• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 3.3MB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

XVI–XVIII asrlarda Bolqon xalqlari

Turklar zulmiga qarshi partizanlik harakatlari 35 bolalarni harbiy xizmatga olish) tizimi va islomni yoyish siyosati mahalliy xalqlar hayotiga keskin ta’sir ko‘rsatdi. Bu omillar esa norozilik va qarshilik harakatlariga turtki bo‘ldi 11 . Alban xalqlari orasida Usmonlilarga qarshi ilk qarshiliklar XVI asrdayoq yuzaga chiqdi. Ayniqsa, 1566–1571 yillarda Himara va Dukagjin hududlarida bo‘lib o‘tgan isyonlar diqqatga loyiq. Bu isyonlar soliqlarning oshirilishi va diniy bosimlarga qarshi bo‘lib, Venetsiya Respublikasining ma’naviy va moddiy ko‘magiga suyanilgan. Mahalliy ruhanilar va zodagonlar boshchiligida tashkil etilgan harakatlar Usmonli hukmronligiga qarshi milliy o‘zlikni saqlash intilishining dastlabki namunalaridan edi. 1596 yilda yana bir bor Albaniyada isyon boshlandi, ammo kuchlar teng emas edi va isyon bostirildi. Shunga qaramay, bu harakatlar alban xalqining erkinlikka bo‘lgan sadoqatini namoyish etdi. Bolgariya hududida ham qarshilik harakatlari avj oldi. 1688 yilda Chiprovtsi isyoni Bolgariyada eng yirik va muhim voqealardan biri bo‘ldi. Rim-katolik bolgarlar tomonidan tashkil etilgan bu isyon Avstriya–Usmonli urushlari fonida yuz berdi. Isyonchilar Avstriya qo‘shinlarining yordami bilan mustaqillikka erishish niyatida edilar. Ammo Avstriya kuchlarining chekinishi isyonchilarning yutqazishiga olib keldi va Chiprovtsi shahri vayron qilindi. Ushbu isyon Bolgariya xalqi orasida diniy va milliy uyg‘onishning boshlanishidan darak berar edi. XVI asrning ikkinchi yarmi Usmonli imperiyasining Bolqon mintaqasida soliq yukini kuchaytirgan, aholini diniy va iqtisodiy jihatdan qattiq nazoratga olgan davri bo‘ldi. Ayniqsa, Makedoniya hududida bu siyosat xalq orasida chuqur norozilik keltirib chiqardi. 1564–1565 yillarda Mariovo va Prilep viloyatlarida yuzaga kelgan isyon aynan shunday siyosiy va iqtisodiy tazyiqlarga qarshi norozilikning yorqin ifodasi bo‘ldi. Mariovo va Prilep isyoni avvalo soliq siyosatining haddan tashqari og‘irlashuvi bilan bog‘liq edi. Usmonli ma’muriyati tomonidan joriy etilgan soliq tizimi, xususan jizya (musulmon bo‘lmaganlardan olinadigan soliq), haraj (yer 11 Sugar, Peter F. Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354–1804. University of Washington Press, 1977. P. 167. 14 ataluvchi shaxslarga berilgan. Ihtisab ağalari nafaqat soliq yig‘ish, balki bozorlarda narx-navo va sifat nazoratini ham amalga oshirgan. Bu tizim orqali imperiya bozorlarda tartibni saqlab, iste’molchilar huquqlarini himoya qilgan. Usmonli imperiyasi savdo yo‘llarini himoya qilish va savdogarlar uchun qulay sharoit yaratishga katta e’tibor bergan. Karvonsaroylar — savdogarlar va ularning yuklari uchun mo‘ljallangan mehmonxonalar — savdo yo‘llari bo‘ylab qurilgan. Bu inshootlar savdogarlar uchun xavfsiz va qulay joy bo‘lib, savdo faoliyatining rivojlanishiga xizmat qilgan. Shuningdek, imperiya savdo yo‘llarini himoya qilish uchun maxsus qo‘shinlar tashkil etgan va savdo karvonlarini qo‘riqlagan. Usmonli imperiyasida bozorlarda narx-navo ustidan qat’iy nazorat o‘rnatilgan. Mahsulotlar narxi, sifati va miqdori davlat tomonidan belgilangan va bu tartibga rioya qilinishi qat’iy nazorat qilingan. Ustaxonalar, ya’ni hunarmandlar ishlab chiqarish joylari, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan va ularning faoliyati tartibga solingan. Bu orqali imperiya ichki bozorni barqarorlashtirishga va aholining ehtiyojlarini qondirishga erishgan. Usmonli imperiyasining soliq tizimi va iqtisodiy boshqaruvi o‘z davri uchun ilg‘or va murakkab tizim bo‘lib, imperiyaning moliyaviy barqarorligi, harbiy kuch- qudrati va ijtimoiy tartibini ta’minlashga xizmat qilgan. Defterlar orqali yuritilgan tahrir tizimi, timor, iltizam va malikane kabi soliq yig‘ish tizimlari, ihtisab orqali bozor nazorati, savdo yo‘llarining himoyasi va karvonsaroylar, bozorlarda narx- navo nazorati va ustaxonalarning qo‘llab-quvvatlanishi — bularning barchasi imperiyaning iqtisodiy siyosatining asosiy ustunlari bo‘lib xizmat qilgan. Bu tizimlar orqali Usmonli imperiyasi o‘zining keng hududlarida iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy tartibni saqlab qolishga erishgan. Usmonli imperiyasi Bolqon yarimorolida deyarli besh asr davomida hukmronlik qildi. Ammo XVIII asrdan boshlab imperiyada ichki iqtisodiy muammolar, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va milliy ozodlik harakatlarining kuchayishi Bolqon mintaqasida inqirozli vaziyatni yuzaga keltirdi. Gretsiya mustaqilligini e’lon qilgan 1821-yildan boshlab boshqa xalqlar ham mustaqillik 12 muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo‘lsa-da, milliy uyg‘onish g‘oyalarini shakllantirishda muhim rol o‘ynadi. Bu harakatlar orqali xalqlarning o‘zligini saqlab qolish, mustaqillikka erishishga intilishi va tarixiy o‘zgarishlarga tayyorgarlik ko‘rish aniq ko‘zga tashlanadi. XIX asrda boshlangan milliy ozodlik harakatlari uchun bu davr poydevor bo‘lib xizmat qilgan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. 17 imperiyasining diniy siyosati diniy bag‘rikenglik va sunniy islomni targ‘ib qilish orqali amalga oshirildi. Bu siyosat Bolqon xalqlarining diniy tarkibiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi va mintaqaning diniy xaritasini shakllantirdi. II .2. Madaniy hayot , an ’ analar va Bolqon xalqlarining o ‘ zlikni saqlab qolish kurashi XVI–XVIII asrlar oralig‘i Bolqon xalqlari uchun madaniy, diniy va etnik jihatdan sinovli davr bo‘lgan. Usmonli imperiyasi tomonidan ushbu hududlarning zabt etilishi Bolqon xalqlarining siyosiy mustaqilligini yo‘qotishiga olib kelgan bo‘lsa-da, ularning madaniy hayoti, an’analari va o‘zlikni saqlab qolish harakatlari davom etgan. Bu davrda madaniyat faqat san’at va adabiyot doirasida emas, balki xalqning kundalik hayoti, urf-odatlari, diniy marosimlari, ta’lim tizimi, og‘zaki ijod va milliy identitetga sodiqligida o‘z ifodasini topgan. Madaniyatning ana shu omillari orqali Bolqon xalqlari o‘z tarixiy xotirasini va o‘ziga xosligini asrashga harakat qilgan. XVI asrda Usmonli imperiyasining Bolqon yarim orolini egallashi nafaqat siyosiy, balki madaniy va diniy hayotda ham katta o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Usmonli imperiyasi hududlarni kengaytirish siyosatida Bolqon yarim orolini o‘z nazoratiga olgach, u yerda o‘zining mustahkam boshqaruv tizimini o‘rnatishga kirishdi. Shu bilan birga, bu hududlarda yashovchi turli millat va din vakillari o‘ziga xos madaniy va dini merosga ega edi. Shuning uchun Usmonli hukmdorlari butunlay islomlashtirish yoki turklashtirish siyosatini keskin qo‘llashdan ko‘ra, diniy bag‘rikenglikni saqlab qolishga harakat qilgan 19 . Usmonli imperiyasi o‘z tarixiy siyosatida “millet” tizimini joriy qilgan edi. Bu tizim asosida har bir diniy jamoa (millet) o‘z diniy va ichki hayotini mustaqil boshqarish huquqiga ega bo‘ldi. Millet tizimi orqali pravoslav xristianlar, katoliklar, yahudiylar va musulmonlar o‘z diniy e’tiqodlarini erkin ravishda amalga oshirish imkoniga ega bo‘ldi. Shu sababli, Bolqon yarim orolida yashovchi 19 Lampe, John R. Balkans into Southeastern Europe: A Century of War and Transition. Palgrave Macmillan, 2006. pp. 33. 23 yozuv, an’ana va urf-odatlar orqali xalq o‘z milliy identitetini saqlab qolgan. Madaniy qarshilik, folklor va diniy e’tiqodlar xalqni ruhiy jihatdan birlashtirgan va siyosiy mustaqillik sari yetaklagan. Bu davrda shakllangan madaniy asoslar XIX asrdagi milliy uyg‘onish harakatlariga zamin yaratgan. Bolqon xalqlarining o‘zlikni saqlash kurashi ularning madaniy mustahkamligini va tarixiy ongini namoyon etgan muhim tarixiy bosqichdir. 29 ularni qabul qilib, diniy erkinlik bergan va iqtisodiy faoliyat yuritishlariga sharoit yaratgan. Yahudiylar savdo, bank ishi, tibbiyot va ilm-fan sohalarida faol qatnashganlar. Diniy mojarolar va siyosiy ta’sirlar: Bolqonlarda diniy guruhlar o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ziddiyatlar ko‘p bo‘lmagan bo‘lsa-da, diniy tafovutlar ijtimoiy tabaqalanishga olib kelgan. Musulmonlar ustun sinf bo‘lib, boshqa diniy jamoalar ularning nazorati ostida yashagan. Shu sababli, pravoslav va katolik aholi orasida norozilik kayfiyati kuchayib, milliy uyg‘onish harakatlariga turtki bergan. Bundan tashqari, G‘arbiy Yevropa davlatlarining diniy-siyosiy aralashuvi ham diniy nizolarni kuchaytirgan. Avstriya, Venetsiya Respublikasi va Rossiya imperiyasi Bolqon xalqlarining nasroniy qismini qo‘llab-quvvatlash orqali Usmonli imperiyasining zaiflashuviga harakat qilgan. Bu esa diniy birlik o‘rniga, diniy bo‘linishlarni kuchaytirgan. Usmonli imperiyasi diniy siyosatini amalga oshirishda quyidagi asosiy yo‘nalishlarga e’tibor qaratdi:  Sunnitizatsiya: Usmonli imperiyasi islomning sunniy yo‘nalishini targ‘ib qildi. Bu siyosat orqali imperiya ichida diniy birlikni saqlashga harakat qilindi.  Diniy institutlarni qo‘llab-quvvatlash: Usmonli imperiyasi masjidlar, madrasalar va boshqa diniy institutlarni qurish va qo‘llab-quvvatlash orqali islom dinining tarqalishini rag‘batlantirdi.  Diniy bag‘rikenglik: Usmonli imperiyasi nasroniylar va yahudiylarga diniy erkinlik berib, ularning diniy institutlarini saqlab qolishlariga ruxsat berdi. Biroq, ular musulmonlarga nisbatan pastroq maqomda bo‘lishgan 18 . XVI–XVIII asrlarda Bolqon yarimoroli diniy jihatdan xilma-xil bo‘lib, Usmonli imperiyasining diniy siyosati bu hududda sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Islom dinining tarqalishi, ayniqsa Bosniya, Albaniya va Bolgariya kabi hududlarda kuzatildi. Pravoslav nasroniylik esa Serbiya va Gretsiyada saqlanib qoldi. Usmonli 18 Koliopoulos, John S., and Veremis, Thanos. Modern Greece: A History Since 1821. Wiley-Blackwell, 2009. pp. 16 22 17. McCarthy, Justin. The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. Longman, 1997. 18. Motyl, Alexander J. (ed). Encyclopedia of Nationalism, Volume II. Academic Press, 2001. 19. Ottoman rule and the Balkans, 1760-1850: conflict, transformation, adaptation. Proceedings of an international conference held in Rethymno, Greece, 13-14 December 2003. 20. Pavlowitch, Stevan K. A History of the Balkans 1804–1945. Longman, 1999. 21. Pinson, Mark. The Muslims of Bosnia-Herzegovina. Harvard CMES, 1996. 22. S arimsokov А . L ., Dexkanov N.B. Jahon tarixi. Toshkknt. “O’zkiston savdo nashriyot matbaa ijodiy uyi”. 2021. 23. Stavrianos, L.S. The Balkans Since 1453. Holt, Rinehart and Winston, 1965. 24. Stefka Parveva . Village, Town and People in the Ottoman Balkans, 16th- mid-19 th Century. 25. Sugar, Peter F. Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354–1804. University of Washington Press, 1977. 26. Todorova, Maria. Imagining the Balkans. Oxford UP, 2009.. 27. Драгана Амедоски . Османска жена на Централном Балкану изме x у стереотипа и стварности (16–18. век) . 38 monastirlarning xizmatidan keng foydalanganlar. Ayniqsa Serbiya, Bolgariya, Ruminiya va Gretsiya hududlaridagi monastirlar nafaqat diniy, balki madaniy va ilmiy markazlar sifatida faoliyat yuritgan. U yerda qadimgi qo‘lyozmalar, Bibliya tarjimalari, diniy asarlar saqlanib qolgan va ko‘paytirilgan. Ushbu diniy ta’lim muassasalari orqali bolalar o‘qitilgan, nasroniy e’tiqodi mustahkamlangan va milliy til, yozuv shakli (kiril alifbosi) saqlab qolinishga harakat qilingan. Rum ortodoks patriarxligining qo‘llab-quvvatlashi bilan grek madaniyati ham davom ettirilgan. Afina, Saloniki, Janina kabi shaharlar bilim va diniy markazlarga aylangan. O‘z navbatida, slav xalqlari ham o‘z monastirlarida diniy asarlar, xalq ertaklari, tarixiy solnomalar yozish va saqlash orqali o‘z madaniy meroslarini tiklab borgan. XVI–XVIII asrlarda Bolqon xalqlari o‘zlikni saqlash va milliy madaniyatini davom ettirish uchun yozma madaniyatdan tashqari og‘zaki an’analar va folklordan keng foydalanishgan. Bu davrda yozma manbalar kam bo‘lishi yoki cheklanganligi bois, xalq o‘z tarixini, qadriyatlarini va ijtimoiy hayotini og‘zaki shaklda avloddan-avlodga yetkazishga katta ahamiyat bergan. Og‘zaki ijod va folklor Bolqon xalqlarining ruhiy va madaniy o‘zligini saqlashda muhim rol o‘ynadi 22 . Og‘zaki ijodning eng keng tarqalgan shakllaridan biri — ertaklar, dostonlar, xalq qo‘shiqlari, maqollar, afsonalar va tarixiy voqealarni ifodalovchi she’rlar edi. Ushbu og‘zaki san’at namunalarida xalqning kundalik hayoti, urushlar, qahramonlik voqealari, diniy va axloqiy qadriyatlari aks etgan. Ayniqsa, milliy ozodlik va mustaqillik g‘oyalari bilan boyitilgan epik dostonlar xalqlar orasida milliy iftixor va tarixiy xotirani mustahkamlashda markaziy o‘rin tutgan 23 . Masalan, serb xalqining mashhur “Kosovo dostonlari” milliy qahramonlik va jasoratni madh etib, serb xalqining turmush tarzi va erkinlikka bo‘lgan intilishini ifoda etadi. Bu dostonlarda xalq o‘z tarixiy janglarini, qahramonliklarini va vatanparvarlik tuyg‘ularini avlodlarga yetkazgan. Xuddi shunday, albaniyaliklar 22 Barkey, Karen. Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective. Cambridge UP, 2008. pp. 158. 23 Stefka Parveva . Village, Town and People in the Ottoman Balkans, 16th-mid-19 th Century. pp. 125-134. 26 solig‘i) va boshqa moliyaviy to‘lovlar aholini moliyaviy halokatga olib kelgan. Bundan tashqari, devshirme deb atalgan tizim orqali nasroniy o‘g‘il bolalarni majburan yig‘ib, ularni Usmonli armiyasiga yoki davlat xizmatiga yuborish odati mahalliy oilalar orasida keskin norozilik uyg‘otdi. Bu tizim nafaqat oilaviy ajralishlarga olib kelar, balki diniy an’analarni buzib, aholining ijtimoiy muvozanatini izdan chiqarardi. 1564 yilda Mariovo viloyatida boshlangan isyon qisqa fursat ichida Prilep atrofidagi tog‘li hududlarga ham yoyildi. Isyonchilar asosan dehqonlar, hunarmandlar, nasroniy ruhoniylar va mahalliy sardorlardan tashkil topgan edi. Ular Usmonli harbiy qismlariga qarshi partizancha urush olib bordilar, soliq yig‘uvchilarga hujum qilishdi, qarorgohlarni yo‘q qilishdi va ma’murlarni haydab yuborishga urindilar. Isyonchilarning asosiy talablari iqtisodiy adolat, diniy erkinlik va devshirme tizimini bekor qilishdan iborat edi. Mahalliy rahbarlar bu harakatni milliy qadriyatlarni saqlab qolish harakati sifatida targ‘ib qildilar. Bu harakatlar, shubhasiz, Makedoniya xalqi orasida milliy ong va o‘zlikni saqlash tuyg‘usining kuchayib borayotganini ko‘rsatadi 12 . Afsuski, Usmonli imperiyasi bu isyonga qattiq harbiy javob qaytardi. 1565 yilga kelib Istanbuldan yuborilgan maxsus sarkarda qo‘shini Mariovo va Prilep hududiga kirib, isyonni kuch bilan bostirdi. Isyon rahbarlari jazoga tortildi, ko‘plab aholi qatl etildi yoki turli jazo choralari bilan yuzlashdi. Ko‘plab qishloqlar vayron qilindi, oila boshliqlari surgun qilindi, shahar va qishloqlarda qat’iy nazorat o‘rnatildi 13 . Shunga qaramay, Mariovo va Prilep isyoni mintaqadagi ilk yirik xalq harakati sifatida tarixda muhim o‘rin egallaydi. Bu isyon Makedoniya xalqining o‘z dini, madaniyati va ijtimoiy hayot tarzini saqlab qolish uchun olib borgan ilk siyosiy kurashlaridan biri bo‘lib, keyingi asrlarda yuzaga kelgan milliy uyg‘onish 12 Stefka Parveva . Village, Town and People in the Ottoman Balkans, 16th-mid-19 th Century. pp. 59-73. 13 Motyl, Alexander J. (ed). Encyclopedia of Nationalism, Volume II. Academic Press, 2001. P. 149. 15 36 harakatlariga poydevor bo‘ldi. Isyonning saboqlari Makedoniya xalqi orasida erkinlik va mustaqillikka bo‘lgan intilishning o‘chmas timsoliga aylandi. Gretsiyada qarshilik harakatlari boshqa shaklga ega edi. Bu yerda klephtlar deb atalgan qurolli guruhlar tog‘li hududlarda Usmonli hukumatiga qarshi harakat qilishdi. Klephtlar — bu Usmonlilarning soliq yig‘uvchilari, garnizonlari va boshqa rasmiylariga qarshi qurolli qarshilik ko‘rsatgan guruhlardir. Ular ko‘pincha mahalliy aholining himoyachilariga aylanishdi. Ularning qarshisiga armatoloi deb ataluvchi militsiyalar qo‘yilgan bo‘lsa-da, klephtlar harakati Gretsiyaning mustaqillik kurashiga asos bo‘lib xizmat qildi. Shu sababli, keyinchalik 1821 yilgi Gretsiya mustaqillik urushida aynan shu guruhlar yetakchi kuch sifatida qatnashdi. Serbiya xalqlari ham Usmonlilarga qarshi kurashda faol bo‘lishdi. Garchi XVI–XVII asrlarda u yerda katta isyonlar bo‘lmagan bo‘lsa-da, XVIII asrga kelib, serblar orasida mustaqillik istagi kuchaydi. Ayniqsa, 1804 yildan boshlab boshlanadigan Serbiya isyoni uchun bu davr tayyorgarlik bosqichi bo‘ldi. Avstriya bilan bo‘lgan aloqalar va pravoslav cherkovining xalq orasida nufuzga ega bo‘lishi Serbiya xalqining milliy ongini uyg‘otdi. XVIII asrda yuz bergan kichik norozilik harakatlari va Usmonli hukumatiga qarshi passiv qarshilik, oxir-oqibat, milliy ozodlik harakatiga olib keldi 14 . Bolqon xalqlarining har birining Usmonli hukmronligiga qarshi kurashi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lsa-da, ularni birlashtiruvchi jihatlar ham mavjud. Ular orasida diniy bosim, iqtisodiy zo‘ravonlik, soliq yukining ortishi, devshirme tizimining salbiy ta’siri va mahalliy an’analarning bostirilishi eng asosiy omillardan edi. Shu bilan birga, Yevropadagi geosiyosiy vaziyat ham bu harakatlarga ta’sir ko‘rsatdi. Avstriya, Venetsiya va Rossiya singari davlatlarning Usmonlilarga qarshi yuritgan siyosati Bolqon xalqlariga ilhom manbai bo‘ldi. Ushbu tashqi omillar ayrim hollarda bevosita harbiy yordam shaklida namoyon bo‘lgan, ayrim hollarda esa faqat diplomatik yordam bilan cheklangan. XVI–XVIII asrlar Bolqon xalqlari uchun og‘ir, biroq muhim siyosiy jarayonlarga boy davr bo‘ldi. Qarshilik harakatlari, garchi ko‘p hollarda 14 Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. 290 b. 16 uchun kurash olib bordilar. XIX asr oxiriga kelib Serbiya, Bolgariya, Ruminiya, Albaniya va boshqa davlatlar asta-sekin Usmonli hukmronligidan chiqib ketdi 9 . Shunga qaramay, Usmonli davlati Bolqon mintaqasida o‘zining harbiy kuchi, siyosiy boshqaruvi va diniy bag‘rikenglik siyosati orqali ko‘p asrlar davomida barqarorlikni saqlab qolishga muvaffaq bo‘lgan. Bugungi kunda Bolqon xalqlari tarixida Usmonli merosi arxitektura, diniy hayot, qonunchilik va madaniyat sohalarida chuqur iz qoldirgan 10 . Usmonli imperiyasining Bolqon yarimorolidagi hukmronligi o‘z davri uchun o‘ziga xos siyosiy, harbiy va ijtimoiy tajriba bo‘lib xizmat qilgan. Harbiy yurishlar orqali bosib olingan hududlarda mustahkam ma’muriy tizimni shakllantirish, ko‘p dinli va ko‘p millatli jamiyatni barqaror boshqarish, soliqlarni adolatli tizim asosida yig‘ish va iqtisodiy faoliyatni tartibga solish orqali Usmonlilar o‘z hukmronligini uzoq muddat saqlab qolishga erishganlar. Bu tarixiy tajriba mintaqa taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan bo‘lib, bugungi kunda ham o‘rganilmoqda va baholanmoqda. I.2. Bolqon xalqlarining siyosiy hayoti: qarshilik harakatlari va milliy ozodlik istaklari XVI–XVIII asrlar Bolqon xalqlari hayotida murakkab va ko‘p qirrali davr bo‘ldi. Usmonli imperiyasi bu mintaqada o‘zining siyosiy, harbiy va diniy ustunligini mustahkamlashga intilar, mahalliy xalqlarning esa mustaqillikka, erkinlikka bo‘lgan intilishlari kuchayib bordi. Bu davrda Bolqon xalqlari orasida yuzaga kelgan qarshilik harakatlari va milliy uyg‘onish tamoyillari keyinchalik yuz bergan mustaqillik kurashlariga asos bo‘ldi. Tarixiy jarayonlarni o‘rganishda ularning sabablari, shakllari va natijalarini chuqur tahlil qilish muhimdir. Usmonlilar Bolqon yarimorolining katta qismini XIV–XV asrlarda bosib olgan edi. XVI asrga kelib imperiya bu hududda to‘liq siyosiy nazorat o‘rnatdi. Markazlashgan boshqaruv tizimi, soliq yig‘ish siyosati, devshirme (nasroniy 9 Драгана Амедоски . Османска жена на Централном Балкану изме x у стереотипа и стварности (16–18. век) . c. 119-137. 10 Barkey, Karen. Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective. Cambridge UP, 2008. pp. 145.. 13 KIRISH Bugungi kunda jahon tarixining murakkab va ko‘p qirrali sahifalarini chuqur o‘rganish, o‘tmish voqealari saboqlarini to‘g‘ri anglash har qachongidan ham dolzarb masalaga aylangan. Xususan, Yevrosiyo makonida muhim strategik mintaqalardan biri bo‘lgan Bolqon yarimoroli tarixda ko‘p bor geosiyosiy kurashlar markazida bo‘lgan, turli imperiyalar manfaatlari to‘qnashgan hudud sifatida alohida o‘rin tutadi. XVI–XVIII asrlar oralig‘i esa Bolqon xalqlari hayotida g‘oyat muhim, ta’sirchan va murakkab davr bo‘lib, u yerda yashovchi millatlarning siyosiy, diniy, madaniy va ijtimoiy hayotida chuqur iz qoldirgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tarixiy xotiraning muhimligini ta’kidlab, quyidagi fikrni bildirgan: “Tarixni bilmagan xalq o‘z yo‘lini yo‘qotadi. Shu bois yosh avlodni tarixiy xotira asosida tarbiyalash, ularning qalbida milliy g‘urur va vatanparvarlik tuyg‘ularini mustahkamlash bizning muqaddas burchimizdir” 1 . Bu iqtibos Bolqon xalqlarining o‘tmishini o‘rganishda ham o‘z aksini topadi. Zero, Bolqon xalqlari tarixida sodir bo‘lgan jarayonlar butun Yevropa va Osiyo tarixiy rivojida chuqur iz qoldirgan. XVI asrdan boshlab Bolqon yarimoroli Usmonli imperiyasining tarkibiga to‘liq kirib bordi. Bu davrda Usmonli davlati o‘zining eng qudratli bosqichiga yetgan, Yevropa, Osiyo va Afrika hududlarida kengaygan holda global imperiyaga aylangan edi. Bolqon xalqlari—serblar, bolgarlar, yunonlar, albaniylar, ruminlar va boshqa millatlar—bu davrda o‘z tarixining yangi bosqichiga qadam qo‘ydilar. Ularga nisbatan yangi siyosiy tuzum, diniy siyosat va ma’muriy boshqaruv joriy qilindi. Bu esa, o‘z navbatida, mahalliy xalqning ijtimoiy tuzilmasiga, diniy hayotiga, madaniyatiga va kundalik turmush tarziga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Usmonli imperiyasi tomonidan Bolqon xalqlariga nisbatan yuritilgan siyosat ko‘p qirrali edi. Bir tomondan, imperiya o‘zining markazlashgan boshqaruvini mustahkamlashga, soliqlar va harbiy xizmat orqali resurslardan unumli foydalanishga intildi. Boshqa tomondan esa, diniy bag‘rikenglik siyosati orqali turli konfessiyalarning mavjudligiga imkon berildi. Aynan mana shu ikkiyuzlama 1 Sh.M.Mirziyoyev. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqlari va intervyulari . President matbuot xizmati, 2023. 43 b. 3 farqlar Bolqon xalqlari o‘rtasida ko‘plab qirraliklarni yuzaga keltirdi, biroq bu farqlar ularning milliy o‘zligini saqlashdagi muhim omil sifatida ham xizmat qildi. Bolqon xalqlarining madaniy hayoti va an’analari ham o‘zlikni saqlashda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Usmonli imperiyasi tomonidan madaniy bag‘rikenglik siyosati yuritilgan bo‘lsa-da, imperiya o‘z islomiy madaniyatini ayniqsa shaharlar va ma’muriy markazlarda rivojlantirishga intildi. Shu bilan birga, mahalliy xalqlar o‘z diniy va madaniy meroslarini saqlashga va avlodlarga yetkazishga katta e’tibor qaratdi. Og‘zaki an’analar va folklor Bolqon xalqlari madaniy identitetini mustahkamlashda ajralmas vosita bo‘ldi. Ertaklar, dostonlar, xalq qo‘shiqlari, maqollar va afsonalar orqali xalq o‘z tarixiy voqealarini, milliy qahramonliklarini va erkinlik istaklarini avlodlarga yetkazdi. Masalan, serblarning “Kosovo dostonlari” yoki albaniyaliklarning “Skanderbeg afsonalari” milliy ruhiyat va tarixiy xotirani jonlantirishda muhim o‘rin tutdi. Folklor orqali xalq vatanparvarlik, adolat, erkinlik va dini sadoqat kabi qadriyatlarni avlodlarga yetkazib, ularni ruhlantirdi. Bolqon xalqlari o‘zlikni saqlash uchun nafaqat diniy va madaniy sohada, balki siyosiy kurashlarda ham faol ishtirok etdi. Ular Usmonli imperiyasining mustamlakachilik siyosatiga, soliqlarga, harbiy xizmatga va boshqa bosimlarga qarshi turishga intildi. Ushbu qarshilik harakatlari va isyonlar mahalliy xalqlarning o‘z erkinligi va mustaqilligi uchun kurashganligining yorqin dalilidir. Xulosa qilib aytganda, XVI–XVIII asrlarda Bolqon xalqlari o‘z tarixida qiyin va murakkab davrlarni boshdan kechirdi. Usmonli imperiyasining siyosiy, iqtisodiy va dini ta’siriga qaramay, ular o‘z milliy o‘zligini, diniy bag‘rikengligini, madaniy merosini saqlash va rivojlantirish uchun katta harakat qildi. Og‘zaki an’analar va folklor orqali o‘z tarixiy xotirasini mustahkamladi, diniy va madaniy merosni himoya qildi, va erkinlik uchun kurashishda davom etdi. Ushbu davrda yuzaga kelgan qarshiliklar, isyonlar va milliy uyg‘onish harakatlari kelajakda Bolqon xalqlarining o‘z davlatlarini tiklash va mustaqillikka erishish yo‘lida poydevor vazifasini o‘tagan. 31 MUNDARIJA KIRISH ………………………………………...………………………………….3 I.BOB. Bolqon xalqlarining siyosiy holati va Usmonli imperiyasi hukmronligi.6 I.1. Usmonli imperiyasining Bolqon yarimorolidagi hukmronligi: istilo jarayoni va ma’muriy boshqaruv tizimi ……………………………….…..…6 I.2. Bolqon xalqlarining siyosiy hayoti: qarshilik harakatlari va milliy ozodlik istaklari …………………………………………………………………….12 II.BOB. Bolqon xalqlari ijtimoiy-madaniy hayoti va diniy jarayonlar ……….17 II.1. Bolqon xalqlarining diniy tarkibi va Usmonli diniy siyosatining ta’siri…………………………………………………………………………17 II.2. Madaniy hayot, an’analar va Bolqon xalqlarining o‘zlikni saqlab qolish kurashi ………………………………………………………...……………..22 XULOSA ................................................................................................................29 Ilovalar ...................................................................................................................32 Adabiyotlar ro’yxati .............................................................................................34 siyosat Bolqon xalqlari orasida qarama-qarshi munosabatlarni yuzaga keltirdi. Bir qator xalqlar Usmonli hukmronligini tan olgan holda, ma’lum darajada moslashishga harakat qilgan bo‘lsa, boshqalar milliy mustaqillik, diniy erkinlik va avtonomiya uchun kurashni davom ettirdilar. Bu davrda Bolqon xalqlari orasida ozodlik uchun harakatlar, isyonlar va mahalliy boshboshdoqliklar kuchaydi. Serbiya, Bolgariya, Vlashiya va Albaniyada Usmonli hukmronligiga qarshi turli ko‘rinishdagi noroziliklar kuzatildi. Milliy o‘zlik, diniy e’tiqod va tarixiy xotira bu kurashlarning asosiy omillaridan bo‘ldi. Ayniqsa, pravoslav cherkovi va mahalliy ruhoniylar xalqlarni o‘z madaniyati va e’tiqodini saqlab qolishga da’vat qildilar. Bu esa Bolqon xalqlarining tarixiy taraqqiyotida madaniy va diniy birlikni ta’minlashda muhim omilga aylandi. XVII–XVIII asrlarda Bolqon xalqlari hayotida global o‘zgarishlar davom etdi. Usmonli imperiyasining ichki zaiflashuvi, markaziy hokimiyatning pasayishi, Yevropada yuksalayotgan Gabsburglar va Romanovlar kabi imperiyalar ta’sirining ortishi Bolqon mintaqasini geosiyosiy kurash markaziga aylantirdi. Avstriya va Rossiya imperiyalari o‘z manfaatlarini himoya qilish bahonasida Bolqon xalqlari bilan diplomatik va harbiy aloqalarni kuchaytirdi. Natijada, ayrim millatlar tashqi kuchlar yordamida mustaqillikka erishish umidi bilan yangi qo‘zg‘olonlar va ittifoqlar tuza boshladilar. Bolqon xalqlarining XVIII asrdagi ijtimoiy hayoti ham katta o‘zgarishlarga yuz tutdi. Usmonli imperiyasi ichida paydo bo‘lgan feodal zodagonlar, yirik yer egalari va mahalliy hokimlar ijtimoiy tabaqalanishni kuchaytirdi. Aholi o‘rtasida kambag‘allik kengaydi, soliq bosimi kuchaydi, diniy institutlar ustidan nazorat kuchaytirildi. Bularning barchasi xalq orasida norozilik kayfiyatini kuchaytirgan va milliy uyg‘onish g‘oyalari uchun zamin yaratgan edi. Mazkur davrda Bolqon xalqlarining madaniy hayoti ham butkul yo‘qolmagan. Aksincha, ko‘plab xalqlar o‘z yozuvi, adabiyoti, folklori, diniy urf-odatlari va me’morchilik merosini saqlab qolishga harakat qildilar. Yunonlar orasida diniy maktablar, serblar va bolgarlar orasida yozma manbalar va qo‘lyozmalar orqali 4 munosabatlarda bu siyosat sezilarli darajada ijobiy samara berdi. Usmonlilar ko‘p hollarda pravoslav cherkovlarini saqlab qolgan holda, diniy erkinlikni ta’minladilar va jizyani (soliq) to‘lash evaziga nasroniy aholiga o‘z diniy amallarini bajarishga ruxsat berdilar. Bu siyosat mahalliy aholi orasida katta norozilik keltirib chiqarmadi, aksincha, ayrim hollarda Usmonlilar Vizantiya yoki katolik hukmdorlariga nisbatan ijobiyroq qabul qilindi. Bu holat, ayniqsa, ortodoks pravoslav aholining Usmonli hukmronligini nisbatan xotirjamlik bilan qabul qilishida muhim omillardan biri bo‘ldi. 1453-yilda Konstantinopolning zabt etilishi Bolqon istilosining tarixiy yakunlanish bosqichi bo‘lib, u Usmonlilarning butun Bolqon ustidan siyosiy va harbiy nazorat o‘rnatganining ramzi sifatida qaraladi. Shahar Usmonlilar tomonidan yangi poytaxt – Istanbul sifatida qayta tashkil qilindi va imperiyaning yuragi bo‘lib xizmat qila boshladi. Bu voqea imperiya ta’sirining Yevropada yanada kengayishiga sabab bo‘ldi. XV-XVI asrlarda Bolqon yarimorolidagi ko‘plab hududlar – Serbiya, Bosniya, Albaniya, Ruminiya va Bolgariya – to‘liq Usmonli imperiyasi tasarrufiga o‘tdi. Bu hududlarda Usmonli ma’muriy boshqaruv tizimi joriy etilib, tumanlar (sanjak), viloyatlar (eyolat) va timor (yer egaligi) tizimi orqali imperiyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy boshqaruvi amalga oshirildi. Mahalliy aholiga yuqori tabaqadagi Usmonli elita orasidan tayinlangan beylar, sanjakbeylar va valilar orqali rahbarlik qilindi. Shu orqali imperiya o‘z hukmronligini mustahkamlab borishga muvaffaq bo‘ldi. Usmonlilar istilo qilingan har bir hududda markazlashgan va tartibli boshqaruv tizimini joriy etdilar. Bu tizim harbiy, soliq, sud va diniy masalalarni qamrab oldi. Istiloga uchragan hududlar “eyalet” (viloyat) deb nomlangan ma’muriy birliklarga bo‘lindi. Har bir eyalet boshida sulton nomidan hokimiyat yurituvchi “beylerbeyi” turardi. Eyaletlar esa “sanjak” (tuman)larga bo‘linar, ularning boshida “sanjakbey”lar turardi. Solih siyosat yuritish va barqarorlikni saqlab qolish maqsadida Usmonli boshqaruvi ko‘pincha mahalliy aristokratiya yoki diniy rahbarlar bilan hamkorlik 9 o‘z ichiga olgan. Tahrir deb atalgan bu jarayonlar orqali imperiya soliq yig‘ish jarayonini adolatli va nazorat ostida amalga oshirishga erishgan. Defterlar, shuningdek, aholining diniy va etnik tarkibi haqida ham ma’lumotlar berib, ijtimoiy boshqaruvda muhim rol o‘ynagan 7 . Timor tizimi Usmonli imperiyasining harbiy va iqtisodiy asoslaridan biri bo‘lib, yer egaligi va soliq yig‘ish huquqi harbiy xizmat evaziga berilgan. Timor egalari, ya’ni sipohilar, o‘zlariga biriktirilgan hududlardan soliq yig‘ish evaziga imperiya armiyasida xizmat qilishgan. Bu tizim orqali imperiya nafaqat soliq yig‘ishni ta’minlagan, balki harbiy kuchlarni ham saqlab qolgan. Timor tizimi, shuningdek, markaziy hokimiyatning hududiy nazoratini mustahkamlashga xizmat qilgan. XV asrda joriy etilgan iltizam tizimi orqali davlat soliq yig‘ish huquqini eng ko‘p haq taklif qilgan shaxsga — mültezimga berar edi. Mültezimlar davlatga oldindan belgilangan miqdorda to‘lov qilgan va keyinchalik soliq yig‘ish orqali o‘z xarajatlarini qoplashgan. Bu tizim, ayniqsa, XVII-XVIII asrlarda keng tarqaldi. Iltizam tizimi davlatga tezda naqd pul olish imkonini bergan bo‘lsa-da, ba’zi hollarda mültezimlarning haddan tashqari soliq yig‘ishi aholining noroziligiga sabab bo‘lgan 8 . 1695-yilda joriy etilgan malikane tizimi iltizam tizimining takomillashtirilgan shakli bo‘lib, soliq yig‘ish huquqi umrbod asosda berilgan. Malikane egalari davlatga katta miqdorda oldindan to‘lov qilgan va har yili belgilangan miqdorda soliq to‘lagan. Bu tizim orqali davlat uzoq muddatli moliyaviy barqarorlikka erishgan va malikane egalari o‘z hududlarida infratuzilmani rivojlantirishga qiziqish bildirgan. Biroq, bu tizim ham ba’zi hollarda korrupsiya va suiiste’molliklarga olib kelgan. Usmonli imperiyasida bozorlar va savdo faoliyatini nazorat qilish uchun ihtisab tizimi joriy etilgan. Ihtisab, ya’ni bozor solig‘i, har kuni do‘kon ochgan savdogarlardan olinadigan soliq bo‘lib, bu soliqni yig‘ish huquqi ihtisab ağasi deb 7 Stefka Parveva . Village, Town and People in the Ottoman Balkans, 16th-mid-19 th Century. pp. 35-48. 8 Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. 288 b . 11 sababli, katoliklar ko‘pincha imperiya tomonidan ishonchsiz qatlam sifatida qaralgan va ularning erkinliklari pravoslavlarga nisbatan ba’zan yanada cheklangan bo‘lgan. Shunga qaramay, katolik cherkovlari, monastirlari va dini ta’lim muassasalari faoliyat yuritishda davom etgan. Papalik vakillari va missionerlar orqali G‘arbiy Yevropa bilan diniy va madaniy aloqalar saqlangan. Bu esa katolik jamoalarning identitetini saqlab qolishida muhim rol o‘ynagan 16 . Islom, XVI–XVIII asrlarda Bolqonlarda asta-sekin kengayib borgan. Usmonli imperiyasining harbiy g‘alabalari natijasida ko‘plab Bolqon hududlari musulmon aholisi bilan to‘ldirildi. Bir tomondan, Usmonli ma’muriyati, harbiy zobitlar, yer egalari, ziyoratchilar, madrasalar va masjidlar qurilishi orqali islom dini keng tarqalgan. Ikkinchi tomondan, ayrim mahalliy aholining, ayniqsa elita vakillarining ijtimoiy va iqtisodiy imtiyozlarga ega bo‘lish maqsadida islomga o‘tishi (konversiya) holatlari ham mavjud bo‘lgan. Bosniyada musulmonlar aholining katta qismini tashkil etgan. Bosniyaliklar orasida islom dini, ayniqsa, XVI asrda keng tarqalib, ular Usmonli byurokratiyasida muhim lavozimlarni egallaganlar. Albaniya hududida ham musulmon aholining salmog‘i ortib borgan. Turli ijtimoiy omillar – soliq imtiyozlari, harbiy xizmatga kirish imkoniyati, madaniy va savdo aloqalar – islomga o‘tishni rag‘batlantirgan. Shunga qaramay, islom Bolqon xalqlari orasida teng tarqalmagan. Ko‘plab pravoslav va katolik jamoalar o‘z diniy e’tiqodini saqlab qolganlar. Islom dini asosan shaharlar va harbiy-g‘arbliklar o‘rtasida ko‘proq tarqalgan bo‘lsa, tog‘li va qishloq hududlarida nasroniylar ko‘pchilikni tashkil qilgan 17 . Yahudiylar, Bolqonlarda kichik, ammo faol jamoalarni tashkil qilganlar. Ular asosan Saloniki, Istanbul, Sarajevo kabi yirik shaharlar va portlarda yashaganlar. Ko‘pchilik yahudiylar 1492-yilgi Ispaniyadagi katolik qirolligining ta’qibidan keyin Usmonli imperiyasiga ko‘chib kelgan sefard yahudiylari edi. Usmonlilar 16 Stefka Parveva . Village, Town and People in the Ottoman Balkans, 16th-mid-19 th Century. pp. 88-97. 17 Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. 292 b. 21 ILOVALAR 33 she’riyat va folklori ko‘pincha monastir va cherkovlarda yaratilgan va saqlangan. Bu yozma meros xalqning o‘zligini saqlab qolishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bolqon xalqlari o‘z milliy madaniyatini saqlash uchun nafaqat diniy muassasalar orqali, balki og‘zaki ijod va xalq an’analari orqali ham harakat qilganlar. Og‘zaki ijod – dostonlar, ertaklar, maqollar, xalq qo‘shiqlari va raqslar – xalqning tarixiy xotirasi va madaniy qadriyatlarini avloddan-avlodga yetkazishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qilgan. Ushbu folklor shakllari orqali o‘zlikni saqlash kurashi, milliy g‘urur va vatanparvarlik hislari mustahkamlangan. To‘y marosimlari, diniy bayramlar, dafn marosimlari, tug‘ilgan kunlar kabi urf-odatlar mahalliy madaniyatning ajralmas qismi edi. Ular xalqni birlashtiruvchi ijtimoiy va madaniy muhit yaratdi. An’anaviy kiyim-kechak, hunarmandchilik mahsulotlari, o‘ziga xos taomlar ham madaniy o‘zlikni saqlab qolishda katta rol o‘ynadi 21 . Usmonli imperiyasi tarkibida turk tili rasmiy til bo‘lsa-da, mahalliy xalqlar o‘z ona tillarini kundalik hayotda saqlab qolgan. Ayniqsa, pravoslav cherkovlari o‘z diniy matnlarini kirill alifbosida chop etib, o‘z tilini rivojlantirishga harakat qilgan. Katoliklar esa lotin yozuvini saqlab qolgan. Bu til siyosati va yozuvdagi farqlar Bolqon xalqlarining milliy madaniyatini mustahkamlashga xizmat qildi. Til va yozuvning saqlanishi o‘z navbatida xalqning tarixiy xotirasi va madaniy o‘zligini saqlab qolishning asosiy omili bo‘ldi. Ko‘plab diniy va dunyoviy asarlar ona tillarida yozilgan va shu tariqa milliy madaniyatning rivojlanishiga xizmat qilgan. Usmonli imperiyasi tarkibida Bolqon xalqlarining madaniy va dini hayotining o‘zaro hurmatga asoslangan muvozanati ushbu hududlarda nisbatan tinchlik va barqarorlikni saqlashga imkon berdi. Bu muvozanat mahalliy xalqlarning o‘zlikni saqlashiga xizmat qildi va ularning milliy uyg‘onish harakatlari uchun poydevor yaratdi. Bolqon xalqlari o‘z milliy va diniy qadriyatlarini avloddan avlodga yetkazishda diniy markazlar – pravoslav va katolik cherkovlari hamda 21 Malcolm, Noel. Kosovo: A Short History. NYU Press, 1998.p.48. 25 qilar edi. Ayniqsa nasroniy ruhoniylar vakolatini saqlab qolgan holda, ularni musulmon davlat ichidagi diniy jamoat rahbari sifatida tan olgan “millet tizimi” bunga misol bo‘la oladi. Bu tizim asosida har bir diniy jamoa o‘z ichki masalalarini mustaqil hal qilish huquqiga ega edi. Yana bir muhim institut — timor tizimi bo‘lib, unga ko‘ra, harbiy xizmat evaziga ayrim zobitlarga yer berilar edi. Bu yer egalari, ya’ni sipohiylar, o‘z yerlarida yashovchi dehqonlardan soliqlar yig‘ib, ularni armiyani ta’minlash uchun ishlatardilar. Bu tizim bilan Usmonlilar mahalliy darajada tartib va iqtisodiy barqarorlikni ta’minladilar 5 . Usmonlilar Bolqon hududlarida ko‘p millatli va ko‘p dinli jamiyatni boshqarishga to‘g‘ri keldi. Pravoslav nasroniylar, katoliklar, yahudiylar va musulmonlar birgalikda yashagan bu mintaqada diniy bag‘rikenglik siyosati yuritildi. Shariat qonunlari asosida musulmonlar boshqaruvning yuqori pog‘onalarida faol ishtirok etgan bo‘lsa-da, nasroniylar o‘z diniy an’analarini saqlab qolgan holda, “zimmi” maqomida yashadilar. Ulardan maxsus soliq — “jizya” yig‘ildi, ammo ular harbiy xizmatdan ozod etildilar. Yahudiylar uchun esa Usmonli imperiyasi nisbatan qulay muhit yaratdi. XV asrda Ispaniyadan haydalgan yahudiylar Istanbul va Salonikiga joylashtirildi va iqtisodiy, savdo va hunarmandchilik sohalarida muhim rol o‘ynadilar. Bu siyosat imperiyaning iqtisodiy barqarorligini mustahkamlashga xizmat qildi 6 . Usmonli imperiyasi o‘zining keng hududlari va ko‘p millatli tarkibi bilan murakkab, ammo tizimli soliq va iqtisodiy boshqaruv tizimini shakllantirdi. Bu tizim imperiyaning moliyaviy barqarorligini ta’minlash, harbiy kuchlarni qo‘llab- quvvatlash va ijtimoiy tartibni saqlashga xizmat qildi. Quyida bu tizimning asosiy jihatlari batafsil yoritiladi. Usmonli imperiyasida soliq yig‘ish va yer egaligini nazorat qilish uchun “defter” deb ataluvchi maxsus ro‘yxatlar yuritilgan. Bu defterlar har bir hududdagi yerlar, ularning egasi, foydalangan darajasi va hosildorligi haqida ma’lumotlarni 5 S arimsokov А . L ., Dexkanov N.B. Jahon tarixi. Toshkknt. “O’zkiston savdo nashriyot matbaa ijodiy uyi”. 2021. 255 b. 6 McCarthy, Justin. The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. Longman, 1997. P. 169.. 10 Kurs ishining nazariy va metodologik asoslari. Mazkur kurs ishining nazariy va metodologik asoslari tarixshunoslik fanining umumiy tamoyillariga, xususan, tarixiylik, ilmiylik, obyektivlik, tizimlilik hamda mantiqiy tahlil kabi metodologik yondashuvlarga tayangan. Ishda tarixiy hodisalarni o‘rganishda tarixiy-muqoyasa (komparativ) tahlil usuli, strukturaviy-funksional yondashuv hamda manbashunoslik asoslari qo‘llanilgan. Usmonli imperiyasining Bolqon yarimorolidagi siyosiy va ma’muriy faoliyati, diniy va madaniy siyosati tarixiy jarayonlar ketma-ketligi asosida o‘rganildi. Shu bilan birga, Bolqon xalqlarining milliy ozodlik harakatlari va o‘zlikni saqlab qolish yo‘llarini tahlil etishda zamonaviy tarixiy tafakkur metodlari, jumladan, postkolonial nazariya elementlari ham e’tiborga olindi. Ishda mahalliy va xorijiy tarixchilarning ilmiy qarashlari tahlil qilinib, mavzuga xolis yondashish maqsadida turli nuqtai nazarlar solishtirildi. Shu tariqa, kurs ishining nazariy asoslari mustahkam bo‘lib, tanlangan metodologik yondashuvlar mavzuni chuqur va har tomonlama tahlil qilish imkonini berdi. Kurs ishining vazifalari: – Usmonli imperiyasining Bolqon yarimorolidagi siyosatini tahlil qilish; – Bolqon xalqlarining qarshilik harakatlarini yoritish; – Diniy siyosat va uning madaniyatga ta’sirini o‘rganish; – Bolqon xalqlarining o‘zlikni saqlab qolish kurashlarini ochib berish. Obyekti. XVI–XVIII asrlarda Bolqon yarimorolidagi siyosiy va ijtimoiy tarixiy jarayonlar. Predmeti. Bolqon xalqlarining Usmonli imperiyasi davrida kechgan siyosiy faoliyati, diniy hayoti, madaniyati va milliy ozodlik harakatlari. Kurs ishining tuzilishi: kurs ishi ikki bob, kirish, asosiy qism, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 6 Serbiya va Gretsiya, Serbiya va Gretsiyada pravoslav nasroniylik mustahkam saqlanib qoldi. Usmonli imperiyasi pravoslav cherkovini tan olib, uning faoliyatiga ruxsat berdi. Bu hududlarda islom dinining tarqalishi cheklangan bo‘ldi. XVI–XVIII asrlar oralig‘ida Bolqon yarim oroli Usmonli imperiyasining muhim viloyatlaridan biri bo‘lib, u yerda ko‘plab turli etnik guruhlar va dini konfessiyalar yashagan. Ushbu davrda Bolqon xalqlarining diniy tarkibi murakkab va rang-barang bo‘lib, asosan uch asosiy diniy yo‘nalishga bo‘lingan: pravoslavlik, katoliklik va islom. Shuningdek, yahudiylar va boshqa kichik diniy jamoalar ham mavjud edi. Bu diniy xilma-xillik imperiyaning siyosiy va ijtimoiy tuzilmasiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Pravoslavlik, Bolqonning ko‘plab xalqlari orasida asosiy e’tiqod shakli bo‘lib qolgan. Serblar, bolgarlar, ruminlar, greklar va boshqa slavyan xalqlari pravoslav cherkoviga mansub edilar. Usmonlilar Bolqon yarim orolini bosib olganlaridan so‘ng ham, bu xalqlarning diniy e’tiqodini to‘liq yo‘qotishga harakat qilmaganlar. Aksincha, imperiya pravoslav jamoalarini millet tizimi orqali boshqarishni ma’qul ko‘rdi. Konstantinopol (hozirgi Istanbul) pravoslav patriarxi pravoslavlarning diniy rahbari sifatida tan olinib, diniy sudlar va ta’lim masalalarida mustaqil qarorlar chiqarish huquqiga ega bo‘lgan. Bu esa pravoslav aholisining diniy hayotini saqlab qolish va rivojlantirish imkonini yaratgan. Biroq pravoslavlar “zimma” maqomida bo‘lib, musulmonlarga nisbatan ijtimoiy va huquqiy jihatdan pastroq mavqega ega edilar. Ular jizya solig‘i to‘lagan, qurolli kuchlarga olinmagan va ba’zan diniy erkinliklar chegaralangan holatda bo‘lgan. Shunga qaramay, pravoslav ruhoniylari xalq orasida katta ta’sir kuchiga ega bo‘lgan va diniy e’tiqodni saqlab qolishda muhim rol o‘ynagan. Katoliklik, Bolqonning g‘arbiy qismida, ayniqsa Habsburglar imperiyasiga yaqin hududlarda va Albaniyada keng tarqalgan edi. Xorvatlar, ba’zi slovenlar, g‘arbiy albanlar va vengrlar asosan katolik cherkoviga mansub bo‘lganlar. Usmonlilar bu hududlardagi katolik aholisiga nisbatan ehtiyotkorlik bilan siyosat yuritganlar. Chunki katoliklar ko‘pincha Usmonli imperiyasining dushmanlari bo‘lgan G‘arbiy Yevropa davlatlari bilan diniy jihatdan yaqin bo‘lganlar. Shu 20 majburiyati bilan bog‘liq edi. Shuningdek, musulmon bo‘lmaganlar yuqori davlat lavozimlariga tayinlanmasdi, qurolli kuchlarga kiritilmasdi va ayrim ijtimoiy huquqlardan cheklangan edi. Musulmonlar esa imperiyada ustun maqomga ega edilar. Ular nafaqat diniy, balki siyosiy va huquqiy jihatdan ham hukmron qatlamni tashkil etardilar. Davlat siyosati islom dini qoidalari asosida yuritildi, qonunlar shariatga moslashtirildi. Shu bilan birga, musulmon bo‘lmaganlar ham o‘z e’tiqodiga ko‘ra ibodat qilishda, cherkov va sinagogalar qurishda, diniy ta’lim olishda ozmi-ko‘pmi erkinlikka ega edilar. Bu holat Yevropa o‘rta asrlaridagi diniy zo‘ravonlik siyosatiga qaraganda ancha bag‘rikeng edi. Millet tizimi yordamida Usmonlilar imperiya tarkibidagi diniy guruhlarni alohida ijtimoiy birlik sifatida boshqarishga erishdilar. Bu tizim barqarorlikni ta’minlash, urushlar va isyonlarni kamaytirish, imperiyaning ichki tartibini saqlab qolishda muhim vosita bo‘ldi. Ammo vaqt o‘tishi bilan bu tizim diniy jamoalar o‘rtasidagi ijtimoiy tafovutni kuchaytirdi va XIX asrga kelib, milliy uyg‘onish harakatlarining paydo bo‘lishida muhim omilga aylandi. Bosniya va Gertsegovina, Bosniya va Gertsegovina Usmonli hukmronligi ostida islom dinining eng keng tarqalgan hududlaridan biriga aylandi. XVI asrga kelib, aholining katta qismi islomni qabul qildi. Bu jarayon asosan tinch yo‘l bilan amalga oshdi. Islomga o‘tishning asosiy sabablari orasida soliq yengilliklari, ijtimoiy mavqening oshishi va harbiy xizmatga kirish imkoniyati bo‘lgan. Albaniya, Albaniyada islom dinining tarqalishi XVII–XVIII asrlarda kuchaydi. Bu davrda ko‘plab albanlar islomni qabul qildilar. Islomga o‘tishning asosiy sabablari orasida soliq yengilliklari, ijtimoiy va siyosiy imtiyozlar mavjud edi. Bolgariya, Bolgariyada islom dinining tarqalishi asosan shahar hududlarida kuzatildi. Qishloq aholisi orasida pravoslav nasroniylik saqlanib qoldi. Islomga o‘tishning asosiy sabablari orasida soliq yengilliklari va ijtimoiy imtiyozlar mavjud edi. 19 Keyingi yillarda istilo jarayoni yanada kuchaydi. 1361-yilda Edirne (Adrianopol) shahri egallanib, u Usmonli imperiyasining yangi poytaxtiga aylantirildi. Edirne o‘zining geografik joylashuvi, transport va savdo yo‘llari bo‘yicha qulay sharoitlari bilan imperiya uchun muhim strategik markazga aylandi. Shu tariqa Edirne Bolqon istilosining siyosiy va ma’muriy markazi sifatida faoliyat yurita boshladi. Usmonlilar bu davrda mahalliy hukmdorlar bilan turli xil kelishuvlar tuzish, o‘zlariga tobe knyazliklarga harbiy yordam evaziga muxtoriyat berish kabi siyosatni ham qo‘lladilar 3 . XIV asr oxirlariga kelib, Bolqon yarimorolidagi bir qator muhim janglar orqali Usmonlilar o‘z pozitsiyalarini mustahkamlashga erishdilar. 1389-yilda bo‘lib o‘tgan Kosova jangi Usmonli harbiy kuchining kuchayganini ko‘rsatdi. Ushbu jangda Serbiya qo‘shinlari mag‘lub etilib, Serbiya Usmonli imperiyasiga tobe davlatga aylantirildi. Shuningdek, 1396-yilda Nikopol jangida G‘arbiy Yevropa mamlakatlari, ayniqsa Vengriya boshchiligidagi xristian koalitsiyasining mag‘lubiyati Usmonlilar ta’sirining Bolqonlarda keskin kuchayishiga olib keldi. Ushbu janglar Bolqon yarimorolidagi yirik siyosiy kuchlarning tanazzulga yuz tutganini va Usmonlilarning yangi siyosiy realliklarni o‘rnatayotganini ko‘rsatadi 4 . Usmonlilar istilo qilgan hududlarda faqat harbiy kuch orqali emas, balki o‘ziga xos boshqaruv tizimi va diniy siyosat orqali ham mustahkamlanishga harakat qildilar. Usmonli imperiyasining harbiy kuchi, ayniqsa, devshirme tizimi asosida shakllangan yanychilar (janissarylar) armiyasi istilo jarayonlarida muhim rol o‘ynadi. Devshirme tizimi orqali nasroniy oilalardan yosh bolalar yig‘ilib, musulmon qilib tarbiyalanar va davlat xizmati yoki harbiy xizmatga tayyorlanar edi. Bu tizim orqali yuqori darajadagi sodiqlikka ega bo‘lgan professional askarlar va ma’murlar yetishtirildi. Janissarylar nafaqat janglarda, balki imperiyaning ichki boshqaruvida ham muhim vazifalarni bajardilar. Shu bilan birga, Usmonlilar istilo qilingan hududlardagi aholiga nisbatan nisbatan bag‘rikeng siyosat olib bordilar. Ayniqsa pravoslav nasroniylar bilan 3 Barkey, Karen. Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective. Cambridge UP, 2008. pp. 132. 4 Stefka Parveva . Village, Town and People in the Ottoman Balkans, 16th-mid-19 th Century. pp. 25-32. 8 Garchi ko‘plab musulmonlashtirilgan shahar aholisi turk yoki arabcha madrasalardan ta’lim olgan bo‘lsa-da, tog‘li va qishloq hududlarda yashovchi pravoslav va katolik xalqlar til, yozuv va og‘zaki ijod vositasida o‘zining tarixiy xotirasini tiklash va saqlashda davom etgan. XVI–XVIII asrlarda Bolqon xalqlari o‘zlikni saqlab qolish harakatini nafaqat diniy va madaniy doirada, balki ijtimoiy-siyosiy sohada ham davom ettirganlar. Usmonli imperiyasining markaziy hokimiyatiga qarshi noroziliklar, ko‘tarilishlar va qurolli harakatlar asosan milliy va diniy motivlarga asoslangan bo‘lgan. Bu ko‘tarilishlar ko‘pincha “kres” (ya’ni xoch yo‘lida kurash) deb atalgan bo‘lib, nasroniylikni va milliy mustaqillikni himoya qilishni maqsad qilgan. Ayniqsa, Serbiya, Bolgariya va Albaniyada milliy ruhdagi qo‘zg‘olonlar ko‘p kuzatilgan. Albaniyada Skanderbegning g‘oyaviy merosi, Serb va Bolgar xalqlarida esa Kosova janglari va qadimgi podshohlik tarixi xalq orasida tarixiy ongni uyg‘otishga xizmat qilgan. Mahalliy liderlar va diniy rahbarlar – episkoplar, ruhoniylar, monastir rahbarlari – xalqni birlashtirishda muhim rol o‘ynagan. XVIII asrga kelib, Yevropa mamlakatlari, xususan Avstriya, Venetsiya va Rossiya Bolqon ishlariga tobora ko‘proq aralasha boshladi. Ular Bolqondagi pravoslav va katolik jamoalarni himoya qilishni bahona qilib, Usmonli imperiyasining ichki ishlariga ta’sir o‘tkazishga harakat qilganlar. Bu esa Bolqon xalqlarining milliy uyg‘onishiga yangi imkoniyatlar yaratdi. Yevropadan kitoblar, diniy adabiyotlar va matbuot kirib kelishi natijasida mahalliy madaniy hayot boyidi. Yevropaviy ilmlarning tarqalishi ham o‘zlikni anglash jarayonini tezlashtirdi 24 . Rossiya imperiyasi, ayniqsa pravoslav xalqlar orasida o‘zini himoyachi deb e’lon qilgan va bu siyosiy-madaniy yordam orqali Bolqonlarda rus madaniyatining ta’sirini kuchaytirgan. Bu esa slav xalqlarining o‘z tarixiy ildizlariga murojaat qilishiga turtki bo‘lgan. XVI–XVIII asrlar Bolqon xalqlari uchun og‘ir va sinovli davr bo‘lsa-da, ularning madaniy hayoti to‘xtab qolmagan. Diniy markazlar, og‘zaki ijod, til va 24 Kaser, Karl. Power and Inheritance in the Eastern European Family (1500–1900). LIT Verlag, 2002. P. 55. 28 Shu tariqa, XVI–XVIII asrlar Bolqon yarimorolining siyosiy, diniy va madaniy tarixida muhim bosqich bo‘lib, bu davrda yuzaga kelgan voqealar va jarayonlar hudud xalqlarining keyingi tarixiy taraqqiyotida chuqur iz qoldirdi. Bolqon xalqlari o‘zlikni saqlash va milliy mustaqillik uchun olib borgan kurashlari bu mintaqaning boy va rang-barang madaniy merosini shakllantirdi hamda bugungi kunda ham mintaqa xalqlarining tarixiy ongida chuqur ahamiyatga ega. 32 I.BOB. Bolqon xalqlarining siyosiy holati va Usmonli imperiyasi hukmronligi I.1. Usmonli imperiyasining Bolqon yarimorolidagi hukmronligi: istilo jarayoni va ma’muriy boshqaruv tizimi Usmonli imperiyasi XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab Bolqon yarimorolida keng miqyosli istilo siyosatini amalga oshira boshladi. Bu jarayon o‘ziga xos harbiy, siyosiy va diniy omillar bilan bog‘liq bo‘lib, imperiyaning Yevropadagi hududiy ekspansiyasining asosiy bosqichlaridan biri sifatida tarixga kirgan. Usmonlilar Bolqon yarimorolida nafaqat harbiy ustunlikka erishdilar, balki o‘ziga xos ma’muriy boshqaruv tizimini ham barpo etdilar. Bu maqolada istilo jarayoni, harbiy yurishlarning sabablari va natijalari hamda hududda joriy qilingan ma’muriy boshqaruv shakllari ilmiy asosda tahlil qilinadi. Usmonli imperiyasining Bolqon yarimorolidagi istilo harakatlari XIV asrning o‘rtalaridan boshlab jadal tus oldi. Bu jarayon Yevropaning janubi-sharqiy qismida joylashgan hududlar ustidan Usmonli nazoratining o‘rnatilishiga olib keldi va keyinchalik imperiya uchun strategik, siyosiy, iqtisodiy hamda diniy jihatdan muhim natijalarga sabab bo‘ldi. Istilo jarayoni ko‘p bosqichli bo‘lib, uni harbiy yurishlar, diplomatik vositalar va mahalliy aholi bilan olib borilgan siyosat orqali amalga oshirildi 2 . Bolqon yarimorolidagi istiloning boshlanishi XIV asrning 30-yillariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda Usmonli turklari Kichik Osiyodagi bekliklar o‘rtasidagi kurashlarda ustunlik qozonib, G‘arbiy Anadoludan Yevropaga qarab harakatlana boshlagan edilar. Dastlabki bosqichda 1354-yilda Gelibolu (Gallipoli) yarimorolidagi qal’aning egallanishi tarixiy burilish nuqtasiga aylandi. Bu voqea natijasida Usmonlilar ilk bor Yevropa qit’asida doimiy ravishda joylashish imkoniga ega bo‘lishdi. Gelibolu qal’asining zabt etilishi Vizantiya imperiyasining ichki siyosiy beqarorligidan foydalanilgan holda amalga oshirilgan edi. Bu Usmonlilarga Rumeli hududlariga kirib borish va u yerda harbiy va siyosiy tayanch punktlarini shakllantirish imkonini berdi. 2 Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. 287 b. 7 tarixiy xotira davom ettirildi. Bu madaniy davomiylik XVIII asr oxiriga kelib milliy uyg‘onish harakatlarining asosi bo‘lib xizmat qildi. Shunday qilib, XVI–XVIII asrlar oralig‘ida Bolqon xalqlari o‘z tarixining murakkab, ammo muhim bosqichini boshdan kechirdilar. Ular xorijiy imperiyalar hukmronligi ostida bo‘lishiga qaramay, o‘zligini yo‘qotmadilar, aksincha, diniy, madaniy va siyosiy jihatdan uyg‘onish uchun harakat qildilar. Bu davr Bolqon xalqlarining milliy ongini shakllantirgan, o‘zlikni anglash jarayonini boshlagan va keyingi davrlardagi ozodlik kurashlariga asos bo‘lgan muhim tarixiy poydevor hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi dunyo siyosatida Bolqon mintaqasining tutgan o‘rni, millatlararo munosabatlar va tarixiy ziddiyatlar zamirida yuzlab yillar davomida shakllangan tarixiy jarayonlar yotadi. Ayniqsa, XVI–XVIII asrlar oralig‘ida bu hududda yuz bergan siyosiy, ijtimoiy va diniy o‘zgarishlar Bolqon xalqlarining shakllanishi, milliy ongining uyg‘onishi va o‘zlikni saqlab qolish harakatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatgan. Bugungi global muammolar fonida tarixdan saboq olish dolzarb hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — XVI–XVIII asrlarda Bolqon xalqlari boshidan kechirgan tarixiy jarayonlarni, ayniqsa, Usmonli imperiyasi hukmronligi ostidagi siyosiy va ijtimoiy hayotni o‘rganishdir. Mavzuning o’rganilish darajasi. Mazkur kurs ishida Bolqon xalqlarining Usmonli imperiyasi hukmronligi davridagi siyosiy, ijtimoiy-madaniy va diniy hayoti chuqur tahlil qilinadi. Mavzuning o‘rganilish darajasini belgilashda tarixiy manbalar, zamonaviy tadqiqotlar, arxiv materiallari hamda turli tarixchilarning yondashuvlari asos qilib olingan. I bobda Usmonlilarning Bolqon yarimoroliga kirib kelishi, istilo jarayoni va bu hududda o‘rnatgan ma’muriy boshqaruv tizimi batafsil yoritiladi. Shuningdek, Bolqon xalqlarining milliy ozodlik harakatlari va ularning siyosiy qarshilik shakllari ham tahlil etiladi. II bobda esa diniy tarkib, Usmonli diniy siyosati, Bolqon xalqlarining madaniyati va o‘zlikni saqlab qolish yo‘llari o‘rganiladi. Shu tariqa mavzuning barcha asosiy jihatlari kompleks tarzda yoritilib, ilmiy yondashuv asosida o‘rganilgan. 5 XULOSA XVI–XVIII asrlar Bolqon yarimorolining tarixida murakkab va o‘zgarishlarga boy davr bo‘lib, bu davrda mintaqa xalqlari Usmonli imperiyasi hukmronligi ostida yashagan. Ushbu davrda Bolqon xalqlari siyosiy, ijtimoiy, diniy va madaniy sohalarda jiddiy sinovlarga duch keldi. Shu bilan birga, ular o‘z milliy o‘zligini saqlab qolish, ozodlik va mustaqillik uchun kurashishdek ulkan tarixiy jarayonlarda faol ishtirok etdilar. Bolqon xalqlari o‘z hududlari va hayot tarzlarini Usmonli imperiyasining kengayishi va hukmronligi sharoitida saqlab qolishga harakat qildi. Usmonlilarning siyosiy boshqaruvi, ayniqsa soliqqa tortish va devshirme tizimi, mahalliy aholining hayotiga keskin ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu siyosatga qarshi ko‘plab qarshilik harakatlari va isyonlar yuzaga keldi. Masalan, Makedoniya hududida 1564–1565 yillarda sodir bo‘lgan Mariovo va Prilep isyonlari mahalliy aholi tomonidan Usmonlilarning og‘ir soliq siyosati va devshirme tizimiga qarshi kuchli norozilik sifatida namoyon bo‘ldi. Bu harakatlar jiddiy harbiy kuch bilan bostirilgan bo‘lsa-da, ular mintaqada mustamlakachilik siyosatiga qarshi umumiy norozilik va milliy ozodlik istagini kuchaytirdi. Bolqon xalqlari siyosiy va ijtimoiy jihatdan murakkab sharoitlarda yashagan bo‘lsada, ular o‘z madaniyati, dini va milliy qadriyatlarini saqlashga astoydil intildi. Bu davrda Bolqon xalqlarining diniy tarkibi murakkab bo‘lib, musulmonlar, nasroniylar (pravoslav va katoliklar) va yahudiylar bir hududda yashashgan. Usmonli imperiyasi ko‘p dinli davlat siyosatini amalga oshirib, “millet” tizimi orqali diniy jamoalarga o‘z ichki ishlarini boshqarish huquqini berdi. Shu bilan birga, musulmonlar imperiyada ustun maqomda bo‘lib, boshqa din vakillari zimma (zimmi) maqomida saqlangan. Diniy bag‘rikenglik siyosati Bolqon xalqlari orasida nisbatan tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga yordam berdi, ammo diniy farqlar va milliy o‘zlik kurashlari orasidagi taranglik va murosasizlik ham mavjud edi. Mahalliy nasroniy jamoalar o‘z dinlari, cherkovlari, monastirlari va diniy an’analari orqali milliy madaniyat va o‘zlikni saqlashga harakat qilishdi. Shu tarzda, diniy va madaniy 30 II.BOB. Bolqon xalqlari ijtimoiy-madaniy hayoti va diniy jarayonlar II.1. Bolqon xalqlarining diniy tarkibi va Usmonli diniy siyosatining ta’siri XVI–XVIII asrlar Bolqon yarimoroli uchun diniy, siyosiy va madaniy o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Usmonli imperiyasi bu hududda o‘z hukmronligini o‘rnatib, diniy siyosatini amalga oshirdi. Bu davrda Bolqon xalqlarining diniy tarkibi sezilarli darajada o‘zgardi, ayniqsa islom dinining tarqalishi va mavjud diniy institutlarning transformatsiyasi kuzatildi. Ushbu maqolada Bolqon xalqlarining diniy tarkibi va Usmonli diniy siyosatining ta’siri tahlil qilinadi. Usmonli imperiyasi XIV asr oxirlaridan boshlab Yevropa, Osiyo va Afrika qit'alariga tarqalgan ulkan bir davlatga aylangan bo‘lib, uning tarkibida ko‘plab xalqlar va dinlar mavjud edi. Ushbu ko‘p konfessiyali va ko‘p millatli imperiyani barqaror boshqarish uchun Usmonlilar diniy bag‘rikenglik tamoyillariga asoslangan maxsus siyosat yuritdilar. Bu siyosatning markazida "millet tizimi" deb ataluvchi boshqaruv mexanizmi turar edi 15 . Millet tizimi — bu turli diniy jamoalarga, ayniqsa musulmon bo‘lmagan aholi qatlamlariga o‘z diniy e’tiqodlari, ibodat marosimlari, nikoh, ajralish, vorislik kabi shaxsiy huquq sohalarida ma’lum darajada avtonomiya berishga asoslangan boshqaruv shakli edi. Bu tizim orqali imperiya pravoslavlar, katoliklar, armanlar va yahudiylarni o‘z diniy yetakchilari orqali tartibga solib turdi. Har bir millet — ya’ni diniy jamoa — o‘zining diniy rahbari (patriarx, arxiyepiskop yoki bosh ravvin) boshchiligida ishladi va bu rahbar imperiya tomonidan tan olinib, soliq yig‘ish, nikoh va ajralish, diniy ta’lim va jinoiy-axloqiy nazoratni amalga oshirdi. Millet tizimi, bir tomondan, diniy jamoalarga nisbatan muayyan erkinliklar bergan bo‘lsa-da, boshqa tomondan, ularni imperiya ichida past maqomda, ya’ni “zimma” holatida ushlab turdi. Zimma maqomi — bu musulmon bo‘lmagan aholining Usmonlilar tomonidan “kitob ahli” sifatida tan olinishi va ularning hayoti, mulki, e’tiqodi himoya qilinishi evaziga maxsus soliq (jizya) to‘lash 15 Frederick F. Anscombe . The Balkan Revolutionary Age . The Journal of Modern History, Vol. 84, No. 3. The University of Chicago Press . 2012. pp. 588.. 18 Turklar zulmiga qarshi partizanlik harakatlari Adabiyotlar ro’yxati 1. Sh.M.Mirziyoyev. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqlari va intervyulari . President matbuot xizmati, 2023. 2. Barkey, Karen. Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective. Cambridge UP, 2008. 3. Blumi, Isa. Reinstating the Ottomans: Alternative Balkan Modernities, 1800–1912. Palgrave, 2011. 4. Clayer, Nathalie. Religion and Nation in Albania. Hurst & Company, 2014. 5. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. 6. Fine, John V.A. The Late Medieval Balkans. University of Michigan Press, 1994. 7. Frederick F. Anscombe . The Balkan Revolutionary Age . The Journal of Modern History, Vol. 84, No. 3. The University of Chicago Press . 2012. 8. Imber, Colin. The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power. Palgrave Macmillan, 2002. 9. İnalcık, Halil. The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1600. Phoenix Press, 2001. 10. Jelavich, Barbara. History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries. Cambridge UP, 1983. 11. Jelavich, Charles. South Slav Nationalisms: Textbooks and Yugoslav Union Before 1914. Ohio State UP, 1990. 12. Kaser, Karl. Power and Inheritance in the Eastern European Family (1500– 1900). LIT Verlag, 2002. 13. Koliopoulos, John S., and Veremis, Thanos. Modern Greece: A History Since 1821. Wiley-Blackwell, 2009. 14. Lampe, John R. Balkans into Southeastern Europe: A Century of War and Transition. Palgrave Macmillan, 2006. 15. Malcolm, Noel. Kosovo: A Short History. NYU Press, 1998. 31–76-betlar. 16. Mazower, Mark. The Balkans: A Short History. Modern Library, 2000. 37 XVII asr xaretasi. Usmoniylar armiyasi. 34 turli xalqlar o‘z diniy an’ana va urf-odatlarini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Bu jarayon Usmonli imperiyasining diniy bag‘rikenglik siyosatining muhim ko‘rinishi bo‘ldi. Usmonli hukmdorlarining maqsadi nafaqat yangi hududlarni siyosiy jihatdan boshqarish, balki u yerda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash edi. Shu maqsadda diniy ozchiliklarning e’tiqodlarini cheklamaslik va ularni o‘zaro to‘qnashuvlardan himoya qilishga alohida e’tibor qaratildi. Masalan, pravoslav pravoslav monastirlari, katolik cherkovlari va yahudiy jamoalari o‘z diniy faoliyatini davom ettira oldi. Ushbu siyosat imperiyada ko‘p millatli va ko‘p diniy tizimni barqarorlashtirishga xizmat qildi. XVI asrda Usmonli imperiyasi tomonidan egallangan Bolqon hududlarida madaniy hayot ikki asosiy oqim orqali rivojlandi. Birinchisi – Usmonli islom madaniyati bo‘lib, u asosan shaharlarda, ma’muriy markazlarda va iqtisodiy nuqtai nazardan rivojlangan hududlarda ko‘zga tashlandi. Ikkinchisi esa, mahalliy xalqlarning pravoslav va katolik diniy an’analari asosidagi madaniy merosi edi. Ushbu ikki madaniy oqim o‘zaro hamkorlik va nisbatan bag‘rikenglik asosida birgalikda mavjud bo‘ldi 20 . Usmonli islom madaniyati shaharlarda o‘zining jadal rivojlanishini davom ettirdi. Masjidlar, madrasalar, hammomlar, karvonsaroylar, bozorlardagi hunarmandchilik ustaxonalari bu madaniyatning asosiy timsollari bo‘ldi. Masjidlar nafaqat ibodat uchun, balki diniy ta’lim va jamiyatning ijtimoiy hayoti markazi sifatida xizmat qildi. Madrasalarda arab, fors va turk tillarida diniy va dunyoviy fanlar o‘qitildi. Bu ta’lim muassasalari orqali yangi avlod Usmonli madaniyatining bilim va qadriyatlarini egalladi. Shu bilan birga, mahalliy xalqlarning madaniyati, xususan, pravoslav va katolik cherkovlari, monastirlari o‘z faoliyatini davom ettirdi. Ushbu diniy markazlar nafaqat ruhiy ozuqa manbai, balki yozma madaniyatning saqlovchisi bo‘ldi. Bolqon xalqlarining tarixiy yozma asarlari, diniy matnlari, qo‘lyozmalari, 20 Pinson, Mark. The Muslims of Bosnia-Herzegovina. Harvard CMES, 1996. P. 43. 24 orasida keng tarqalgan “Skanderbeg afsonalari” ham milliy qahramon – Skanderbegning jasorati va millatni himoya qilishdagi o‘rni haqida so‘zlaydi. Bu dostonlar nafaqat tarixiy voqealarni yodda saqlash, balki xalqqa o‘zligini anglash va ruhiy ko‘mak bo‘lishda xizmat qilgan. Folklor orqali xalqning asosiy qadriyatlari – vatanparvarlik, erkinlik, adolat va dini sadoqat kabi tushunchalar keng targ‘ib etilgan. Og‘zaki san’at orqali ular avloddan-avlodga o‘tib, xalqning umumiy ruhiyati va madaniyati shakllangan. Folklor shuningdek, ijtimoiy me’yorlar va axloqiy tamoyillarni tarqatishda vosita bo‘lib xizmat qilgan, masalan, haqgo‘yilik, mehmondo‘stlik va insonparvarlik kabi qadriyatlar dostonlar va maqollarda mujassamlangan. Bolqon xalqlari og‘zaki an’analarni nafaqat madaniy-hikoyaviy maqsadlarda, balki diniy va ijtimoiy hayotning ajralmas qismi sifatida ham rivojlantirgan. Masalan, bolalar o‘yinlari orqali yosh avlod madaniy qadriyatlarni o‘rganar, to‘y marosimlari va boshqa ijtimoiy tantanalar esa xalqning diniy va milliy mentalitetini mustahkamlashga xizmat qilgan. Dafin an’analari, marosimlar va bayramlar ham folklor orqali ifodalanib, xalqning milliy xotirasi va diniy e’tiqodlarini saqlab qolishga hissa qo‘shgan. Shunday qilib, og‘zaki an’analar va folklor Bolqon xalqlarining madaniy o‘zligini saqlashda muhim vosita bo‘ldi. Ular orqali xalq o‘z tarixini, qadriyatlarini va diniy e’tiqodlarini yo‘qotmasdan, Usmonli imperiyasi bosqini davrida ham madaniy mustaqillikni saqlab qolishga intilgan. Folklor shuningdek, milliy uyg‘onish va ozodlik kurashining ruhiy poydevori bo‘lib xizmat qilgan, xalqni birlashtiruvchi, ularning ruhini ko‘taruvchi kuch bo‘lgan. Usmonli davrida rasmiy idora tili turk tili bo‘lsa-da, Bolqon xalqlari o‘z tillarini kundalik hayotda saqlab qolgan. Pravoslav va katolik cherkovlarining diniy xizmatlari ona tillarda o‘tkazilgan. Diniy matnlar, ilohiy kitoblar, qo‘lyozmalar o‘z ona tillarida yozilgan. Serb va bolgar cherkovlarida kirill alifbosi keng qo‘llanilgan bo‘lsa, ruminlar lotin alifbosidan foydalangan. Ushbu til siyosati orqali xalq o‘zining madaniy mustaqilligini saqlab qolgan. 27
Купить