiya qilish yordam beradi: ish joyidagi tartib, rejalashtirish, o’zini tuta
bilish, yodlashning oqilona usullaridan foydalanish , aqliy ishni amaliy ish bilan
birlashtirish, tanqidiy o’z faoliyatiga munosabat, samarasiz ish usullaridan voz
kechish va boshqa odamlardan samarali texnikani olish qobiliyati. Xotiradagi
ayrim individual farqlar miyani keraksiz ma’lumotlardan himoya qiluvchi maxsus
mexanizmlar bilan chambarchas bog’liq. Turli odamlarda bu mexanizmlarning
faollik darajasi har xil. Miyaning keraksiz ma’lumotlardan himoyalanishi, xususan,
gipnoz hodisasini, ya’ni uyquda o’rganishni tushuntiradi. Uyqu paytida miyani
ortiqcha ma’lumotdan himoya qiladigan ba’zi mexanizmlar o’chiriladi, shuning
uchun yodlash tezroq bo’ladi.
Inson xotirasining turlari va jarayonlarining xilma -xilligi shundaki, bir xil
xotiraga ega bo’lgan ikki kishini ham topish deyarli mumkin emas. Hamma yoki
ko’pchilik odamlar uchun bir xil bo’lgan umumiy qonunlar, xotira turlari va
jarayonlari mavjud bo’lishiga qaramay, har bir odamning xotirasi o’ziga xos tarzda
o’ziga xosdir. Odamlarning xotirasi ko’plab sifat va miqdoriy xususiyatlar bilan
farq qilishi mumkin. Birinchi asosda, odamlar bir -biridan qaysi turdagi xotira
unumdorligi, tezligi va aniqligi bilan farq qiladi. Bu xususiyatlarning
ikkinchisidagi individual farqlar xotira jarayonlarining mahsuldorligi, tezligi yoki
aniqligida namoyon bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, har bir kishining o’ziga xos
10

mnemonik vositalar to’plami bor, u o’z xotirasini saqlash va yaxshilash uchun
foydalanishni afzal ko’radi. Beshinchi, oxirgi, asosan sifat xususiyatiga kelsak ,
unga ko’ra, xotiraning individual xususiyatlari har xil odamlarda ularning xotirasi
boshqa ruhiy jarayonlar va shaxsiyat xususiyatlari bilan turlicha bog’liq bo’lishi
mumkinligida namoyon bo’lishi mumkin. Shunday qilib, ba’zi odamlarda -
umuman psixikasi past darajada rivojlanganlarda, xotira boshqa bilim
jarayonlaridan mustaqil ravishda ishlashi mumkin. Aqliy rivojlanishining umumiy
darajasi etarlicha yuqori bo’lgan boshqa odamlarda xotira boshqa ruhiy jarayonlar,
masalan, fikrlash va gapirish bilan chambarchas bog’liq bo’lishi mumkin. Ba’zi
odamlarda ularning hissiy holatlari xotiraga unchalik ta’sir qilmasligi mumkin,
boshqalarda esa bunday ta’sir sezilarli darajada sezilishi mumkin. Har xil
odamlarning irodasi, fe’l -atvori, fe’l -atvori, qobiliyatining xususiyatlari ularning
xotirasining individual o’ziga xosligida ham har xil ko’rinishda namoyon bo’lishi
mumkin. Xotiradagi odamlarning individual farqlarini tavsiflovchi miqdoriy
xususiyatlarga mnemonik jarayonlarning tezligi, eslab qolishning mustahkamligi
yoki yodlangan materialning saqlanish davomiyligi, shuningdek uni eslab
olishning aniqligi va xotira miqdori kiradi. Ba’zi odamlar materialni boshqalarga
qaraganda tezroq eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun materialning
ahamiyatiga, shuningdek, temperament yoki xarakteriga bog’liq bo’lishi mumkin.
Yodlash tezligiga odamlarning qobiliyati ta’sir qilishi mumkin: qobiliyatli
kishilarga qaraganda, qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni eslab
qolishning samarali usullarini tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning
saqlanish davomiyligi va davomiyligiga ko’ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan
narsalarni uzoq vaqt saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga
bo’linadi. Unutish, o’z navbatida, turli sabablarga ko’ra sodir bo’lishi mumkin va
bu sabablar ham odamdan odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson
tomonidan yodlangan materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta
individual farqlar mavjud. Ba’zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida
uni so’zma -so’z takrorlashni afzal ko’rishadi; boshqalar xayol surishga moyil
bo’lib, o’zlarini eslab qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo’lmagan. Xotira
11

imkoniyatlarining individual farqlariga kelsak, ular o’zlarini quyidagicha namoyon
qilishlari mumkin. Birinchidan, qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq
qilishi mumkin, bu ma’lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida
individual farqlar bo’lishi mumkin, ya’ni. har qanday aniq muammoni hal qilib,
odamlar xotirasida saqlay oladigan ma’lumot miqdori bo’yicha. Uchinchidan, agar
biz turli xil ma’lumotlarning umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli
xotira hajmidagi individual farqlar haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin.
turli odamlar uzoq muddatli xotirasida saqlanadi. Masalan, televizion shoularda
yoki tanlovlarda ishtirok etayotgan polimatlar "Nima? Qayerda? Qachon? Qanday
qilib millioner bo’lish mumkin? " yoki bilim musobaqalari bilan bog’liq
bo’lgan boshqalarda , albatta, ular o’z xotiralarida boshqa odamlarga qaraganda
ancha xilma -xil ma’lumotlarni saqlaydilar. Shu nuqtai nazardan, ular saqlanadigan
ma’lumotlarning haqiqiy mazmuniga ko’ra, ularning uzoq muddatli xotirasining
hajmi boshqa odamlarning o’xshash xotira hajmidan ko’ra muhimroq ekanligi
haqida bahslashish mumkin. Xotira turi odamning materialni qanday eslashini
aniqlaydi - vizual, quloq yoki harakat yordamida. Ba’zi odamlar eslab qolish
uchun eslayotgan narsalarini vizual idrok etishga muhtoj. Bular shunday deb
atalgan odamlardir vizual turi xotira. Boshqalarga eshitishi uchun tasvirlar kerak
bo’ladi. Bu toifadagi odamlar bor eshitish xotirasi. Bundan tashqari, eslash uchun
harakatlarga va ayniqsa nutq harakatlariga muhtoj odamlar bor. Bular bor odamlar
motorli xotira turi (xususan, nutq-motor).
Xotiradagi odamlarning individual farqlarini tavsiflovchi miqdoriy xususiyatlarga
mnemonik jarayonlarning tezligi, eslab qolishning mustahkamligi yoki yodlangan
materialning saqlanish davomiyligi, shuningdek uni eslab olishning aniqligi va
xotira miqdori kiradi. Ba’zi odamlar materialni boshqalarga qaraganda tezroq
eslaydilar yoki eslaydilar. Bu ular uchun materialning ahamiyatiga, shuningdek,
temperament yoki xarakteriga bog’liq bo’lishi mumkin. Yodlash tezligiga
odamlarning qobiliyati ta’sir qilishi mumkin: qobiliyatli kishilarga qaraganda,
qobiliyatliroq shaxslar murakkab materiallarni eslab qolishning samarali usullarini
tezroq topa oladilar. Yodlangan materialning saqlanish davomiyligi va
12

davomiyligiga ko’ra, odamlar bir vaqtlar yodlangan narsalarni uzoq vaqt
saqlaydiganlarga va uni nisbatan tez unutadiganlarga bo’linadi. Unutish, o’z
navbatida, turli sabablarga ko’ra sodir bo’lishi mumkin va bu sabablar ham
odamdan odamga sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Inson tomonidan
yodlangan materialni eslab qolish yoki takrorlash aniqligida katta individual
farqlar mavjud. Ba’zi odamlar asl nusxaga maksimal yaqinlik darajasida uni
so’zma - so’z takrorlashni afzal ko’rishadi; boshqalar xayol surishga moyil bo’lib,
o’zlarini eslab qolgan materialga kiritadilar - bu dastlab bo’lmagan. Xotira
imkoniyatlarining individual farqlariga kelsak, ular o’zlarini quyidagicha namoyon
qilishlari mumkin. Birinchidan, qisqa muddatli xotira hajmi har bir kishiga farq
qilishi mumkin, bu ma’lumki, 5 dan 9 birlikgacha. Ikkinchidan, RAM hajmida
individual farqlar bo’lishi mumkin, ya’ni. har qanday aniq muammoni hal qilib,
odamlar xotirasida saqlay oladigan ma’lumot miqdori bo’yicha. Uchinchidan, agar
biz turli xil ma’lumotlarning umumiy miqdorini hisobga olsak, uzoq muddatli
xotira hajmidagi individual farqlar haqida shartli ravishda gapirishimiz mumkin.
turli odamlar uzoq muddatli xotirasida saqlanadi. Fanda xotira bilan bog’liq
ravishda unutish masalasini o’rganishga hamiyat berilmoqda. “ Normal “ unutishni
psixik kasalliklardagi xotira buzilishlaridan 2
farq qilmoq kerak.
2
Xotira susayishi-gipomneziya.
Xotira yo’qolishi-amneziya.
Xotiraning bir tomonlama kuchayishi-gipermneziya.
13

2 bob Xotira nazariyalari
2.1Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy
masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, insonning har qanday kechinma,
xatti-harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma’lum bir sharoitda qayta namoyon
bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun, xotira deganda , inson tabiat, jamiyat,
koinot to’g’risida ma’lumot, xabar va taassurot to’plash imkoniyatini beradigan
hamda ilgarigi tajriba izlarini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish ,
unutishni tushuniladi.Hozirgi zamon xotirani tadqiq qilish bilan bog’liq
tadqiqotlarda markaziy o’rin xotira jarayonining asoslariga ajratilgan. Xotira
jarayonining asoslari 3 yo’nalishda o’rganilgan: psixologik, neyro-fiziologik ,
bioximik.Xotiraning psixologik nazariyalari inson faolligi bilan bog’liq bo’lgan
xotirajarayonlarini shakllantirishni tadqiq etadi. Ulardan birinchisi assosiativ
nazariyadir. Ma’lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o’rin olishi tufayli ularda
assosiativ bog’liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog’liqlikda biror bir narsa esga
tushiriladi. Ushbu assosiasiyalarni 3 turga bo’lish mumkin, ya’ni ob’ektlarning
fazoviy bog’liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta
assosiasiya kelib chiqadi: bir-biriga bog’liqlik, o’xshashlik va qarama-qarshilik.
Assotsiasiya nazariyasi bo’yicha xotira assosiativ bog’lanishlar asosida mavjud
ma’lumotni saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega. Assotsiativ nazariya javob
bera olmaydigan muammoga duch kelganidan so’ng (biz xotiraning selektivligini
tushuntirish haqida gapirayapmiz), uning o’rnini boshqa nazariya - Gestalt
egalladi. Bu ta’limotdagi dastlabki tushuncha boshlang’ich, asosiy elementlarning
yaxlitligi - gestalt edi. Bu nazariya tarafdorlari, inson xotirasini aniqlaydigan
geshtalt shakllanish tamoyillari ekanligiga ishonishadi.
14

Ikkinchi psixologik nazariya xotiraning geshtalt nazariyasidir. Ushbu nazariyaning
asosiy ta’limoti narsaning negizi, yaxlitligi, yig’indisidir. Ushbu nazariyaga asosan
xotira yaxlit hodisa sifatida tahlil etiladi.
Bixeviorizm - inson xotirasida , esda olib qolishda takrorlashning ahamiyatiga
diqqatni qaratadi. Bioximik o’zgarishlarni qayd qilish va
xotira jarayonida DNK va RNK ahamiyatini aniqlashga qaratilgandir. DNK
xotirani genetik tug’ma tashuvchi sifatida, RNK esa individual xotiraning
ontogenetik asosi sifatida qabul qilinadi. Kibernetik nazariya bo’yicha xotira
ma’lumotni qabul qilib olish, qayta esga tushirish va unutishdir.
Adabiyotlarda keltirilishicha, navbatdagi nazariya xotira
jarayonlari asoslari haqidagi fiziologik nazariyadir. Vaqt oraliqida esda olib qolish ,
saqlash va esga tushirish xotiraning asoslari fiziologik nazariyasini tashkil qiladi.
Har qanday tashqi ta’sir nerv tizimida izsiz o’tmaydi va qandaydir "iz" qoldiradi.
"Iz"ning fizik ta’siri qayta impuls harakatini engillashtiradi. Vaqtinchalik nerv
munosabatlarining yuzaga kelishi, ularning izini va keyi nchalik faollashtirilishini
xotira jarayonlari asoslari nazariyasi sifatida ko’rib chiqiladi.
80-yillarda nemis psixologi German Ebbingauz o’z "sof" xotira qonunlarini
o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga bog’liq
bo’lmagan holda izlarning esda qolish jarayoni tadqiq etishning yangi uslubini
15

taklif qilgan , ya’ni ma’nosiz bo’g’inlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub
Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf
qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni
xotirada saqlanish muddatini hamda asta-sekin so’nish holatini tekshirishga
imkoniyat yaratgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Amerikalik psixolog Eduard
Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ldi. U birinchi bo’lib tekshirish predmeti
sifatida hayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi.
XX asrning birinchi 10 yilida xotirani tekshirish yangi ilmiy talqinga ega bo’ldi,
uning moddiy asosi to’g’risidagi muammolarga mohiyati jihatidan mutlaqo
boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.Eng qadimiylari - psixologik ta’limotlar,
chunki tibbiy, genetik va biokimyoviy nazariyalar va xotira qonunlari ancha keyin
paydo bo’lgan. Birinchilardan biri, bugungi kunda ham dolzarb bo’lib, assotsiativ
tushunchadir. Bu xotira nazariyasi 17 -asrda paydo bo’lgan va uning eng faol
rivojlanishi 18-19 -asrlarga to’g’ri keladi.
Xotiraning assotsiativ nazariyasi assotsiatsiya tushunchasiga, boshqacha aytganda,
psixikaning turli hodisalari o’rtasidagi bog’liqlikka asoslangan. Bu ta’limotning
asoschilari G.Ebbingxauz, A.Pilzeker va boshqalar bo’lib, ular xotirani murakkab
tizim qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo’lishidan qat’i nazar, ko’p yoki kamroq
barqaror uyushmalar. Bu xotira nazariyasi vakillari assotsiatsiyalarni tutashlik,
qarama -qarshilik, o’xshashlik, fazoviy va vaqt yaqinligiga ko’ra ajratdilar.
Xotiraning assotsiativ nazariyasi uning ba’zi qonuniyatlarini o’rganishga imkon
berdi. Bu yo’nalishda ishlaydigan psixologlar vaqt oralig’iga qarab, taqdim etilgan
qatorning takrorlanishi bilan eslanadigan elementlar sonini o’zgartirishning o’ziga
xos xususiyatlarini, shuningdek, yodlangan satr elementlarini xotirada saqlashning
o’ziga xos xususiyatlarini aniqladilar. yodlash va ko’paytirish o’rtasida. Aynan shu
ta’limot tufayli xotiraning boshqa ko’plab asosiy nazariyalariga asos solindi.
Psixoanalitik nazariya
Xotiraning psixoanalitik nazariyasi vakillari, uning asoschisi Z. Freyd, maxsus
e’tibor axborotni saqlash va yodlashni ko’rib chiqishda, ular ruhiyatning ongsiz
darajasiga to’laydilar. Xotiraning psixoanalitik nazariyasi hayotning qolgan
16

qismiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan hissiy tajribalarning muhim rolini ko’rsatadi.
Bu nazariya vakillari ongdan salbiy ma’lumotlarning joy almashishiga va uning
hazil, orzular, tilning siljishi va hushidan ketishning boshqa ko’rinishlari orqali
namoyon bo’lishiga alohida e’tibor berishadi.
Sezgi nazariyasi
20 -asrning birinchi yarmida xotiraning semantik nazariyasi vujudga keldi. Uning
eng ko’zga ko’ringan vakillari A. Binet va K. Buxler, xotira ishi to’g’ridan -to’g’ri
semantik birikmalarga (ularning mavjudligi yoki yo’qligiga) bog’liqligini
ta’kidlaydilar, ular yodlanadigan materialni semantik tuzilmalarga birlashtiradi -
ko’p yoki kamroq. Psixologiyada bu xotira nazariyasi vakillari materialning
semantik mazmuniga alohida e’tibor berishadi. Ularning fikricha, semantik
yodlash mexanik yodlashdan farqli qonunlar asosida sodir bo’ladi. Ularning
ta’kidlashicha, yodlanadigan material ma’lum semantik aloqalar kontekstining bir
qismi.
Bu nazariya vakillari xotirani nutq shaklidan mutlaqo mustaqil bo’lgan sof fikrlarni
qayta ishlab chiqarish shaklida ifodalashga intilishadi. Axir, ular antagonistik
nazariya bilan birlashtirilgan xulosalarga kelib, so’zlar va fikrlarning yodlanishini
buzadi va farq qiladi.
Faoliyat nazariyasi
Fransuz olimlari, shu jumladan P. Janet, xotira haqidagi yangi nazariyani uni
faoliyat turi sifatida ko’rib chiqishga asoslangan. P. Janet - xotirani axborotni eslab
qolish, tizimlashtirish va saqlashga qaratilgan harakatlar tizimi sifatida birinchi
bo’lib tushuntirgan olimlardan biri. Frantsiya psixologiya maktabi barcha xotira
jarayonlarining ijtimoiy shartlanishini, uning inson faoliyatiga bevosita
bog’liqligini isbotladi.
P.I. Zinchenko, A.N. Leontyev, A.A. Smirnov va boshqalarni nomlash mumkin
bo’lgan mahalliy psixologlar faoliyatning umumiy psixologik nazariyasi bilan
bog’liq bo’lgan xotirani o’rganishda nazariya ustida ishlashni davom ettirdilar.
Ular xotirani mnemonik muammoning echimiga bo’ysunadigan harakatlar
tizimining bir qismi bo’lgan, ya’ni ma’lum ma’lumotlarni yodlash, saqlash va
17

takrorlash kabi faoliyatning alohida turi deb hisoblashgan. Psixologiyada xotira
faolligi nazariyasi tarafdorlari mnemonik harakatlar va operatsiyalar tarkibini
o’rganishga, xotira mahsuldorligining maqsad tuzilishi va yodlash vositalariga
bog’liqligiga, ularning solishtirma mahsuldorligiga o’rganishga alohida e’tibor
qaratdilar. yod - ixtiyoriy va ixtiyoriy.
Fiziologiya nazariyasi
Xotiraning fiziologik nazariyalari paydo bo’lishi yuqori asab faoliyati qonunlarini
chiqargan ta’limotiga bog’liq. Olim buni da’vo qildi moddiy asos xotira miya
yarim korteksining plastisiyasiga va uning shartli reflekslarni hosil qilish
qobiliyatiga bog’liq. Xotiraning fiziologik mexanizmi aynan vaqtinchalik va
asabiy aloqalarning shakllanishi, mustahkamlanishi va yo’q bo’lishidan iborat.
Oldindan aniqlangan ma’lumot va yangi ma’lumot o’rtasidagi bog’liqlik yodlash
fiziologiyasi asos bo’lgan shartli reflekslar tufayli hosil bo’ladi mumkin, ularni
o’rganish uchun semantik rejada yomon tashkil etilgan bema’nilik bo’g’inlari va
boshqa ma’lumotlar ishlatilgan.
A. A. Smirnov psixologiyaga qo’shgan xissasi ulkandir. A. A.
Smirno ta’kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga
yaqqol misoldir,
Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra o’zlashtirayotgan materiallami
esda olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna olmaslikdir.
Tushunib olishning esda olib qoJishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi. A.
A.
Smirnov ma’no anglatmaydigan bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuz
ilgan material asosida tekshirish o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va
ixtiyorsiz esda oJib qolishni alohida tekshirish har ikkaia yosh
davrida mazmunli va
mazmunsiz materiallami esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib
qo’yilgan.
Ma’no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalarda ust
unligi lekin, ma’nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi
18

bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma’nosiz bo’g ’inlar
nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o’zlashtiri
ladi. A. N. Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma’nosiz
bo’g ’inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta’kidlangan.
Katta yoshdagilar ma’nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’l
ay oladilar Shuninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb etadi.
Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’chadi,
mahsuldorroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuchi, irodaviy
sifatlar muhim ahamiyatga egadir. Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish
berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog’liq.
Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.
A. Smirnov ma’noli materialni esda olib qolislming bolalar uchun yengil ko’chishi
ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’kidlab o’tadi. Chunki
bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma’nosi yashirinib yotgandek
qabul qiladilar. Matn ma’nosining noma’lumligi unga nisbatan qiziqish,
bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi. Odatda ma’nosiz
so’zlami laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik
turmushda puxtaroq eslab qolinadi.Qator psixolog olimlaming mulohazalariga
binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas,
balki uning yakkahol shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir; 2) mexanik esda olib
qolishning odat tusiga kirib
qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so’zlami esda olib qolish,
mexanik esda olib qolishning bironbir xususiyatidir.Esga tushirish va uning
turiari.O’tmishda idrok qilingan narsalar, histuyg’u, fikr va ish-
harakatlaming ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga
tushirishning nervfiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv
bog’lanishlaming qo’zg’alishidir. Eslash narsa va hodisalami, uni ayni paytda
idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea va hodisalami, bilib
olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Eslash ham aniq va noaniq
bc’Iadi. Masalan, biz she’mi yoddan aytib bersak ham uni
19

qaerda va qachon e’qiganimizni eslay olmaymiz.
Esga tushirish avval tanishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni
ko’rib, uning savolini o’qib taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol
o’ynar ekan. Bevosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga
tushirishdan iborat. Masalan, she’mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kito
bga qaramasdan takrorlaymiz, ya’ni bevosita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan ke
chirilgan materialni bevosita esga tushirilgan miqdoriga qarab, xotiraning ko’lami
aniqlanadi. Materialning ko’p qismini bevosita esga tushira oladigan kishining
xotira ko’lami keng hisoblanadi. Masalan, artistlarda so’z va iboralami esda tutib
qolish xotirasining ko’lami keng bo’ladi. Hisobkitob ishlarini yuritadigan
xodimlarda sonlami esda tushirish xotirasining ko’lami keng bo’ladi.
Vaqt o ’tkazib esga tushirish esda olib
qolingan narsani oradan bir qancha vaqt o’tkazib esga tushirishdirki. bunda shu ora
da ongimizda boshqa jarayonlar o’tgandek bo’ladi. Masalan,
yoshligimizdagivoqea va hodisalarni shu tariqa eslaymiz. Idrok qilingan narsalar
miyamizda o’mashib qolishi. esimizda turishi
tufayli turli usulda esimizga tushishi mumkin. Esda saqlash deganda ilgari
tug’ilgan taassurot, fikr, histuyg’u va ish- harakatlaming takrorlanishiga moyiilik
paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tizimining
egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taassurotlarni
takrorlashga tayyor turadi. Faqat esgatushirish uchun qulay sharoit bo’Isagina esga
tushadi. Bunday sharoit bo’lmaganda zarur materialni
ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi. Shunday qilib, esga tushirishda ana shu
tariqa qiynalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz.
Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan tiklanishi
rerainissensiya hodisasi deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish
bilan mashg’ul bo’lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari
oshishi natijasida nerv xujayralarida tormozlanish yuz beradi.
Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning
ko’p qismi unutiladi.
20

Materialni o’qib o’rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo ora
dan bir necha vaqt o’tgandan keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni
o’qib. o’rganib olishda ro’y beradigan charchashdir. Materialni eslash uchun
bo’lgan kuchli xohish natijasida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni
qayta esga tushirishdagi qiyinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vaqt o’tishi
bilan ishga chalqib ketgan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga
tushirish lozim bo’lgan narsa xotiraga kiradi. Materialni mustahkamlashga bo’lgan
qiziqishning bo’iishi materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga
bog’liq bo’ladi. Bu G. Ebbingauz tomonidan aniqlangan bo’lib, unutish materialni
yod olingandan keyin
darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinlashadi.G.Ebbi
ngauz unutishning vaqtga bog’liqligini tajriba orqali
aniqlagan. To’plangan natijalaming ko’rsatishicha.
materialni yod olgandan so’ng unutish sur’ati tez keyinchalik esa u birmuncha
sekinlashadi. Bu qonuniyat ma’nosiz ayrim bo’g’inlami unutish ustida olib
borilgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalaming ko’rsatishiga qaraganda, o’rganilgan
narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Materialni o’zlashtirish jarayoni maboynida
xotirlash natijasida unutish sekinlashib boradi. Muvaqqat asab bog’lanishlari
susayishi natijasida qachonlardir sodir bo’lgan narsa va hodisalaming o’zaro
aloqalari xotiradasekin yo’qolib boradi. Vaqtning o’tishi bilan birmuncha unutilib
ketilayotgan vaqtli bog’lanishlami, ya’ni
assosiasiyalami qaytadan tiklash jarayoni kuch-quwat, xattiharakatlami talab qiladi
. G. Ebbingauzning izdoshlari va shogirdlari tomonidan o’tkazilgan juda
ko’p tadqiqotlaming ko’rsatishicha, unutish sur’ati materialning ma’noli yoki ma’n
osizligiga, uning qanchalik anglanilgan) igiga bog’liqdir. Material
qanchalik mazmundor anglanilgan tushunib olingan bo’lsa, u holda unutish ham
shunchalik sekin kechadi. Lekin ma’noli materialga nisbatan ham unutish avval tez
sur’atda bo’lib, keyinchalik esa u sekinlashadi. Biron-bir materialni o’zlashtirish
yoki esdaolib qolish insonning ehtiyojlari, qiziqishi, faoliyatning maqsadi bilan
bog’liq bo’lsa, bu material sekin unutiladi.
21

Unutishning teziigi esda olib qolingan materialning mustahkamligiga teskari propo
rsional xxususiyat kasb etadi. Demak, esda olib qolishning
mustahkamligiga o’zlashtirilayotgan materialning ma’noga ega yoki ega
emasligiga bog’liqlikdan tashqari yana bir nechta omillar o’z ta’sirini ko’rsatadi va
uning faoliyat mazmuniga aylanishiga ham bog’liq. Shuningdek, ular shaxsning
shaxsiy, individual xususiyatlariga ham bevosita bog’liqdir.
Xotiradagi individual farqlar Xotira jarayonlaridagi individual farqlar esda
qoldirishning tezligida,aniqligida, mustahkamligida va qayta esga tushirishga
tayyorligida ifodalanadi. Bu farqlar malum darajada nerv faoliyati tiplarining
xususiyatlari bilan, qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi va
harakatchanligi bilan bog’liqdir.
Individual farqlar yana shunday hollarda namoyon bo’ladiki, ba’zi odamlar obrazli
materiallami, rang, tasvir narsa, tovushlami samarali v?
mustahkam esda olib qoladilar. Boshqa bir odamlar so’ziami yaxshi eslab
qoladilar. Uchinchi bir toifa odamlarda esa malum bir materialni esda olib qolishda
yaqqol ustunlik sezilmaydi. Shunga muvofiq psixologiyada xotiraning quyidagi
tiplari farqlanadi: ko’rgazmali obrazli xotira so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi
xotira. Masalan, ko’rgazmali obrazli xotira tipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy
tipi nazariyotchi olimlarda uchraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish
jarayonlarida analizatorlaming qatnashishiga qarab, xotira
quyidagi tiplarga ajraladi:
a) ко ’risk; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira.
Bir xil kishilar ko’rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari
harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan
usulida yaxshi esda qoldiradilar.Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan.
Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir. Esda
olib qolish va unutish tezligiga ko’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud:
1) tez esda qoldiriby sekin unutish;
2) tez esda qoldirib tez unutish;
3) sekin esda qoldiribsekin unutish;
22

4) sekin esda qoldiriby tez unutish
Xotira tasavvurlari
Ilgari idrok qilingan nersa va hodisalar obrazlarining ongimizda qaytadan
gavdalanishiga xotira tasawurlari deyiladi.
Esda olib qolish va qayta esga tushirish tasavvur obrazlari orqali amalga
oshiriladi. Xotira va xayol tasavvurlari birbiridan farq qiladi. Xotira
tasavvurlari ilgari idrok qilingan, ammo hozir ko’z o’ngimizda bo’lmagan
narsalarning
obrazlarini ongimizda gavdalanishdan iborat. Masalan, yoshlik vaqtimizdagi
A. A. Smirnov ta’kidlaganidek, materialni o’zlashtirib olish xuddi shu jarayonga
yaqqol misoldir. Mualliflaming shaxsiy fikriga ko’ra
o’zlashtirayotgan materiallami esda olib qolish qiyinligi sababli ulami tushuna
olmaslikdir. Tushunib olishning esda olib hoJishdagi
ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi. A. A. Smirnov ma’no anglatmaydigan
bo’g’inlarda va ma’no kasb etuvchi so’zlardan tuzilgan material asosida tekshirish
o’tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishni
alohida tekshirish har ikkaia yosh davrida mazmunli va mazmunsiz materiallami
esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib qo’yilgan.
Ma’no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalarda ust
unligi lekin, ma’nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi
bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma’nosiz bo’g ’inlar
nafaqat
kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o’zlashtiriladi.A.
N. Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilaming ma’nosiz
bo’g ’inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta’kidlangan.
Katta yoshdagilar ma’nosiz bo’g’inlami qandaydir mazmun bilan tez va oson bog’l
ay oladilar. Shuninguchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma’no kasb etadi.
Shuningdek, mafno anglatmaydigan materialni o’zlashtirish jarayoni tez ko’chadi,
mahsuldorroq bo’ladi. Ma’nosiz materiallami egallash uchun iroda kuchi, irodaviy
sifatlar muhim ahamiyatga egadir. Esda olib qolishga hech qanday yo’nalish
23

berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog’liq.
Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.
A. Smirnov ma’noli materialni esda olib qolislming bolalar uchun yengil ko’chishi
ulaming yosh xususiyatlariga bog’liq narsa emasligini ta’kidlab o’tadi. Chunki
bolalar hali tushunib olmagan materialni go’yo ma’nosi yashirinib yotgandek
qabul qiladilar. Matn ma’nosining noma’lumligi unga nisbatan qiziqish,
bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg’otadi.
Odatda ma’nosiz so’zlami laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik
turmushda puxtaroq eslab qolinadi. Qator psixolog olimlaming mulohazalariga
binoan:
1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki
uning yaqqol shaxsiy xususiyatlariga bog’liqdir;
2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi ham yosh
davrlarining xususiyati emasdir;
3) so’zlami esda olib qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir.
Esga tushirish va uning turlari. O’tmishda idrok qilingan narsalar, his-tuyg’u, fikr
va ish-harakatlarning ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga
tushirishning nerv fiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv
bog’lanishlaming qo’zg’alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita
eslash, oradan ma’lum vaqt о ’tkazib eslash,
ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlari mavjud.
Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalami takror idrok qilish natijasida u
yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo’iishi mumkin.
Noaniq tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masalan, bir
odam ko’zimizga issiq kc’rinadi. lekin uni qaerda ko’rganimizni eslay olmaymiz.
To’liq, aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o’ynaydi.
Masalan, biz bir kishini ko’rib, uni taniy oimasak, uning familiyasini yoki
ismini eshitsak, darrov kim ekanligini bilamiz. Eslash narsa va hodisalami, uni
ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo’lib o ’tgan voqea va
hodisalami, bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Eslash
24

ham aniq va noaniq bc’Iadi. Masalan, biz she’mi yoddan aytib bersak ham uni
qaerda va qachon e’qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval tanishdan
boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko’rib, uning savolini o’qib
taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol o’ynar ekan. Bevosita esga
tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga
tushirishdan iborat. Masalan, she’mi yod olganimizda bir necha satrni o’qigan kito
bga qaramasdan takrorlaymiz, ya’ni bevosita esga tushirainiz. Bir karra ko’zdan ke
chirilgan materialni bevosita esga tushirilgan miqdoriga qarab, xotiraning ko’lami
aniqlanadi. Materialning ko’p qismini bevosita esga tushira oladigan kishining
xotira ko’lami keng hisoblanadi. Vaqt o ’tkazib esga tushirish esda olib
qolingan narsani oradan bir qancha vaqt o’tkazib
esga tushirishdirki. bunda shu orada ongimizda boshqa jarayonlar o’tgandek bo’lad
i. Masalan, yoshligimizdagi voqea va hodisalarni shu tariqa eslaymiz. Idrok
qilingan narsalar miyamizda o’mashib qolishi. esimizda turishi
tufayli turli usulda esimizga tushishi mumkin.
Esda saqlash deganda ilgari tug’ilgan taassurot, fikr, his-tuyg’u va ish-
harakatlaming takrorlanishiga moyiilik paydo qilishi va mustahkamlanishi
tushuniladi. Bunga sabab asab tizimining egiluvchanligidir. Shuning uchun
asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor turadi.
Faqat esga tushirish uchun qulay sharoit bo’Isagina esga tushadi. Bunday sharoit
bo’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi.
Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolib, zarur bo’lgan
narsani
shu onda esga tushira olmaymiz.Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan tiklan
ishi rerainissensiya hodisasi deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish
bilan mashg’ul bo’lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari
oshishi natijasida nerv xujayralarida tormozlanish yuz beradi.
Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning
ko’p qismi unutiladi.
Materialni o’qib o’rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo ora
25

dan bir necha vaqt o’tgandan keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni
o’qib. o’rganib olishda ro’y beradigan charchashdir.
Materialni eslash uchun bo’lgan kuchli xohish natijasida tormozlanish yuzaga
keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagi qiyinchilikni kuchaytirib
yuborishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib ketgan insonlarda tormozlanish
tarqab ketadi. Shunda esga tushirish lozim bo’lgan narsa xotiraga kiradi.
Materialni mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’iishi materialni uzoqroq esda
saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo’ladi. Bu G.Ebbingauz tomonidan
aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olingandan keyin
darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinlashadi.
G.Ebbingauz unutishning vaqtga bog’liqligini tajriba orqali aniqlagan.
To’plangan natijalaming ko’rsatishicha.
materialni yod olgandan so’ng unutish sur’ati tez keyinchalik esa u birmuncha
sekinlashadi. Bu qonuniyat ma’nosiz ayrim bo’g’inlami unutish ustida olib
borilgan ishlarida tasdiqlangan. Tajribalaming ko’rsatishiga qaraganda, o’rganilgan
narsalar bir soatdan keyin unutiladi. Materialni o’zlashtirish jarayoni maboynida
xotirlash natijasida unutish sekinlashib boradi. Muvaqqat asab bog’lanishlari
susayishi natijasida qachonlardir sodir bo’lgan narsa va hodisalaming o’zaro
aloqalari xotirada asta-sekin yo’qolib boradi. Vaqtning o’tishi bilan birmuncha
unutilib ketilayotgan vaqtli bog’lanishlami, ya’ni
assosiasiyalami qaytadan tiklash jarayoni
kuchquvat, xattiharakatlami talab qiladi.G.Ebbingauzning izdoshlari va shogirdlari
tomonidan o’tkazilgan juda
ko’p tadqiqotlaming ko’rsatishicha, unutish sur’ati materialning ma’noli yoki ma’n
osizligiga, uning qanchalik anglanilgan)igiga bog’liqdir. Material
qanchalik mazmundor anglanilgan tushunib olingan bo’lsa, u holda unutish ham
shunchalik sekin kechadi. Lekin ma’noli materialga nisbatan ham unutish avval tez
sur’atda bo’lib, keyinchalik esa u sekinlashadi. Bironbir materialni o’zlashtirish
yoki esdaolib qolish insonning ehtiyojlari, qiziqish faoliyatning maqsadi bilan
bog’liq
26

bo’lsa, bu material sekin unutiladi.Unutishning teziigi esda olib qolingan materialn
ing mustahkamligiga teskari
proporsional xususiyat kasb etadi. Demak, esda olib qolishning
mustahkamligiga o’zlashtirilayotgan materialning ma’noga ega yoki ega
emasligiga bog’liqlikdan tashqari yana bir nechta omillar o’z ta’sirini ko’rsatadi va
uning faoliyat mazmuniga aylanishiga ham bog’liq. Shuningdek, ular shaxsning
shaxsiy, individual xususiyatlariga ham bevosita bog’liqdir.
Xotiradagi individual farqlar esda qoldirishning tezligida, aniqligida,
mustahkamligida va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalanadi Bu farqlar
malum darajada nerv faoliyati tiplarining xusuiyatlari bilan, qo’zg’alish va
tormozlanish jarayonlarining kuchi va harakatchanligi bilan bog’liqdir.
Individual farqlar yana shunday hollarda namoyon bo’ladi ba’zi odamlar obrazli
materiallami, rang, tasvir, narsa, tovushlami samarali va
mustahkam esdaolib qoladilar. Boshqa bir odamlar so’ziami yaxshi eslab qoladilar.
Uchinchi bir toifa odamlarda esa malum bir materialni esda olib qolishda yaqqol
ustunlik sezilmaydi.
Shunga muvofiq psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi: ko’rgazmali
obrazli xotira, so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi xotira.
Masalan, ko’rgazmali obrazli xotiratipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy tipi
nazariyotchi olimlarda uchraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayo
nlarida analizatorlaming qatnashishiga qarab, xotira quyidagi tiplarga ajraladi:
a) ко ’risk; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira.
Bir xil kishilar ko’rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari
harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan
usulid yaxshi esda qoldiradilar.Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan.
Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir. Esda
olib qolish va unutish tezligigako’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud:
1) tez esda qoldiriby sekin unutish;
2) tez esda qoldirib tez unutish;
3) sekin esda qoldiribsekin unutish;
27

4) sekin esda qoldiriby tez unutish.
Xotiraning filogenetik rivojlanishini tushunishga katta hissa qo’shgan P.P.
Blonskiy . U bu fikrni ifodalagan va rivojlantirgan har xil turlari kattalarda taqdim
etilgan xotiralar ham uning tarixiy rivojlanishining turli bosqichlari va shunga
ko’ra, ularni ko’rib chiqish mumkin Xotirani yaxshilashning filogenetik
bosqichlari . Bu xotira turlarining quyidagi ketma-ketligini bildiradi: vosita,
ta’sirchan, obrazli va mantiqiy. P.P. Blonskiy insoniyat taraqqiyoti tarixida
xotiraning bu turlari izchil ravishda birin-ketin paydo bo’lganligi haqidagi fikrni
ifodalagan va asoslab bergan.
Ontogenezda xotiraning barcha turlari bolada ancha erta, shuningdek, ma’lum bir
ketma-ketlikda shakllanadi. Boshqalarga qaraganda kechroq rivojlanadi va ishlay
boshlaydi mantiqiy xotira , yoki uni ba’zan chaqirishgan P.P. Blonskiy , "xotira-
hikoya". U 3-4 yoshli bolada nisbatan elementar shakllarda allaqachon mavjud,
ammo u faqat o’smirlik va yoshlik davridagi rivojlanishning normal darajasiga
etadi. Uni takomillashtirish va yanada takomillashtirish insonga fan asoslarini
o’rgatish bilan bog’liq. Boshlash obrazli xotira hayotning ikkinchi yili bilan
bog’liq bo’lib, bu turdagi xotira faqat o’smirlik davrida eng yuqori darajaga etadi,
deb ishoniladi. Boshqalarga qaraganda ertaroq, taxminan 6 oylik, o’zini namoyon
qila boshlaydi affektiv xotira , va vaqt ichida birinchi motor , yoki motor , xotira.
Genetik nuqtai nazardan, u boshqalardan ustun turadi. P.P. shunday deb o’yladi.
Blonskiy.Biroq, ko’plab ma’lumotlar, xususan, chaqaloqning onaning murojaatiga
juda erta ontogenetik hissiy munosabati haqida guvohlik beruvchi faktlar shuni
ko’rsatadiki, aftidan, motor xotirasi emas, balki affektiv xotira boshqalarga
qaraganda ertaroq ishlay boshlaydi. Ehtimol, ular deyarli bir vaqtning o’zida paydo
bo’ladi va rivojlanadi. Har holda, bu savolga yakuniy javob hali olinmagan. U
inson xotirasining tarixiy rivojlanishini biroz boshqacha nuqtai nazardan ko’rib
chiqdi L.S. Vygotskiy . Uning fikricha, filogenezda inson xotirasining
takomillashuvi asosan yo’nalish bo’ylab davom etadi esda saqlash vositalarini
takomillashtirish va mnemonik funktsiyaning boshqa psixik jarayonlar va inson
28

holatlari bilan aloqalarini o’zgartirish. Inson tarixiy jihatdan rivojlanib, moddiy
va ma’naviy madaniyatini boyitib, yodlash vositalarini tobora mukammallashtirib
bordi, ularning eng muhimi yozishdir. Nutqning turli shakllari - og’zaki, yozma,
tashqi, ichki - tufayli odam xotirani o’z irodasiga bo’ysundira oladi, ishning
borishini oqilona nazorat qiladi. yodlash, ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlab
chiqarish jarayonini boshqarish. Xotira rivojlangan sari tafakkurga yaqinlashdi.
"Tahlillar ko’rsatadi", deb yozadi L.S. Vygotskiy - bolaning fikrlash ko’p jihatdan
uning xotirasi bilan belgilanadi ... Erta yoshdagi bola uchun o’ylash - eslash
demakdir ... Tafakkur hech qachon xotira bilan juda erta yoshdagidek bog’liqlikni
ko’rsatmaydi. Bu yerda fikrlash bevosita xotiraga bog’liq holda rivojlanadi.
Rivojlanmagan bolaning tafakkur shakllarini tekshirish esa, ular o’tmishda sodir
bo’lgan holatga o’xshash alohida bir holat haqidagi xotiralar ekanligini ko’rsatadi.
Inson hayotida xotira va uning boshqa psixologik jarayonlari o’rtasidagi
munosabatni o’zgartiruvchi hal qiluvchi voqealar o’smirlik davriga yaqinroq sodir
bo’ladi va o’z mazmuniga ko’ra, bu o’zgarishlar ba’zan xotira va aqliy jarayonlar
o’rtasida dastlabki yillarda mavjud bo’lganlarga qarama-qarshi bo’ladi. Masalan,
bolada yoshga qarab "o’ylash - esda tutish" munosabati o’rnini yodlashning o’zi
tafakkurga tushiradigan munosabat bilan almashtiriladi: "eslash yoki eslash -
tushunish, tushunish, o’ylash". A. N. Leontyev oliy psixik funksiyalarni
intererallashtirish nazariyasiga asoslanib, xotira rivojlanishini o’rganishga o’z
hissasini qo’shgan, ayniqsa nutqning markaziy rolini ta’kidlagan: “Aynan nutqda
bilvosita yodlash uchun zarur bo’lgan bog’lanishlar yopilib, niyatlar vujudga
keladi.
Yodlashning yuqori shakllarini rivojlantirish jarayonini batafsil o’rganish A. N.
Leontiev tomonidan qo’sh rag’batlantirish texnikasi yordamida amalga oshirildi.
Barcha yoshdagi bolalar va kattalarga 15 ta so’zdan iborat ro’yxat va rasmli
kartalar to’plami berildi. Ko’rsatma shunday edi: "Men so’zni aytganda, kartalarga
qarang, keyinroq so’zni eslab qolishingizga yordam beradigan kartani tanlang va
bir chetga qo’ying." Albatta, kartalardagi tasvirlar yodlash uchun taklif qilingan
so’zlarning nusxalari emas, balki faqat ular bilan bog’liq edi. Masalan, "kun",
29

"bayram", "uchrashuv" so’zlarini o’z ichiga olgan seriyani taqdim etish mumkin va
kartalar to’plamida xo’roz, globus va soat rasmlari mavjud. Rag’batlantiruvchi
vositalar bilan adekvat ishlash so’z - yodlash uchun material va tasvirlangan mos
ob’ekt o’rtasidagi aloqani o’rnatishdan iborat edi. Taqdim etilgan so’zlar ro’yxatini
takrorlash samaradorligi tekshirildi.
Tajribaning nazorat seriyasida sub’ektlarga kartochkalar berilmagan. Tadqiqot
1200 ta sub’ektni qamrab oldi. Topilgan naqshning aniqligi uchun A.N. Leontiev
o’zini uchta guruh bilan chekladi:
1) test mavzulari maktabgacha yosh ;
2) boshlang’ich va o’rta maktab yoshidagi sub’ektlar;
3) kattalar fanlari (va talabalar).
2.3 Ma’lumotni yodlash, to’plash va takrorlash qobiliyati inson
muvaffaqiyatining asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. Aql-idrok, bilimdonlik,
muloqot qobiliyatlari va martaba imkoniyatlari ko’p jihatdan bu qobiliyatga
bog’liq. Markaziy asab tizimining ishini uzoq muddatli o’rganish shuni
tasdiqladiki, xotira yozish yoki o’qish bilan bir xil qobiliyatdir, ya’ni uni
rivojlantirish va yaxshilash mumkin. Har bir insonning qobiliyatlari tug’ilishdan
tabiat tomonidan belgilanadi, ammo olimlarning fikriga ko’ra, hatto iste’dodli
odamlar ham xotira resurslarining 10% dan ko’pini ishlatmaydilar. Demak, har
birimizning salohiyatimiz ulkan.
ToniBuzan – britaniyalik psixolog, o’ziga xos yodlash usuli - "xotiraxaritasi"
niyaratganolim (uni "razvedkaxaritasi" yoki "aqlxaritasi" debhamatashadi). Ushbu
"karta" undan foydalanishga qaror qilgan har bir kishi uchun keng imkoniyatlar
ochadi. Bu o’z imkoniyatlarini maksimal darajada oshirishga, yangi qobiliyatlarni
kashf etishga, majoziy fikrlashni va yaratishni o’rganishga yordam beradi. Muallif
mnemonikaga ham katta e’tibor beradi."Xotirangizni yaxshilang" bestselleri
nafaqat xotirani sezilarli darajada yaxshilashga, balki o’qish tezligini oshirishga
yordam beradi, shuningdek, 60 yildan keyin miya funktsiyalarini qanday
faollashtirishni ham aytadi. Ular uchun o’yin-kulgi sifatida Toni Buzan Xotira
30

chempionatini taklif qildi, bu bugungi kunda xalqaro madaniy amaliyotda mashhur
voqeaga aylandi.
Hozirda keng tarqalgan usullarni ko’rib chiqamizning uning asoschisi franz Layzer
tomonidan ishlab chiqilgan. bu usullardan doimmo foydalanish kelajakda
xotiramizni ishlashi uchun kata ta’sir ko’rsatadi. Franz Leyzer tomonidan yod olish
usuli
Hislar orqali axborotni anglash : Axborotni yaxshiroq eslab qolish uchun siz
ko’proq sezgi a’zolaridan foydalaning (qarang, tinglang, tegib oling). Garchi har
birimiz o’zimizni anglab olishning "tahlilchilarini" yaxshiroq ishlab chiqsak-da,
o’qitish va boshqalar ishlab chiqilishi mumkin. Shunday qilib, agar siz ko’zingizni
yumib olsangiz, unda yaxshi eshiting, hidni his eting va shiddat bilan tegib turing.
E’tiborni jamlash : Oddiy ishni bajaring. Quyidagi jumlada "a" harflarini o’qish
paytida hisoblash: "Esda tutishni talab qilish kerak". Va endi menga ayt, bu jumla
nechta ... "n" harflari? Bir narsani e’tiborga olsak, ko’pincha boshqalarga e’tibor
bermaymiz. Kelajak san’atkorlari, masalan, diqqatni jamlashni o’rgatish, iloji
boricha tabiatning ko’plab unsurlarini yodlashga harakat qilishadi, keyin ularni
xotiradan chiqarish kerak.
"Bog’lanish" ma’lumotlarini allaqachon bilganingiz uchun: Har qanday yangi
ma’lumot siz allaqachon bilgan narsalar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Masalan,
assotsiativ aloqa bo’lishi mumkin. Xorijiy so’zlarni o’rganishning yorqin misolidir.
Siz o’zingizning ona tilingizdan shunga o’xshash yangi birlikni siz bilan
bog’lashingiz yoki bu so’z qanday ko’rinishini (qanday rang, shakli) qanday ta’sir
qilishi yoki hatto ta’mini keltirishi mumkinligini tasavvur qilishingiz mumkin.
Favqulodda vaziyatlar bilan takrorlash: Yodlash - bu bilim jarayon. Buning
ma’nosi materialni chuqur egallashni ta’minlaydigan yangi narsalarni topish uchun
axborotga qayta kirishda mexanik tiqinish o’rniga imkon beradi.
Unutish: Siz unutganingizdan qo’rqmanglar, ammo sizning ma’lumotingizga
bog’langan "arqonning oxiri" ni qoldiring. Masalan, jurnalda qisqacha qaydlar
yozing, eslatma oling, jurnalni saqlang.
31

Xotirlash : Yuqorida sanab o’tilgan barcha tavsiyalarga amal qilsangiz, siz "eslab
qoladigan" ma’lumot bilan bog’liq muammolarga duch kelasiz. Mutaxassislarning
fikricha, sistematik ta’lim bilan, hatto dastur o’z-o’zidan tuzilgan bo’lsa ham,
xotira yaxshilanishi kafolatlanadi. Ushbu metodlar ko’proq va yaxshiroq eslash
qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.
E’tiborni jamlash: Frants Lezerrasmni ta’riflash va uni doimiy ravishda
takomillashtirish uchun o’qitish maqsadida tavsiya qiladi. Mashq qilishni
chalg’ituvchi omillar (masalan, shovqin) bilan takrorlash mumkin.
Uyushmalar: raqamlarni eslab qolish. 20 ta raqamni yozing va ularni
o’zboshimcha shaxslar yoki ob’ektlar bilan birlashtiringiz (masalan, 87-sonli -
to’liq ayolning mo’ylovli odam bilan kelishi, 5-rasm vodiy zamboli kabi gullar va
hokazo). Keyin ularni xotiraga qaytarishga harakat qiling. Mashq qilish har kuni
turli raqamlar bilan takrorlanib, ularning sonini va uzunligini asta-sekin oshirib
boring. Ismlarni eslab qolish. Agar nomlarni eslab qolish qiyin bo’lsa, ism va
ko’rinish tovushlari bilan bog’lanishga harakat qiling. Misol uchun, Aleksandrning
"A" harfi bilan o’xshash o’tkir burni bor, Olga silliq, "yumaloq" harakatlarga ega.
Jarayonlarni xotirlash. Buning uchun har bir hodisa bilan bog’lanishingiz kerak,
keyin esa taniqli tasvirlarni taniqli ko’chalarda ruhan tartibga solishingiz kerak.
Qanday qilib bu yo’lda yurishni tasavvur qilsangiz, kerakli so’zlarni eslab qolasiz.
Takrorlash: Sizni hissiy jihatdan kuchli ta’sir qilgan voqea, uni yana bir bor qayta-
qayta takrorlaysiz. Xullas, buni eslash yaxshidir. Misol uchun, agar siz kinoga
borgan bo’lsangiz, unda bir necha yil bu haqda eslay olmaysiz. Sessiyada
kinostudiyada yong’in sodir bo’lganda yana bir masala. Bunday xotiralarni saqlab
qolish adrenalin va norepinefrin gormonlariga ta’sir qiladi, ular keskin hissiy
qiyinchiliklarni boshdan kechiradi. Anksiyete xotiralarni qayta tiklashga to’sqinlik
qilishi mumkin. Buning ajoyib namunasi imtihon yoki muhim uchrashuv kabi juda
muhim sharoitlarda unutmaslikdir.
32

Xulosa
Biz hammamizga ma’lumki odamzod doim tabiat bilan aloqa o’rnatib uni
o’raganib kelgan. Tabiat deganda faqat o’simliklar hayvonlar yoki boshqa
narsalarni tushunish emas, balki inson tug’ilibdiki atrofida nima bo’lsa qanday
voqea yuz bersa doim o’rganishgan. yer yuzi paydo bo’lganiga mana necha asr
bo’ldiki odamzot hali ham izlanishda. Shuncha asrlar davomida biz insonlar turli
xil narsalarni o’rgandik va tabiat bilan hamkorlikda ishlay boshladik. O’zimiz
uchun barcha sharoitlarni qildik. Zamonaviy taxnikalar bilan ishlarimizni
osonlashtirdik. Ho’sh bizni bunday yuksaklikka erishishimizning asl tub mazmuni
nima ekan? albatta xotira inson paydo bo’lgandandan beri to hoirgi kungacha
nimalarga erishgan bo’lsak albatta barchasi xotira tufaylidir. Agar bizning
xotiramiz bo’lmaganda edi biz bir necha minutlik jonzot bo’lardik. Ya’ni o’tmishi
yo’q kelajagi ham yo’q faqat hoziri bor va o’sha hozirini ham bir necha
daqiqalardan so’ng unutar edi. Xotiramiz tufayli biz o’tmishni bilamiz. Agar
xotiramiz bo’lmaganda insonda qadriyat urf odot degan tushunchalar ham bo’lmas
edi. Shuning uchun ham xozirgi kunda ham xotirani o’rganish uchun turli xil ishlar
olib borilmoqda. Nafaqat psixologiya balki tibbiyot, biologiya, kimyo va boshqa
sohalarda xotira bo’yicha juda ko’p ishlar olib borilmoqda. zamonaviy
psixologiyada xotiraning hajmi, qancha muddatta esda olib qolishi va qancha
muddatta unutmasligi, qanday vaziyatlarni xotirada saqlab qaysilarinin o’chirib
yuborishi borasida juda ko’p ishlar olib borilgan bu borasida turli muloxazalar
yuritilgan. Va albatta shuni aytishimiz mumkinki bu bo’yicha har bir olim, har bir
nazariya, har bir qarash o’z o’nida o’rinli va qaysidir qismlari to’g’ridir. Xotira
murakkab jaroyon bo’lgani uchun olimlar xotiraning turli xil qismlarini
o’rganishgan. misol uchun Ebingaus “unutish qonuni”ni kash etgan bo’lsa smirnov
bilan Zinchenkolar inson faoliyatida yodlashning o’rni beqiyos ekanligini
aniqlashdi. Bu borada Janet ham xotira materialni yodlash, qayta ishlash va
saqlashga qaratilgan harakatlar sifatida talqin qiladi. Keyinchalik esa ko’pgina
fransuz maktablari barcha xotira jarayonlarining ijtimoiy shartliligini, uning
insonning amaliy faoliyatiga bevosita bog’liqliligini isbotlashga urinishdilar.
33

19 va 20 asrlarda esa faylasuf va psixologlar xotira materiyaning umumiy
xususiyati degan ta’rifga to’xtalishdi.
Olimlarning izlanishlaridan so’ng ular xotirani 3 ta kata guruxga bo’lishdi;
1. Faoliyattan ustun bo’lgan aqlliy faoliyatning tabiati bo’yicha xotira.
 Motor xotira
 Hissiy xotira
 Majoziy xotira
 Og’zaki mantoiqiy xotira
2. Faoliyat maqsadlarining tabiati bo’yicha.
 Ixtiyoriy xotira
 Ixtiyorsiz xotira
3. Materialni saqlash davomiyligi bo’yicha xotira
 Qisqa muddatli xotira
 Uzoq muddatli xotira.
Biz bu xotira turlariga yuqorida to’xtalib o’tgandik. Demak bizga nima ma’lum?
Avvalombor xotira hayotimiz uchun juda zarur ekanligini anglab yettik. endi biz
xotirani rivojlantirishimiz kerak. huddu biz nutqimizni qanday rivojlantirsak
shunday. xotirani rivijlantirish uchun esa turli xil psixologik mashq va o’yinlar
mavjud faqat biz ulardan to’g’ri foydalana olsak yetarli.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. А.Ю.Агафонов “Память и представление”
2. Д.Адам“Восприятие, сознания, память”
3. П.П. Блонский “Память и мышление”
4. А.Р. Лурия «Умумий психологиядан маърузалар»
5. А.А.Лурия “Нейропсихология памяти”
6. А.Р.Лурия “Маленькая книжка о большой памяти”
7. А.Н.Леонтьев “Развитие памяти”
8. Веин А.М., Наменецкая Б.И. – Память человека
9. А.Маклаков “Общая психология”
35

Xotira va tajriba

Sotib olish