Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	101.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Искусство

XVI-XVIII asrlarda Koreya

va boshqa rasmiy hujjatlarning muntazam yozib borilishi, tarixiy xotiraning
saqlanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bunday hujjatlar bugungi kunda nafaqat
Koreya, balki jahon tarixshunosligi uchun muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda.
Bu davrni o‘rganish orqali biz Koreya xalqining irodasi, qadriyatlari, tashqi
bosqinlarga nisbatan qarshilik ko‘rsatishdagi matonati, ichki siyosiy tizimdagi
muvozanatni saqlab qolish bo‘yicha harakatlari, madaniy va ilmiy taraqqiyotga
bo‘lgan intilishi bilan tanishamiz. Aynan mana shunday tarixiy tahlillar orqali biz
bugungi Koreyaning zamonaviy taraqqiyotiga asos bo‘lgan ildizlarni chuqurroq
anglaymiz. Bugungi kunda Janubiy Koreya texnologik jihatdan dunyodagi eng
ilg‘or davlatlardan biri bo‘lib, uning tarixiy saboqlarga tayanib shakllangan milliy
mafkurasi taraqqiyotga asos bo‘lmoqda.
Shu sababli, XVI-XVIII asrlardagi Koreya tarixini o‘rganish – bu faqat
tarixiy voqealarni eslash emas, balki har qanday bosim, inqiroz yoki tashqi
tahdidlar sharoitida millat qanday harakat qilishi, qanday o‘zgarishlarga moslasha
olishi va qanday qilib barqarorlikni saqlab qolishi mumkinligini ko‘rsatuvchi
saboqdir. Bu jihatdan, o‘z tarixini chuqur anglagan xalq kelajagini mustahkam
asosga quradi, degan fikr to‘la isbotini topadi.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs nazariy asosini o‘rta
asrlarda ushbu davrga oid yaratilgan tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda
nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon
qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu
kabilarga qaratilgan.
Ishning amaliy ahamiyati. Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki,
jahon tarixidagi bu qisqa davr tarixi, undagi ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy o‘zgarishlar, turli xil nazariyalarning vujudga kelishini, ularning sabab
va mohiyatini chuqur va har tomonlama o‘rganish orqali tarixga yangi-yangi
ma’lumotlar olib keladi. Kurs ishining natijasiga ko‘ra, bayon etilgan faktik
materiallar va ilmiy xulosalardan kelib chiqqan holda mazkur davr yuzasidan yangi
ilmiy ishlarni amalga oshirishni, o‘rta asr tarixiga oid Jahon tarixi kafedrasida
to‘garak mashg‘ulotlarini olib borishda dasturi amal bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
5

XVII asrda esa Koreya yangi tahdid – Qing imperiyasi bilan yuzma-yuz keldi.
1636-yilda yuz bergan Qing bosqini natijasida Choson hukumati Qinglarga
sadoqat bildirishga majbur bo‘ldi. Ammo bu sadoqat siyosiy bo‘ysunishdan ko‘ra
diplomatik murosani ifodalaydi, chunki Choson ichki mustaqilligini saqlab qoldi.
Qing-Koreya munosabatlari zamirida "katta ukaga sodiq kichik ukalik" tamoyili
yotar edi. Koreya bu munosabatlardan madaniy va iqtisodiy foyda olishga intildi:
savdo almashuvi, texnologik bilimlar oqimi va ilmiy almashuvlar yo‘lga qo‘yildi.
Shu tariqa Koreya xalqaro munosabatlarda har doim murosaviy yo‘lni tanlab,
barqarorlikka erishishni maqsad qilganini isbotladi.
Ichki siyosiy jihatdan Choson sulolasi konfutsiylik mafkurasini davlat
boshqaruvining asosiy ideologiyasi sifatida saqlab qoldi. Bu mafkura ijtimoiy
qatlamlarning aniqligi, byurokratik tizimda sadoqat va bilimni qadrlash, katta-
kichikka hurmat, oilaviy qadriyatlar, mehnat va halollik kabi tamoyillarga
tayangan. Konfutsiylik asosida faoliyat yuritgan yangbanlar (zodagonlar) siyosiy
elitani tashkil etib, mamlakat boshqaruvida yetakchi rol o‘ynagan. Shuningdek,
konfutsiylik ta’lim tizimi orqali yangi avlodni tarbiyalash, davlat xizmatiga
malakali kadrlardan foydalanish an’anasi mustahkamlandi. Bu tizimda faoliyat
yuritgan olimlar, yozuvchilar va tarixchilar Koreya madaniy merosining
saqlanishiga va rivojlanishiga beqiyos hissa qo‘shganlar.
XV I-XVIII asrlarda madaniy-ma’naviy soha ham sezilarli darajada rivojlandi.
Choson davlati tomonidan tarixiy asarlarning, ilmiy traktatlarning va adabiy
matnlarning yaratilishi, bosma ishlari rivojlanganligi bu davr madaniy yuksalish
davri bo‘lganidan dalolat beradi. Ayniqsa, qirollik yilliklari – “Choson Sillok”
nomi bilan tanilgan rasmiy tarixiy yilliklar bugungi kunda UNESCOning Jahon
xotirasi ro‘yxatiga kiritilgan. Ushbu manbalar nafaqat tarixiy voqealarni
hujjatlashtirgan, balki o‘sha davrdagi ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayot haqida
keng ma’lumot bergan.
Shuningdek, XVIII asrda Koreyada Silhak (realist maktab) harakati
shakllanib, jamiyatni real ehtiyojlar asosida isloh qilish g‘oyalari paydo bo‘ldi.
Ushbu harakat vakillari konfutsiylikning qat’iy va idealistik jihatlaridan farqli
30

19. Karimov, Aziz. Konfutsiylik va uning Sharq jamiyatiga ta'siri . Toshkent:
Ma'naviyat, 2016 yil.
20. Bahronov, Odil. “Koreya tarixi va konfutsiylikning jamiyatga ta siri”. ʼ Yangi
O'zbekiston tarixshunosligi 2- bet, jild. 1, 2, 2023 yil, 23–30-betlar.
21. Qodirov, Jahongir. Yangi davr Sharq mamlakatlari: siyosiy-iqtisodiy tahlil .
Toshkent: Iqtisod-moliya, 2021.
22. Karimova, Saodat. “Koreaning aloqa aloqalari (16–18 asrlar): tarixiy-
huquqiy tahlil.” Sharqshunoslik Ilmiy Jurnali , jild. 4, 4, 2020 yil, 80–88-
betlar.
Internet ma’lumotlari:
1. http: // English-vvv.hss.cmu.edu/history/.
2. http: // vvv.ukans.edu/history/VL/.
3. vvv. history.ru.
4. http://vvv.eu.spb.ru/history/index.htm .
5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
33

aloqalari tarafdori bo‘lgan bo‘lsa, Kim Yuk Xan Pek Kyom bilan birgalikda
guruch solig‘i haqidagi qonunning m ualliflari hisoblanadi. Lyu Xen Von (Pange,
1622-1673) esa Sirxak maktabining asoschisidir. Uning fikricha, barcha narsada
isbot va dalillarga asoslanish lozim. Mazkur talablami mistika va din qondira
olmaydi. Chjusianlardan farqli ravishda ular jamiyatdagi muammolar yechimini
o‘z urug‘doshlari manfaati yo‘lida hal qilishga uringanlar 11
.
Xon De Yen Xitoyga bo‘ysunishga qarshi chiqqan. Umuman, olim lar
chjusian ik ta’limotiga qarshi chiqishgan. Ularnig fikricha, fan aniq bilimlarga
asoslanishi lozi. Xon De Yen huddi avvalgi tarafdorlari kabi yerlarni baravar
taqsilashni, yer so lig‘i esa olingan hosilning 1/10 qisid an oshib ketmasligini taklif
qilgan. Mutafakkirlar, mamlakat rivojlanm sligining sabablarid n biri – Bu
yanbanlar mehnatinin qadrsizlanishi, deb bilganlar. Ular mehnat majburiyatini
joriy qilish va mehnat qilishdan bo‘yin tovlaganiarni nasl-nasabid an qati nazar
jazolashni talab qilgan. Bundan tashqari, ularning fikricha, «u dehqon yoki
savdogar o‘g‘li bo‘lishidan qati nazar, kimki qobiliyat va bilim sohibi bo‘lsa,
mamlakatni boshqarish imkoniyatiga ega bo 'lmog‘i lozim , agar kim ningdir
iqtidori va fanga qiziqishi bo‘lmasa, garchi u birinchi vazir o‘g‘li bo‘lsa ham, qora
mehnatni bajarishi lozim .
II.BOB. XVI-XVIII asrlarda Koreyada ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.
II.1. XVI-XVIII asrlarda Koreyada ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
11
V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press 2013 – b. 124.
16

qiladi. Agar ularga amal qilinsa, barchasi yaxshi bo‘ladi, agar amal qilinmasa, bu
yaxshilikka olib kelmaydi. Birinchisi - yaxshi belgi, ikkinchisi - ezgulikka va’da
bermaslik».
Shunday qilib, inson to‘g‘risidagi ta’limot, dunyoni bilish, odob axloq
to‘g‘risidagi tasavvurlarni o‘zida mujassamlashtirgan besh unsur haqidagi
qarashlar yakuniy tizimli xarakterga ega bo‘lib, bu ta’limot kosmogonik,
geografik-fazoviy, ramziy, sotsiologik, antropologik, gnoseologik va etik
ko‘rinishlarda namoyon bo‘lgan. Bu tizim nafaqat dunyoni tavsiflagan, balki
tahliliy va bashorat qilish (geomantik) funksiyani ham bajargan. Mazkur tizimga
turli-tuman ashyolar, ya’ni tabiatning dahshatli ko‘rinishlaridan tortib, makonga
ega bo‘lgunga qadar sodir bo‘lgan tarixiy voqealar ham kirgan.
Koryo davrida konfutsiylik va buddaviylik orasida o‘zaro raqobat
kuchaygan. Garchi, bu davrda buddaviylik davlat dini bo‘lsada , bu din - axloqiy
tarbiya manbai, konfutsiylik - davlat boshqaruvi asosi deyilgan. Biroq, buddaviylik
ibodatxonalari tomonidan yerlarni tortib olishga qaratilgan noroziliklar natijasida
mazkur dinning ma’naviy muxoliflari butkul konfutsiylik, daotsizm va yeretik
sektalar tomoniga o‘tib ketishi hamda dehqonlar g‘alayonlari, turli guruhlar
orasidagi hokimiyat uchun kurash natijasida hukmdor sulolalarning almashinishi
bilan yakun topishi ham g‘oyaviy ta’limotlar yo‘nalishining konfutsiylikka
qaratilishiga olib kelgan 13
.
Koreyada neokonfutsiylikka oid qarashlarning dastlabki vakili An Xyan
(1243-1306) bo‘lib, u Xitoydan Chju Sining neokonfutsiylikka oid qarashlarini
olib kelgan. Koreyada neokonfutsiylik 2 ta yo‘nalishga bo‘lingan: birinchi
yo‘nalish - sallimxakpxa (tog‘ va o‘rmonlar maktabi) bo‘lib, bu maktabning yirik
vakillari Li Sek (1328-1396) va Chon Mon Chju (1337-1392)lar bo‘lishgan.
Li Sek buddaviy ibodatxonalar boyligini tanqid qilgan Shuningdek, uni
buddaviyiik siyosiy institut sifatida qanoatlantirmagan. Buddaviylikning nazariy
asoslariga to‘xtalganda, u Budda va konfutsiylikning ilk sarchashmasi va
ta’limotlar maqsadi umumiy deb baho bergan. Uning fikricha, bu holatni
13
Удалцова З.В., Карпов С.П.,,История средних веков’’ (1 том).М.:История,1990. – 320. c т.
18

Davlat lavozimlari chegaralangan bir davrda yanbanlar tabaqasining o‘sishi
hukumatni ularga nisbatan qator cheklovlar joriy qilishga majbur qildi.
Birinchidan, ikkinchi nikohdan yoki yanban bo‘lmagan onadan tug‘ilgan farzand
amaldor bo‘la olmagan, yoki viloyatlardagi yuqori lavozimlarga tayinlanmagan.
Ikkinchidan, yer va oylik maoshsiz, lekin yanban statusini saqlab qoluvchi qator
soxta lavozimlar joriy etilgan.
Yanbanlardan keyingi tabaqadada chuninlar («o‘rta kishilar») - tabiblar,
tarjimonlar, hattotlar, hisobchilar, huquqshunoslar, rassomlar, munajjimlar,
geomantlar, boshqa mutaxassislar va kichik amaldorlar turgan. Ular huddi
yanbanlar kabi jismoniy va mehnat majburiyatlaridan ozod qilingan. Ko‘pincha,
ular yanbanlaring asir ayollardan tug‘ilgan farzandlari bo‘lib, bu daraja ularing
xizmat sohasidagi yuqori martabasi bo‘lgan. Chuninlarga sulolaviy kichik
amaldorlar (sori, xyanri, txogimi) - devonxona xodimlari ham kirgan. Ular ham
mehnat va jismoniy majburiyatlardan ozod qilingan 16
.
Keyingi o‘rinda soliq to‘lovchilar turgan. Bu qatlam saninlar (“oddiy
odamlar”) yoki yaninlar («erkin odam lar») deb nomlangan. Ular erkin dehqonlar,
hunarmand va savdogarlardan tashkil topgan. Bu qatlamning yuqorisida badavlat
dehqonlar yoki xallyan («bekorchi oddiy odam lar») turgan bo‘lib, ular o‘zlarini
yanbanlar deb atashgan. Undan quyida sinyan yokchxon - kon va davlatga qarashli
ustaxonalar ishchilari, daraxt kesuvchilar, baliqchilar, tuz tayyorlovchilar kirgan.
Keyingi o‘rinlarda qaram dehqon-nobilar va «jirkanch kasb egalari» qassoblar,
mo‘ynado‘zlar, ko‘cha artistlari, qom ar va xoninlar («qabih odamlar») kirgan.
Aholi orasida soliq to‘lovchilar va harbiy majburiyatga aloqador kishilarning
sonini oshirish maqsadida hukumat doimiy ravishda nobilar sonini kamaytirib,
ularni davlatga qarashli dehqonlarga aylantirgan.
Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarni ro‘yxatdan chiqarish maqsadida
zamonaviy pasportlar ko‘rinishidagi maxsus taxtacha joriy etilgan.
Hokimiyatga Li sulolasi kelishi bilan neokonfutsiylik yangi davlat g‘oyasiga
aylangan Jamiyat taraqqiyoti uchun bo‘lgan ehtiyoj «nirvana»ga bo‘lgan
16
V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press 2013 –114 b.
22

ko‘rgan van Sukchone (1674-1720) hukmronligi davrida birmuncha avj oldi. 1674
yili hukumat tepasidagi «g‘arbiy partiya» «janubiy partiya» tomonidan ag‘darib
tashlandi. Shunday bo‘lsa-da, 1680 yilda janubliklar o‘rtasida kelishmovchiliklar
va ajralishlar ro‘y berib, hokimiyatni Son Si Ryol (1607-1689) boshliq g‘arbliklar
egalladi. O‘z navbatida 1683 yili g‘arbliklar ham yakson etildi.
1689 yil yana hokimiyatga janubliklar keldi. Son Si Ryol va uning
tarafdorlari qatl etildi. 1694 yilda esa janubliklar yana g‘arbliklar bilan almashdi va
hokimiyatga goh «qariyalar», goh «yoshlar» boshchiligidagi hukumat keldi 9
. Shu
sababli hokimiyatga yangi hukumatning kelishi aksariyat holatlarda g‘alayonlar va
turli qatllar bilan qarshi olingan. Van Yonjo (1724-1776 yy.) va Chonjo (1776-
1800 yy.)larning o‘z hukmronlik davrlarida partiyalararo kelishmovchiliklarni
to‘xtatishga qaratilgan harakatlari (bir-birlariga e'tiroz bildirish taqiqlangan,
hokimiyatga vakillar turli partiya va viloyatlardan taklif etilgan,
kelishmovchiliklarning tashkilotchilari shafqatsiz jazolangan va boshqalar)
natijasida, garchi mazkur holat butunlay barham topmagan bo‘lsa-da, birmuncha
pasaydi.
Koreya uchun yana bir siyosiy sinov - bu Yevropa dunyosi bilan tanishuv
edi. Xitoy orqali bir necha vaqt davomida elchilar, Koreya tashqarisida bo‘lgan
xristianlik vakolatxonalari, shuningdek, kema halokatidan jabr ko‘rgan yevropalik
dengizchilar (1628,1653 yillar) va koreyslarning o‘zlari mamlakatga Yevropa
yutuqlarini olib kira boshladilar. Koreyslar Yevropa xaritasi bilan tanishib,
kemalar qatnovi, Yevropaning to‘p va miltiqlari, astronomiyaga oid kitoblarni,
soatlar, kuzatish durbinlari, katolik mazhabiga oid yangi ma'lumotlami o‘rgandilar.
Yashirin holda cherkovlar tashkil qilinib, unda oddiy aholiga barchaning Xudo
oldida tengligi g‘oyasi ilgari surila boshladi. Shuning uchun mamlakat konfutsiylik
mamlakati deb e'lon qilinib, bu borada xorijliklar bilan aloqalar olib borish
taqiqlandi. 1785 yilda mamlakatga katolik diniga oid adabiyotlarni olib kirish
taqiqlandi, 1788 yilda esa ular musodara qilinib, yoqib yuborila boshlandi.
9
Удалцова З.В., Карпов С.П.,,История средних веков’’ (1 том).М.:История,1990. – 326. c т.
14

Li sulolasining tashqi siyosati - Xitoyning Min sulolasi, Yaponiya va
manjurlar bilan bo‘lgan. Garchi, rasmiy Xitoy bilan munosabatlar vassallik
ko‘rinishiga ega bo‘lgan bo‘lsa-da, Xitoy Chosonning ichki ishlariga
aralashmagan. Ikki mamlakat doimiy ravishda o‘zlarining do‘stona va rasman
mustaqil munosabatlari tarzida elchilar va sovg‘a-salomlar almashib turishgan.
XVI asr davomida Choson hududiga doimiy ravishda chjurchjenlar va yapon
qaroqchilari hujum qilib turganlar, lekin ular har safar keskin qarshiliklarga
uchraganlar.
XVI asrning 80 yillari oxirlarida bo‘linib ketgan Yaponiya Toyotomi
Xideyosi tomonidan birlashtirilgandan so‘ng, u o‘z oldiga Xitoyni bosib olishni
maqsad qilib qo‘ygan. Xideyosi katta armiya yig‘ib, Choson hukumatiga
Xitoydagi Min sulolasi bilan bo‘ladigan jang uchun askarlarini Choson hududidan
o‘tkazishni va koreyslarni bo‘lajak jangda yordam berishini so‘rab murojaat
qilgan. Seul esa, o‘z navbatida, bu taklifni rad etgan va Xitoyga Yaponiyaning
rejalari haqida xabar bergan. 1592 yilning mayida yaponlar 200 ming qo‘shini
bilan Koreyaga bostirib kirgan va Imjin urushi (1592-1598) boshlangan. Garchi,
urushgacha ko‘plab davlat arboblari armiyani tiklash to‘g‘risida ta'kidlashlariga
qaramay, Koreya urushga tayyor emas edi 3
.
Yapon qo‘shinlarining birinchi guruhi 2 mayda Koreyaning janubiga
tushirildi. Yaponlarda o‘qotar qurollar bo‘lgan. Shu bois tez orada Pusan shahri
qo‘lga kiritildi. Jiddiy qarshilikka uchramagan yaponlar Seulga tomon
harakatlanishgan. Bu davrda Seul Min sulolasiga yordam so‘rab murojaat qilgan. 9
iyunda esa van Sonjo saroy a'yonlari bilan poytaxtni tashlab ketgan. Keson
shahriga kelgan hukmdor va uning a'yonlarini g‘azablangan olomon toshlar va
balchiqli kesaklar bilan qarshi olgan. 12 iyunda yapon qo‘shinlari jangsiz Seulga
ham kirib kelgan. Tez orada Keson shahri ham bosib olingan, 22 iyulda esa
Pxenyan egallangan. Van o‘zining yaqin odamlari bilan chegaradagi kichik
shaharcha bo‘lgan Iydjuga yashiringan.
3
Удалцова З.В., Карпов С.П.,,История средних веков’’ (1 том).М.:История,1990. – 322. c т.
8

Kurs ishining ilmiy yangiligi. Biz o‘rganishni o‘z oldimizga maqsad
qilib olgan mavzu, ya’ni “XVI-XVII asrlarda Koreya” mavzusiga ko‘plab
tarixchilar tomonidan juda ko‘plab murojaat qilinganligi ma’lum. Ushbu kurs
ishini tayyorlash jarayonida, biz ko‘proq tarixiy material va manbalarga,
xrestomatik asarlarga va Internet saytlaridan olingan ma’lumotlarga tayangan
holda voqea-hodisalarni qiyosiy tahlil asosida yoritishga harakat qildik.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

KIRISH
Afrosiyob devoriy suratlari orasida VII asrda Osiyoning sharqiy hududida
joylashgan Tinch okean qirg‘oqlarini yuvib turuvchi uzoq Kogoryo mamlakati
elchilarining Samarqand hukmdori saroyiga tashrifi ifodalanganligini ko‘rish
mumkin. Keyinchalik ma'lum muddat bu davlatlar orasidagi o‘zaro aloqalar
uzilgan. Biroq, globallashuv jarayonida odamlar va sarmoyalarning chegara
bilmasligi natijasida uzoq mamlakatlar orasidagi o‘zaro munosabatlar odatiy
holatga aylanmoqda. Qolaversa, kommunikatsiyaning yangi tizimi - tezyurar
transport, internet, uyali aloqa vositalari orqali turli mintaqalarda yashovchi
odamlar vaqt va makon chegarasini sezmagan holda muloqotda bo‘lmoqdalar.
"Bugungi globallashuv davrida o‘z tarixini chuqur anglagan, o‘zligini
to‘laqonli tushungan va madaniy merosiga tayanib harakat qilgan xalqgina
kelajakda munosib o‘rin egallaydi" 1
. Ushbu dolzarb fikr ayni damda nafaqat
O‘zbekiston xalqi uchun, balki Sharqning boy tarixiga ega boshqa xalqlarning ham
taraqqiy yo‘lini belgilab beradi. Chunki har bir xalq o‘zining tarixiy kechmishini,
siyosiy kurashlarini, madaniy yutuqlarini va tashqi aloqalardagi o‘rni va rolini
bilmasdan turib, o‘zining bugungi kunini to‘g‘ri baholay olmaydi. Ana shunday
tarixiy taraqqiyot yo‘llaridan biri – 16–18 asrlar oralig‘ida Koreya yarimorolida
yuz bergan siyosiy, harbiy va madaniy jarayonlardir. Bu davr Koreya tarixida tub
burilishlar, tashqi bosqinlar, ichki islohotlar va xalqning ma’naviy uyg‘onish davri
sifatida alohida o‘rin tutadi.
Koreya yarimorolida hukm surgan Choson sulolasi (1392–1897) mamlakat
tarixida eng uzoq hukmronlik qilgan sulola hisoblanadi. Aynan 16–18 asrlar
oralig‘ida bu sulolaning siyosiy barqarorligi sinovdan o‘tdi: ichki ijtimoiy qarama-
qarshiliklar, tashqi bosqinlar va diniy-ma’rifiy o‘zgarishlar jarayoni Choson
Koreyasining rivojlanishida muhim omil bo‘ldi. Davlat boshqaruvi konfutsiylik
mafkurasi asosida shakllanib, ijtimoiy struktura qat’iy iyerarxiya bilan belgilandi.
Bu davrda yangba (zodagonlar) sinfining siyosiy nufuzga ega bo‘lishi, davlat
ishlarini yuritishda konfutsiy ilm-faniga tayangan byurokratik tizimning
1
Sh.Mirziyoyev, Yangi O'zbekiston strategiyasi . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot
xizmati, 2021, 17-bet.
3

orasida oxirgi kitobda kasalliklarni davolash bo‘yicha 955 ta maqola, 10706
retseptlar va 1477 ta igna sanchib davolashga oid tavsiyalar berilgan. 1610 yilda
«Sharq tabobati xazinasi» nomli kitob nashr qilingan. Unda Xitoy va koreys
tabobatiga oid 500 dan ortiq risolalar o‘rin olgan.
Qirol Sejon (1418-1450) davrida qishloq xo‘jaligiga oid asarlar yaratilgan
bo‘lib, ularda malakali ziroatchilarning tajribalari umumlashtirilgan. Seleksiya
ishlari ham rivojlangan bo‘lib, turli iqlim va tuproqlarga moslashtirilgan,
o‘simliklar (sholi, arpa, bug‘doy)ning yangi navlari yaratilgan.
Tarixiy tadqiqotlar tizimli ko‘rinish olgan. 1450 yili «Koreyaning harbiy
sharhi» nomli kitob chop etilgan. 1485 yilda - «Koreyaning umumiy sharhi» e'lon
qilingan. Maxsus olimlardan tashkil topgan guruh 1451 yili 139 kitobdan iborat
«Koryo sa» («Koryo tarixi»)ni yozgan. 1454 yili van Tanjon davrida «Yilnoma
yoki Sejon davrining asl yozuvlari» chop etilgan bo‘iib, bu kitobga van buyruqlari,
rasmiy maruzalar, tekshiruvchilar hisobotlari kabi rasmiy hujjatlar kiritilgan.
Chosonning keyingi barcha tarixi davomida aynan shunga o‘xshash yilnomalar
tuzish an'anaga aylangan 19
.
1485 yil «Kyonguk tejon» («Davlat boshqaruvi uchun buyuk tuzuklar») -
mamlakatning birinchi yuridik kodeksi chop etilgan. Kartografiya ishlari ham keng
yoyilgan bo‘lib, ko‘plab yangi geografiyaga oidishlar chop etilgan. 1432 yili
«Sakkiz viloyatning geografik tavsifi», 1455 yili «Geografik tavsiflar va xaritalar»,
1463 yili «Koreya xaritasi», 1481 yili «Koreya yerlari va uning diqqatga sazovor
yodgorliklari», 1530 yilda 55 kitobdan iborat «Koreya yerlari va uning diqqatga
sazovor yodgorliklariga qo‘shimcha tavsif» nomli geografik kitoblar chop etilgan
bo‘lib, uning yangi nashri 1609 yili e'lon qilingan.
1493 yili 9 jilddan iborat «Musiqa xaqidagi fan asoslari» nomli musiqiy
ensiklopediya e'lon qilingan 20
.
Aynan bu davrdagi muhim yutuqlardan biri 1443 yil qirol Sejon tomonidan
amalga kiritilgan koreys alifbosi («xunmin chonim»)ga bag‘ishlangan «To‘g‘ri
tovushlar haqida xalqqa nasihat» nomli kitobning chop etilishi bo‘ldi. Xitoy
19
Karimov, Aziz. Konfutsiylik va uning Sharq jamiyatiga ta'siri . Toshkent: Ma'naviyat, 2016 yil. 68 b.
20
V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press 2013 –118 b.
27

olib borilib, hokimiyat tanqid qilinsa yoki ular bilan tortishilsa, olimlarga
hurmatsizliklarcha munosabat uchun ham jazo belgilanishi lozim bo‘lgan.
Ilk Choson davrida neokonfutsiylikning yana bir yirik namoyandasi Li I
(Yulgok, 1536-1584) bo‘lgan. U Li Xvanning o‘quvchisi bo‘lishiga qaramasdan,
keyinchalik ustozi g‘oyalaridan voz kechgan. Uni Txvegening Chju Si matnlariga
bog‘lanib qolganligi qanoatlantirmagan. Bu borada Li I yanada ilgarilab ketgan
bo‘Iib, Chju Sining o‘ziga qarshi chiqqan. U neokonfutsiylarni haqiqiy hayoldan
yiroqlashib, faqatgina kitobga bog‘lanib qolganlikda ayblaydi. Uning fikricha,
olingan bilimlarning haqiqiyligini insonlar misolida sinash lozim, jannat va do‘zax
mavjudligi, «ajr, mukofot»i konsepsiyasi to‘g‘risidagi tasavvurlar umuman
ishonchsizdir.
Yulgokning ijtimoiy doktrinasi konfutsiylik axloqi, «insonparvar
boshqaruv» va «xalqni sevish»ga asoslangan. Li Ining fikricha, jamiyatning asosiy
kamchiligi: 1) qaytariluvchi kafolat tizimi bo‘lib, unda to‘lanmagan o‘lpon, soliq
yoki majburiyatlar qarindoshlar va qo‘shnilar zimmasiga tushgan; 2) hisobsiz soliq
va o‘lponlar; 3) hadya, sovg‘a berish amaliyoti; 4) jamoaviy ishlab berish; 5)
amaldorlarning pora olishi. Aynan mazkur og‘irliklaming barchasi xalq zimmasiga
tushadi. Aynan xalqning qashshoqlashishi qo‘zg‘olon va jinoyatlarga sabab
bo‘ladi. Islohotlar - davr talabi. Davlat boshqaruvini alm ashtirish yoki yakun
toptirish «ajdodlar qonuni» hisoblanadi.
XV-XVI asrlar - islohotlar davri bo‘lib, fan madaniy yutuqlar va madaniyat
sohasida katta yutuqlarga erishilgan. Ilmiy-texnikaviy yo‘nalishdagi yutuqlar
avvalo amaliy ahamiyat kasb etgan. Bu davrda ob-havo va bulutlarni kuzatish
rivojlangan, yulduzlar xaritasi, yomg‘ir miqdorini o‘lchovchi asbob, topografik
asboblar, aniq taqvim, notali yozuv, quyosh va suv soatlari yaratilgan. Shu bilan
birga qurolsozlik, kemasozlik va matbaachiilik sohasida ham katta yutuqlarga
erishilgan.
Tibbiyot sohasida 1445 yili 365 kitobdan iborat «Davolash yo‘llari m ajm
uasi»(1445 y.) va 85 kitobdan iborat «Mahalliy dorilar haqida ma'lumotlar
majmuasi» (1456 y.) nomli fundamental ishlar chop etilgan. Aynan mazkur ishlar
26

Bu davrda Koreya urushlar va g‘alayonlarga qaramasdan Koryo davrida
ishlab chiqarish, texnologiya, fan va m adaniyat sohasida ma’lum bir yutuqlarga
erishilgan.Metallurgiya rivojlangan: an’anaviy urush qurollari bilan birga o‘q otar
qurollar va zambaraklar ishlab chiqarilgan. XIV asrning ikkinchi yarmidan o‘q-
dori ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Kemasozlik rivojlangan. Qishloq xo‘jaligida
yangi ekin turlari, masalan, paxta yetishtirish yo‘lga qo‘yildi.
Texnologiya va madaniyatda erishilgan eng muhim yutuqlardan biri kitob
nashr qilish bo‘ldi. X-XII asrlarda kitoblar ksilografiya usulida chop etilgan.
Aynan bu usulda 6 ming jilddan iborat buddaviylik sutralaridan «Tedjangyon»,
4769 jildlik «Sokchangyon» sutralari majmui va boshqa hujjatlar chop etildi. 1996
yilda 80 ming taxtaga yozilgan sutra UNESCOning jahon madaniyati durdonalari
ro‘yxatiga kiritilgan. Koryoda mashhur nemis noshiri Gutenbergdan ikki asr avval
1234 yili dunyoda birinchi ko‘chiriluvchi metall shrift (bir necha asr avval Xitoyda
sopol shrift kashf qilingan) kashf qilindi.
Astronomiya, matematika, geografiya, farmakologiya rivojlandi. Tabobatda
igna bilan davolash usuli yuqori darajada taraqqiy etdi.
Koryo davrida tarixiy yilnomalar yozildi, bu yilnomalardan bugungi
kungacha Kim Busikning «Sam guksagi» («Uch davlatning tarixiy yozuvlari») va
Kim Iryonning «Sam guk yusa» («Uch davlatning unutilgan kunlari») asarlari
yetib kelgan.
Amaliy ijod haqida gapirganda van saroylari (Manvolde) va xilxonalar (van
Konmin va uning ayolining maqbarasi), buddaviy haykalchalar (Kvandokdagi -
21,5 metrli, Kim gansan tog‘idagi - 1,5 metrli, Tejo ibodatxonasidagi - 10,9
metrli), qimmatbaho toshlardan turli buyumlar, chinni idishlar yasalganligini aytib
o‘tish joiz 12
. Falsafiy qarashlarda besh unsur haqidagi ta’limot davom etdi. «Koryo
tarixi»da u nafaqat olam va koinotning tuzilishi, balki ezgulik va yovuzlikning
sababi tarzida tavsiflangan: «Osmonga besh harakat, yerga esa besh unsur xos.
Inson hayoti ularning o‘zaro aloqasi tufayli yakunlanadi. Ular insonning beshta
ichki organlaridan paydo bo‘ladi va o‘zini beshta tashqi ko‘rinishda namoyon
12
V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press 2013 – 110 b..
17

«odilona boshqaruv»ga asoslangan «qirollik yo ‘li» nomli konsepsiyani ilgari
surgan. Biroq keyinchalik sarim lar quvg‘in qilingan vaqtda olim ham o‘ldirildi .
XV -XVI asrlarda Kim Si Sip (1435 1493) va So Kyon Dok (Xvadam, 1489-
1546) yetakchiligida falsafiy materializmga asoslangan maktab paydo bo‘ldi. Kim
Si Sip - ateizm yo‘liga kirgan birinchi koreys faylasufi hisoblanadi. U ruhning
abadiyligi va jannat yoki do‘zax haqidagi qarashlarni, shomonlar faoliyatini
yolg‘on deb talqin qiladi. Omad va omadsizlik odamning o‘ziga bog‘liq. Ruhlar
to‘g‘risidagi tushunchalar odamlar ongidagi fantaziya mahsulidir. Kim Si Sip
xalqni «gumanistik boshqarish» tarafdori bo‘lgan. Alloma o‘zining asarlarida
oddiy xalq hayotining azob-uqubatlari haqida yozib, hukmdorlarning hashamatli
hayotini tanqid qiladi. Aynan xalqni shafqatsiz boshqarish usuli qo‘zg‘olonlarga
sabab bo‘ladi, deydi.
Aynan bu davrning mashhur allomalaridan biri So Kyon Dokdir. Uning
qarashlariga ko‘ra, insonga tug‘ilishidan boshlab insoniylik va adolat tushunchalari
hamrohdir. Biroq, havoyi istaklari va ta'magirliklar ularni yo‘ldan ozdiradi.
Shuning uchun inson doimiy ravishda o‘zini axloqiy tarbiyalab borishi zarur.
Xvadam oilaviy sag‘analar uchun dehqonlar yerlarini bosib olgani sababli nafaqat
zodagonlarni, balki hukmdorni ham tanqid qiladi. Faylasuf yana maqsadsiz
an'anaga aylangan qator marosimlar borasida ham fikr bildirgan.
Chjusianlikning yana bir yirik namoyandasi Li Xvan (Txvege, 1501-1570)
bo‘lgan. Txvege chjusianlikning qayta tiklanishi tarafdori bo‘lib, u muxolifatdagi
barcha ta'limotlarni tanqid qilgan. Li Xvan konfutsiylik asketizm ining yetakchisi
bo‘lgan. U nafaqat hashamatli hayot tarzini, balki oddiy uylarni ham tanqid qilgan,
hatto yemakni ham «yom onlik» deb hisoblagan.
Li Xvan fikricha, konfutsiylik qonun-qoidalariga mamlakatning barcha
hududlarida birday amal qilinishi lozim. Uning qishloq jamoasi loyihasi quloqsiz
ota-onalar, aka so‘ziga quloq solmagan ukalarga hamda nikoh va motam
marosimlari buzilganda jazo berishga qaratilgan edi. Shuningdek, kimki jamoa
tartiblari va an'analarini buzsa, qachonki muammo amaldagi hokimiyat bilan
bog‘liq bo‘lib, o‘rnatilgan qonunlarga qarshi chiqilsa yoki buzg‘unchilik ishlari
25

I.BOB. XVI-XVIII asrlarda Choson davlatida siyosiy jarayonlar.
I.1. Choson davlatida tashqi siyosat
Li Son Ge hokimiyatga kelgandan so‘ng, koreys davlatiga Choson nomini
berdi va mamlakat poytaxtini Kegyondan Xanan (Seul)ga ko‘chirdi. Li Son Ge
hokimiyatga kelgan vaqtda keksayib qolgan edi. Shu bois taxt uchun uning
o‘g‘iUari orasida kelishmovchiliklar bo‘lib turdi Uning katta o‘g‘li Li Ban Von
yoki van Txejon (1401-1418) Choson hukmdori bo‘ldi.
Yangi sulolaga asos solinishi bilan Koryoning zaiflashib qolgan
markazlashgan hokimiyat boshqaruvini mustahkamlash borasida qator chora-
tadbirlar amalga oshirildi. Muxolifatni bostirish maqsadida avval van Konyan va
uning o‘g‘illari hamda eski sulola tarafdorlari qatl etildi. Amaldorlaming avvalgi
mansablari bekor qilindi. Faqatgina vanning eng yaqin qarindoshlarigina mansabga
erishish huquqiga ega bo‘ldilar qol Qolganlar, xususan "ta'sirli oilalar"
umumdavlat miqyosida 18-darajadagi lavozimlarnigina egallashi mumkin edi.
Davlat boshqaruvi faoliyatini yaxshilash uchun bir qator hukumat
tashkilotlari tarqatib yuborildi, ba'zi davlat tuzilmalari qisqartirildi. Van tasarrufida
bosh vazir va uning ikki o‘rinbosaridan iborat oliy hukumat organi - Davlat yig‘ini
(Iychjonbu) tashkil qilindi. Barcha davlat tashkilotlari 6 vazirlik bo‘yicha
taqsimlandi: 1) amaldorlar bo‘yicha; 2) moliya; 3) mudofaa; 4) tantanalar;
5) adliya; 6) hunarmandchilik va jamoat ishlari, Vazirliklar bilan birga
davlat boshqaruvida 3 ta nazorat devonxona "sam sa" (nazorat) tuzildi. Birinchi
devonxona vanning noto‘g‘ri harakatlari va qarorlarini tanqid qilgan, ikkinchisi
amaldorlar faoliyatini nazorat qilgan, uchinchisi esa vanning ilmiy faoliyatiga
javob bergan va konfutsiylik ruhida rasmiy tarixni yozish uchun materiallar yig‘ish
bilan shug‘ullangan. Islohotlar tufayli samarali davlat boshqaruv devonxonasi
shakilangan. Bu borada shuni aytish kerakki, mamlakat poytaxtida amaldorlar 500-
600 kishini tashkil qilgan. Li sulolasi davrida mamlakat aholisi 3 milliondan 11
millionga ko‘paygan 2
.
2
V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press. 2013. 6 8 b.
7

Markazlashgan hokimiyatni mustahkamlash uchun barcha shaxsiy harbiy
guruhlar tarqatib yuborilgan. Umumiy harbiy majburiyat asosiga qurilgan doimiy
armiya markaziy va viloyat qo‘shiniariga bo‘lingan. Qo‘shinlarni saqlash
zaxiradagilar zimmasiga tushgan bo‘lib, ularning asosini dehqonlar tashkil etgan.
Davlat hududini himoya qilish maqsadida mamlakat bo‘ylab gulxanli signallar va
pochta xizmati tizimi joriy etilgan. Mamlakat 8 ta ma’muriy bo‘linmaga bo‘lingan
bo‘lib, ushbu bo‘linmalar, o‘z navbatida, okruglar, volostlar, uyezdlar va
prefekturalarga bo‘lingan. Barcha rahbar amaldorlar poytaxtdan tayinlangan.
Rahbar va mahalliy amaldorlar orasida poraxo‘rlikning hamda ajralib ketishlaming
oldini olish maqsadida rotatsiya tizimi joriy etilgan: ya’ni amaldorlar vaqt-vaqti
boshqarayotgan hududlardan boshqasiga o‘tkazib turilgan. Mansabdor shaxslar
doimiy inspeksion nazoratda bo‘lib, ularning faoliyati rasmiy va yashirin taftishdan
o‘tkazilgan. Poytaxtda maxsus do‘mbira o‘rnatilgan. Uni chalish orqali
amaldorlarning faoliyatini suiiste’mol qilishi yoki ularning nojo‘ya ishlari haqida
ma’lumot berilgan.
Eng quyi darajadagi qishloq uyushmalari xanyak - mahalliy boshqaruv
shakli bo‘lgan. Uning faoliyatiga konfutsiylik ta’limoti asosidagi tartib-intizomni
saqlash, mayda o‘g‘riliklar uchun jazo belgilash, mablag‘ ajratish, maktablar
tashkil qilish, jamoat ishlari va marosimlarning bajarilishini nazorat qilish kirgan.
Chosonni boshqarganlar sulolaviy oqsuyaklardan iborat bo‘lgan
yanbanlardan tashkil topgan bo‘lib, ular fuqaroviy va harbiy zodagonlarga
bo‘lingan. Vanbanlar lavozim uchun davlat imtihoni topshirishgan. Uncha ko‘p
bo‘lmagan yuqori martabalilar avlodigina «ajdodlarga xizmati» yoki «ezgu
xizmatlari» uchun imtihonsiz lavozimga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan. Fuqarolik
lavozimlari uchun imtihonga faqatgina yanbanlar oilasiga mansub kishilargina (bu
konfutsiylik davlatchiligi me’yorlariga zid bo‘lgan, lekin XVI asrdan boshlab
an’ana tarzida yozila boshlagan) qo‘yilgan bo‘lsa, harbiy amallar uchun o‘rta
tabaqaga mansub va viloyatlardan kelgan kishilar qo‘yilgan. Yanbanlar darajasiga
ko‘ra farqlangan. Ular barcha majburiyatlardan ozod qilingan. Yanbanlar o‘zaro
ichki nikohni qayd etish orqali yopiq tabaqaga aylangan.
21

Urushsiz davom etgan uzoq vaqt mobaynida iqtisodiyot, ishlab chiqarish va
tovar-pul munosabatlari jonlandi. Hukumat yana «Dehqonchilikni rag‘batlantirish»
siyosatiga qaytdi. 1608 yilda turli xildagi to‘lovlarning o‘rniga yagona soliq tizimi
joriy etildi. Soliqlar faqat yer egalaridan olina boshladi. Mazkur holat dastlab
Kyongi viloyatida joriy etildi, ammo bundan m anfaatdor bo‘lmagan mansabdorlar
va yer egalari norozilik bildira boshladi.
Mamlakatda foydalaniladigan yer maydonlarining kengayishi sug‘orish
tizimining ham takomillashuviga olib keldi. An'anaviy madaniyatning bir bo‘lagi
sifatida mamlakatda jenshen yetishtirila boshlandi, shuningdek, Yaponiya va
Xitoydan tamaki, qalampir, qovoq, pomidor va batat yetishtirish o‘zlashtirildi.
Paxta yetishtirish va bog‘dorchilik rivojlana boshladi 8
.
Yersiz dehqonlar o‘ziga xos «olovli maydon»ni tashkil qilib, tog‘lardagi
o‘simliklarni yoqib, daraxtlarni kesib, o‘rmonlarni o‘zlashtirish bilan
shug‘ullanishgan. Harbiy jihatdan qurollanishga alohida e'tibor berildi. Kamon va
nayzalar o‘qotar qurollar orasidan siqib chiqarila boshlandi. To‘p va fugaslar,
shuningdek, bir vaqtning o‘zida 50 ta miltiq o‘rnatilgan (10 ta miltiqdan bir
vaqtning o‘zida o‘q uzilgan) xvachxa («olovli arava») - arava tayyorlana
boshlandi. Buni o‘sha davrning birdaniga o‘q uzadigan zamonaviy tizimi deyish
mumkin edi. Shuningdek, «Toshbaqa-kema» va yengil kemalar yasala boshladi.
Yaponlarning bosqini natijasida bir qator bosmaxonalar vayron qilingan edi.
Keyinchalik Yaponiyada kitob bosishning asosini tashkil etgan metalldan yasalgan
harflar olib ketilgan bo‘lsa-da, XVII asrning o‘rtalariga kelib bir qancha yuz
minglab bosma belgilar ishlab chiqarildi. Natijada kitoblar Imjin urushidan oldingi
davrdagidan ko‘proq nashr etila boshlandi .
Dehqonlar yerlarining egallanishi, shafqatsiz ekspluatatsiya, hosilsiz
yillardagi ochlik tufayli XVII-XVIII asrlarda dehqonlar isyonlari (1607, 1623,
1653, 1659, 1667, 1670, 1671 yillarda) butun mamlakatni larzaga soldi. Siyosiy
beqarorlik hokimiyat uchun partiyalarning o‘zaro kurashlariga sabab bo‘ldi. Bu
holat, ayniqsa, mamlakatda hokimiyatga goh u goh bu partiyaning kelishini afzal
8
Сэмёнов В.Ф. Ўрта асрлар тарихи Т .: Ўқитувчи 1973 . – б .228.
13

o‘laroq, jamiyatdagi real ijtimoiy muammolarni hal qilishga e’tibor qaratdi. Silhak
harakati orqali iqtisodiy islohotlar, texnologik yondashuvlar, agrar siyosatdagi
yangiliklar targ‘ib qilindi. Bu yondashuvlar koreys jamiyatining ichki taraqqiyoti
uchun muhim intellektual asos bo‘ldi.
Bu asrlar davomida yuzaga kelgan yana bir muhim xususiyat – xalq orasida
milliy o‘zlik, madaniy yodgorliklarga sadoqat va tarixiy xotira bilan faxrlanish
hissining ortgani bo‘ldi. Og‘ir sharoitlarda yashagan xalq o‘zining qadriyatlariga
tayanib, ijtimoiy birdamlikni yo‘qotmagan. Bu jihatlar koreys xalqi tarixiy
identitetining shakllanishida muhim omil sifatida xizmat qildi. Aynan shu ruhiy
mustahkamlik tufayli Koreya tashqi bosimlarga qarshi turdi va o‘z milliy
mustaqilligini davom ettira oldi.
Umuman olganda, XV I-XVIII asrlar Koreya tarixining g‘oyat muhim
bosqichlaridan biridir. Bu davrda yuz bergan siyosiy, harbiy va madaniy jarayonlar
koreys xalqining shakllanishi, taraqqiyoti va bugungi zamonaviy davlatgacha
bo‘lgan yo‘lini belgilab berdi. Harbiy tahdidlar davrida vatanparvarlik ruhi bilan
yuksalgan, ijtimoiy muvozanatni saqlab qolgan, madaniy taraqqiyotda oldinga
siljigan Choson Koreyasi Sharq uyg‘onish davrining yorqin namunalaridan biri
sifatida tarixda o‘z izini qoldirdi. Bu tarixiy tajriba bugungi avlod uchun milliy
birlik, fidoyilik va ma’naviy merosni qadrlash bo‘yicha beqiyos saboq bo‘lib
xizmat qiladi.
Shu tariqa, XV I-XVIII asrlar oralig‘idagi Koreya tarixini o‘rganish nafaqat
Koreya xalqi, balki butun insoniyat uchun qimmatli saboqlarga boy davrni
anglatadi. Bu saboqlar orqali biz har qanday tarixiy to‘siqlar qarshisida xalqlarning
qanday jasorat, donolik va bardosh bilan harakat qilganini, ularning o‘z
qadriyatlariga tayanib milliy mustaqillik va barqarorlik sari yo‘l olganini ko‘ramiz.
Shu sababli, mazkur davr tarixini chuqur o‘rganish, tahlil qilish va undan xulosa
chiqarish bugungi tarixshunoslik, siyosatshunoslik va madaniyatshunoslik fanlari
uchun alohida ilmiy ahamiyatga egadir.
31

Xulosa
XV I-XVIII asrlar oralig‘i Koreya tarixida murakkab, biroq mazmunan boy
davr bo‘lib, bu davr Choson sulolasining siyosiy, madaniy va ijtimoiy taraqqiyoti
bilan belgilanadi. Bu asrlar davomida Koreya xalqining o‘zligini saqlab qolish
yo‘lida olib borgan kurashi, tashqi tahdidlarga nisbatan ko‘rsatgan chidamliligi va
o‘zaro birlikni mustahkamlash borasidagi harakatlari ushbu xalqning tarixiy
qiyofasini belgilab berdi. Ayniqsa, yapon bosqinlariga qarshi olib borilgan
urushlar, manjuriyaliklar bilan yuzaga kelgan siyosiy munosabatlar va konfutsiylik
mafkurasi asosida olib borilgan davlat boshqaruvi Koreyaning bu davrdagi tarixini
mazmunan boyitdi.
Ushbu davrda yuz bergan eng muhim tarixiy voqealardan biri bu – Imjin
urushlari (1592–1598) bo‘ldi. Yaponiyaning Hideoshi Toyotomi boshchiligidagi
harbiy yurishi Koreyani inqiroz holatiga olib keldi. Harbiy infrastrukturalar yo‘q
qilindi, ko‘plab insoniy yo‘qotishlar sodir bo‘ldi, madaniy yodgorliklar vayron
qilindi. Ammo aynan mana shunday og‘ir davrda koreys xalqi o‘zining harbiy
qobiliyati va birlik ruhini namoyon eta oldi. Admiral Li Sun Sin boshchiligidagi
dengiz harbiy kuchlari, ayniqsa uning “turtle ship” deb atalgan temir qoplamali
kemalari yordamida yapon flotiga qarshi samarali kurash olib borildi. Bu janglar
natijasida Koreya o‘z mustaqilligini saqlab qoldi va tarixiy taraqqiyotini davom
ettirishga muvaffaq bo‘ldi.
Imjin urushlaridan keyingi davr Koreya uchun siyosiy barqarorlikni tiklash,
iqtisodiy taraqqiyotni yo‘lga qo‘yish va milliy o‘zlikni qayta mustahkamlash davri
bo‘ldi. Hukumat tomonidan harbiy va moliyaviy sohalarda bir qancha islohotlar
amalga oshirildi. Qishloq xo‘jaligi qayta tiklandi, soliq tizimi tartibga solindi,
aholining ehtiyojlariga qaratilgan siyosiy qarorlar ishlab chiqildi. Biroq tashqi
siyosatda Koreya o‘zining izolyatsion siyosatini tanladi. Bu siyosat, asosan, tashqi
bosqinlar xavfini kamaytirish va ichki taraqqiyotga e’tiborni kuchaytirishga xizmat
qildi. Shu tariqa Koreya “yopiq davlat” sifatida xalqaro siyosatdagi faol ishtirokni
chekladi. Ammo bu tanlov vaqt o‘tishi bilan nafaqat xavfsizlik, balki madaniy
mustaqillikni ham saqlab qolishda o‘z samarasini berdi.
29

Koreys missionerlariga nisbatan qatl va badarg‘a qilish kabi jazolar
belgilandi. Islohotlar zaruriyati chjusianlikning hayotiy sxolastikaga oid
munozaralariga sabab bo‘ldi. «G 'arblik» va «Janubliklar» uzoq vaqt davomida
agar birinchi o‘g‘il emas, balki ikkinchi o‘g‘il bo‘lsa vanning o‘limi uchun uning
onasi qancha vaqt davomida motam tutishi kerak, yoki agar oilada motam bo‘lsa,
amaldor elchi qabulida ishtirok etishdan bo‘yin tovlashi mumkinmi degan m
asalalarda bahslar bo‘ldi. Turli taqiqlar va chjusianlikning ommaviy sohalardagi
yangi v>y ravishda qat'iy intizom o‘rnatilishiga qaramasdan, unga qarshi muxolifat
ham o‘sib bordi. Chunonchi, bu davrda Xo Gyun (1569-1618)ning «Xon Gil Don
haqida qissa» nomli asari paydo bo‘ldi. Unda xuddi Robin Gudni esga soladigan
oliyjanob qaroqchi qahram on Yuldo ertaklar oroliga tushib qoladi va u yerda o‘z
podsholigiga asos soladi. Bu davrda hattoki neokonfutsiychilik ichida ham
g‘alayonlar bo‘lib turgan 10
.
Mustahkam e'tiqodli Son Si Ryoldan farq qilgan Li 1 Xan Von Chin (1682-
175fl)ning izdoshi bo‘lib, «qonunlarni o‘zgartirish» g‘oyasini ilgari surgan. Uning
fikricha, qonunlar ancha eskirgan, qadimgi Xitoy qonunlari asosida yaratilgani
bois mazkur qonunlarni o‘zgartirish kerak. Chjusianlikka qarshi yangi oqimlar
paydo bo‘ldi. Masalan, Xan ta'limi maktabi vakillari Yun Xyu (1617-1680) va Pak
Se Dan (1629- 1703)lar rad etib bo‘lmaydigan nufuzli Chju Sini mumtoz matnlar
izohlovchisi deb, uning matnlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri Xan sulolasi davriga borib
taqalishi haqida fikr bildirishgan. O‘zining bid'atdan iborat qarashlari orqali Yun
Xyu joniga qasd qilgan bo‘lsa, Pak Se Dan esa Chju Siga qilgan tuhmati uchun
uning asarlari yoqilib, o‘zi surgun qilinadi. Chjusianlikka ancha katta zarba bergan
«aniq ilm « tarafdori - sirxak maktabidir. “Haqiqatga yetish uchun aniq dalillar
asisida harakat” nomli shiorga ega bo‘lgan sirxakchilar sxolastik chjusianlik va
boshqa xildagi bid'atlarga, irim -sirim larga ishonishni tanqid qilishadi. Tanqidiy
tahlil asosida mamlakatning bu davrdagi g‘oyasi uni zam onaviylashtirish bo‘lgan.
«Sirxak» g‘oyasining yetakchilari Li Su Gvan (1563-1627), Xan Pek Kyom
(1552-1615) va Kim Yuk (1580-1658)lar edi. Li Su Gvan Koreyaning xalqaro
10
Yusupov, Anvar. “Koreya tarixida Choson sulolasining roli”. Tarix va haqiqat , jild. 2, 1, 2019 yil, 45–52-betlar.
15

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................... 3
I.BOB. XVI-XVIII asrlarda Choson davlatida siyosiy jarayonlar …………... 7
I.1. Choson davlatida tashqi siyosat …...……………………………...…… 7
I.2. So‘nggi Choson qirolligi …………………………………………..…. 11
II.BOB. XVI-XVIII asrlarda Koreyada ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayot………………………………………………………………………..…… 17
II.1. XVI-XVIII asrlarda Koreyada ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar …….17
II.2. XVI-XVIII asrlarda Koreyada diniy munosabatlar va ilm fan
yutuqlari……………………………………………………………………23
XULOSA ............................................................................................................. 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................…........................... 32

iyerogliflaridan farqli tarzda yangi alifbo harflardan tuzilgan bo‘lib, bu iyerogliflar
qo‘llanishda oson bo‘lgan Bu esa, shubhasiz oddiy avom xalqning savodxonligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etgan, Biroq, yuqori martabali shaxslar va
amaldorlar uzoq muddat Xitoy yozuvidan foydalanishgan.
She’riyatda kasa (katta she'r) va sichjo (Koryo davrida paydo bo‘lgan
uchbo‘g‘inlilik) janrlari rivojlangan. Unda tarixiy voqealar tasviri, taqdir haqidagi
falsafiy tasavvurlar, fuqarolar lirikasi aks etgan. Folklor, novellalar va satirik proza
hamda povestlarning badiiy ishloviga asoslangan nasr paydo bo‘ldi. Sahna
san'atida niqob teatri va qo‘g‘irchoq teatri paydo bo‘lib, unda o‘tkir satira
namoyish qilingan. Rassomchilik dekorativ rassomchilik, peyzaj, portret va
animalistik rassomchilikka bo‘lingan.
Agar avvallari me'morchilikda ibodatxona qurilishiga e'tibor qaratilgan
bo‘lsa, XV asrdan boshlab ularing o‘rini xalq arxitekturasi, o‘zining hashamati
bilan ajralib turadigan vanlar saroylari egallay boshlagan.
28

hokimiyatga kelgan vaqtda keksayib qolgan edi. Shu bois taxt uchun uning
o‘g‘illari orasida kelishmovchiliklar bo‘lib turdi. Uning katta o‘g‘li Li Ban Von
yoki van Txejon (1401-1418) Choson hukmdori bo‘ldi.
Yangi sulolaga asos solinishi bilan Koryoning zaiflashib qolgan
markazlashgan hokimiyat boshqaruvini mustahkamlash borasida qator chora-
tadbirlar amalga oshirildi. Muxolifatni bostirish maqsadida avval van Konyan va
uning o‘g‘illari hamda eski sulola tarafdorlari qatl etildi. Amaldorlarning avvalgi
mansablari bekor qilindi. Faqatgina vanning eng yaqin qarindoshlarigina mansabga
erishish huquqiga ega bo‘ldilar qolganlar, xususan «ta’sirli oilalar» umum davlat
miqyosida 18-darajadagi lavozim larnigina egallashi mumkin edi.
Davlat boshqaruvi faoliyatini yaxshilash uchun bir qator hukumat
tashkilotlari tarqatib yuborildi, ba’zi davlat tuzilmalari qisqartirildi. Van tasarrufida
bosh vazir va uning ikki o‘rinbosaridan iborat oliy hukumat organi - Davlat yig‘ini
(Iychjonbu) tashkil qilindi. Barcha davlat tashkilotlari 6 vazirlik bo‘yicha
taqsimlandi:
1) amaldorlar bo‘yicha;
2) moliya;
3) mudofaa;
4) tantanalar;
5) adliya;
6) hunarm andchilik va jamoat ishlari
Vazirliklar bilan birga davlat boshqaruvida 3 ta nazorat devonxona «samsa»
(nazorat) tuzildi. Birinchi devonxona vanning noto‘g‘ri harakatlari va qarorlarini
tanqid qilgan, ikkinchisi amaldorlar faoliyatini nazorat qilgan, uchinchisi esa
vanning ilmiy faoliyatiga javob bergan va konfutsiylik ruhida rasmiy tarixni yozish
uchun materiallar yig‘ish bilan shug‘ullangan. Islohotlar tufayli samarali davlat
boshqaruv devonxonasi shakillangan. Bu borada shuni aytish kerakki, mamlakat
poytaxtida amaldorlar 500-600 kishini tashkil qilgan. Li sulolasi davrida mamlakat
aholisi 3 m illiondan 11 millionga ko‘paygan.
20

joyidan siljitildi, uning o‘rniga taxtga van Injo (1623-1649) ni o‘tqazishdi.
G‘arbliklarning tashqi siyosati Min tomonida edi.
Manjurlar orqasida Min davlati kabi ittifoqchisi bo‘lgan mamlakat hududiga
qarshi urush boshlashga jazm eta olmaganlar. Shuning uchun 1627 yilning boshida
ularning 30 minglik armiyasi Koreyaga bostirib kirdi. Van Injo saroy ahli bilan
Kanxvado oroliga yashirindi. Mamlakat bo‘ylab harakatlanayotgan manjurlar
xalqning qarshiligiga duch keldi. O‘sha yilning bahorida mamlakatlar o‘rtasida
«do‘stlik « bitimi im zolandi va bitim ga ko‘ra Koreya vassalga aylandi. Bu holat
mamlakatda jiddiy noroziliklarga sabab bo‘ldi. 1636 yil Nurxachining o‘g‘li
Abaxay yangi Sin im periyasi tuzilganligini e'lon qildi va Koreyadan vassal
sifatidagi tobelikni talab qildi. Mamlakatda «g‘arbliklar»ning tashqi siyosatiga
qarshi noroziliklar kuchaydi va van Injo ulardan ajralganliklarini e'lon qilib,
manjurlar elchisini qabul qilishdan bosh tortdi. Shu yilning o‘zida m anjurlarning
100 minglik qo‘shini Koreyaga bostirib kirdi Seul egallanganidan so‘ng ular van
Injo yashiringan tog‘dagi Namxan qalasini qurshab olishdi. 1637 yilning boshida
van taslim bo‘ldi va Sinning vassalligini tan oldi 7
.
Yaponlar bilan bo‘lgan Imjin urushi va rivojlanish manjurlar bosqini
Koreyani halokat yoqasiga olib keldi. Ishlab chiqarish va iqtisodiyotda inqiroz ro‘y
berdi. Foydalaniladigan yer maydonlari 2/3 qismga qisqardi. Natijada hosil
miqdori ham halokatli holatga kelib qoldi: xususan, 1670-1671 yillarda
mamlakatda 1 mln.dan ziyod aholi ochlik natijasida qirilib ketdi. Yana bir ofat
mamlakatga tarqalgan epidemiya (1699,1708;1718 yillarda) edi. Hokimiyatning
zaifligi yerlarga o‘zboshimchalik bilan egalik qilinishiga olib keldi. Yerga shaxsiy
egalik qilish o‘sib bordi Amaldorlarga in'om etilgan yerlar soliqlardan ozod qilindi.
Mamlakat g‘aznasini to‘ldirish maqsadida hukumat dvoryanlik unvonlari va quyi
tabaqa lavozimlarini sota boshladi. Shu tufayli saroy amaldorligiga o‘tkaziladigan
imtihonlargacha amaldorlarning nomlari ma’lum bo‘lib ulgurgandi. Ularni harbiy
xizmatga ola boshlashgan. To‘lov evaziga nobilarga ozodlik va’da qilindi. Shu
bilan birga konfutsiylikning tabaqalashuviga asoslangan jamiyat yemirila boshladi.
7
V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press 2013 – b. 122.
12

Saroy a'yonlarining qochib ketishi va koreys armiyasining mag‘lubiyatiga
qaramay, yaponlar tomonidan bosib olingan hududlarda hukumat qo‘shinlari
qarshilik harakatlarini davom ettirgan. Qolaversa, barcha viloyatlarda «Iybyon»
(«Adolat armiyasi») nomli xalq harakatlari yuzaga kelgan. Koreys qo‘shinlari
quruqlikda mag‘lubiyatga uchragan bir vaqtda, sarkarda Li Sun Sin boshchiligidagi
koreys floti dengizda muvaffaqiyatga erishgan. Seul mag‘lubiyatga uchragandan
so‘ng, 1592 yil yozida kuchli zambaraklar bilan qurollangan 85 kemadan iborat Li
Sun Sin boshchiligidagi flotda dunyoda birinchi marta «toshbaqa-kemalar»
(«kobuksonlar») ishlatilgan bo‘lib, ularning borti va yuqori palubasi o‘q o‘tm
aydigan qatlam bilan qoplangan. Li Sun Sin o‘z flotidan unumli foydalanib,
masofaviy jang taktikasi (abordaj, ya'ni yonm a-yon jang qilish taktikasi o‘rniga)ni
qo‘llagan 4
.
Koreys artilleriyasi yapon kemalarini o‘qqa tutib yenggan «Toshbaqa-
kemalar»ni yaponlar qo‘lga tushira olmagan. Birinchi yurishdan so‘ng o‘tgan bir
necha kun ichida koreys floti 42 ta dushman kemasini yo‘q qilgan, oradan bir oy
o‘tgach, 2-yurishda - 72 ta, 3-yurishda (bir oydan so‘ng) - 100 dan ortiq kemalar va
4-yurishda (40 kundan keyin) - 100 dan ortiq yapon kem alari yo‘q qilingan.
Aynan koreyslarning dengizda muvaffaqiyati quruqlikdagi voqealarga ham ta'sir
qilgan. G‘alabalar odam larni kurashga undagan. Bundan tashqari, suvdagi janglar
davomida koreys floti dengiz yo‘li orqali ta'minot bilan shug‘ullanuvchi
yaponlarning transport kemalarini yo‘q qilganligi bois yaponlar o‘zlarining bazasi
va oziq-ovqat zaxirasidan uzilib, o‘ta qiyin holatda qolgan. Yaponlarning Koreyani
bosib olishi Xitoyga qaratilgan urush uchun platsdarm vazifasini bajarishi
mumkinligini anglagan Min qo‘shinlari 1593 yili yaponlarga qarshi jangga
kirishgan. Birlashgan Xitoy-koreys qo‘shinIari Pxenyanni ozod qilgan. Yapon
qo‘shinlari Seulga chekinishgan, lekin uni ham tez orada topshirib, koreys armiyasi
va lybyon otryadi ta'qibida janubga chekinishgan. Biroq Xitoy armiyasi sarkardasi
Li Ju -sun hujumni davom ettirishni istamay sulh tuzgan. Bu davrda esa yaponlar
4
Toshpo'latova, Dilbar. “Imjin urushlari va Koreya-Yaponiya munosabatlari tarixiy saboqlari.” Jahon Tarixi Ilmiy
Nashri 60- bet, jild. 5, 3, 2022 yil, 60–67-betlar.
9

buddaviylik yo‘nalishi va hayotga bo‘lgan munosabat kabi yechilmagan
muammolarni faol va amaliy tarzda yechishni talab qilar edi 17
. Buddaviylik barcha
falokatlarning sababchisi deb e’lon qilindi. Buddaviylik ibodatxonalari qaram
dehqonlaridan mahrum bo‘ldi va ularga tegishli yerlar bir necha barobar
qisqartirildi. Aynan mana shunday sababga ko‘ra daotsizm ham o‘zining
tarafdorlaridan mahrum bo‘ldi (1518 yil Seulda markaziy daotsiylik ibodatxonasi
yopilgan).
II.2. XVI-XVIII asrlarda Koreyada diniy munosabatlar va
ilm fan yutuqlari.
Bu davrda Seulda va viloyatlarda konfutsiylik maktablari ochilgan. Davlat
Kengashi bilan birga davlat maslahatchilari Palatasi ham joriy etilgan bo‘lib, unga
konfutsiy olimlari kirgan. XVI asrda konfutsiy olimlar sharafiga bag‘ishlangan
konfutsiylik ibodatxonalari - sovonlar tashkil qilingan bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan ular
mahalliy siyosiy markazlarga aylangan.
Konfutsiylikning mavqei kuchayishi natijasida Koreyada ijobiy o‘zgarishlar
yuz berdi. Avvalo, qirolga barcha itoat qilishi bilan bog‘liq konfutsiylik m
e’yorlari mustahkam landi, bu markazlashgan davlatning muhim sharti edi. Boshqa
tomondan, xatolarni e’tirof etib, ularni tuzatish yo‘li bilan kamolotga erishish
qirollik oilasiga ham joriy qilinishi, davlat boshlig‘i tomonidan yaqinlari va
olimlarni ro‘yxatga kiritib, boshqaruvda yangiliklar joriy etilishiga sabab bo‘ldi.
Koreya qirollari xalqqa qilgan murojaatlarida o‘z xatolarini bir necha marta tan
olgan va ulamri tuzatishga va’da bergan. Koreya tarixida qirollik boshqaruvini
takomillashtirish borasida olimlar va amaldorlar o‘zlarining takliflarini
bildirganlar.
Neokonfutsiylik davlat g‘oyasi tarzida shakllanishida siyosiy kuchlar bir xil
bo‘lmagan. Choson davrining dasflabki o‘n yilliklarida e’tiqodli konfutsiylar,
«xizmat ko‘rsatgan am aldorlar» - xungular ko‘proq ta’sir doirasiga ega bo‘lib,
17
Sultonova, Nargiza. Sharq mamlakatlarining o’rta asr siyosiy tarixi . Samarqand: Samarqand Davlat universiteti,
2017. 45 b.
23

olmagan. Aynan ular dushmanni janubga surib chiqargan. 1598 yil sentyabrida
Toyotomi Xideyosi vafot etadi. Natijada yapon qo‘shinlari Koreyani tark eta
boshlagan. Ikki tomon o‘rtasidagi to‘qnashuvning oxirgi nuqtasi Noryanjin
buxtasida bo‘lgan, bu yerda Koreys-Xitoy floti 500 kemadan iborat yapon
flotiliyasini butkul mag‘lub etgan. Lekin aynan shu jangda Li Sun Sin ham vafot
etgan. Dushman taraflar o‘rtasida o‘zaro sulh tuzilgan. Yaponlar butkul Koreyani
tark etishi bilan yetti yillik Imjin jangi yakuniga yetgan 6
.
II.2. So‘ngi choson qirolligi
Imjin urushi Koreya hududi xonavayron bo‘lishiga olib keldi: ko‘plab shahar
va qishloqlar vayron bo‘ldi, aholi soni sezilarli darajada kamaydi, ekin maydonlari
qisqardi, hunarmandchilik ham inqirozga yuz tutdi. Soliqlar tushumi armiyani
saqlab turish uchun yetarli emas edi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi
natijasida yer egaligi yana yirik amaldorlar qo‘liga o‘tdi, bu holat ularga qarshi
dehqonlar qo‘zg‘olonlariga sabab bo‘1di. Shu bilan birga, partiyalaring hokimiyat
uchun o‘zaro kurashlari ham avj oldi. Bularing barchasi tashqi bosqin oldida
Koreyani zaif qilib ko‘rsatayotgan edi.
XVI asr oxirida Manjuriyada Nurxachi boshchiligidagi chjurchjen nomli
tarqoq ko‘chmanchi qabilalar birlashgan. 1616 yili ular So‘nggi Sin davlati
tuzilganligini e'lon qildi (mazkur davrdan boshlab chjurchjenlar manjurlar deb
atala boshlagan), 1618 yilda esa yangi tashkil etilgan mamlakat Min imperiyasiga
qarshi urush boshlaydi. Van Sonjo vafotidan keyin, 1608 yilda taxtga o‘tirgan
uning o‘g‘li Kvanxe-gun (uning ortida «Katta shimoliy partiya» turgan) betaraflik
siyosatini olib borib, urushayotgan har ikki tomonga chap berishga harakat qilgan.
Minlar 1619 yil Koreyaga qarshi harbiy harakatlarini boshlaydi va ularga 13
ming askar yordamga keladi. Shunga qaramasdan, ularga qarshilik ko‘rsatmaslik
haqida ko‘rsatma berilib, mabodo manjurlar taslim bo‘lsa, ularni asirga olishni
rejalashtirgan edi, lekin Fuche uchun bo‘1gan jangda Min qo‘shinlari tor-mor
etilgan. Biroq, 1623 yil Kvanxe-gun «g‘arb « tarafdorlari guruhi tomonidan o‘z
6
Сэмёнов В.Ф. Ўрта асрлар тарихи Т .: Ўқитувчи 1973 . – б .222.
11

shakllanishi Koreya jamiyatining murakkab, ammo muvozanatli ijtimoiy
strukturasini yuzaga keltirdi.
Biroq, ichki mustahkamlik tashqi bosqinlar bilan sinovdan o‘tdi. Xususan,
1592–1598 yillardagi Imjin urushlari (Yaponiyaning Koreyaga qilgan bosqini)
Koreya tarixida eng katta halokatlardan biri sifatida qayd etiladi. Bu urushlar
Koreya armiyasining zaif tomonlarini ko‘rsatib qo‘ydi va ayni vaqtda Xitoyning
Ming sulolasi bilan birgalikda yaponlarga qarshi harbiy ittifoq tuzilishiga turtki
bo‘ldi. Harbiy inqiroz, moliyaviy tanglik, madaniy yodgorliklarning vayron
qilinishi va ko‘plab insoniy talafotlar tufayli Choson davlati uzoq muddat tiklanish
davriga yuz tutdi. Ammo aynan shunday murakkab davrlarda ham koreys xalqi
o‘zining irodasi, bilimga chanqoqligi va milliy qadriyatlariga sodiqligi bilan tarix
sahnasidan tushib qolmadi. Bu davrda mashhur qo‘mondon admiral Li Sun Sin
tomonidan qo‘llanilgan dengiz harbiy taktikasi va uning “qalqonsimon kema”
ixtirosi harbiy san’at tarixida katta iz qoldirdi.
Imjin urushlaridan keyingi davrda Koreya tashqi aloqalarda ehtiyotkor va
chegaralangan siyosat yuritdi. Bu siyosat "so‘nggi feodal izolyatsionizm" deb nom
olgan bo‘lib, xorijiy kuchlar bilan aloqalarni cheklashga qaratilgan edi. Biroq, 17-
asrning o‘rtalaridan boshlab Manjuriyadan chiqqan Sin sulolasining kuchayishi
Koreya yarimoroliga yangi siyosiy bosim keltirdi. 1636-yilda Sin imperiyasi
tomonidan Koreyaga bosqin uyushtirilib, Choson davlati Sinlarga tobe bo‘lishga
majbur bo‘ldi. Bunga qaramay, Choson hukumati o‘zining ichki siyosiy
mustaqilligini saqlab qolishga harakat qildi va Sinlar bilan diplomatik va madaniy
aloqalarni rivojlantirdi. Bu jarayonlar Koreya tashqi siyosatining ikki tomonlama –
ya’ni, mustaqillikni saqlab qolish va zarurat bo‘lsa, bo‘ysunish orqali barqarorlikni
ta’minlash kabi muvozanatli yo‘nalishda shakllanganini ko‘rsatadi.
XVI-XVIII asrlar davrida Koreya nafaqat siyosiy, balki madaniy-ma’naviy
sohada ham katta yutuqlarga erishdi. Konfutsiylik asosidagi ta’lim tizimi, fan va
adabiyotning rivojlanishi, matbaa sanoatining kengayishi, tarixiy yodgorliklarning
tiklanishi hamda diniy qarashlarning chuqurlashuvi bu davr madaniy hayotining
asosiy xususiyatlaridan biridir. Ayniqsa, Silloklar deb nom olgan qirollik yilliklari
4

janubda mustahkamlanib olishgan. Garchi, yapon qo‘shinlari Koreya hududidan
butkul chiqib ketmagan bo‘lsa-da, Xitoy armiyasi mamlakatni tark etgan 5
.
Tinchlik sulhi tuzilganiga qaramay, yaponlar janubda harbiy harakatlarni
to‘xtatmagan va qattiq janglardan so‘ng Chinju shahrini bosib olgan. Xitoy-yapon
muzokaralari 4 yilga cho‘zilgan. 1596 yilga kelib yapon qo‘shini Koreyani tark
etgan. Biroq 1597 yilning bahorida 140 minglik yapon qo‘shini Koreyaga yana
bostirib kirgan. Yaponlar dengizdagi avvalgi mag‘lubiyatni hisobga olgan holda
metall qoplamalar bilan yasalgan katta kemalarda jang qilganlar. Ular Li Sun
Sindan qutulish maqsadida o‘zlarining ayg‘oqchisi Yosir ko‘magida koreys
shtabida yapon flotining joylashgan o‘rni haqida yolg‘on ma'lumotni tarqatgan. Li
Sun Sin yapon flotini yo‘q qilish haqida buyruq olgandan so‘ng, pistirma
uyushtirgan yaponlarning hiylasini tushungan va buyruqni bajarishdan bosh
tortgan. Aynan buyruqni bajarishdan bo‘yin tovlagani uchun u o‘lim jazosiga
hukm qilingan. Lekin mashhur qo‘mondonning himoyasi uchun qilingan ko‘plab
murojaatlar natijasida avf etilib, oddiy askarga aylantirilgan.
Koreys flotini Von Gyun boshqargan, unga Li Sun Sinning shuhrati tinchlik
bermaganligi bois ham u mashhur qo‘mondonni lavozimidan chetlatishga
ko‘maklashib yuborgan. Aynan ayg‘oqchi Yosir yana bir bora dushman
kemalarining katta kechuvni suzib o‘tganligi borasida yolg‘on ma'lumotni
tarqatgan. Li Sun Sindan farqli ravishda yangi bosh qo‘m ondon bu tuzoqqa
ilingan va koreys floti tuzoqqa tushib, katta yo‘qotishlarga uchragan. Shundan
keyingina Li Sun Sin avvalgi lavozimiga tiklangan, lekin uning qaramog‘ida atiga
12 ta kema va 100 ga yaqin matroslar qolgan edi. Yangi kemalar va ularga ekipajni
tayyorlash m a'lum vaqt talab qilgan. 1597 yil 15 oktyabrda Li Sun Sin
boshchiligidagi jangda dushmanning 330 ta kemasi bo‘lishiga qaramay u g‘alaba
qozongan.
Koreys hukumati avvalgi quruqlikdagi muvaffaqiyatsizliklardan o‘ziga
xulosa chiqargan. Yapon armiyasi bu gal yaxshi tayyorlangan koreys va Xitoy
qo‘shinlari (Xitoyning Min imperiyasi 140 ming askar va flot yuborgan)ni yenga
5
V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press 2013 – b. 120
10

hokimiyatga egalik qilganlar. Biroq, vaqt o‘tishi bilan jamiyat hayotida islohotlar
g‘oyasini ilgari surgan neokonfutsiylar yoki sarimlar («olimlar o‘rmoni»)
yetakchilik qilgan. Shu bois Van Sonchjon (1469-1494) davrida ular yuqori
lavozimlarni egallaganlar. Biroq, 1498 yilda regent Yonsan Gun (1494-1506)
davrida xungular tavsiyasiga ko‘ra ko‘plab yuqori martabali sari lar o‘ldirilgan
yoki surgun qilingan. Buning sababi van Sejo (1455-1468) davrida voyaga
yetmagan van Tanjon (1452- 1455)ning amakisi noqonuniy taxtni egallab, uni
viloyatga yuborgan. 1457 yili esa unga o‘zini o‘zi o‘ldirishi to‘g‘risidagi buyruqni
yuborgan. Buddaviylikning mavqeini qayta tiklashga qaratilgan harakati uchun u
uzurpal nomini olgan van Chunjon (1506-1544) davrida sarim lar islohotlar
o‘tkazishga harakat qilganlar. Aynan mazkur islohotlar «xizmat ko‘rsatgan
amaldorlar»ning tinchligiga birmuncha xavf solgan, jumladan, davlat imtihonlari
orqali amaldorlarni tayinlash iqtidorli odamlarning kashf etilishiga sabab bo‘lgan.
Biroq, 1519 yilda xungular kurashning yangi ko‘rinishini boshlagan va mazkur
kurashlarda ko‘plab islohotchilar jon bergan. Van Sonchjo (1567-1608) davrida
sarimlar g‘alaba qozonganlar. Biroq, ikki o‘rtada neokonfutsiylarga raqobatchi
partiya («pundan») paydo bo‘lib, dastlab sharqiy va g‘arbiy, keyinchalik sharqiy
partiya janubiy va shimoliy guruhlarga bo‘lingan 18
.
Shunday qilib, koreys neokonfutsiyligida qator maktab va yo‘nalishlar
rivojlangan. Chon Gvan Cho (1482-1519) qonun asosida markazlashgan davlat
qurishga qaratilgan legistlar maktabiga asos solgan. Chon Gvan Cho o‘qim ishli
bo‘lishga e’tibor qaratgan. Uning fikricha, dunyoni bilish asosida insonda tafakkur
rivojlangan. Aynan bu g‘oyadan kelib chiqib, u lavozimlar berilishi bo‘yicha
davlat im tihonlari rasmiyatchilik ko‘rinishini olishiga qarshi chiqqan va uning
o‘rniga ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, iqtidorli shaxslarni davlat lavozimlariga
jalb etish masalasini ilgari surgan. Har bir kishi uchun kamolotga erishish imkoni
mavjud. Aynan axloq va odob, o‘zaro yordam me’yorlari bajarilishini nazorat
qilish orqali qishloq konfutsiylik jamoasiga yordam berish mumkin. Chon Gvan
Cho «kuch va qo‘rquv»ga asoslangan g‘oyalarga qarshi «xalqqa muhabbat» va
18
V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press 2013 –116 b.
24

A dabiyotlar ro‘yxati
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Sh.Mirziyoyev, Yangi O'zbekiston strategiyasi . Toshkent: O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati, 2021.
3. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008
4. V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press 2013
5. Salimov T.O‘. ,,Yevropa mamlakatlari V-XVasrlarda’’T.:Universitet.2014
6. Бауэр С.У. История Средневекового мира: от Константина до первых
крестовых походов. М., 2015
7. Карпов С.П.,,История средних веков’’ (1 том). M .2000
8. Осокин H . A .,,История средних веков’’ (1 том). M .1988
9. Сэмёнов В.Ф. Ўрта асрлар тарихи Т .: Ўқитувчи 1973
10. Синова И. В. ,,История средних веков’’ Литера- M .2006
11. Удалцова З.В., Карпов С.П.,,История средних веков’’ (1
том).М.:История,1990 .
12. Sh.Ergashev, Jahon tarixi (Yangi davr), Toshkent. O’zbekiston, 2015 y.
13. Jo‘rayev, Mirzakarim. Sharq mamlakatlari tarixi (Koreya, Japan, Xitoy) .
Toshkent: O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi nashriyoti, 2018.
14. Rasulov, Dilmurod. Jahon tarixi: Sharq mamlakatlari sivilizatsiyasi .
Toshkent: O'qituvchi, 2004 yil.
15. Islomov, Rustam. Osiyo mamlakatlari tarixi . Toshkent: Fan, 2010 yil.
16. Yusupov, Anvar. “Koreya tarixida Choson sulolasining roli”. Tarix va
haqiqat , jild. 2, 1, 2019 yil, 45–52-betlar.
17. Toshpo'latova, Dilbar. “Imjin urushlari va Koreya-Yaponiya munosabatlari
tarixiy saboqlari.” Jahon Tarixi Ilmiy Nashri 60- bet, jild. 5, 3, 2022 yil, 60–
67-betlar.
18. Sultonova, Nargiza. Sharq mamlakatlarining o’rta asr siyosiy tarixi .
Samarqand: Samarqand Davlat universiteti, 2017.
32

buddaviylikning «o‘zini anglash» va konfutsiylikning «o‘zlikni
takomillashtirishi»da kuzatish mumkin.
Chon Mon Chju esa buddaviylikni siyosiy nuqtai nazardan tanqid qilish
bilan chegaralanib qolmasdan, balki buddaviylik yo‘lini ham shubha ostiga oldi.
Uning fikricha, ruhiy kamolotga erishish uchun faqat odamlardan va o‘z oilasidan
ajralgan holda g‘orda yashab, o‘simlik mahsulotlarinigina yeyishning zarurati
yo‘q. Konfutsiylik yo‘li bu har bir inson uchun erishishi murnkin bo‘lgan m
ukammal yo‘l hisoblanadi. Li Sek va Chon Mon Chjular mo‘tadil islohotchilik
yo‘lidan borib, yirik yer egalari yerlarini egallashga qarshi chiqadilar. Ikkinchi
yo‘nalish tarafdorlari - kvanxakpxalar bo‘lib, bu yo‘nalishning yirik
namoyondalari Chon Do Chon (taxallusi Sambon, 1337-1398) va Kvon Gin (1352-
1409)lar buddaviylikni keng miqyosda keskin tanqid qiladilar. Chon Do Chon
abadiylik va jonning boshqaga o‘tishi bilan bog‘liq buddaviylik qarashlarini tanqid
qildi. U jonni inson bilan bog‘lab tahlil qildi va odam borki uning joni bor, agar u
vafot etsa, u bilan birga joni ham yo‘q bo‘ladi, deya ta’riflagan. Faylasuf insonlarni
uch guruhga bo‘lgan: aqllilar, komillar va olomon. Insonlar tabiatan ezgu ishlar
qiladi, lekin baribir yomon amallarni ham bajaradi, masalan, o‘g‘rilik qiladi. Chon
Do Chon buning sababini «ochlik va sovuqlik»da, shuningdek, «axloq» me’yori
kabi ijtimoiy ko‘rinishlarda ko‘radi. Mutafakkirning fikricha, davlat boshqaruvida
hukmdor podsholik tashvishlari bilan band bo‘Iib, dabdabali hayot kechirmasligi,
balki oddiy avom xalqning hayotidan xabardor bo‘lishi va odamlar hayotining
mazmuni bo‘lgan dehqonchilik mashaqqatlarini his qilishi lozim. Chon Do Chon
xalqning qashshoqligini boylarning ish yoqmasligida deb biladi va bu holat uni
hayratga soladi: «Bir kishi yerga ishlov berib, ikkinchisini boqadi 14
. Boy odam
kundan - kunga boyib, kambag‘al esa qashshoqlashaveradi. Odamlar shu darajaga
boradiki, yashash uchun imkoniyatlari bo‘lmasdan dali devonaga aylanadi.
Qayg‘u! Yovuzlik qanday ekanligini tushuntirish uchun so‘z yetmaydi» 15
.
Li Son Ge hokimiyatga kelgandan so‘ng, koreys davlatiga Choson nomini
berdi va mamlakat poytaxtini Kegyondan Xanan (Seul)ga ko‘chirdi. Li Son Ge
14
Сэмёнов В.Ф. Ўрта асрлар тарихи Т .: Ўқитувчи 1973 . –218 б.
15
V.S.Xan “Koreya tarixi” T.:Baktria press 2013 –112 b.
19

XVI-XVIII asrlarda Koreya

Купить