Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	97.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	История

XVI-XVIII asrlarda Eron

Shia marosimlari, ayniqsa, Muharram oyidagi Ashura marosimlari keng
nishonlana boshlandi. Bu marosimlar orqali shia identiteti mustahkamlandi va xalq
orasida diniy birlik kuchaydi.
Safaviylar davrida Isfahon shahri falsafa va ilm-fan markaziga aylandi. Mir
Damod va Mulla Sadraning faoliyati natijasida Isfahon falsafa maktabi shakllandi.
Bu maktabda ilohiyot, metafizika va falsafa sohalarida chuqur tadqiqotlar olib
borildi.
Safaviylar davrida ko‘plab ilmiy asarlar yozildi va tarjima qilindi. Arab
tilidagi diniy va ilmiy asarlar fors tiliga tarjima qilinib, keng ommaga yetkazildi.
Bu esa ilm-fanning ommalashishiga xizmat qildi.
Shoh Ismoil I nafaqat siyosiy yetakchi, balki shoir sifatida ham tanilgan. U
"Xatoiy" taxallusi bilan she’rlar yozgan va adabiyotga katta hissa qo‘shgan.
Saib Tabriziy Safaviylar davrining mashhur shoiri bo‘lib, "hind uslubi"da
yozilgan g‘azallari bilan tanilgan. U Isfahonda yashab, adabiyotning rivojiga katta
hissa qo‘shgan.
Bu davrda g‘azal, qasida, masnaviy kabi adabiy janrlar rivojlandi. Ko‘plab
shoirlar diniy, falsafiy va ijtimoiy mavzularda asarlar yaratdilar.
Safaviylar davrida Isfahon shahri nafaqat siyosiy, balki madaniy va iqtisodiy
markazga aylanishi bilan ajralib turadi. Shoh Abbos I hukmronligi (1588–1629)
davrida Isfahon mamlakatning yangi poytaxtiga aylantirildi. Bu qaror davlatning
siyosiy markazlashtirilishini ta’minlash, iqtisodiy hayotni jonlantirish va madaniy-
ma’rifiy rivojlanishni rag‘batlantirish maqsadida qabul qilingan edi. Isfahon
shahrida bunyod etilgan ko‘plab me’moriy majmualar nafaqat Safaviylar
davrining, balki butun Eron tarixining eng muhim yodgorliklari sifatida qabul
qilinadi. Ulardan eng mashhurlari — Naqsh-e Jahon maydoni, Shoh masjidi va Ali
Qapu saroyi bo‘lib, ular me’morchilik san’atining eng yuqori cho‘qqilarini
namoyish etadi.
Shoh Abbos I taxtga chiqqach, o‘z siyosatini asoslash va davlat boshqaruvini
markazlashtirish uchun yangi poytaxtni tashkil etish zaruratini his qildi. Shu
maqsadda 1598-yilda Isfahon shahri Safaviylar imperiyasining rasmiy poytaxtiga
26

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………...….3
I.BOB. Safaviylar davlati va uning siyosiy taraqqiyoti …………………..…….6
I.1. Safaviylar sulolasining vujudga kelishi va davlat asoschisi Ismoil I ning
faoliyati ……………………………………………………………………..…..6
I.2. Abbos I davrida Eronning siyosiy kuchayishi, markazlashgan boshqaruv va
harbiy islohotlar ……………………………………………………………….13
II.BOB. Eronning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti va madaniy taraqqiyoti …..……17
II.1. Savdo yo‘llari, yer-soliq tizimi va xalq xo‘jaligi holati …………...…….17
II.2. Fan, adabiyot va me’morchilikda erishilgan yutuqlar, shia mazhabining
rivojlanishi ……………………………………………………………….……23
XULOSA ………………………………………………………………………...31
Adabiyotlar Ro‘yxati …………………………………………………....……..… 34

Shayx Safiyuddinning avlodlari tariqatni saqlab qoldilar va uni yanada
rivojlantirdilar. Uning o‘g‘li Sadruddin Muso va nabirasi Xalilulloh tariqatni
yanada mustahkamlab, nafaqat diniy balki ijtimoiy obro‘ ham to‘plashga muvaffaq
bo‘ldilar. XIV asrda Mo‘g‘ullar hukmronligi zaiflashgan davrda, Eron va
Ozarbayjon hududlarida mustaqil harakat qilish imkoniyatlari oshdi. Safaviyya
tariqati aynan shu davrda kuchli diniy va siyosiy kuchga aylanib bordi 3
.
Safaviyya tariqatining siyosiylashuvi Shayx Junayd (vaf. 1460) davridan
boshlab sezilarli darajada kuchaydi. Shayx Junayd Shayx Safiyuddinning avlodi
bo‘lib, tariqatni diniy faoliyat doirasidan chiqarib, uni harbiy va siyosiy kuchga
aylantirishga kirishdi. U o‘z tarafdorlarini safarbar qilib, siyosiy ta’sirini oshirishni
maqsad qilgan. Shayx Junayd o‘zining tarafdorlari yordamida shimoliy Eron va
Kavkaz mintaqalarida harbiy yurishlar uyushtirdi. U o‘z yurishlarida asosan
qabilaviy tuzumlarga tayangan va shu orqali kuch to‘plagan 4
.
Shayx Junayd vafotidan so‘ng, uning o‘g‘li Shayx Haydar tariqat
yetakchiligini o‘z zimmasiga oldi. Aynan Shayx Haydar davrida Safaviyya tariqati
yanada harbiylashgan va u jiddiy siyosiy kuchga aylangan edi. Shayx Haydar o‘z
tarafdorlariga maxsus bosh kiyim — qizil rangli 12 burmali salla kiyishni
buyurgan. Bu bosh kiyim Imomlar soni — 12 ta shia imomiga ishora sifatida
tanlangan edi. Shu boisdan, Haydarning tarafdorlari “qizilboshlar” (forscha: شابلزق )
deb atala boshladi. Qizilboshlar shia islomining "Ithna Ashariyya" — ya'ni 12
imomlik yo‘nalishini targ‘ib qilishgan va ularning siyosiy faoliyati ayni paytda
diniy islohotlarga asoslangan edi.
Qizilboshlar harakati diniy e’tiqod bilan siyosiy maqsadlarni uyg‘unlashtirib,
katta xalqaro ahamiyat kasb eta boshladi. Shayx Haydar o‘z yurishlarida Kavkaz,
Shirvon, va Eronning shimoli-sharqiy hududlarida faoliyat olib bordi. Uning asosiy
raqiblari o‘sha davrda bu hududlarda hukmronlik qilgan sunniy sulolalar —
Shirvonshohlar va boshqa mahalliy hukmdorlar edi. Shayx Haydar 1488-yilda
3
Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. 75 b.
4
K.Mitchell. Safaviylar Eronida siyosat amaliyoti: kuch, din va ritorika . I. B. Tauris, 2009. 57-94-betlar.
7

qildi. Bu qaror, bir tomondan, markaziy hokimiyatni diniy asosda
legitimlashtirishga xizmat qilgan bo‘lsa, boshqa tomondan, Eronni o‘ziga xos diniy
va madaniy markazga aylantirishga zamin yaratdi.
Shia mazhabining rasmiylashuvi bilan bir qatorda, sunniy islomga qarshi
siyosiy bosimlar kuchaydi. Sunniy ulamolar ta’qib qilindi, ko‘pchiligi
mamlakatdan chiqarib yuborildi yoki o‘z e’tiqodidan voz kechishga majbur qilindi.
Masalan, ilgari sunniylik asosida faoliyat yuritgan madrasalar yopildi yoki shia
diniy markazlariga aylantirildi. Ba’zi tarixiy manbalarda, Shoh Ismoilning o‘zi
shaxsan sunniy ulamolarni jazolaganligi haqida ma’lumotlar mavjud.
Bu holat ko‘p hollarda ijtimoiy qarama-qarshiliklarni ham yuzaga keltirdi.
Ayrim viloyatlarda, ayniqsa Eronning shimoliy va sharqiy hududlarida sunniy
aholining qarshiligi kuchaydi. Ammo Safaviylar markaziy hukumatni
mustahkamlash va diniy nazoratni kuchaytirish orqali bu qarshiliklarni bostirishga
muvaffaq bo‘ldilar 18
.
Sunniy ulamolarni mamlakatdan chiqarib yuborilgach, Safaviylar hukumati
yangi diniy yetakchilarni jalb etishga kirishdi. Bu maqsadda Livan, Iroq, Bahreyn
kabi an’anaviy shia hududlaridan yetuk shia ulamolari Eronga taklif etildi. Ushbu
olimlar shia fiqhi, kalomi, tafsiri va hadis ilmlari bo‘yicha ilmiy maktablarni
tashkil etdilar. Ular nafaqat diniy ta’limotlarni mustahkamladi, balki davlat
mafkurasining shakllanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatdilar. Eng mashhur shia
olimlaridan biri Muhammad Baqir Majlisi Shoh Sulaymon davrida shia diniy
tafakkurining ideologik tayanchiga aylangan edi.
Shoh Ismoil I va undan keyingi hukmdorlar shia diniy ta’limotining
rivojlanishiga katta e’tibor qaratdilar. Qum, Isfahon, Mashhad kabi shaharlarda
yirik diniy markazlar va madrasalar tashkil etildi. Ushbu markazlarda shia fiqhi,
tafsir, hadis, nahv va mantiq fanlari o‘rgatilar edi. Diniy ta’limda Usuli va Ahbariy
yo‘nalishlari o‘rtasida ilmiy bahslar olib borilgan bo‘lib, bu Eron shia ilm-fanining
ichki dinamikasini boyitdi.
18
Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. 77 b.
24

qilishda, ayniqsa Rossiya va Usmonlilarga qarshi muvaffaqiyatli yurishlar olib
bordi. 1739-yilda Hindistonga yurish qilib, Dehlini egalladi va Boburiylar
xazinasini Eron zaminiga olib keldi. U tomonidan olib borilgan harbiy siyosat
Eronning xalqaro maydondagi mavqeini tikladi, biroq u haddan ziyod harbiy
yurishlar va soliq bosimlari bilan ichki noroziliklarni keltirib chiqardi. 1747-yilda
Nodirshohning o‘ldirilishi bilan Afsheriylar davlati zaiflashdi va siyosiy
parokandalik davom etdi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Eron zaminida yangi kuch sifatida Zandiylar
sulolasi yuzaga chiqdi. Karimxon Zand markaziy hokimiyatni tiklash, iqtisodiyotni
barqarorlashtirish va xalq turmush darajasini yaxshilashga harakat qildi. U o‘zini
shoh deb emas, balki “vakili-ru’aya” ya’ni “xalq vakili” deb atadi, bu esa xalq
orasida unga nisbatan ijobiy munosabat shakllanishiga olib keldi. Biroq Zandiylar
sulolasi uzoq yashamadi va XVIII asr oxiriga kelib Qojarlar sulolasi Eron siyosiy
maydoniga chiqdi. Bu esa XIX asrdagi yangi davrni boshlab berdi.
Xulosa qilib aytganda, XVI–XVIII asrlar Eron tarixi murakkab, ammo
sermahsul davr bo‘ldi. Bu davrda Eron kuchli markazlashgan davlatga aylanish,
diniy va madaniy birlikni qaror toptirish, xalqaro maydonda o‘z o‘rnini belgilash
kabi muhim bosqichlardan o‘tdi. Ayniqsa, Safaviylar davrida shialikning davlat
dini sifatida joriy etilishi Eronning butun keyingi tarixiy taraqqiyotiga kuchli ta’sir
ko‘rsatdi. Shuningdek, madaniyat, adabiyot, san’at va me’morchilik sohalaridagi
yutuqlar Eronni jahon sivilizatsiyasi tarixida yuksak o‘ringa olib chiqdi. Garchi
XVIII asrga kelib siyosiy beqarorliklar Eronni zaiflashtirgan bo‘lsa-da, bu davrda
boshlangan diniy, madaniy va siyosiy an’analar keyingi asrlarda ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotmadi.
33

bog‘langan bo‘lib, ular o‘z mahsulotlarining muayyan qismini soliq sifatida
to‘lashgan. Bu holat ijtimoiy tabaqalanishga olib kelgan: yirik yer egalari boyib
borgan, dehqonlar esa iqtisodiy jihatdan qaram ahvolga tushgan.
Soliq tizimi orqali davlat katta mablag‘ yig‘ishga erishgan bo‘lsa-da, ba’zida
haddan ziyod soliq bosimi aholining noroziligiga sabab bo‘lgan. Shoh Abbos I
soliq tizimini isloh qilish orqali davlat nazoratini kuchaytirgan, biroq tizimda hali
ham mahalliy amaldorlar tomonidan suiiste’molliklar mavjud edi.
Safaviylar davridagi yer-soliq tizimi Eron iqtisodiy hayotining markaziy
asosini tashkil etgan. Yer egaligi shakllarining xilma-xilligi, soliq turlarining
murakkabligi va yig‘ish tizimining markazlashtirilgan bo‘lishi mamlakatning
iqtisodiy barqarorligi va siyosiy boshqaruv tizimini mustahkamlashda hal qiluvchi
rol o‘ynagan. Bu tizim orqali davlat harbiy kuchlarini moliyalashtirib, markaziy
hokimiyatni kuchaytirgan, biroq dehqonlar va oddiy aholi uchun bu tizim
ko‘pincha iqtisodiy og‘irlik bo‘lib qolgan. Safaviylar tajribasi o‘rta asr agrar
imperiyalarining iqtisodiy modeli sifatida tarixda muhim o‘ringa ega 15
.
Safaviylar davrida yerlar davlat mulki hisoblanib, ularning katta qismi harbiy
va diniy xizmatlar evaziga turli shaxslarga berilgan. Bu tizim "tiyul" deb atalgan
bo‘lib, yer egalari o‘zlariga berilgan yerlar orqali daromad olganlar.
Yer-soliq tizimi asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridan olinadigan soliqdan
iborat edi. Soliq miqdori yer unumdorligi, hosil hajmi va boshqa omillarga qarab
belgilanardi. Ba’zi hollarda soliq yig‘ish huquqi xususiy shaxslarga topshirilgan
bo‘lib, bu tizim "iltizam" deb atalgan. Bu holat ba’zan soliq yig‘uvchilarning
suiste’molliklariga olib kelgan.
Safaviylar davrida Eronning xalq xo‘jaligi asosan qishloq xo‘jaligi,
hunarmandchilik va savdoga asoslangan edi.
Eronning iqlimi va yerlarining unumdorligi qishloq xo‘jaligining
rivojlanishiga imkon yaratdi. Asosiy ekinlar bug‘doy, arpa, paxta, meva va
15
A.A.Sarimsokov, N.B. Dexkanov. Jahon tarixi. (Osiyo va Afrika mamlakatlarining o‘rta asrlar tarixi). Toshkknt . “
O‘zkiton savdo nashriyot Matbaa ijodiy uyi ”. 2021. 256 b.
20

diplomatik yondashuvlar orqali ba’zi davrlarda murosaviy aloqalar ham o‘rnatildi.
Boburiylar bilan esa ko‘proq madaniy va savdo aloqalari hukm surdi. Eron
Hindiston zaminiga o‘zining diniy va madaniy ta’sirini o‘tkazishda davom etdi. Bu
aloqalar orqali Eron adabiyoti, san’ati va me’morchiligi Hindiston madaniyatiga
sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatdi.
Safaviylar davrida iqtisodiyot ko‘p jihatdan ipak yo‘li savdosiga tayanar edi.
Isfahon va boshqa shaharlarda hunarmandchilik, ipakchilik, gilamchilik va metall
buyumlar ishlab chiqarish keng rivojlandi. Savdo karvonlari orqali Yevropa,
Hindiston va Xitoy bilan faol iqtisodiy aloqalar o‘rnatildi. Biroq XVII asrning
ikkinchi yarmidan boshlab Yevropa davlatlarining dengiz yo‘llarini egallashi
natijasida Eronning xalqaro savdo tarmog‘idagi mavqei pasaya boshladi.
Madaniy sohada esa Safaviylar davri Eron uyg‘onish davri sifatida
baholanishi mumkin. Ayniqsa, Isfahon maktabi deb ataluvchi san’at maktabi
shakllandi. Minatyura, chizmachilik, naqshlar, musiqa va arxitektura sohasida
yangi yondashuvlar vujudga keldi. Bu davr Eron she’riyati uchun ham sermahsul
davr bo‘lib, Hofiz, Sa’diy, Navoiy singari klassiklar an’analarini davom ettirgan
ko‘plab shoirlar ijod qildi. Ayniqsa, shialik g‘oyalari she’riyat, diniy marosimlar
va teatrga singdirilib, yangi ifoda shakllari yaratildi.
XVII asr oxiri va XVIII asr boshlariga kelib, Safaviylar davlatida ichki
zaifliklar kuchaydi. Markaziy hokimiyat zaiflashib, mahalliy hokimlar
mustaqillikka intildi. Uzoq davom etgan urushlar, iqtisodiy tanglik va saroy
ichidagi nizolar davlatni zaiflashtirdi. 1722-yilda afg‘onlar tomonidan Eron
poytaxti Isfahon egallandi va Safaviylar davlatining qulashiga sabab bo‘ldi. Bu
bosqinchilik Eron tarixida og‘ir iz qoldirdi va mamlakatda beqarorlik davri
boshlandi.
XVIII asrda esa Eron siyosiy parokandalikka yuz tutdi. Afg‘onlar bosqinidan
so‘ng mamlakat hududida turli mahalliy kuchlar o‘z ta’sir doirasini kengaytirishga
harakat qildi. Biroq, ushbu davrda shijoatli sarkarda Nodirshoh Afsher Eronni yana
birlashtirishga muvaffaq bo‘ldi. U 1736-yilda o‘zini shoh deb e’lon qildi va
Afsheriylar sulolasiga asos soldi. Nodirshoh Eronni tashqi dushmanlardan himoya
32

21. H.Masashi. Safaviylar davlatining tashkil topishi: tarixiy va diniy qarashlar.
Tokio universiteti, 1998.
22. A.Abbos. "Nodir Shoh va kuch tabiati."Eronshunoslik, jild. 45. 2012.
23. D.Layla S. Qirollik Fors rasmlari: Qajar davri, 1785–1925. Bruklin san atʼ
muzeyi, 1998. (18-asr oxiri o tish davri uchun).
ʻ
24. M.Aleksandr. Islom olamidagi ziddiyat va istilo: Tarixiy ensiklopediya.
ABC-CLIO, 2011.
25. M.Rojer. “Safaviylar davlatining asosiy idoralari”. Eron , jild. 28, 1990 .
26. R.Mazali. Safaviylar davridagi Eron. Kembrij UP, 1980.
27. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008.
28. Сэмёнов В.Ф. Ўрта асрлар тарихи Т .: Ўқитувчи 1973 .
29. Sh.Ergashev, Jahon tarixi (Yangi davr), Toshkent. O‘zbekiston, 2015 y.b.
30. A.A.Sarimsokov, N.B. Dexkanov. Jahon tarixi. (Osiyo va Afrika
mamlakatlarining o‘rta asrlar tarixi). Toshkknt . “ O‘zkiton savdo nashriyot
Matbaa ijodiy uyi ”. 2021.
Internet ma’lumotlari:
1. http://English-vvv.hss.cmu.edu/history/ .
2. http://vvv.ukans.edu/history/VL/ .
3. www.history.ru .
4. http://vvv.eu.spb.ru/history/index.htm .
5. www.docx.uz
35

Shuningdek, mashhur imomlar maqbaralari ham davlat homiyligida qayta
ta’mirlandi va muqaddas ziyoratgohlarga aylantirildi. Imom Rizo maqbarasi
(Mashhad), Imom Ali maqbarasi (Najaf) va Imom Husayn maqbarasi (Karbalo)
singari joylar shia musulmonlari uchun ziyorat markazlariga aylandi.
Shia e’tiqodiga ko‘ra, imomlar Olloh tomonidan tayinlangan ma’sum
rahbarlar sanaladi. Bu g‘oya Safaviylar siyosiy legitimatsiyasi uchun juda muhim
bo‘ldi. Shoh Ismoil I o‘zini faqat siyosiy rahbar emas, balki imomlarning vakili,
ba’zan esa ma’naviy yetakchi sifatida ham ko‘rsatishga harakat qildi. Bu holat shia
diniy mafkurasining davlat tuzumiga chuqur singishiga olib keldi.
Shoh Abbos I davrida bu jarayon yanada tizimli tus oldi. Diniy idoralar, shia
ulamolarining siyosiy qarorlar qabul qilishdagi ishtiroki kuchaydi. Davlat va din
bir-birini to‘ldiruvchi kuchlar sifatida faoliyat yuritdi. Shia marosimlari — ayniqsa
Ashura, Arba’in va Imom Ali tavalludi — davlat miqyosida nishonlana boshlandi.
Shia e’tiqodi madaniyat, adabiyot, san’at va me’morchilikka ham katta ta’sir
ko‘rsatdi. Ashura va Karbalo voqealariga bag‘ishlangan marsiyalar, noxalar,
ta’ziya teatr shakllari rivojlandi. Shia ilohiyoti asosida yozilgan diniy adabiyot va
she’riyat keng yoyildi. Shuningdek, imomlar hayoti va shahidlik g‘oyasi san’at
asarlarida muhim mavzuga aylandi 19
.
Isfahon, Qum, Mashhad kabi shaharlar shia diniy markazlari sifatida global
miqyosda e’tirof etildi. Bu joylarda qurilgan masjidlar, madrasalar va ziyoratgohlar
shia me’morchiligining durdonalariga aylandi. Shoh Abbos I tomonidan
Mashhaddagi Imom Rizo maqbarasi atrofida qurilgan me’moriy majmua bunga
yaqqol misoldir.
Safaviylar davrida shia diniy ta’limotining rivojlanishiga katta e’tibor
qaratildi. Isfahon, Qum, Mashhad kabi shaharlarda madrasalar tashkil etilib, bu
yerda fiqh, tafsir, hadis va kalom fanlari o‘qitildi. Bu madrasalar shia ilmiy
tafakkurining markazlariga aylandi.
19
B.Syussan. Isfahon va uning saroylari: davlatchilik, shialik va erta zamonaviy Eronda xushmuomalalik
arxitekturasi. Edinburgh UP, 2008. 88-111-betlar.
25

I.2. Abbos I davrida Eronning siyosiy kuchayishi, markazlashgan
boshqaruv va harbiy islohotlar.
Shoh Abbos I (1588–1629) — Safaviylar sulolasining eng nufuzli va kuchli
hukmdorlaridan biri bo‘lib, uning davrida Eron tarixida siyosiy, iqtisodiy va harbiy
jihatdan yangi davr boshlandi. U nafaqat Safaviylar davlatini ichki inqirozdan
qutqardi, balki Eronni mintaqadagi yetakchi siyosiy kuchga aylantirdi. Shoh Abbos
I ning faoliyati Eron tarixida markazlashgan boshqaruv tizimini mustahkamlash,
harbiy islohotlar o‘tkazish va tashqi siyosatda muhim muvaffaqiyatlarga erishish
bilan ajralib turadi.
Shoh Abbos I 1571-yilda tug‘ilgan. U Shoh Muhammad Xudobanda (1578–
1588) ning o‘g‘li bo‘lib, Safaviylar davlatida siyosiy beqarorlik kuchaygan bir
paytda taxtga chiqdi. Shoh Muhammad Xudobanda zaif hukmdor bo‘lgan, bu esa
qizilbosh qabilalari o‘rtasidagi nizolar, mahalliy boshliqlarning mustaqillashuvi va
Usmonlilar hamda O‘zbeklar tomonidan tashqi bosqinlar kuchayishiga olib kelgan
edi.
1588-yilda qizilbosh qabilalari tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Abbos I
Qazvin shahrida taxtga chiqdi. U 17 yoshda bo‘lishiga qaramasdan, davlatni
inqirozdan chiqarish uchun qat’iy choralar ko‘ra boshladi. Uning siyosiy islohotlari
avvalo ichki boshqaruvni markazlashtirishga, qizilboshlar ta’sirini cheklashga va
harbiy tuzilmani isloh qilishga qaratilgan edi 9
.
Abbos I markazlashgan boshqaruv tizimini barpo etishda qizilbosh
qabilalarining siyosiy ustunligiga chek qo‘ydi. Qizilboshlar avvalgi hukmdorlar
davrida davlat amaldorlarining asosiy qismini tashkil etar, ular o‘z qabilaviy
manfaatlarini davlat manfaatlaridan ustun qo‘yganlar. Abbos I bu amaliyotga
barham berib, davlatni markazdan boshqariladigan byurokratik tizim asosida
boshqara boshladi.
Shoh Abbos harbiy, moliyaviy va ma’muriy lavozimlarga ishonchli va
layoqatli shaxslarni tayinladi. U mamlakatni viloyatlarga bo‘lib, har bir viloyatga
9
K.Mitchell. Safaviylar Eronida siyosat amaliyoti: kuch, din va ritorika. I. B. Tauris, 2009. 57-94-betlar.
13

KIRISH
Tarix sahifalarida Eron davlati o‘zining boy madaniy merosi, siyosiy
voqealari va diniy ta’siri bilan alohida o‘rin egallaydi. Ayniqsa, XVI–XVIII asrlar
oralig‘ida Eron hududida yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar, din va madaniyatning
rivojlanishi, shuningdek, xalqaro munosabatlardagi o‘zgarishlar bu davrni
o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda Eron hududida Safaviylar
sulolasi hukmronlik qilgan bo‘lib, ular shia islomining rasmiy diniy mazhab
sifatida e’tirof etilishi va davlat boshqaruvida muhim o‘rin egallashiga sabab
bo‘lgan.
Safaviylar sulolasi 1501-yilda Ismoil I tomonidan asos solingan bo‘lib, u
o‘zini shia islomining himoyachisi deb e’lon qilgan. Bu esa Eron hududida shia
islomining keng tarqalishiga olib kelgan. Ismoil I ning vorislari, xususan, Abbos I
davrida Eron siyosiy va iqtisodiy jihatdan kuchaygan, markazlashgan boshqaruv
tizimi joriy etilgan va harbiy islohotlar amalga oshirilgan. Bu islohotlar Eronning
ichki barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynagan.
Eronning bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti ham diqqatga sazovor. Savdo
yo‘llarining rivojlanishi, yer-soliq tizimining takomillashuvi va xalq xo‘jaligining
o‘sishi mamlakat iqtisodiyotining yuksalishiga sabab bo‘lgan. Shuningdek, fan,
adabiyot va me’morchilik sohalarida erishilgan yutuqlar Eron madaniyatining
gullab-yashnashiga olib kelgan. Bu davrda shia mazhabining rivojlanishi ham
jamiyat hayotining turli jabhalariga ta’sir ko‘rsatgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ham Eron bilan
aloqalarning muhimligini ta’kidlab, ikki davlat o‘rtasidagi tarixiy, madaniy va
diniy rishtalarga e’tibor qaratgan. U 2019-yil 11-fevralda Eron Islom Respublikasi
Prezidenti Hasan Ruhoniyga yuborgan tabrigida Eron xalqini Islom inqilobi
g‘alabasi kuni bilan muborakbod etgan. Bu tabrikda Prezident Mirziyoyev
Eronning tarixiy ahamiyatini e’tirof etganini ko‘rish mumkin 1
.
1
Mirziyoyev, Shavkat. “Shavkat Mirziyoyev Eron Prezidentini Islom Inqilobi Gʻalabasi Bilan Tabrikladi.” Xabar.uz , 11
Feb. 2019, 24 b
3

aylandi. Isfahon o‘sha davrda mavjud bo‘lgan siyosiy-iqtisodiy ahamiyatga ega
shaharlardan biri bo‘lib, markazlashgan boshqaruv, savdo yo‘llari va harbiy
muhimligi bilan ajralib turardi. Shuningdek, shaharning geografik joylashuvi —
Eron markazida, savdo va madaniyat yo‘llarining kesishgan nuqtasida bo‘lishi —
bu qarorni yanada asosli qildi.
Poytaxt sifatida tanlangan Isfahon shahri keng ko‘lamli infratuzilma
qurilishlari va yirik arxitektura loyihalari uchun maydon yaratdi. Bu esa o‘z
navbatida shaharni mamlakatning siyosiy, madaniy va iqtisodiy yuragi sifatida
rivojlantirishga imkon berdi.
Isfahondagi eng mashhur va keng qamrovli me’moriy majmua — Naqsh-e
Jahon maydoni, shuningdek, Meydan-e Imam nomi bilan ham tanilgan. Bu
maydon Shoh Abbos I davrida 1598-1629 yillarda qurilgan bo‘lib, uning kengligi
taxminan 560 x 160 metrni tashkil qiladi. Naqsh-e Jahon maydoni dunyodagi eng
yirik maydonlardan biri hisoblanadi va Safaviylar davrining arxitektura va
shaharsozlikning o‘ziga xos namunasi sifatida qaraladi.
Maydonning markazida yirik suv havzasi joylashgan bo‘lib, uning atrofi
ajoyib me’moriy inshootlar bilan o‘ralgan. Maydonning to‘rt qirrasi bo‘ylab Shoh
masjidi, Ali Qapu saroyi, Qozilar saroyi (Qoshun boshqaruvi binosi) va
Teymurlardan qolgan bazar joylashgan. Ushbu majmua nafaqat shahar markazi,
balki siyosiy, diniy va tijorat markazi ham edi.
Naqsh-e Jahon maydoni o‘zining simmetrik va geometriyaga asoslangan
loyihasi, noyob dekorativ bezaklari, mozaika va ko‘k rangli gilam kabi keramika
ishlari bilan ajralib turadi. U shuningdek, davlat marosimlari, jamoat yig‘ilishlari
va sport musobaqalari (masalan, polo o‘yini) uchun markaz bo‘lgan.
Naqsh-e Jahon maydonining sharqiy tomonida joylashgan Shoh masjidi,
keyinchalik Imam masjidi nomi bilan mashhur bo‘lgan ibodatxona Safaviylar
me’morchilikining eng yorqin namunalaridan biridir. Ushbu masjid 1611-1629
yillar davomida qurilgan bo‘lib, uning me’moriy yechimlari, interyer bezaklari va
mo‘’jaz dizayni Sharqiy islom arxitekturasida muhim o‘rin egallaydi.
27

bozorga ham chiqarishga imkon bergan. Ko‘plab arxeologik qazilmalar orqali
Yevropa, Osiyo va Hindistonda Eron keramika buyumlari topilgan.
Metall buyumlar tayyorlash san’ati ham Safaviylar davrida alohida rivoj
topdi. Ustalar temir, mis, kumush va bronzadan qurol-aslaha, idish-tovoq, bezak
buyumlari va diniy artefaktlar yasaganlar. Metall ustalari o‘ymakorlik, niello
(kumush va qora emal bilan bezash) va gravirovka texnikasidan foydalanib, yuqori
badiiy qiymatga ega buyumlar yaratganlar.
Asosan harbiy ehtiyojlar uchun tayyorlangan qilich, nayza, qalqon kabi
buyumlar estetik jihatdan ham yuksak darajada bezatilgan bo‘lib, ular ko‘pincha
hukmdorlar va saroy amaldorlariga sovg‘a sifatida tayyorlangan. Metall
buyumlarda islomiy yozuvlar, bitiklar va Shohning ismlari o‘yib yozilgan.
Ipakchilik Safaviylar Eronining eng daromadli sanoat tarmoqlaridan biri
bo‘lgan. Eronning iqlim va tabiat sharoiti ipak qurti parvarishlash uchun qulay
bo‘lib, Gilon, Mozandaron va Qazvin viloyatlarida ipak ishlab chiqarish keng
tarqalgan edi. Ipak mahsulotlari to‘qimachilik, gilamchilik, libos va savdo uchun
ishlatilgan.
Shoh Abbos I tomonidan ipak sanoati ustaxonalarining davlatga
bo‘ysundirilishi va isloh qilinishi bilan ushbu tarmoq yanada rivojlandi. Ipak
mahsulotlari Istanbul, Moskva, Dehli, va Venetsiyaga eksport qilinib, Eronning
tashqi savdoda asosiy daromad manbai bo‘lib xizmat qilgan.
Safaviylar davridagi hunarmandchilik faoliyati davlat byudjeti, ijtimoiy-
iqtisodiy barqarorlik va tashqi siyosiy nufuzni mustahkamlashda katta rol
o‘ynagan. Hunarmandchilik mahsulotlari ichki bozorni ta’minlabgina qolmay,
Yevropa va Osiyodagi bozorlarda Eron mahsulotlarining sifat belgisi sifatida tan
olingan. Hunarmandlar korxonasi davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan bo‘lib,
bu soha orqali minglab fuqarolar ish bilan ta’minlangan.
Safaviylar Eroni hunarmandchilik san’atining ko‘plab yo‘nalishlarida yuksak
yutuqlarga erishgan. Gilamchilik, keramika, metall ishlov berish va ipakchilik
sohalarining rivoji nafaqat iqtisodiy yuksalishga, balki Eron madaniy merosining
22

Eronning XVI–XVIII asrlar oralig‘idagi tarixi nafaqat o‘z davrining, balki
butun islom dunyosining siyosiy va madaniy manzarasida muhim o‘rin egallaydi.
Bu davrda Eron hududida hukmronlik qilgan Safaviylar sulolasi davlat boshqaruvi,
diniy siyosat, madaniyat va xalqaro aloqalar borasida jiddiy o‘zgarishlar amalga
oshirgan. Aynan shu sababli ushbu mavzuni chuqur o‘rganish nafaqat tarixiy
bilimlarni kengaytiradi, balki bugungi Eron va O‘zbekiston o‘rtasidagi tarixiy-
madaniy aloqalarni yanada teranroq anglashga xizmat qiladi.
Mavzuning dolzarbligi , eng avvalo, Eronning bu davrda shia islomining
markaziga aylanganligi, mintaqaviy siyosatdagi o‘rni va turli sivilizatsiyalar bilan
bo‘lgan aloqalarining mustahkamligi bilan belgilanadi. Eron bugungi kunda ham
geosiyosiy jihatdan muhim davlat sanaladi. Uning tarixiy ildizlarini o‘rganish
orqali hozirgi siyosiy va madaniy holatni yaxshiroq tushunish mumkin. Ayniqsa,
Safaviylar sulolasi tomonidan amalga oshirilgan diniy siyosat va uning natijalari –
shia va sunniy o‘rtasidagi farqlarni anglash, diniy bag‘rikenglik yoki
ziddiyatlarning ildizlariga nazar tashlash bugungi kun uchun ham dolzarb
hisoblanadi.
Kurs ishining asosiy maqsadi – XVI–XVIII asrlarda Eron hududida kechgan
siyosiy jarayonlar, diniy islohotlar, iqtisodiy hayot va madaniy taraqqiyot haqida
to‘liq va tahliliy ma’lumotlar berishdir. Bundan tashqari, bu davrda Eron va
qo‘shni davlatlar, jumladan, Movarounnahr, Usmonlilar imperiyasi va
Hindistondagi Boburiylar bilan bo‘lgan munosabatlar ham tadqiq qilinadi.
Kurs ishining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: birinchidan,
Safaviylar sulolasining davlat siyosatidagi o‘rnini aniqlash; ikkinchidan, Abbos I
davridagi islohotlar va ularning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini tahlil qilish;
uchinchidan, diniy siyosat – shia islomining rasmiy davlat dini sifatida tan olinishi
va buning oqibatlarini ko‘rsatish; to‘rtinchidan, Eronning xalqaro savdo
yo‘llaridagi o‘rni va iqtisodiy aloqalarni yoritish; beshinchidan, me’morchilik,
adabiyot, fan va madaniyatdagi yutuqlarni tahlil qilish.
Tadqiqotning obyekti – XVI–XVIII asrlarda mavjud bo‘lgan Eron davlati,
xususan, Safaviylar sulolasi va ularning siyosiy, ijtimoiy va madaniy faoliyatidir.
4

Ismoil I 1524-yilda 37 yoshida vafot etdi. Uning o‘limidan so‘ng, o‘g‘li
Tahmasp I taxtga o‘tirdi. Ismoilning siyosiy faoliyati, ayniqsa shia islomining
davlat dini sifatida joriy qilinishi, Eron tarixida chuqur iz qoldirdi. U yaratgan
Safaviylar davlati nafaqat siyosiy, balki diniy jihatdan ham mintaqadagi kuchli
imperiyaga aylanish yo‘lini boshladi. Ismoil I tomonidan qo‘yilgan tamoyillar
keyingi hukmdorlar tomonidan rivojlantirildi va Eronda bugungi kungacha davom
etayotgan shia identitetining asosini tashkil etdi.
Ismoil I ning eng muhim qarorlaridan biri shia islomining o‘n ikki imomlik
yo‘nalishini rasmiy davlat dini sifatida e’lon qilishi bo‘ldi. Bu qaror Eronning
diniy va siyosiy hayotida tub o‘zgarishlarga olib keldi. Sunniy ulamolar ta’qib
qilindi yoki mamlakatni tark etishga majbur bo‘ldilar. Shia ulamolar esa davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlandi va diniy ta’limotlar keng targ‘ib qilindi.
Bu diniy siyosat Eronni sunniy qo‘shni davlatlar, ayniqsa, Usmonlilar
imperiyasi bilan ziddiyatga olib keldi. 1514-yilda Chaldiron jangida Usmonlilar
qo‘shini Ismoil I qo‘shinini mag‘lub etdi. Bu mag‘lubiyat Ismoil I ning harbiy
yurishlariga jiddiy zarba berdi va u siyosiy faoliyatdan chekinib, ko‘proq diniy va
madaniy ishlar bilan shug‘ullana boshladi 8
.
Ismoil I nafaqat siyosatchi, balki shoir va madaniyat homiysi sifatida ham
tanilgan. U “Xatoyi” taxallusi bilan she’rlar yozgan va o‘z davrining mashhur
shoirlaridan biri bo‘lgan. Uning she’rlari asosan ozarbayjon tilida yozilgan bo‘lib,
shia islomining targ‘iboti, sufiylik va muhabbat mavzularini qamrab olgan. Ismoil
I ning madaniy siyosati Eronning adabiyot, me’morchilik va san’at sohalarida
yuksalishiga sabab bo‘ldi.
Shoh Ismoil I ning faoliyati Eron tarixida muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. U
qisqa vaqt ichida Eronni birlashtirib, markazlashgan davlat asoslarini yaratdi va
shia islomini rasmiy diniy yo‘nalish sifatida e’lon qildi. Uning siyosiy, diniy va
madaniy faoliyati Eronning keyingi tarixiy taraqqiyotiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi.
Safaviylar sulolasi Ismoil I ning asos solgan siyosiy va diniy tamoyillari asosida
ikki asrdan ortiq hukmronlik qildi va Eron tarixida chuqur iz qoldirdi.
8
M.Rojer. “Safaviylar davlatining asosiy idoralari”. Eron , jild. 28, 1990, 75–98-betlar.
12

Shirvonshohlar bilan bo‘lgan jangda halok bo‘ldi, lekin uning harakati to‘xtamadi.
Aksincha, bu harakat uning o‘g‘li Ismoil tomonidan davom ettirildi.
Shayx Ismoil I (1487–1524) Safaviylar sulolasining asoschisi sifatida tarixga
kirgan. U otasi Haydar vafotidan so‘ng, bir necha yil g‘oyib bo‘lib yashagan,
ammo 1499-yildan boshlab ochiq siyosiy faoliyat boshlagan. Ismoil o‘sha paytda
atigi 12 yoshda bo‘lsa-da, u kuchli qizilbosh qo‘shiniga ega edi. U o‘z yurishlarini
Ozarbayjondan boshlab, tez orada Eronning katta qismini egallashga muvaffaq
bo‘ldi. Ismoil 1501-yilning yozida Tabriz shahrini egallab, o‘zini Eron shohi deb
e’lon qildi va shia islomini davlat dini sifatida rasman joriy qildi. Bu tarixiy hodisa
Eron tarixida tub burilish bo‘ldi.
Ismoil I shia islomini davlat dini sifatida joriy etib, uzoq asrlardan buyon
sunniy e’tiqodga asoslangan Eron ijtimoiy va siyosiy tuzilmalarini tubdan
o‘zgartirdi. U shia islomining 12 imomlik yo‘nalishini targ‘ib qildi, sunniylikka
qarshi qat’iy siyosat yuritdi va mamlakatda shia olimlari va diniy markazlarni
rivojlantirdi. Bu bilan u nafaqat diniy, balki siyosiy jihatdan ham Eronni
birlashtirishga muvaffaq bo‘ldi.
Ismoil I davrida qizilboshlar davlatning asosiy tayanchi bo‘lib qolishdi. Ular
davlat amaldorlari, harbiylar va hatto ruhoniylar sifatida xizmat qilishdi. Biroq,
qizilboshlarning kuchli ta’siri keyinchalik markaziy hokimiyat uchun muammo
tug‘dira boshladi. Shu sababli keyingi Safaviy hukmdorlari — xususan, Shoh
Abbos I — qizilboshlar ta’sirini cheklash va markaziy hokimiyatni kuchaytirishga
intildilar 5
.
Safaviylar sulolasi Eronda o‘z hukmronligi davomida kuchli markazlashgan
davlat tizimini joriy etdi. Ular zamonaviy armiya tuzdilar, soliqlarni
tizimlashtirdilar, infratuzilmani rivojlantirdilar va xalqaro savdoni
rag‘batlantirdilar. Ayniqsa, Shoh Abbos I davrida davlat eng yuqori darajaga
chiqdi. Bu davrda poytaxt Isfahon shahri jahon madaniyati va san’atining
markaziga aylandi.
5
K. Ghereghlou. "Shoh Abbos I hukmronligi". Eronshunoslik,661–689 ., jild. 43, yo'q. 5, 2010 yil, 661–689-betlar.
8

markaziy hokimiyatga sadoqatli bo‘lgan noiblarni tayinladi. Bu noiblar soliqlar
yig‘ish, xavfsizlikni ta’minlash va adolatni amalga oshirishda bevosita Shohga
bo‘ysunar edilar. Abbos davlat mablag‘larini nazorat qilish uchun alohida
xazinachilik idorasini tashkil etdi, bu orqali soliqlarni to‘plash va davlat
xarajatlarini boshqarish yaxshilandi.
Shuningdek, u qirollik mulklarini kengaytirish va markaziy hokimiyat
nazoratini kuchaytirish uchun vakillar tizimini joriy etdi. Bu vakillar markaziy
hukumat nomidan viloyatlarda faoliyat yuritib, mahalliy boshqaruvchilarning
faoliyatini nazorat qilib borishgan.
Shoh Abbos I ning eng muhim islohotlaridan biri harbiy sohada amalga
oshirildi. U qizilbosh qabilalarining harbiy ustunligini yo‘q qilib, professional
doimiy armiya tashkil etdi. Bu yangi armiya harbiy tayyorgarlikdan o‘tgan,
markaziy hokimiyatga sadoqatli bo‘lgan jangchilardan tashkil topgan edi. Harbiy
islohotlar uch asosiy yo‘nalishda amalga oshirildi:
Doimiy armiya tashkil etish : Shoh Abbos Yevropadan qurol-yarog‘ va harbiy
texnika olib kelib, zamonaviy qurollangan piyoda va otliq qo‘shinlar —
“g‘ulomlar” ni tashkil etdi. Bu g‘ulomlar asosan Kavkazdan keltirilgan xristian
asirlar bo‘lib, islomga kiritilgan va maxsus harbiy tayyorgarlikdan o‘tkazilgan.
G‘ulomlar Shohga shaxsiy sadoqat bilan xizmat qilgan va qizilboshlar ta’sirini
cheklashga xizmat qilgan 10
.
Otish qurollari va artilleriya joriy etilishi : Yevropa harbiy texnologiyalaridan
foydalangan holda, Abbos artilleriya qo‘shinlarini yaratdi. Bu Usmonlilar kabi
raqiblarga qarshi muvaffaqiyatli jang qilish imkonini berdi. Harbiy mashg‘ulotlar
muntazam ravishda o‘tkazilib, armiya yevropacha taktikalar asosida tayyorlandi.
Qo‘shinlar joylashuvi va harbiy garnizonlar : Davlatning strategik hududlarida
harbiy garnizonlar tashkil etildi. Bu joylarda doimiy harbiy kuchlar saqlanib, ichki
qo‘zg‘olonlar yoki tashqi xavflarga qarshi tezkor choralar ko‘rilardi.
Harbiy islohotlar natijasida Eron kuchli va intizomli armiyaga ega bo‘ldi. Bu
armiyaning muvaffaqiyati 1603–1618-yillar oralig‘ida Usmonlilarga qarshi olib
10
H.R. Roemer, "Safaviylar davri." Eronning Kembrij tarixi , jild. 6, Kembrij UP, 1986, 189–350-betlar.
14

boyishiga ham katta hissa qo‘shgan. Ushbu hunar va san’at mahsulotlari bugungi
kunda ham Eron milliy merosining bebaho namunasi sifatida qadrlanmoqda.
Shaharlar va qishloqlarda bozorlarda turli mahsulotlar savdosi amalga
oshirilgan. Karvonsaroylar savdogarlar uchun muhim infratuzilma bo‘lib, ular
savdo yo‘llari bo‘ylab joylashgan edi. Bu joylar savdogarlar uchun xavfsiz
joylashuv va mahsulotlarini saqlash imkonini yaratgan 17
.
Safaviylar davrida Eronning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti savdo yo‘llarining
rivojlanishi, yer-soliq tizimining takomillashuvi va xalq xo‘jaligining barqarorligi
bilan ajralib turadi. Mamlakatning geografik joylashuvi va davlat siyosati Eronni
mintaqaviy savdo markaziga aylantirdi. Yer-soliq tizimi esa davlat moliyaviy
barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynadi. Xalq xo‘jaligining rivojlanishi esa
mamlakatning umumiy iqtisodiy yuksalishiga xizmat qildi.
II.2. Fan, adabiyot va me’morchilikda erishilgan yutuqlar, shia
mazhabining rivojlanishi.
Safaviylar sulolasi Eron tarixida siyosiy barqarorlikni tiklash, diniy yagona
mafkurani shakllantirish va madaniy yuksalishni ta’minlash orqali muhim o‘rin
tutadi. Bu davrda shia islomining rasmiy diniy mafkura sifatida qabul qilinishi,
ilm-fan va adabiyotning rivojlanishi, me’morchilikda yangi uslublarning paydo
bo‘lishi kuzatiladi. Ushbu maqolada Safaviylar davrida erishilgan yutuqlar tahlil
qilinadi.
Shoh Ismoil I, Safaviyya tariqatining vorisi sifatida, o‘zining siyosiy
hokimiyatini mustahkamlash maqsadida diniy yagona mafkuraga ehtiyoj sezdi.
Eron o‘sha davrda diniy jihatdan sunniy islomga mansub bo‘lib, ko‘p asrlar
davomida Abbosiylar, Saljuqiylar va Temuriylar kabi sunniy sulolalar ta’sirida
bo‘lgan. Shoh Ismoil esa bu an’anani rad etib, Eronni diniy jihatdan yagona asosda
birlashtirish uchun shia mazhabini tanladi. 1501-yilda Tabrizda hokimiyatni qo‘lga
kiritgach, u shia islomining o‘n ikki imomlik yo‘nalishini davlat dini deb e’lon
17
Q.Sholeh. Shoh Abbos hukmronligi davridagi tarixiy yozuv: Safaviy yilnomalarida mafkura, taqlid va qonuniylik.
Yuta UP, 2000. 110–145-betlar.
23

Safaviylar davri Eron tarixida diniy, ilmiy, adabiy va me’moriy sohalarda
katta yutuqlarga erishilgan davr bo‘lib, bu yutuqlar Eronning madaniy merosida
muhim o‘rin egallaydi. Shia mazhabining rasmiy dini sifatida qabul qilinishi, ilm-
fan va adabiyotning rivojlanishi, me’morchilikda yangi uslublarning paydo bo‘lishi
bu davrning asosiy xususiyatlaridan biridir.
30

Adabiyotlar ro‘yxati
1. Mirziyoyev, Shavkat. “Shavkat Mirziyoyev Eron Prezidentini Islom Inqilobi
G alabasi Bilan Tabrikladi.” ʻ Xabar.uz , 11 Feb. 2019 .
2. R.Matthee. Inqirozdagi Fors: Safaviylarning tanazzulga uchrashi va
Isfahonning qulashi. 45-78 -. I. B. Tauris, 2012.
3. E. Nyuman, Endryu J. Safaviylar Eron: Fors imperiyasining qayta tug‘ilishi
I. B. Tauris, 2006. 101-135 - betlar.. I. B. Tauris, 2006.
4. K. Ghereghlou. "Shoh Abbos I hukmronligi". Eronshunoslik,661–689., jild.
43. 5, 2010 y.
5. Q.Villem. Safaviy Fors iqtisodiyoti . Reichert Verlag, 2000.
6. K.Babayan. Mistiklar, monarxlar va Masihiylar: Erta zamonaviy Eronning
madaniy manzaralari. Garvard UP, 2002.
7. K.Mitchell. Safaviylar Eronida siyosat amaliyoti: kuch, din va ritorika. I. B.
Tauris, 2009.
8. H.R. Roemer, "Safaviylar davri." Eronning Kembrij tarixi , jild. 6, Kembrij
UP, 1986.
9. A.Amanat. Eron: zamonaviy tarix. Yale UP, 2017.
10. M.Axvorti. Fors qilichi: Nodir Shoh, qabila jangchisidan zabt etuvchi
zolimgacha. I. B. Tauris, 2006.
11. N.Guiti. Lois Bek. Erondagi ayollar Islomning yuksalishidan 1800 yilgacha.
Illinoys P, 2003.
12. B.Devid. Shoh Abbos: Eron afsonasiga aylangan shafqatsiz podshoh. I. B.
Tauris, 2009.
13. Q.Villem. Fors ko‘rfazi: beshta port shaharlarining siyosiy va iqtisodiy
tarixi, 1500-1730. Mage Publishers, 2006.
14. Q.Sholeh. Shoh Abbos hukmronligi davridagi tarixiy yozuv: Safaviy
yilnomalarida mafkura, taqlid va qonuniylik. Yuta UP, 2000.
15. K.Vesta Sarxosh va Sara Styuart, muharrirlar. Fors imperiyasining tug‘ilishi.
I. B. Tauris, 2005.
16. D.Turaj. Fors dunyosi: umumiy makonni qayta ko‘rib chiqish. UCLA
Eronshunoslik, 2012.
17. V.Jon E. Aqquyunlu: Klan, Konfederatsiya, Imperiya. U, Yuta P, 1999.
18. M.Charlz. "Fors Safaviylar." Eron tarixi bo‘yicha Oksford qo‘llanmasi ,
Touraj Daryaee tomonidan tahrirlangan, Oxford UP, 2012.
19. Q.Villem. Safaviylar Eronidagi unvonlar va unvonlar: Safaviylar
ma'muriyatining uchinchi qo‘llanmasi. Mage Publishers, 2008.
20. B.Syussan. Isfahon va uning saroylari: davlatchilik, shialik va erta
zamonaviy Eronda xushmuomalalik arxitekturasi. Edinburgh UP, 2008.
34

XULOSA
XVI–XVIII asrlar Eron tarixida muhim siyosiy, madaniy va diniy
o‘zgarishlarga boy bo‘lgan davr hisoblanadi. Bu davrda Eronning geosiyosiy
ahamiyati kuchayib, u Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo, Kavkaz va Hindiston
o‘rtasidagi strategik ko‘prikka aylandi. Ayniqsa, bu davrda hukmronlik qilgan
Safaviylar sulolasi Eron tarixida muhim iz qoldirgan. Ularning siyosiy
markazlashuv, diniy islohotlar va madaniy uyg‘onish borasidagi sa’y-harakatlari
natijasida Eron o‘zining siyosiy va madaniy mustaqilligini tikladi va o‘ziga xos
davlat tizimini shakllantirdi.
Safaviylar sulolasi XVI asr boshlarida Ismoil Safaviy tomonidan asos
solingan bo‘lib, uning asosiy maqsadi Eronni siyosiy jihatdan birlashtirish va
shialikni davlat dini sifatida qaror toptirish edi. Ismoil Safaviy 1501-yilda Tabrizni
zabt etib, o‘zini Eron shohi deb e’lon qildi. U shialik mazhabining usuliy
yo‘nalishini davlat ideologiyasiga aylantirib, sunniy Usmonli imperiyasi bilan
ideologik va harbiy to‘qnashuvlarga sabab bo‘ldi. Bu siyosat Eron jamiyatining
diniy qiyofasini butkul o‘zgartirib yubordi. Avval sunniy mazhab ustun bo‘lgan
Eron zaminida shialik kuchli ildiz otib, Eron milliy o‘zligining ajralmas qismiga
aylandi.
Safaviylar davrida davlat boshqaruvi kuchli markazlashuv asosida qurildi.
Shohlar davlatni kuchli harbiy-bureaukratik tuzum orqali boshqardilar. Ayniqsa,
Shoh Abbos I davrida (1588–1629) Eron kuchli markazlashgan imperiyaga
aylandi. U o‘z harbiy islohotlari orqali qizilboshlilar qudratini cheklab, markaziy
hokimiyatni mustahkamladi. Poytaxt Isfahonga ko‘chirilgan bo‘lib, bu shahar
iqtisodiy, madaniy va diniy markaz sifatida yuksaldi. Isfahonda barpo etilgan
me’moriy obidalar, karvonsaroylar, madrasalar va jome masjidlari Eron
me’morchiligida yangi sahifa ochdi.
Eron tashqi siyosatida ikki asosiy imperiya – Usmonlilar va Boburiylar bilan
murakkab munosabatlar olib bordi. Usmonlilar bilan chegara nizolari, ayniqsa Iroq
ustidan nazorat qilish masalasida doimiy urushlarga sabab bo‘ldi. Biroq,
31

Shunday qilib, Safaviylar sulolasining kelib chiqishi diniy tariqat —
Safaviyya tariqatiga borib taqaladi. Bu tariqat Shayx Safiyuddin tomonidan asos
solingan bo‘lib, dastlab sufiylik va sunniylik asosida shakllangan. Keyinchalik,
tariqat shia e’tiqodiga o‘tdi va harbiy-siyosiy kuchga aylana boshladi. Shayx
Junayd va Shayx Haydar tariqatni harbiylashtirdi va siyosiy kuchga aylantirdi.
Ismoil I esa bu harakatni davlat qurish darajasiga olib chiqdi. Safaviylar Eron
tarixida chuqur iz qoldirib, Eronni markazlashgan shia davlati sifatida
shakllantirdilar. Ularning siyosiy va diniy merosi bugungi kungacha Eron va butun
mintaqada sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatmoqda.
Shoh Ismoil I (1487–1524) — Safaviylar sulolasining asoschisi, shia
islomining Eron davlat dini sifatida qaror topishida hal qiluvchi rol o‘ynagan yirik
tarixiy shaxsdir. U yoshligidan boshlab taqdirning murakkab sinovlariga duch
kelgan bo‘lsa-da, qisqa vaqt ichida Eron va uning atrofidagi keng hududlarni o‘z
nazorati ostiga olib, kuchli, markazlashgan davlat barpo etishga muvaffaq bo‘lgan.
Ismoil I nafaqat harbiy sarkarda va siyosatchi, balki diniy rahbar sifatida ham
faoliyat yuritgan. Uning siyosiy faoliyati Eron tarixida yangi davr — Safaviylar
imperiyasi davrini boshlab berdi.
Ismoil 1487-yilda Eronning shimoli-g‘arbida joylashgan Ardabil shahrida
tug‘ilgan. Uning otasi Shayx Haydar — Safaviyya tariqatining yetakchisi bo‘lib,
tariqat tarafdorlarining siyosiy harakati bo‘lmish qizilboshlar harakatining
tashkilotchilaridan biri edi. Shayx Haydar 1488-yilda Shirvanshox Farrux Yassar
bilan bo‘lgan jangda halok bo‘ldi. Bu fojiali voqeadan so‘ng, Ismoil hali bir
yoshga to‘lmasidan siyosiy ta’qiblar va xavf ostida qoladi. Uning onasi Marta —
Gruziya malikasi bo‘lib, Ismoilni hayotda saqlab qolish uchun uni qizilbosh
tarafdorlarining himoyasiga topshiradi.
Ismoil bolaligini Eron va Kavkazning turli mintaqalarida yashirinib o‘tkazdi.
U o‘zini hukmronlikka tayyorlash, diniy ta’lim olish va ruhiy yetakchilik uchun
maxsus tarbiya oldi. Ismoilning tarafdorlari — qizilbosh qabilalari — unga sadoqat
bilan xizmat qilishga tayyor edilar. Qizilboshlar, asosan, turkiy tilli qabilalar
bo‘lib, ular Safaviyya tariqatining diniy mafkurasini siyosiy maqsadlar bilan
9

borilgan harbiy yurishlarda yaqqol namoyon bo‘ldi. Shoh Abbos I Usmonlilardan
Ozarbayjon, Ganja, Nahichevan va boshqa hududlarni qaytarib oldi. Ayniqsa,
Tabriz va Erzni egallashi Eronning shimoli-g‘arbiy chegaralarini mustahkamladi.
Markazlashgan boshqaruv va harbiy islohotlar ichki barqarorlikni
ta’minlashga xizmat qildi. Abbos I soliqlar tizimini tartibga soldi, qishloq xo‘jaligi
va hunarmandchilikni qo‘llab-quvvatladi. U Savdo yo‘llarini himoya qilish va
rivojlantirish orqali Eron iqtisodiyotini kuchaytirdi. Ayniqsa, ipak savdosi katta
daromad manbai bo‘lib xizmat qildi. Abbos I savdo aloqalarini Yevropa davlatlari
bilan yo‘lga qo‘ydi, ayniqsa Angliya va Niderlandiya bilan diplomatik va tijoriy
munosabatlar o‘rnatildi.
Abbos I yangi shaharlar, karvonsaroylar, bozorlar va yo‘l infratuzilmasini
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratdi. U Isfahon shahrini davlat poytaxtiga
aylantirib, uni Eron siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaziga aylantirdi. Isfahonda
barpo etilgan “Naqshi Jahon” maydoni, masjidlar, madrasa va saroylar bugungi
kungacha Safaviylar davrining buyuk me’moriy merosi sifatida saqlanib qolgan.
Shoh Abbos I shia islomini davlat mafkurasi sifatida mustahkamlashni davom
ettirdi. U shia ulamolarini qo‘llab-quvvatladi, shia ilohiyot maktablarini
rivojlantirdi va Eron jamiyatida shia identitetini chuqurlashtirdi. U Imom Rizo
maqbarasini (Mashhad) kengaytirib, uni muqaddas ziyoratgohga aylantirdi. Diniy
mafkura orqali u milliy birligini mustahkamladi va xalqni yagona siyosiy tuzum
ostida birlashtira oldi 11
.
Shoh Abbos I ning siyosiy faoliyati Eron tarixida yangi davrni boshlab berdi.
U zaiflashgan, ichki nizolar va tashqi tahdidlar bilan yuzlashgan davlatni kuchli,
markazlashgan imperiyaga aylantirdi. Uning amalga oshirgan harbiy islohotlari,
byurokratik boshqaruv tizimi, iqtisodiy yuksalish va diniy siyosati natijasida Eron
XVII asrning eng qudratli musulmon davlatlaridan biriga aylandi. Shoh Abbos I
o‘zining donishmandligi, siyosiy maslakdoshlarni tanlashdagi oqilligi va
islohotlarga sodiqligi bilan nafaqat Safaviylar sulolasining qudratini
mustahkamladi, balki Eron tarixida abadiy nom qoldirdi.
11
A.Amanat. Eron: zamonaviy tarix. Yale UP, 2017. 23–67-betlar
15

va suv havzalari qurilgan. Bu yerda me’morlar nafaqat ko‘zni quvontiruvchi, balki
funktsional jihatdan ham mukammal inshootlarni yaratishga harakat qilganlar.
Isfahonning yangi poytaxt sifatidagi rivojlanishi faqat me’moriy jihatdan
emas, balki ijtimoiy va madaniy hayotga ham yangi turtki berdi. Shaharda turli
savdo va hunarmandchilik markazlari, madrasalar, hamomlar va karvonsaroylar
barpo etildi. Bu esa Isfahonga nafaqat siyosiy, balki iqtisodiy va madaniy markaz
sifatida ahamiyat berdi.
Isfahon shahri o‘zining o‘ziga xos madaniy muhiti, san’atkorlari, shoirlari va
olimlari bilan Eron va umuman Sharq olamining yirik madaniyat poytaxtiga
aylandi. Safaviy hukmdorlari tomonidan homiylik qilingan san’at va ilm-fan
sohalaridagi yutuqlar shahar qiyofasida aks etdi.
Shoh Abbos I davrida Isfahon shahri nafaqat siyosiy poytaxtga, balki
me’moriy san’at markaziga aylandi. Naqsh-e Jahon maydoni, Shoh masjidi va Ali
Qapu saroyi kabi yirik me’moriy majmualar Safaviylar davrining yuksak madaniy
va siyosiy kuchini namoyon etdi. Ushbu inshootlar nafaqat o‘sha davrning
me’morchilik namunasi, balki bugungi kunda ham Eron va butun Sharqning tarixiy
merosi sifatida qadrlanadi.
Isfahon me’morchiligi va shaharsozligi Shoh Abbos Ining markazlashgan
boshqaruv siyosatini qo‘llab-quvvatladi, mamlakatda siyosiy barqarorlik, iqtisodiy
rivojlanish va madaniy uyg‘unlikni ta’minlashga xizmat qildi. Shu tariqa,
Safaviylar davri Isfahon shahri orqali o‘zining tarixiy va madaniy yodgorligini
yaratdi.
Shayx Lotfollah masjidi Isfahondagi eng mashhur me’moriy obidalardan biri
bo‘lib, uning gumbazi, mozaikasi va ichki bezaklari bilan ajralib turadi. Bu masjid
Safaviylar davrining me’moriy yutuqlarini namoyon etadi 21
.
Safaviylar davrida miniatyura, gilamchilik, keramika va metall buyumlar
ishlab chiqarish san’ati rivojlandi. Bu mahsulotlar ichki bozorda va eksportda katta
talabga ega edi.
21
D.Layla S. Qirollik Fors rasmlari: Qajar davri, 1785–1925. Bruklin san at muzeyi, 1998. (18-asr oxiri o tish davriʼ ʻ
uchun) 13–32-betlar.
29

II.BOB. Eronning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti va madaniy taraqqiyoti
II.1. Savdo yo‘llari, yer-soliq tizimi va xalq xo‘jaligi holati.
Safaviylar davrida (1501–1722) Eron siyosiy, madaniy va iqtisodiy jihatdan
yuksalish davrini boshdan kechirdi. Bu davrda Eronning geografik joylashuvi,
savdo yo‘llarining rivojlanishi, yer-soliq tizimining takomillashuvi va xalq
xo‘jaligining holati mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Safaviylar davrida Eron xalqaro savdo yo‘llarining markazida joylashgan
bo‘lib, bu holat mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi.
Eronning geografik joylashuvi uni Yevropa, Osiyo va Hindiston o‘rtasidagi savdo
yo‘llarining muhim nuqtasiga aylantirdi.
Ipak Yo‘li Eronning shimoliy hududlari orqali o‘tgan bo‘lib, bu yo‘l orqali
Xitoydan Yevropaga ipak, chinni va boshqa qimmatbaho mahsulotlar yetkazib
berilgan. Safaviylar davrida bu yo‘lning ahamiyati yana-da ortdi. Shoh Abbos I
davrida (1588–1629) Ipak Yo‘li Isfahon orqali o‘tkazilib, shaharni savdo
markaziga aylantirishga xizmat qildi.
Safaviylar davrida Eronning janubiy sohillarida joylashgan Hormuz va
Bandar Abbos kabi portlar orqali dengiz savdosi rivojlandi. Shoh Abbos I inglizlar
yordamida portugallardan Hormuzni qaytarib olib, dengiz savdosini nazorat
qilishga erishdi. Bu portlar orqali Hindiston, Yevropa va boshqa mamlakatlar bilan
savdo aloqalari o‘rnatildi.
Eronning asosiy eksport mahsulotlari ipak, gilam, qimmatbaho toshlar,
ziravorlar va quruq mevalar edi. Import qilinadigan mahsulotlar esa Yevropa va
Hindistondan keltirilgan matolar, shisha buyumlar, metall mahsulotlar va qahva
kabi mahsulotlarni o‘z ichiga olardi 12
.
Safaviylar davrida (1501–1722) Eronning iqtisodiy siyosati, asosan, agrar
asosga ega edi. Davlat moliyaviy siyosatining yuragi — yer-soliq tizimi —
ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda, armiyani moliyalashtirishda va
davlat byudjetini shakllantirishda markaziy rol o‘ynagan. Ushbu tizim o‘z ichiga
12
Q.Sholeh. Shoh Abbos hukmronligi davridagi tarixiy yozuv: Safaviy yilnomalarida mafkura, taqlid va qonuniylik.
Yuta UP, 2000. 110–145-betlar.
17

I.BOB. Safaviylar davlati va uning siyosiy taraqqiyoti
I.1. Safaviylar sulolasining vujudga kelishi va davlat asoschisi
Ismoil I ning faoliyati.
XVI asr boshlarida Eron hududida yuzaga kelgan Safaviylar sulolasi nafaqat
mintaqaviy siyosiy manzarani o‘zgartirdi, balki shia islomining rasmiy davlat dini
sifatida e’tirof etilishi orqali butun musulmon dunyosida chuqur iz qoldirdi. Ushbu
sulolaning asoschisi Shoh Ismoil I (1487–1524) qisqa vaqt ichida Eronni
birlashtirib, mustahkam markazlashgan davlat asoslarini yaratdi va Eron tarixida
yangi davrni boshlab berdi.
Safaviylar sulolasi Eronda 1501-yildan 1736-yilgacha hukmronlik qilgan
buyuk sulolalardan biridir. Bu sulola Eron tarixida chuqur iz qoldirgan, Eronni
markazlashgan davlatga aylantirgan va shia islomini davlat dini sifatida joriy
etgan. Sulolaning nomi — “Safaviy” — Ardabil shahrida faoliyat yuritgan
mashhur sufiylik tariqati Safaviyya tariqatidan kelib chiqqan. Safaviyya
tariqatining ildizlari XIII asrga borib taqaladi va uning asoschisi Shayx Safiyuddin
Ardabiliy bo‘lgan 2
.
Shayx Safiyuddin Ardabiliy (1252–1334) o‘z davrida yuksak hurmatga
sazovor bo‘lgan ruhiy peshvolardan biri bo‘lib, dastlabki faoliyati Sunniy
islomning Shofi’iy mazhabi doirasida bo‘lgan. U Ozarbayjonning shimoli-sharqida
joylashgan Ardabil shahrida tug‘ilgan va o‘sha yerda o‘zining diniy ta’limotlarini
yoygan. Shayx Safiyuddin sufiylikning Shafi’iy maktabi doirasida faoliyat
yuritgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan uning tariqati boshqa diniy oqimlarga,
xususan, shia islomiga yaqinlasha bordi.
Shayx Safiyuddinning diniy ta’limoti va axloqiy g‘oyalari o‘z davrida keng
tarqalgan. U oddiy xalq orasida katta obro‘ga ega bo‘lib, ruhiy yetakchi sifatida
tanilgan. Uning ta’limotlari sufiylikning asosiy tamoyillari — ilohiy muhabbat,
toat, sabr, va tavozu’ asosida qurilgan edi. Bu tariqatning yetakchiligini Shayx
Safiyuddin vafotidan so‘ng uning avlodlari davom ettirdilar.
2
K.Babayan. Mistiklar, monarxlar va Masihiylar: Erta zamonaviy Eronning madaniy manzaralari . Garvard UP,
2002. 203–238-betlar.
6

Safaviylar davrida soliq tizimi ko‘p qirrali bo‘lib, asosiy e’tibor qishloq
xo‘jaligi mahsulotlariga qaratilgan edi. Asosiy soliq turlari quyidagilardan iborat
edi:
Xiroj — bu yerga asoslangan soliq bo‘lib, asosan musulmon bo‘lmagan yer
egalari yoki noislom yerlari uchun joriy qilingan. Xiroj to‘lovi yerning
unumdorligi, suvga yaqinligi va hosil hajmiga qarab belgilanardi. Keyinchalik bu
soliq musulmon yer egalari uchun ham umumiy qo‘llanilgan.
Ushr — musulmon yer egalari tomonidan qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridan
to‘lanadigan diniy soliq edi. Bu soliq, odatda, hosilning o‘ndan bir qismini tashkil
qilgan. Ushr diniy asosga ega bo‘lsa-da, uni davlat yig‘ib olardi.
Malya — bu qat’iy miqdordagi soliq bo‘lib, mahsulot miqdoridan qat’i nazar
belgilangan to‘lovni bildirgan. Bu soliq asosan ma’lum bir hududdagi yer egalari
yoki dehqonlarga yuklatilgan 14
.
Bundan tashqari, aholiga yuklatilgan boshqa iqtisodiy majburiyatlar ham
mavjud edi. Masalan, qo‘shimcha hosil solig‘i, yuk tashish xizmati, harbiy
yurishlar uchun o‘zak (logistika) ta’minoti va boshqa majburiy xizmatlar
ko‘rinishida.
Safaviylar davlatida soliq yig‘ish jarayoni murakkab boshqaruv tizimi orqali
amalga oshirilgan. Asosiy mas’uliyat "mustaufi al-mamalik" (davlat moliya
boshlig‘i) zimmasida bo‘lib, u hududiy soliq yig‘uvchilarning faoliyatini nazorat
qilgan. Har bir viloyatga tayinlangan soliq yig‘uvchilar soliq miqdorini aniqlash,
yig‘ish va markazga yetkazish uchun mas’ul bo‘lgan.
Ba’zi hollarda soliq yig‘ish "iltizam" tizimi asosida amalga oshirilgan. Bu
tizimda shaxslar yoki guruhlar ma’lum miqdordagi soliqni davlatga oldindan
to‘lab, keyinchalik uni aholidan yig‘ib olish huquqini olgan. Bu tizim qisqa
muddatda daromad keltirsa-da, uzoq muddatda aholining ekspluatatsiyasiga va
norozilikka olib kelgan.
Yer-soliq tizimi nafaqat davlat iqtisodiyoti, balki ijtimoiy tuzumni ham
shakllantirishda muhim rol o‘ynagan. Dehqonlar, asosan, yer egalari bilan
14
Sh.Ergashev, Jahon tarixi (Yangi davr), Toshkent. O’zbekiston, 2015 y. 125 b.
19

sabzavotlar edi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari nafaqat ichki iste’mol, balki eksport
uchun ham yetishtirilgan.
Safaviylar sulolasi hukmronligi davrida (1501–1722) Eron hunarmandchiligi
iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘ldi.
Hunarmandchilik faqat ichki ehtiyojlarni qondirish vositasi bo‘libgina qolmay,
balki xorijiy savdoda muhim eksport manbai sifatida ham alohida o‘rin egallagan.
Gilam to‘qish, keramika, metall buyumlar tayyorlash, ipak ishlab chiqarish va
yog‘och o‘ymakorligi singari sohalar nafaqat texnik jihatdan, balki estetik nuqtayi
nazardan ham yuksak darajada rivojlandi. Hunarmandchilik markazlari bo‘lgan
Isfahon, Tabriz, Qum, Koshon, Hirot va Mashhad shaharlarida yuzlab ustaxonalar
faoliyat yuritgan.
Safaviy davrida Eron gilamchilik san’ati o‘z taraqqiyotining cho‘qqisiga
chiqdi. Shoh Abbos I gilamchilik sanoatini markazlashtirib, Isfahon, Tabriz va
Koshon kabi shaharlarda davlat tomonidan homiylik qilingan gilam ustaxonalarini
tashkil etdi. Bu gilamlar nafaqat mahalliy bozor, balki Yevropa mamlakatlarida
ham katta talabga ega bo‘lgan.
Gilamlar beqiyos naqsh va rang uyg‘unligi bilan ajralib turgan. Ularning
dizaynida islomiy geometrik naqshlar, stilizatsiyalangan gullar, hayvonot olami
tasvirlari, hatto tarixiy va diniy sahnalar ishlatilgan. Qimmatli gilamlar ipak va
oltin iplar bilan to‘qilgan bo‘lib, ularning barchasi san’at namunasi sifatida qabul
qilingan. Gilamlar sultondan tortib oddiy dehqongacha bo‘lgan qatlamlar ehtiyojini
qondira olgan keng assortimentda ishlab chiqarilgan 16
.
Safaviy Eronida keramika san’ati ham yuqori darajada rivojlandi. Ayniqsa
Koshon va Isfahon shaharlarida sirlangan sopol buyumlar ishlab chiqarish yuksak
badiiy saviyaga erishdi. Ko‘k, oq, yashil ranglar asosida sirlangan, Qur’on oyatlari
va arabeska naqshlar bilan bezatilgan keramika idishlari va plitkalari masjidlar,
madrasa va saroylarning ichki va tashqi bezagida keng ishlatilgan.
Keramika mahsulotlarining texnik sifati, ya’ni sirlanish darajasi, ranglarning
mustahkamligi va dizaynning murakkabligi ularni nafaqat mahalliy, balki xalqaro
16
B.Devid. Shoh Abbos: Eron afsonasiga aylangan shafqatsiz podshoh. I. B. Tauris, 2009. 75-116-betlar.
21

turli yer egaligi shakllari, soliq turlari, ularni yig‘ish mexanizmlari va ijtimoiy
qatlamlar o‘rtasidagi munosabatlarni olgan. Yer-soliq tizimi bevosita davlat
markazlashuviga va aholi hayot tarziga ta’sir ko‘rsatgan muhim omillardan biri
bo‘lib xizmat qilgan.
Safaviylar davlatida yerlar turli shakllarda bo‘lgan. Asosiy yer turlari
quyidagilardan iborat edi: devoniy yerlar, tiyul, vaqf yerlar, va xususiy mulklar.
Devoniy (davlat) yerlar davlatga bevosita tegishli bo‘lib, ulardan tushadigan
daromad xazina foydasiga ishlatilgan. Bu yerlar asosan markazlashgan boshqaruv
ostida edi va ularning daromadi davlat xizmatlarini moliyalashtirishga, xususan,
byurokratiya va armiya xarajatlarini qoplashga sarflangan. Devoniy yerlar soliq
yig‘uvchilar yoki maxsus davlat vakillari tomonidan nazorat qilinardi.
Tiyul — bu yer egasi yoki harbiy xizmat evaziga berilgan foydalanish
huquqidir. Tiyul egalari, odatda, qizilbosh amirlari va sadoqatli harbiylarga tegishli
bo‘lib, ular yerlaridan tushadigan daromad evaziga davlatga xizmat qilishgan.
Tiyul tizimi orqali davlat armiyasining moddiy ehtiyojlarini qoplab, harbiy
tabaqani iqtisodiy jihatdan mustahkamlashga erishgan. Biroq bu tizim uzoq
muddatli markazlashuvga qarshi bo‘lib, Shoh Abbos I davridan boshlab tiyullar
ko‘p hollarda qaytarib olinib, ularning o‘rniga g‘ulamlar (sodiq davlat qullari)
orqali boshqaruv joriy etilgan 13
.
Vaqf yerlar diniy va xayriya muassasalariga bag‘ishlangan yerlar bo‘lib,
ularning daromadi madrasa, masjid, va boshqa diniy muassasalarni
moliyalashtirish uchun ishlatilgan. Ushbu yerlar soliqdan ozod etilgan bo‘lishi
mumkin edi. Biroq ko‘plab amaldorlar o‘z yerlarini vaqf deb e’lon qilish orqali
soliqdan qochishga urinib, bu tizimni suiiste’mol qilishgan.
Ba’zi holatlarda yirik yer egalari yoki badavlat kishilar o‘zlariga tegishli
yerlarni mustaqil boshqarganlar. Ushbu mulk egalari o‘z yerlari ustidan huquqqa
ega bo‘lib, u yerda yashovchi dehqonlar bilan bevosita iqtisodiy munosabatda
bo‘lishgan. Biroq bunday yerlar nisbatan kamroq bo‘lib, davlat nazoratidan chetda
bo‘lmagan.
13
N.Guiti. Lois Bek. Erondagi ayollar Islomning yuksalishidan 1800 yilgacha. Illinoys P, 2003. 156-178-betlar.
18

Ushbu davrdagi asosiy siyosiy yetakchilar, jumladan Ismoil I, Abbos I va keyingi
hukmdorlar faoliyati asosiy e’tibor markazida bo‘ladi.
Tadqiqotning predmeti esa – mazkur davrda Eron jamiyatining siyosiy
tuzilishi, dinning davlat boshqaruvidagi o‘rni, iqtisodiy rivojlanish va madaniy
hayotdir. Bu jihatlar Eron tarixini mintaqaviy va global kontekstda tahlil qilish
imkonini beradi.
Kurs ishining hajmi: kurs ishi 2 bob, kirish, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlat ro yxatidan iborat.ʻ
5

Shoh masjidining gumbazi va minoralari ko‘k va yashil rangli fayanslardan
yasalgan mozaika bilan qoplangan bo‘lib, ularning naqshlari chiroyli va nozik
ishlangan. Masjid ichida joylashgan kuttabalar va o‘quv zallari shia diniy ilmini
tarqatishda muhim rol o‘ynagan.
Masjidning tashqi qismi hamda kirish darvozasi (iwan) o‘zining o‘lchami va
bezaklari bilan nafislikni namoyish etadi. Bu joy nafaqat ibodat uchun, balki diniy
marosimlar, ilmiy munozaralar va davlat bayramlari uchun ham xizmat qilgan.
Naqsh-e Jahon maydonining g‘arbiy qismida joylashgan Ali Qapu saroyi —
Safaviylar hukmdorlarining saroyi sifatida qurilgan inshoot. Ushbu binoning nomi
fors tilidan “Yuqori darvoza” degan ma’noni anglatadi. Saroy o‘zining ko‘p qavatli
tuzilishi, zinalari va katta balkonlari bilan ajralib turadi 20
.
Ali Qapu saroyi o‘z zamonasining eng ilg‘or arxitektura yechimlari asosida
qurilgan bo‘lib, uning devorlari va shiftlari bezaklari, maxsus panno va freskalar
bilan bezatilgan. Saroyning baland balkonidan Naqsh-e Jahon maydoni va uning
atrofidagi shahar manzaralari ajoyib ko‘rinadi.
Saroyda davlat idoralari, hukmdor xonadonining yashash joylari,
mehmonxonalar va konsert zallari joylashgan edi. Bu joyda Shoh Abbos I davlat
ishlarini boshqargan, diplomatlarni qabul qilgan va san’atkorlar, shoirlar va
olimlarni mehmon qilgan.
Safaviylar davrida Isfahonda me’morchilik san’ati an’anaviy islomiy
elementlar bilan uyg‘unlashgan holda yangi shakllarni olgan. Ushbu davr
me’morchiligi shaffoflik, simmetriya va chiroyli bezaklarga katta e’tibor
qaratilgan. Arxitektura binolarida gumbazlar, minora va iwanlar keng qo‘llanilgan.
Binolarning bezaklari orasida ko‘k, yashil va oltin rangdagi fayans ishlari,
arabesk naqshlari va kutilmagan geometriyaviy uslublar ajralib turadi. Bu naqshlar
ko‘pincha Qur’ondan olingan oyatlar va diniy mazmundagi she’rlar bilan
to‘ldirilgan.
Shuningdek, suv inshootlari, bog‘lar va maydonlarning tashkil etilishi ham
muhim rol o‘ynagan. Isfahonda suv manbalarini boshqarish uchun maxsus kanallar
20
A.Abbos. "Nodir Shoh va kuch tabiati." Eronshunoslik , jild. 45, yo'q. 1, 2012, 1–20-betlar.
28

shia islomining eng muqaddas joylarini qayta tikladi va ularni shia
ziyoratgohlariga aylantirdi.
Ismoil I 1510-yilda o‘zining eng muhim harbiy g‘alabalaridan biriga erishdi.
O‘sha yili Eronning sharqiy chegaralari xavf ostida edi. Chunki bu hududda
Movarounnahrni boshqargan Shayboniylar — O‘rta Osiyo ulamolari va qabilalari
birlashmasi — kuchli harbiy kuchga ega edilar. Shayboniylar safida Muhammad
Shayboniyxon hukmronlik qilayotgan edi. Shayboniylar Eronning shimoli-sharqiy
hududlariga da’vo qilib, shia islomiga qarshi sunniy jihod e’lon qilgan edilar.
Ismoil 1510-yilning kuzida Marv yaqinida Shayboniylarga qarshi yurish
boshladi. Marv jangi Eron va O‘rta Osiyo o‘rtasidagi eng muhim to‘qnashuvlardan
biri bo‘lib tarixga kirdi. Ushbu jangda Shoh Ismoil o‘zining harbiy iste’dodini
to‘liq namoyon etdi. Qizilbosh qo‘shinlari Shayboniylar ustidan hal qiluvchi
g‘alabaga erishdi. Muhammad Shayboniy o‘ldirildi, uning jasadi parchalanib,
siyosiy ramz sifatida turli shaharlar orqali ko‘rsatildi. Bu g‘alaba Ismoil uchun
nafaqat harbiy yutuq, balki diniy g‘alaba sifatida ham baholandi. Chunki u
sunniylik bayrog‘i ostida yuritilgan harakatni to‘xtatishga muvaffaq bo‘ldi.
Marv jangidan so‘ng Eronning sharqiy chegaralari mustahkamlandi. Khorasan
va boshqa hududlar Safaviylar nazoratiga o‘tdi. Bu g‘alaba Ismoil I ning xalq
orasida mashhurligini yanada oshirdi, uni karizmatik va ilohiy quvvatga ega shoh
sifatida tasvirlash kuchaydi. U o‘zini imomlar vakili, hatto “Ilohiy nur” egasi
sifatida ko‘rsatgan. Bu siyosiy legimitasiyani ta’minlashning bir shakli edi 7
.
Biroq Ismoilning siyosiy faoliyati faqat muvaffaqiyatlar bilan cheklanmagan.
1514-yilda Usmonli sultoni Salim I bilan bo‘lgan Chaldiron jangida u
mag‘lubiyatga uchradi. Bu jangda Usmonlilar harbiy jihatdan zamonaviyroq
qurollar, ayniqsa, otish qurollaridan foydalanganlar. Qizilboshlar esa an’anaviy
jang uslublariga tayanganlar. Chaldiron jangi natijasida Safaviylar Diyarbakir,
Erzurum va boshqa hududlardan voz kechishga majbur bo‘ldilar. Bu mag‘lubiyat
Ismoilga og‘ir zarba bo‘ldi va u siyosiy faoliyatini cheklab, ruhiy inqirozga yuz
tutdi.
7
Сэмёнов В.Ф. Ўрта асрлар тарихи Т .: Ўқитувчи 1973 . 69 б,
11

uyg‘unlashtirgan edilar. Ismoil atigi 12 yoshga to‘lganida, 1499-yilda, u
qizilboshlar yordami bilan siyosiy sahnaga qaytdi.
Ismoil 1500-yilda o‘zining birinchi harbiy yurishini boshladi. U Kavkaz va
Arron hududlarida hukmronlik qilayotgan Shirvanshoxlar ustidan yurish qildi.
Ushbu yurishda u muhim harbiy g‘alabalarga erishdi. Xususan, 1500-yilda
Shamakhi shahrini egallab, Shirvanshox Farrux Yassarning o‘g‘lini mag‘lub etdi.
Bu muvaffaqiyat Ismoilga katta harbiy obro‘ va siyosiy kuch berdi. 1501-yilning
iyul oyida u Eronning muhim shahri — Tabrizni egalladi va o‘zini rasmiy ravishda
“Shoh” deb e’lon qildi. Shu tariqa, Safaviylar sulolasining Eron taxtiga rasmiy
ravishda chiqishi boshlandi 6
.
Shoh Ismoil Eron taxtiga chiqqach, mamlakatda shia islomining Ithna
Ashariyya — o‘n ikki imomlik yo‘nalishini davlat dini deb e’lon qildi. Bu qaror
Eron tarixida tub burilish yasadi. Chunki undan avvalgi sulolalar, xususan,
Saljuqiylar, Xorazmshohlar va Mo‘g‘ullar Eronni sunniy islom asosida boshqarib
kelgan edilar. Ismoilning bu siyosati sunniy bo‘lgan aholi va diniy elitaga qarshi
kurash olib borishni anglatardi. Shu sababli, u diniy siyosatni amalga oshirishda
murosasizlik siyosatini yuritdi: sunniy ulamolar quvg‘in qilindi, ularning vakillari
safdan chiqarildi, va shia ulamolari hukumatning asosiy diniy tayanchiga aylandi.
Shoh Ismoil I shia islomini faqat diniy asosda joriy etibgina qolmay, uni
davlat mafkurasi sifatida rivojlantirdi. U shia imomlarini e’zozlash, ularning
nomiga jome’ masjidlari qurish, va shia ta’limotini xalq orasida targ‘ib qilish
bo‘yicha keng siyosat olib bordi. Ismoil o‘zini Imom Ali avlodidan deb da’vo
qilgan va shu orqali diniy legimatsiyasini kuchaytirgan. Bu da’vo uning dindor
tarafdorlari orasida karizmatik shaxsga aylanishiga sabab bo‘lgan.
Ismoilning ichki siyosati bilan bir qatorda tashqi siyosati ham juda faol
bo‘lgan. U Eronni yagona, markazlashgan davlat sifatida birlashtirish uchun
ketma-ket harbiy yurishlarni amalga oshirdi. 1503-yilda Isfahon, Fars, Yazd va
Kirman hududlarini bosib oldi. 1504–1508-yillar oralig‘ida u Iroq, jumladan
Bag‘dod, Kirmonshoh, Najaf va Karbalo shaharlarini egalladi. U bu hududlarda
6
Q.Villem. Safaviy Fors iqtisodiyoti . Reichert Verlag, 2000. 90–127-betlar.
10

Купить