Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	104.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	История

XX asrning 20-yillarida qishloq xo'jaligini jamoalashtirish va uning oqibatlari

yuritadilar: ya`ni qaram xalqning ma`naviy, madaniy, tarixiy merosini yo`q qilish,
undan judo etish».
«Shaklan milliy va mazmunan sosialistik» madaniyat uchun kurash dasturi
xuddi ana shu mudhish vazifani bajarishga xizmat qildi, bu g`oyani ijrochilari
«madaniy inqilob» yasab, o`zlaricha bir zumda xalqimizni boy merosini yo`qqa
chiqardilar, O`zbek xalqini yoppasiga savodsiz deb e`lon qildilar. 1925 yilda
O`zbekistonda 97 ta vaqf maktablari va 1,5 mingdan ortiq eski «Qadim» va
«Jadid» maktablari faoliyat ko`rsatmoqda edi. Ammo 1928 yilga kelib Sho`ro
hukumati O`zbekistonda eski milliy maktablar faoliyatini batamom ta`qiqlab
qo`ydi.
Sho`ro hukumati respublikada milliy ta`lim va tarbiya tizimi ildiziga ikki
marta halokatli zarba berdi. Birinchisi, 1929 yil 1 dekabrda arab alifbosiga
asoslangan eski O`zbek yozuvining lotinlashtirilgan alfavit asosidagi O`zbek
yozuvi bilan almashtirilganligi bo`lsa, ikkinchisi, 1940 yil 8 mayda «O`zbek
yozuvini lotinlashtirilgan alfavitdan rus grafikasi asosidagi yangi alfavitga
ko`chirish to`g`risidagi qonun» bilan amalga oshirildi.
Respublikada kommunistik mafkura manfaatiga xizmat qiluvchi xalq maorifi
tarmoqlari muttasil o`sib bordi. 1921-1922 o`quv yilidayoq respublikada mingdan
ortiq savod maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat
ko`rsatdi, ularda 50 ming kishi xat savod chiqardi.
«Sovet davlatining statistik ma`lumotlarida ko`rsatilishicha 1924-25 yillarda
O`zbekistonda 160 ta sovet tipidagi maktablar tashqil qilinib, ularda 17209
o`quvchi ta`lim olgan bo`lsa, 1941 yilga kelib maktablar soni 5504 taga va ularda
o`qiyotgan o`quvchilar soni 1 mln.315 ming kishiga yetgan». Bu yillarda
respublika oliy o`quv yurtlari tarmog`i ham ortib bordi. 1918 yil 12 mayda
Turkiston xalq milliy universiteti ish boshladi. Samarqandda O`zbekiston Davlat
universiteti, Buxoro, Farg`ona, Namangan, Andijon, arg`ilon, Toshkent, Nukus,
Xiva, Urganch shaharlarida oliy maktablar tashqil etildi. «Agar 1932 yil
respublikadagi 31 ta oliy o`quv yurtida 12,2 ming talaba o`qigan bo`lsa, 1941 yilga

Yer-suv islohotining xarakteri 1920 yil sentabrda bo’lib o`tgan Xurkiston Sovetlari
IX - qurultoyining qarorlarida aks etdi. Ushbu dasturning asosida mehnat bilan
shug`ullanmaydigan boy-quloq ho'jaliklarini tugatish va ko`chmanchilarni o`troq
hayotga o`tkazish, yersiz va kam yerli dehqonlarni yer bilan ta’minlash va eng
asosiysi rus kelgindilarining ortiqcha yerlarini musodara qiiish orqali Rossiya
irnperiyasi mustamlakachilik sarqitlarini yengish yotar edi. Lekin vaqt o`tishi bilan
ko`chirib keltirilgan ruslardan yerlarni musodara qilish bilan bir qatorda vaqt
yerlari tortib olindi. boylar, mannoplar, savdogarlar, diniy xizmatchilar va qishloq
hamda ovullarning mehnat bilan shug`ullanmaydigan yuqori tabaqalari degan
boshqa vakillarining yerlari kamaytiriidi.
XX asrda iqtisodiy siyosat va xo’jalik sohasidagi islohotlar ziddiyatli tarzda
kechdi. Xorazm Respublikasidagi soliq siyosatida sovet Rossiyasining ta'siri
kuchliroq b о `lganligi uchun sinfiy yondoshuv yaqqol nomoyon bo’ldi. Soltqning
og`ir yuki savdogarlar, sudxvrlar va yirik yer egalari zimmasiga to’g’ri keldi.
Qishloq xo’jaligida yagona soliq tizimi (1922 y. dekabr) joriy qilindi. Soliq
to`lashni to’g’ri yo`lga qo`yish maqsadida davlat banki va soliq palatasi tashkil
qilindi. Yangi iqtisodiy siyosat (NEP)ning e'lon qilinishi bilan karvonsaroylar,
korxonalar, kullar va to`qaylar ijaraga berila boshlandi. Simlari tortilib, daryo
kemachiligini tiklashga kirishildi. Bir qancha yirik ko’priklar qurildi.
Paxta :
maydonlarining hududi 1921-yildagi 10000 tanobdan 1924-yilda 85000
tanobga, hosildorlik 100000 puddan 800000 pudga ko`tarildi. Umumiy ekin
maydonlari 1913-yildagi darajaning 62 %ni, hosildorlik 70-75 %ni tashkil qildi.
1924-yilga kelib, 6 ta paxta tozalash zavodi, 10 ta g`isht zavodi, yog` zavodi,
bosmaxona, elektrostansiya tiklandi. Qog`oz va shisha zavodlari qurildi. Sanoatda
davlat sektori ustivor mavqeni egalladi. Hukumat madaniy-ma'rifiy va sog`liqni
saqlash ishlariga ham katta e'tibor qaratdi. 1920-yil bahorida Respublikada yangi
tipdagi maktablar tashkil qilina boshlandi. 1921-yil sentabrida Xivada ochilgan
xalq dorulfununi respublika madaniy hayotida katta voqea bo’ldi.

to`qimachilik fabrikalari, Toshkent qishloq xo`jaligi mashinasozlik zavodi,
Farg`ona konserva, Quvasoy sement va oxaq zavodlari, Toshkent «O`rtoq« tamaki
fabrikasi, ko`plab paxta tozalash, sut-yog` tayyorlash, sovun pishirish kabi
zavodlarni kiritish mumkin. Sanoatlashtirish natijasida respublikamizda ishchilar
sinfining soni keskin oshdi. «1937 yilga kelib sanoat ishchilarining umumiy
miqdori 181 ming kishidan iborat bo`ldi».
Biroq, sanoatlashtirish siyosatini amalga oshirish chog`ida jiddiy xatoliklarga
yo`l qo`yildi. Birinchidan, ixtisoslashtirish bahonasida respublikamizda asosan
paxtachilikni rivojlanishi bilan bog`liq bo`lgan sanoat tarmoqlari hamda yengil va
oziq-ovqat sanoati korxonalari vujudga keltirildi. Og`ir sanoat, mashinasozlik va
boshqa yetakchi tarmoqlarni rivojlantirishga e`tibor berilmadi.
Ikkinchidan, sanoatni kadrlar bilan ta`minlash jarayoni ziddiyatli xususiyatga
ega bo`ldi. Sanoat korxonalari uchun zarur bo`lgan kadrlar asosan Rossiyadan
keltirilgan. Ular orasida mahalliy millat vakillari ozchilikni tashqil qilar edi.
Uchinchidan, sanoatlashtirish ma`muriy-buyruqbozlik asosida amalga
oshirildi. Sanoat korxonalari qurilish uchun qo`shimcha mablag`larni izlab topish
maqsadida aholi o`rtasida majburiy yo`l bilan zayomlar tarqatildi. Sanoat
qurilishlariga odamlar majburiy tarzda yuborildi. 1940 yil 20 iyundagi mehnat
intizomini yaxshilashga qaratilgan farmonga ko`ra ishga kechikib kelganligi uchun
jinoiy javobgarlik joriy qilindi. Natijada minglab ishchilar va texnik xodimlar
turmalarga tashlanib, mahbuslarga aylantirildi.
Xullas, 20-30 yillarda O`zbekistonda amalga oshirilgan sanoatlashtirish
siyosatini bosh maqsadi respublikani istiqbolda mustaqil taraqqiyot yo`lidan
borishini ta`minlaydigan iqtisodiy poydevordan mahrum qilish va uni sho`rolar
xo`jalik mexanizmining bir buyrug`iga aylantirishdan iborat edi. Sho`rolar
tomonidan 20-yillarning oxiri 30 yillarida amalga oshirilgan va o`zining mash`um
oqibatlarini qoldirgan tadbirlardan yana biri qishloq xo`jaligini jamoalashtirish
siyosati edi. Bu masala «Lenincha sosializm qurish rejasi» ning tarkibiy qismi
hisoblanadi. 1921-1922 yillardagi agrar islohot, 1925-29 yillardagi yer-suv

Irrigatsiya va nielioratsiya ishlari O'zbekiston qishloq xo'jaligi, ayniqsa,
uning yetakchi tarmog'i paxtachilik sohasining tezkor rivoj-lanishidan manfaatdor
bo'lgan sovet hukumati avval boshdan rcspublikada irrigatsiya va melioratsiya
tizimini yaxshilash va takomil-lashtirishga jiddiy e'tibor berib bordi.
Shu maqsadda 1922—yildayoq respublikada irrigatsiya tizimini qayta
tiklash va yanada rivojlantirishning asosiy vazifalari belgilab berildi. Xususan,
O'zbekiston hukumati tarkibida suv va qishloq xo'jaligi Xalq Komissarligi, uning
huzurida esa suv xo'jaligi bosh boshqar-masi, joylarda viloyat, tuman, uchastka suv
qo'mitalari tashkil etildi. Ularga davlat yordami ko'rsatib borildi. Jumiadan, 1922
— yilda irrigatsiya ishlariga 6 mln. oltin rubl hisobida mablag' ajratildi. Bundan
ko'zlangan asosiy maqsad sug'oriladigan yerlarni 2 yil ichida 2 mln. desyatinaga
yetkazish edi. Joylarda suv inshootlari qurilishi avj oldirib yuborildi. Yangi
kanallar, ariqlar qurildi. Ko'plab yangi yerlar o'zlashtirildi. Natijada 1924— yilga
kelib sug'oriladigan yerlar miqdori 2,4 mln. desyatinaga, shu jumiadan, paxta
ekiladigan maydon esa 500 ming desyatinaga yetkazildi.
Bu ishlar O'zbekiston SSR tuzilgach, yanada avj oldi. Urushgacha bo'lgan
davrda respublikada Darg'om, Norpoy, Sovoy, Dalvarzin, Log'an kanallari kabi
ko'plab suv inshootlari qurildi. Dalvarzin, Sovoy, Uchqo'rg'on, Mirzacho'l,
Chirchiq-Ohangaron vodiylarida, Zarafshon daryosi havzasida, shuningdek,
Qashqadaryo va Surxondaryoda irrigatsiya tarmoqlari a 7
ncha yaxshilandi. 1929-
1933— yillarda bu sohaga 234,9 mln. rubl sarflandi.1
1939— yilda O'zbekiston KP(b) Markaziy Qo'mitasi va respublika hukumati
xashar yo'li bilan Katta Farg'ona kanalini qurish to'g'risida qaror qabul qildi. O'sha
yilning 1 avgustidan 160 ming kolxozchi kanal qurilishini boshlab yubordi.
Uzunligi 270 kilometr bo'lgan bu kanal, asosan qo'l mehnati bilan, 45 kun ichida
qurildi.
Katta Farg'ona kanali Farg'ona vodiysining asosiy qon tomiri bo'lib qoldi.
Vodiyda 60 ming gektar cho'lli yerlar o'zlashtirilib, 500 ming gektar yerni suv
7
“O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida” Toshkent. 2000

tortib olish hollari sodir bo’lgan. Bunaqa hodisalar, auniqsa Samarqand va Buxoro
viloyatlarida ko’p takrorlanmoqda. ... o’z xohishlari bilan yer olishdan voz
kechayotganlar ham uchrab turibdi. U yoki bu shaklda boylaming yerlarini tortib
olishga uo’l qo’ygan yoki qo’l qo’ylshayotgan ba’zi qishloq va rayon ijroiya
qo’mltalari xodimlriga qarshi biz qattiq choralar ko’rishimiz zarur». O’zbekistonda
yer-suv 3
islohoti o’tkazilishi davrida kompartiya va sovetlarning agrar siyosatiga
qarshi norozilik harakati keng tus oldi. Natto tyerors’hilik keng tus olgan. Faqat
1928-yilning o’zida O’zbekistonda 218, 1929-yilda 429, 1930-yil, yanvar-aprelida
106 jami 653 tyerrorchilik hodisalari yuz bergan.
1.3. O’zbekistonda sovet hokimiyatining iqtisodiy va ijtimoiy siyosati mohiyati
20-yillar tariximizga o’ta murakkab va ziddiyatli, turli ijtimoiy guruh va kuchlar
siyosiy qarama-qarshiligi avj olgan, Turkistonda Markazning imperiyacha
munosabatlar mustahkamlanayotgan, o`lkadagi ochlik, iqtisodiy tanglik, vayronaga
aylangan sanoat, transport, qishloq xo’jaligini tiklash, ya'ni sho’rolarning "tinch
sotsialistik qurilish" yo`liga o`tish davri bo`lib kiradi. Ushbu davrdagi eng dolzarb
masalalardan biri bu- hokimiyat masalasi edi. Milliy muxolif kuchlar esa
hokimiyat masalasini birinchi navbatda xalqning o’z taqdirini o’zi belgilashda
ko`rishar edi. Sanoat va qishloq xo’jaligining inqirozi, ochlik, inqilobcha
zo`ravonlikning kuchayishi mahalliy xalq milliy manfaatlarining ochiqdan-ochiq
inkor etilishi Turkistondagi turli ijtimoiy qatlamlar orasida sovet hokimiyatiga
nisbatan ishonchsizlik va norozilikni keltirib chiqarmoqda edi. Aholining
aksariyati sovet hokimiyatini qizil armiyachilarning quroli yordamida zo`rlik bilan
olib kirilgan hokimiyat sifatida tan olmas, ular tashkil etayotgan sovetlar va
ularning ijroiya qcf mitalari tub aholi orasida obro`ga ega emasligi sovet
tuzilmalariga qarshi chiqishlarni keltirib chiqarmoqda edi.
Komunistik partiya cTzining siyosiy pozisiyalari hamda sovet davlat tuzumini
mustahkamlash bilan birga sovetlarning ijroiya qo`mitalarini qaytadan tiklash
3
Alimova.D.A. “Hujum” ga zarurat bormidi? O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1992 .
I.A. Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. T., “Ma’naviyat”, 2008

O'rtahol dehqon oilalari edi. Faqat 1930— yilning o'zida respublikada "boy" va
"quloq" xo'jaliklar toifasiga kiritilgan 2648 ta O'rtacha dehqon xo'jaliklari
tugatilgan edi. 1931— yil avgustga kelib respublikada qo'shimcha yana 3828 ta
"quloq xo'jaliklari" tugatildi.
Respublikaning o'ziga to'q, bozorga tovar g'alla yetishtirib berishga qodir
son-sanoqsiz dehqon xo'jaliklari bor narsasidan mahrum bo'lib, haqsiz-huquqsiz
holda o'z oila a'zolari bilan uzoq hududlarga (Sibir, Ukraina, Qozog'iston) yoki
yangi o'zlashtirilayotgan cho'Ui, to'qayzor, qamishzor yerlarga badarg'a qilindilar.
Ayni paytda, dehqon xo'jaliklarini majburiy quloq qilish, boshqa joylarga
surgun qilish ishlari avj oldirildi. O'zbekistondan Ukraina, Sibir va Shimoliy
Kavkazga 3871 "quloq oilasi" surgun etildi. 1933— yilda surgun qilingan "quloq"
xo'jaliklari soni 5500 taga yetdi. Ming-minglab qishloq oilalari bunday xavf-
xatarning bo'lishini oldindan his qilib, o'z kindik qonlari to'kilgan muqaddas
zaminni tark etib, uzoq begona yurtlarga bosh olib ketishga majbur bo'ldilar.
Ularning ko'plari uzoq yillar xorijiy ellarda umrguzoronlik qilib, ona yurt sog'inchi
bilan, unga talpinib yashab o'tdilar. Faqat O'zbekiston milliy mustaqillikka
erishgandan so'nggina orzu-armonlari ushalib, yangidan Vatanning mo'tabar
tuprog'ini tavof qilish baxtiga mushar-raf bo'ldilar.
Ma'muriy tazyiq, oshkora zo'ravonlik, iqtisodiy terror usullari va shu kabi
ta'sir choralari orqasida "Kolxoz qurilishi" rivojlantirib borildi. 1932—yil oxiriga
kelib, umuman O'zbekistonda jamoalash-tirilgan xo'jaliklar barcha dehqon
xo'jaliklarining 81,7 foizini birlashtirgan edi. 800 ming dehqon xo'jaliklari negizida
9734 ta kolxoz va 94 ta sovxoz tashkil etilgandi. Bu jarayon keyingi yillarda ham
davom ettirildi. 1937— yilda dehqon xo'jaliklarining jamoalasfrtirish darajasi 95
foizga yetgan bo'lsa, 1939— yilda u 99,2 foizni tashkil etdi.
Ommaviy kollektivlashtirish jarayonida O'zbekiston bo'yicha 60 mingdan
ortiqroq kishi "quloqlaf'ga mansublikda ayblanib qatog'on qilindi. Shunday qilib,
30— yillar davomida O'zbekistonda zo'rovonlik yo'li bilan "Qishloq xo'jaligini
kollektivlashtirish", "quloqlarni sinf sifatida tugatish" siyosati uzil-kesil hal qilindi.

ishlatib hisobsiz foyda va daromad olishning yeng maqbul shakli bo’lgan
kollektivlashtirish siyosatini amalga oshirish uchun ayyorlik va ustamonlik bilan
uzoq tayyorgarlik ishlarini olib bordi. Bu borada amalga oshirilgan yer-suv islohoti
muhim o’rin tutadi.
O’tkazilgan yer-suv islohotining asosiy maqsadlaridan biri, o’lkaga ko’chirib
keltirilgan rus zamindorlarining yerlarini mahalliy dehqonlarning yerlari bilan
tenglashtirish edi. Chunki bu rus kelgindi mujiklari Chor ma’murlaridan juda katta
hajmdagi syerunum yaxshi yerlarni olgan edilar. Sovet hukumati bu bilan o’zini
go’yo mahalliy mehnatkash xalqning «g’amxo’ri» va «mehriboni» qilib
ko’rsatmoqchi bo’lgan edi. O’lkada yer-suv islohoti sovet hukumatining («Yer
to’g’risid») gi dekreti asosida amalga oshirildi va uning bosh maqsadi qishloqda
sinfiy tabaqalanishni kuchaytirishdan iborat edi. Sovet va kompartiya korchalonlari
bu yerda ham «bo’lib tashla, hokimlik qil)) qabilida ish yuritdilar, qishloq aholisini
boy va kambag’allarga bo’lib ularning sopini o’zidan chiqarib bir-bir-lariga qarshi
gijgijladilar. 1921-yilda tashkil etilgan «Qo’shchi» ittifoqi xuddi ana shu maqsadda
tuzildi. 20-yillarning o’rtalaridayoq uning saflarida 160 ming nafarga yaqin a’zo
bor edi. Vu ittifoqqa asosan Yersiz va kam yerli kambag’al dehqonlar uyushar edi.
Uning faoliyati bolsheviklar tomonidan boshqarilar edi. «Qo’shchi» ittifoqi boylar
va ruhoniylarning yerlarini tortib olib, yersiz va kam yerli dehqonlarga bo’lib
byerardi. 1921-1922-yillarda o’tkazilgan yer-suv islohoti natijasida Sirdaryo,
Farg’ona, Yettisuv viloyatlari, Turkman viloyatining Marv uyezdida 1.722.626
desyatini yer musodara qilindi. Ana shu yerlardan 117.512 desyatinasi yersiz va
kam yerli o’zbek dehqonlariga byerildi va 3 ming xo’jalik tashkil yetildi.
Dehqonlarga yer bilan birgalikda 1.517 ot, 87 tuya, 1042 sigir va 133 yeshaklar
ham taqsimlab byerildi. Bundan tashqari qishloq kambag’allariga mehnat qurollari
ham ulashildi.
Qashqadaryo, Surxondaryo, Xorazm ua Qoraqalpog’iston vilo-yatlarida yer-suv
islohoti 1928-1929-yillarda o’tkazildi. 1924-yil, 1-noyabrda tashkil etilgan
Qashqadaryo viloyatida yer-suv islohoti 1929-yil bahorida yakun topdi. Bu

hal qiluvchi rol o’ynadi. Va bunda xalqimiz sovet tuzumi hukmdorlariga yoqish
uchun emas balki yurtimiz obodonchiligi , uning ravnaqi hamda yorug’ kunlar
uchun mehnat qildilar. XX asrning 20-30 yillarida O’zbekistonda amalga
oshirilgan yer-suv islohatlari davomida yo’l qo’yil 8
gan kamchiliklar, bedodliklar,
zulm va azob uqubatlarga qaramasdan xalqimiz fidokorona mehnat qildilar va
o’zining mislsiz matonat hamda sabr-toqat egasi ekanligini namoyish etdilar.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.Sh.M.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz.Toshkent. O’zbekiston. 2016.
2.Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.Toshkent. O’zbekiston. 2017.
3.Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. Toshkent. O’zbekiston. 2017.
4.Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent.
O’zbekiston. 2017.
5.I.A. Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. T., “Ma’naviyat”, 2008 .
6.I.A.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.-T.,”O’zbekiston”, 2010.
7. Karimov I.A. “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”. T.,
“O’zbekiston”, 2011.
8
Sh.M.Mirziyoyev.”Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.TOSHKENT.2017.

Yer-suv islohotining ikkinchi bosqichi qishloqda asosiy kuch bo'lgan
O'rtahol dehqon bilan aloqani mustahkamlash shiori ostida o'tdi. Farg'ona
viloyatida 7 desyatina, Toshkent va Samarqand viloyatida 10 desyatinagacha yeri
bor O'rtahol dehqonlar 4
mulki saqlanib qoladigan bo'ldi. Bundan ko'zlangan
maqsad ularni Sovet hokimiyatining tayanchiga aylantirish edi.
1926— yil dekabrda yuqorida nomlari qayd etilgan uch viloyatda o'tkazilgan
yer-suv islohoti tajribasi respublika miqyosida umumlash-tirilib, uni qolgan
viloyatlarda ham o'tkazishga qaror qilindi. Islohot Zarafshon viloyatida boshlanib,
Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyatlarida davom ettirildi.
Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazmda 20 gektar sug'oriladigan va 45
gektar lalmikor va bahorikor yerga ega bo'lgan katta yer egalarining oshiqcha
yerlari musodara qilindi. 1929— yilda yer-suv islohoti Qoraqolpog'istonda ham
o'tkazildi.
Yer-suv islohoti natijasida O'zbekistonda jami 4801 "pomeshchik" tipidagi
xo'jaliklar tugatildi. 13036 tabadavlat mulkdorlarning ortiqcha yerlari tortib olindi.
Respublikaning yer fondiga 474393 desyatina yer qo'shildi. Qishloq aholisini
qishloq xo'jalik artellariga birlashtirish kuchayib bordi. 1929— yilda ularning soni
1665 taga yetdi. Jamoa xo'jaligi hisoblangan artellarga 30 ming kishi a'zo bo'lgan
edi.
20— yillarda o'tkazilgan yer-suv islohoti davrida badavlat dehqonlarning
yerlari, vaqf yerlari, ruhoniylarga tegishli yerlar davlat tomonidan tortib olingan
edi. Yer bilan birga hamma ot-ulov va asbob-uskunalar ham musodara qilindi.
Umuman, 1925-1929— yillarda boylar, yirik savdogarlar va ruhoniylarning 45
mingga yaqin xususiy xo'jaliklari batamom tugatildi. Ko'pgina xo'jaliklar
tasarrufidagi ortiqcha yerlar ham tortib olingan edi. Bu yerlar qayta taqsimlanib,
ularning katta qismi yersiz yoki kam yerli dehqon xo'jaliklariga mulk qilib berildi.
Buning natijasida batrak - kamba-g'allar toifasi islohotdan oldin barcha
dehqonlarning 76 foizini tashkil etgan bo'lsa, islohotdan so'ng ularning soni 39
4
“O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida” Toshkent. 2000

1923 yilning yanvarida SSSR Mehnat va Mudofaa Kengashi qabul qilgan qarorda
"Respublika ichida paxtani xarid qilish davlat monopoliyasi bekor qilinsin"
deyilgan edi. Shu bilan bir vaqtda paxtaning qafiy narxi bekor qilindi.
Turkiston respublikasida paxtachilikni rivojlantirish ishlarini sug`orish
inshootlarini tiklarnasdan amalga oshirib bo`lmasdi. Sug`orish ishlarini tiklashni
tezroq amalga oshirish, dehqonchilik uchun yaroqli yerlarni suv bilan ta'minlash va
qishloq xo’jaligini, birinchi navbatda esa paxtachilikni rivojlantirish uchun suvdan
to’g’ri foydalanishni yo`lga qo`yish maqsadida, 1921 yilning fevralida TASSRdagi
barcha suvlarni respublika mulki deb e'lon qilgan suv to’g’risida qonun qabul
qilindi.
Qonunda, suvni taqsimlash odat (boy va ruhoniylarga beriladigan imtiyozlar)
bo`yicha emas, balki, birinchi navbatda dehqonlar manfaatini ko’zlagan holda
berilishi kerak deb aytilgan edi. 1921 yilning noyabrida, aholining daromadlarini
sug`orish ishlarini tiklashga safarbar qilish maqsadida suv solig`i joriy qilindi.
Shu yilda TASSRning sug`orma yer maydoni 1920 yildagi ko’rsatkichga
qaraganda 300 ming desyatinaga ko’paygan edi. Paxta ekin maydonlari esa deyarli
100 ming desyatinaga ortdi.
Ittifoq hukumati avval boshdanoq yosh O’zbekiston respublikasi rahbariyati oldiga
"Sovet O’zbekiston"ini SSSRning asosiy paxta bazasiga ayiantirish strategik
vazifasini qo`ydi. "Oq oltin"ning aksariyat qismi, ya'ni 90 % dan ko’prog`i
"Sovetlar mamlakati"ning to`qimachilik markazlariga yuborildi. Masalan, 1922
yilning boshlarida Turkistondan markazga Krasnovodsk yo`nalishi bo`yicha 1150
vagon (63470 ta toy paxta), Orenburg yo`nalishi bo`yicha 1547 vagon (85030 ta
toy paxta), hammasi bo`lib, 2724 vagon (14850 ta toy paxta) paxta tolasi
jo`natilgan edi. Sovet hukumatining paxta mustaqilligiga erishishga qaratilgan
chora-tadbirlari zoye ketmadi. O’zbekistonda paxta yetishtirishni ko’paytirish
sovet hukumatiga har yili chetdan paxta sotib olinishga sarflanadigan 100 mln rubl
oltinni tejash imkonini bergan edi. 1928 yilda esa, O’zbekiston paxtakorlarining

islohotlari sho`rolar hukumatini qoniqtirmadi. 1929 yil kuzidan boshlab yoppasiga
kollektivlashtirish siyosati amalga oshirila boshladi. Ya`ni,
kooperativlashtirishning xilma-xil shakllarini tugatish, mavjud bo`lgan bir qancha
kooperativ tizimlarini davlatlashtirish yo`liga o`tdi. Kooperasiyalarni barcha turlari
va sohalari buyicha rivojlantirish siyosatini yoppasiga jamoalashtirish yo`li bilan
almashtirdi. Bu yo`l esa ixtiyoriylik prinsiplari asosida emas, balki «yuqoridan
belgilash» yo`li bilan amalga oshirilardi. O`zbekiston kompartiyasi MQ 1930 yil
17 fevralda «kollektivlashtirish va quloq xo`jaliklarini tugatish to`g`risida» qaror
qabul qildi. 1925-29 yillarda yer-suv islohoti davridayoq katta yer egalarining
aksariyat qismlari tugatilgan edi. 1930 yil fevraldan boshlab avj olgan quloq
xo`jaliklarni tugatish kompaniyasi davrida qonunlar qo`pol ravishda buzilib, inson
huquqlari toptaldi. Natijada, Farg`ona, Bog`dod, Chust kabi tumanlarda
jamoalashtirishga qarshi dehqonlar isyon ko`tardilar, bu harakatlar zo`rlik bilan
bostirildi. Quloq xo`jaliklari ro`yxatini tuzishda yakka qishloq xo`jaligi solig`i
to`laydigan, o`ziga to`q dehqon xo`jaliklari asos qilib olindi. Bu ro`yxat asosan
moliya organlari tomonidan tuzilardi. Quloqlar ro`yxatini muttasil kengaytirib
borish hisobiga nafaqat o`rta hol balki, kambag`allar ham yoppasiga
kollektivlashtirish davri qatag`onlik siyosatining girdobiga tortildilar.
Faqat 1930 yilning o`zida respublikada «boy» yoki «quloq« xo`jaliklar
toifasiga kiritilgan 2648 ta o`rtacha xo`jalik tugatildi. 1931 yilning avgustiga kelib
yana 3828 ta «quloq xo`jaliklari» tugatildi, respublikadan tashqariga - Ukrainaga
Sibir va Shimoliy Kavkazga 3871 «quloq oilasi» surgun qilindi. 1933 yilda surgun
qilingan «quloq« xo`jaliklari soni 5500 taga yetdi.
1932 yil oxirlariga kelib barcha dehqon xo`jaliklarini 81,7 %, 1937 yilda 95
%, 1939 yilda 99,2 % i jamoalashtirilgan edi.
«Jamoalashtirish» ning ajralmas bo`g`ini bo`lgan davlat xo`jaliklarini MTS va
sovxoz shaklidagi agrokorxonalarni tashqil qilishga ham jiddiy e`tibor berildi.
Yoppasiga jamoalashtirish Respublikamiz qishloq xo`jaligida paxta yakka
hokimligining kuchayishiga sharoit yaratib berdi. 1929-1932 yillarda g`o`za

o’tkazilgan tadbir natijasida katta yer yegalari yo’q qilindi, amirlikning katta
amaldorlari va savdogarlari xo’jaliklari tugatildi.
Ayni paytda sovet hukumati o’z yerida halol mehnati bilan kun ko’radigan
dehqon xo’jaliklami ham islohot girdobiga tortib quloqlarga aylantirgan, ularning
yer-suvi, ot-ulovi va bor-bisotidan mahrum yetgan edi. Qashqadaryo viloyatida
ko’rsatilgan sabablarga ko’ra musodara etilgan yerlar 17.906 tanob sug’oriladigan
va 7.315 tanob lalmikor zamindan iborat bo’lib, jami 2531l,23 tanobni tashkil
yetgan edi. Yer-suv islohoti 1929-yilda o’tkazilgan Qoraqalpog’istonda 300 dan
ortiq yarim zamindor yer yegalarining xo’jaliklari musodara.qilindi. 5000 dan ortiq
boylarning yerlari tortib olindi. Xorazm okruglda 458 xo’jalik, Farg’ona okrugida
1541 xo’jalik tugatildi. Jami bo’lib butun O’zbekis- ton bo’yicha o’tkazilgan yer-
suv islohoti natijasida 4801 ta xo’jalik quloq xo’jaligi sifatida tugatildi, 23036
xo’jalikning ortiqcha yerlari tortib olindi, yer jamg’armasiga 474393 desyatina yer
qo’shildi. U yerlar bilan birga ot-ulov va asbob-uskunalar ham musodara qilingan
edi. Mamlakatda yer-suv islohotini amalga oshirish ishlari bilan viloyat, okrug va
tumanlar yer komissiyalari shug’ullandilar. Ularga yordam berish us’hun
qishloqlarda yordamchi komissiyalar tuzildi. Xullas O’zbekistonda amalga
oshirilgan yer-suv islohoti natl-jasida respublika qishloq aholisining tarkibida bir
qator jiddiy o’zgarishlar bo’ldi, Kambag’al dehqonlar kamayib o’rtahol dehqonlar
salmog’i ortdi. Jumladan yer-suv islohotiga qadar kambag’al dehqonlar guruhi
barcha dehqonlarning 76 foiziga teng edi. yer-suv islohotlidan keyin esa, ularning
salmog’i 30 foizga qisqardi va aksins’ha o’rtahol dehqonlarning salmog’i 17
foizdan 52 foizga ortdi.
Oktabrning o’n yillik bayrami nishonlanish arafasida O’rta Osiyo
Byurosining «Za partiyu» nashri 1927-yil, sentabr sonida, kambag’al
turkistonliklarning o’zlariga bo’lib byerilgan tomorqalarni avvalgi yegalariga o’z
xoxishlari bilan qaytarib berishgani haqidagi bir qancha hodisalarni keltirgan.
Hatto, yerlarni zo’rlik bilan mahalliy hokimiyat tazyiqida bo’lib berish hollari ham
yuz byergan.
«Pravdo Voctoka» gazetasi 1928-yil, 2-sentabr sonida quyidagi juda bir qiziq
rasmiy ma’lumotni byergan edi: «Boylarning o’zboshimchalik bllan o’z yerlarni

ko`tarilishlari boldi. Bu esa siyosatni qaytadan ko`rib chiqish, sanoat bilan qishloq
xo’jaligi o’rtasida ta'sirchan iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo`yish zaruratini keltirib
chiqardi.
O’zbekistonda qishloq xo’jaligi respublika millty daromadining asosty qismini
berganligi, dehqonlar esa aholining 80 foizini tashkil etganligi tufayli sovet
hokimiyatining dastlabki yillarida agrar masala markaziy o`rinni egallardi.
Markazdan farqli o’laroq, O’rta Osiyo respublikalarining 20-yillardagi agrar
siyosatida nisbatan keskin choralar ko’rilgan. 1920-1921 yillardagi yer-suv
islohotining amalga oshirilishi Yangi Iqtisodiy Siyosat (NEP) bilan birga olib
borildi. Yangi iqtisodiy siyosatdan ko’zlangan maqsad - mahsulot ishlab
chiqaruvchi yakka dehqonlarning manfaatini oshirish , uning yerga egalik qilishini
ta'minlash, imtiyozli soliq olish va bozor iqtisodiyoti, tovar-pul munosabatlariga
o`tish edi. Uning asosiy bo`g`inlarini oziq-ovqat razvyortkasining oziq-ovqat
solig`i bilan almashtirilishi, erkin savdo, sanoatda xususiy tashabbuskorlik va
tadbirkorlikning joriy qilinishi tashkil etdi.
Oziq-ovqat razvyortkasining soliq bilan almashtirilishi qishloq xo’jalik ishlab
chiqarishni ko’paytirishning iqtisodiy rag`batlarini vujudga keltirdi hamda dehqon
hosilning qafiy belgilangan qismini topshirgach, unga o’z mehnati mahsulini o’zi
istaganicha tasarruf etish huquqi berildi. Yangi iqtisodiy siyosat yo’lining o’ziga
xos xususiyati - tovar-pul munosabatlarining jonlanishi, savdo va ayirboshlashda
cheklashlardan ozod bo’lish edi. Erkin savdoning sog`lomlashuviga 1922-1924
yillarda o’tkazilgan pul islohoti ma'lum darajada yordam berdi. Muomalaga kursi
oltinga tenglashtirilgan valyuta-chervonestning chiqarilishi bozor rolining
tiklanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
Yer-suv islohotini amalga oshirishdan ko’zlangan asosiy maqsad-mahalliy hamda
Turkistondagi boy rus dehqonlarining er va suvga bo’lgan huquqlarini
tenglashtirish edi. Chunki o'z vaqtida mustamlakachi ma'murlari tomonidan rus
dehqonlariga eng yaxshi va hosildor yerlar ajratilgan edi.

xo`jaligida kooperasiyani asta-sekin ixtiyoriy ravishda amalga oshirish bilan
birgalikda olib borishni taklif qildilar. Biroq, bu yo`l keskin rad etildi.
Oqibatda sanoatlashtirishning sub`yektivlashtirishga asoslangan stalincha
usuli butun mamlakatda, jumladan, O`zbekistonda ham bosh yo`nalish bo`lib
qoldi. Shu bilan birga Respublikamizda uning salbiy ko`rinishlari ulkaning o`ziga
xos iqtisodiy ahvoli tufayli yanadi ortdi. Eng asosiysi - SSSR ning xalq xo`jalik
majmuida O`zbekistonnnig roli va o`rni ittifoq hukumati tomonidan majburan
belgilab berildi.
Lekin O`zbekiston uchun sanoati qurilishining keng sur`atda jadallashtirish
nihoyatda zarur edi. Chunki, Respublika iqtisodiyoti 20-30 yillar chegarasida ham
agrar xususiyatga egaligicha qolayotgan edi. 1927 yilda O`zbekiston xalq
xo`jaligida qishloq xo`jaligining salmog`i 61,6 % , sanoatning salmog`i 38,4 %
tashqil etar, shu bilan sanoat ishlab chiqarishning 90 % qishloq xo`jaligi xom
ashyosini qayta ishlashga asoslangan edi. Garchi hayot muammolar bilan to`lib-
toshib ketgan bo`lsada, besh yillik rejalarda xalq yelkasiga asossiz va amaliy
jihatdan bajarib bo`lmaydigan vazifalar yuklangan bo`lsa-da, O`zbekiston xalqi o`z
kuch-qudratini, idroki va mahoratini to`liq namoyon qildi. Birinchi besh yillik
(1928-1932) davrida O`zbekistonda 289 ta sanoat korxonasi qurildi va ishga
tushirildi, 79 ta korxona qayta tashqil etildi, sanoatning ishlab chiqarish fondlari
uch barobar, neft qazib chiqarish 2,5 barobar, metal ishlab chiqarish sanoati
mahsulotlari 6 barobar, sement ishlab chiqarish uch yarim barobar ortdi.
Ikkinchi besh yillik (1933-1937) davrida 189 ta turli sanoat korxonalari va
elektr stansiyalari barpo etildi. Urushdan oldingi uchinchi besh yillikda sanoat
rivojlanishida yangi qadam qo`yildi. Urushning boshlanishiga kelib 134 ta sanoat
korxonasi ishga tushirildi. Urushdan oldingi besh yilliklar davrida sanoatning xalq
xo`jaligida egallagan salmog`i 1928 yildagi 43 % dan 1940 yilda 70% ga yetdi.
Urush arafasiga kelib sanoat potensiali 1445 ta yirik va o`rtacha sanoat
korxonalarini o`z ichiga olar edi. 1925 -1940 yillarda qurilib ishga tushirilgan
bunday korxonalar jumlasiga Bo`zsuv GESi, Samarqand, Buxoro, Qo`qon, Termiz,
Asaka shaharlarida issiqlik elektrostansiyalari, Toshkent, Samarqand, Buxorodagi

bilan ta'minlash imkoniyati yaratildi. Shuningdek, ikkinchi jahon urushidan oldingi
yillarda Shimoliy va Janubiy Farg'ona kanallari,
Toshkent kanali, Kampirrovot suv to'g'oni, Qoraqalpog'istonda Qizketgan
kanali, sig'imi 1 mln kub/ metr bo'lgan Kattaqo'rg'on suv ombori va ko'plab
boshqa suv inshootlari barpo etildi. Buning natijasida, 1937-1940— yillarda
respublikada sug'oriladigan yer maydonlari qo'shimcha 200 ming gektarga
ko'paydi.
Shunday qilib, Sovet hokimiyati qishloqda kollektivlashtirish siyosatini olib
borishda qishloq ahliga nisbatan nechog'lik zug'um o'tkazmasin hamda ne-ne og'ir
sinovlarga duchor etmasin, biroq ular xalq irodasini, uning azmu qarorini so'ndira
olmadi. O'zbek xalqi fidoyilik bilan mehnat qilishda davom etdi.
2.3. XX asrning 20-yillarida O`zbekistonda o`tkazilgan sanoatlashtirish va
jamoalashtirish siyosati, uning salbiy oqibatlari
20-yillar davomida iqtisodiyotda xususiy sektor deyarli butunlay tugatildi.
Sanoat, transport, qishloq xo`jaligi va boshqa tarmoqlardagi ko`plab ishlab
chiqarish vositalari davlat yoki kolxoz-kooperativ mulkiga aylantirildi. Natijada
davlat xalq xo`jaligini istalgancha boshqarish imkoniyatiga ega bo`ldi.
Ma`muriyatchilik, buyruqbozlik iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy usuliga
aylandi.
Bolshevoylar dohiysi Sho`ro Rossiyasini sanoati rivoj topgan ilg`or
mamlakatlar qatoriga olib chiqish vazifasini qo`ydi. Ammo O`zbekiston singari
mustamlaka mamlakatlarga nisbatan bu siyosat mutlaqo boshqacha maqsadlarda -
Markaz manfaati asosida amalga oshirildi. 1925 yil dekabrda VKP (b) XIV s`yezdi
«sosialistik industrlashtirish» yo`lini avj oldirishni e`lon qildi. Stalin
rahnamoligidagi o`ta sanoatlashtirish tarafdorlari uning sur`atini keskin
tezlashtirish maqsadida mablag`larni qishloq xo`jaligi hisobidan sanoatga olish
rejasini ilgari surdilar. Ularning muholiflari sanoatlashtirish siyosatini yoqlagan
holda, uni aholining moddiy ahvolini, turmush sharoitlarini yaxshilash va qishloq

foizgacha qisqardi. Ularning xo'jalik turmushi yaxshilanib, o'sib borganligi bois,
O'rta hoi dehqonlar salmog'i 17 foizdan 52 foizga ko'tarildi. Shu tariqa, qishloqda
tovar-g'alla yetishtiruvchi mayda ishlab chiqaruvchilarning salmog'i ko'payib
bordi. Bu islohot jarayonida respublikada jamoa xo'jaliklari, ya'ni kolxozlar tashkil
etildi. Biroq ularning hali xo'jalik va moliyaviy zaifligi, ishlab chiqarish ko'r-
satkichlarining pastligi ko'zga tashlanib turardi.
20— yillar oxirlariga kelib respublika qishloq xo'jaligi, ayniqsa, paxtachilik
sohasining Markaz hukumatiga qaramligi, paxta yak-kahokimligi kuchaydi.
Chunonchi, 1927-1928 xo'jalik yilida o'lkadan Markazga olib ketilayotgan tovarlar
umumiy qiymatining 77,8 foizini paxtachilik mahsulotlari tashkil etgan. Buning
ustiga, sovet mamlakati ehtiyoji uchun yetishtirib berilayotgan o'zbek paxtasining
xarid narxi dunyo bahosidan ancha kam belgilanardi.
Sovet hokimiyatining 20— yillarda qishloqda yuritgan bir qadar mo'tadil
siyosatidan bahra olib, yer-suv islohotidan naf topib, o'z xo'jaliklarini anchayin
oyoqqa turgizib, O'rla hollar darajasiga ko'tarilib olgan o'zbek dehqonlari hayoti va
qismati, taassufki, tez orada hukmron partiya boshlab yuborgan ommaviy
kollektiviashtirish jara-yoni girdobiga g'arq bo'ldi. Ommaviy kollektiviashtirish
jarayoni qishloq ahli hayotini ag'dar-to'ntar qilib yubordi.
Yoppasiga kollektivlashtirish. VKP(b) XV syezdi (1927) belgilab bergan
qishloqda kollektiviashtirish siyosati va uni izchil amalga oshirish butun
mamlakatda bo'lgani singari O'zbekiston va Lining xalqi uchun ham asosiy amaliy
vazifaga aylangandi. Totalitar hoki-miyat qishloqda kollektiviashtirish siyosatini
zo'rlik, o'zboshimchalik va ma'muriy-buyruqbozlik usullari bilan o'tkazishga
kirishdi.
Markaz buyrug'i va ko'rsatmasini bajarishni o'zlari uchun katta sharaf deb
bilgan, unga ko'r-ko'rona asoslangan rahbarlar dehqon-larni zudlik bilan
kolxozlarga kiritish uchun "jon kuydirdilar". Ayniqsa, 1929—yilning ikkinchi
yarmi va 1930—yil boshlaridan mavjud reallik bilan hisoblashmay omonat jamoa
xo'jaliklari tuzish mavsumi avj oldirildi. Masalan, O'zbekiston partiya va

8.I.A.Karimov.Inson xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’’ Xalq so’zi,2012,10 may.
14. “ O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida” darslik o’quv qo’llanma 2-
qism Toshkent-2000
15. “O’zbekiston tarixi” darslik o’quv qo’llanma to’ldirilgan to’rtinchi nashri
Toshkent-2009.
16. Azizzoda L. Yangi hayot kurashchilari. – Toshkent: Fan, 1976. -144b.
17. Alimova D.A. «Hujum»ga zarurat bormidi? // O‘zbekiston adabiyoti va
san'ati.- 1992 yil, 11 sentyabr.
16. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - Toshkent: O'zbekiston, 1992.
17. O'zbekiston Respublikasining ‘’Ta’lim to‘g‘risida’’gi Qonuni. Barkamol avlod
— O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Toshkent: Sharq, 1997.
18. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. //Barkamol avlod — O'zbekiston
taraqqiyotining poydevori. — Toshkent: Sharq, 1997.
19 . Azizxo‘jaeva N. N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. — Toshkent:
TDPU, 2003.
20. Bahrieyv A., Bahrieyva N. Yangi pedagogik texnologiyalar orqali o'qitishda
ichki motivatsiyani shakllantirish. / “Xalq ta’limi” jurnali, 2006, № 6. -25-28 b.
Ilovalar
Islom Karimov tashabbusi bilan “Paxta ishi”ni ko’rib chiqish uchun maxsus
komissiya tuzildi. Pirovardida 3,5 mingdan ko’proq kishi oqlandi, qolganlari avf
etildi. Inomjon Usmonxo’jayevdan so’ng O’zbekiston SSRda rahbarlik qilgan
Rafiq Nishonov davrida respublikani chuqur ijtimoiyinqtisodiy va siyosiy inqiroz
chulg’ab oldi. Aholining ijtimoiy ahvoli nochor edi. 76 O’sha yillarda
mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko’ra, kun kechirish uchun bir kishiga oyida
kamida 85 so’m zarur edi. O’zbekistonda aholi jon boshiga daromad 75 so’mdan
oshmaydigan 8 million 800 mingga yaqin kishi yashardi, bular aholining 45 foizini
tashkil etardi. Qishloq aholisining atigi 50 foizi toza ichimlik suvi bilan
ta’minlangan edi, xolos. Qishloqlarda yashovchi 240 ming oilaning tomorqa eri
yo’q, har besh xonadonning birida birorta ham chorva mol, 37 foiz xonadonlarda
sigir, yarmisida qo’y boqilmas edi. Maktab va maorif ishlarini isloh qilish va o’rta
maxsus ta’limni qayta qurish borasidagi sa’y-harakatlar ham behuda ketdi.

Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sanoatga kontraktatsiya (shartnoma) asosida
yetkazib berishda qishloq xo’jalik kooperativlari vositachilik qildi. Mayda tovar
dehqon xo’jaligi rivojlana boshladi.
II.bob. O’zbekistonda yer-suv islohoti va dehqon xo’jaliklarini
jamoalashtirish, uning oqibatlari.
2.1. Ommaviy jamoalashtirish siyosati va kolxozlarning davlat tasarrufiga
olinishi.
Azaldan sun'iy sug'orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati maskani
hisoblangan hamda aholisining mutlaq ko'pchiligi qishloq xo'jaligida band bo'lgan
Turkiston xalqlari uchun yer-suv, undan foydalanish masalasi favqulodda ahamiyat
kasb etardi. Negaki, o'lka aholisining anchagina qismi yersiz edi. Bir parcha yerga
muhtoj bo'lganlar boylar, zamindorlarning mulkida chorakorlik bilan hayot
kechirib, oila tebratib kelardi. Buning ustiga ko'plab serhosil, unumdor yerlar
Rossiyadan ko'chirib kelinganlar rus oilalari foydasiga majburan olib berilgan edi.
Chorizmning Turkistondagi bu mustamlakachilik siyosati yersiz, batrak
dehqonlarning ahvolini tanglashtirib yuborgan edi. Shu bois ham, mahalliy yerli
aholi yangi sovet hokimiyatining "Yer dehqonlarga" degan va'dalari, da'vatlariga
umid bog'lab, uning yer to'g'risidagi dastlabki dekretining amalga oshuviga ko'z
tikib kelayotgandi.
Sovet hukumati ko'p sonli dehqon aholisini o'z tomoniga qaratib olishni
ko'zlab yer to'g'risidagi dekretni qabul qilgan bo'lsa-da, ammo uni amalga
oshirishdan kuzatgan maqsadlari boshqacha edi. Sovetlarning yer-suv islohoti
masalasida tutgan siyosatining pirovard maqsadi xususiy yer-mulklarni musodara
qilish, milliylashtirish orqali ularni tugatib, jamoalar ixtiyoriga bera borib, asta-
sekinlik bilan yirik sotsialistik xo'jaliklarni qaror toptirish edi. Turkistonda shu
maqsadfarni ko'zlab yer-suv islohoti o'tkazishga kirishildi.

ekiladigan yer maydonlari 550 ming gektardan 928 ming gektarga kengaytirildi,
yalpi paxta hosili esa 652 ming tonnadan 750 ming tonnaga yetkazildi.1932 yili
Respublika Sobiq Ittifoq bo`yicha paxta hosilining 60% ini berdi. Mana shu
paytdan boshlab xorijdan paxta olib kelish to`xtatildi. Yuqorida ta`kidlanganidek
yoppasiga jamoalashtirish va quloq xo`jaliklarini tugatish siyosati o`zining xunuk
oqibatlarini qoldirdi:
1.Ma`lumki, chorizm hukmronligi davrida butun O`rta Osiyo xom ashyo
bazasiga aylangan edi. Jamoalashtirish natijasida Respublikamiz qaytadan, balkim
kuchaytirilgan formada xom ashyo omborxonasiga aylantirildi.
2.Odamlarda ishonchsizlik kayfiyatini uyg`otdi, ko`plab odamlar boshqa
joylarga qochishga majbur bo`ldilar, chorvalarni ko`p miqdorda suyib yubordilar,
bu esa chorva tuyog`ini keskin kamayishiga olib keldi.
3.Ma`naviy va ahloqiy qadriyatlar toptaldi.
4.Minglab kishilar qatag`on qilindi, yohud Ukraina va Sibirga surgun qilindi.
5.Jamoalashtirish asrlar davomida shakllanib kelgan odamlardagi yerga
bo`lgan egalik hissini yo`qotib, begonalik xislatlarini vujudga kelishiga olib keldi.
Umuman qishloq xo`jaligini rivojlantirish o`rniga oxir oqibat uni tanazzulga olib
keldi.
20-30 yillarda O`zbekistonda «madaniy inqilob» siyosati «shaklan milliy va
mazmunan sosialistik» madaniyatni rivojlantirish qobig`iga o`rab amalga oshirildi.
Ma`lumki, O`zbek xalqi boy madaniy merosga ega bo`lib, u asrlar mobaynida
sayqal topib kelgan. Sho`ro mustamlakachilari chorizm siyosatini davom ettirib,
O`zbek xalqining boy madaniyatiga hujum uyushtirdilar, chunki ular xalqimizni
ma`naviy, madaniy, tarixiy merosini yo`q qilmasalar O`zbekistonni o`z
asoratlarida uzoq saqlab qololmasliklarini yaxshi tushunar edilar.
«Xoh o`tmishda, xoh bugun bo`lsin, boshqa millat, davlatni o`ziga qaram
qilish niyatida harakat qilgan, qilayotgan kuchlar doimo bir siyosatni yuritganlar,

hukumatining 1930—yil 17-fevraldagi "Kollektiviashtirish va quloq xo'jaliklarini
tugatish to'g'risida"gi qarorida respublikaning 17 ta tumanida yoppasiga
jamoalashtirish vazifasi belgilangan edi. Ko'p joylarda quloqlarni tugatish shiori
ostida O'rtahol, hattoki kambag'al dehqon xo'jaliklariga nisbatan ham zulm
o'tkazildi. 1929—yil oktabrga qadar respublikadagi dehqon xo'jaliklarining 3,4
foizi kolxozlarga kirgani holda, 1930— yil martiga kelganda dehqon
xo'jaliklarining 47 foizi kolxozlashtirilgan edi. 1931— yil oxiridabu ko'rsatkich
68,2 foizga yetdi.1
Kollektiviashtirish ishidagi shoshma-shosharlik, joylardagi real shart-
sharoitlar bilan hisoblashmaslik, milliy hududlarning o'ziga xos hususiyatlari,
aholisining milliy an'analari, udumlarini, dindorlik darajasi, madaniy-ma'naviy
saviyasini e'tiborga olmaslik oxir-oqibatda bundan ham ko'ngilsizroq holatlarning
yuz berishiga sabab bo'ldi. Ko'p qishloq tumanlarida hokimiyat organlarining
zo'ravonligi, o'zboshimchaligiga aholi keskin norozilik bildirib, turli harakatlar
uyushtirishga majbur bo'ldi. 1929-193 5
0— yillarda dehqonlarning sovet tuzumiga
nisbatan ommaviy norozilik harakatlarida faqat Qashqadaryo okrugidan 14 ming
nafar kishi qatnashgan. Ma'lumotlarda qayd etilishicha, bunday ommaviy norozilik
harakatlari shu davrda respublika bo'yicha 240 marta sodir bo'lgan. Eng achinarlisi
shuki, ko'plab oddiy dehqon xo'jaliklari arzimagan sabablar bilan yoxud birgina
jamoa xo'jaligiga kirishga rag'bat bildirmaganligi vajidan bor-budidan mahrum
etilib, uy-joyi, mol-mulki tortib olinib, quloqlar ro'yxatiga tirkab yuborilavergan.
Bu nohaqlikni oldini oladigan, uni adolatli hal etib ajrim qiladigan biror bir mard
o'sha kezlarda topilmagan . Hamma o'zini o'ylash, bu balo-qazolardan ehtiyotlanish
choralarini izlashga majbur bo'lgan edi.
Quloqlashtirish. Statistik ma'lumotlarga qaraganda jamoalashtirish
boshlarida O'zbekistonda shartli ravishda "quloq" xo'jaligiga kiritish mumkin
bo'lgan xo'jaliklarning salmog'i aslida umumiy dehqon xo'jaliklarining 5 foizidan
kamrog'ini tashkil etardi, xolos. Biroq ommaviyjamolashtinsh boshianishi bilan 15
foizdan ortiq xo'jaliklar "quloqlashtirish'ga duchorbo'ldi. Haqiqatda esabular
5
Azizzoda. Yangi hayot kurashchilari. Toshkent. Fan. 1976

Markaz Turkiston o`lkasiga asosiy xom-ashyo bazasi sifatida qarab kelganligi bois,
o`lka qishloq xo’jaligining bosh sohasi hisoblangan paxtachilikni rivojlantirishga
alohida e'tiborini qaratgan. Xususan, RKP (b) M.K.ning 1922 yil 11 yanvaridagi
"Turkiston Kompartiyasiga" deb nomlangan xatida, Turkiston Kompartiyasining
qishloq xo’jaligi sohasidagi faoliyatida birinchi o`ringa sug`oriladigan
yerlarda ekin maydonlarini tiklash , paxtachilikni rivojlantirish hamda mavjud
sug`orish tizimini tuzatish masalalari hal etilishi lozimligi ta'kidlangan edi.
Paxtachilikni tiklash va rivojlantirish ishlariga rahbarlik qilish uchun 1920 yilda
Bosh Paxtachilik qo`mitasi va paxta yetishtiruvchi respublikalarda unga"
bo`ysunuvchi paxtachilik qo`mitalari tuzildi. Turkiston respublikasidagi barcha
haydaladigan maydonlar, seleksiya stansiyalari, irrigatsiya inshootlari, Paxtachilik
qo`mitasi ixtiyoriga o`tkazildi. Bosh Paxtachilik qo`mitasi katta vakolatlarga, ya'ni
boshqa qishlpq xo’jalik ekinlari hisobiga chigit ekiladigan maydonlarni
kengaytirish, paxta xarid narxlarini belgilash, markaziy davlat organlarining
ruxsatisiz maxsus qabul qilish huquqlariga ega edi. Paxtaning narxi xukumat
tomonidan belgilanishi uning bu masalada yakka hokimligidan dalolat berar edi.
Turkistonlik ko’pgina arboblar paxtachilikda davlat monopoliyasini tugatish
zarurligini bir necha marotaba ko`tarib chiqqan edilar. Xususan, yer ishlari Xalq
komissari S.Asfandiyorov va hukumatning boshqa a'zolari davlatning paxtaga
bo`Igan yakkaxokimligiga qarshi chiqib, bosh Paxtachilik qo`mitasini tugatish
masalasini o`rtaga tashlagan edi. Biroq, Turkiston respublikasi va RSFSR partiya-
davlat apparatining aksariyat xodimlari paxta monopoliyasi tarafdori edilar. 1922
yilning 1 yanvarida RSFSR Oliy Xalq Xo’jaligi Kengashi (OXXK) tomonidan
qabul qilingan qarorda esa, "paxtaga davlat monopoliyasini saqlash" masalasi
qafiyan ko`tarilgan edi.
Paxtachilikni tiklash ishlari hamda respublikaga don olib keltirishni jadallashtirish
maqsadida, OXXK Yettisuv temir yo`lini tezroq tugatishga qaror qildi.

Qizil imperiya o‘zining butun umri davomida ana shu qoloqlikni bartaraf eta
olmadi.
Bolsheviklar partiyasining XV syezdi 1927-yilda qishloq xo‘jaligini to‘la
kollektivlashtirish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Qishloq 30-yillarning oxirigacha
to‘la kollektivlashtirildi. Ular o‘zlarining bu siyosatini qishloqni sotsialistik asosda
qayta qurish, deb atadilar. Xo‘sh, kollektivlashtirish nima edi?
Kollektivlashtirish natijasida qishloqda yakka tartibda faoliyat yurituvchi o‘rtahol
dehqon xo‘jaliklarini tugatib, ularning o‘rnida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
kollektiv (jamoa) mehnat asosida yetishtiruvchi xo‘jalik (kolxoz deb atalgan)
vujudga keltirildi.
Jamoa xo‘jaligining yeri davlatniki edi. Davlat yerni kollektiv xo‘jaliklarga tekinga
ijaraga berdi. Jamoa xo‘jaligi xo‘jalik hisobi asosida faoliyat yuritdi. Davlat
yeridan foydalanganligi uchun hamda topgan daromadlari yuzasidan davlatga soliq
to‘lagan. Aholi biror-bir tabaqasining xususiy mulk shaklida
yeri bo‘lmagan.
Kolxoz o‘ziga berilgan yerda davlat rejasiga ko‘ra mahsulot yetishtirgan. Mahsulot
davlat tomonidan qat’iy belgilangan narxda sotib olingan. Soliq to‘lovidan hamda
mahsulot yetishtirish uchun yil davomida qilgan xarajatlaridan ortgan mablag‘
kolxozning mulki bo‘lgan. Kolxoz o‘z ixtiyori bilan mahsulot yetishtira olmagan.
O‘z ixtiyori bilan mahsulot sota olmagan. Shuning uchun ham sobiq qizil imperiya
o‘z aholisini sifatli, zarur qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan to‘la ta’minlay
olmadi va chetdan sotib olishga majbur bo‘ldi. Kollektivlashtirish shafqatsiz jazo
qo‘llash yo‘li bilan olib borildi. Mulkdorlar o‘z mulklarini kolxozga topshirishni
istamaganliklari uchun ular qatag‘on qilindi. Mol-mulklari esa tortib olindi.
Qishloq aholisi o‘z chorva mollarini kolxozga topshirmaslik uchun ko‘plab
miqdorda so‘yib yubordi. Bu esa chorvachilikka o‘nglab bo‘lmas darajada ziyon
yetkazdi. Dehqonlar majburan kolxozlarga birlashtirila boshlandi. Bunga qarshi
dehqonlarning 1930-yilda 1600 marta qurolli chiqishlari bo‘lib o‘tdi.
Kollektivlashtirish jarayonida jami 9 mln kishi quloq qilindi. Xususan,
O‘zbekistonda quloq qilinganlarning katta qismi Ukrainaning Xerson viloyatiga

Mavzu: XX asrning 20-yillarida qishloq xo'jaligini jamoalashtirish va uning
oqibatlari
Mundarija
KIRISH……………………………………………………………....... 3- 4
I- BOB. Sovet davlatining jamoalashtirish siyosati sabablari …. 5-17
I.1. XX asrning birinchi yarmida Sovet davlatining siyosiy ahvoli… 5-7
I.2. XX asrning boshlarida qishloq xo’jaligidagi ahvol va
jamoalashtirish siyosatining boshlanishi…………………………….. 7- 13
I.3 O’zbekistonda sovet hokimiyatining iqtisodiy va ijtimoiy siyosati
mohiyati ………………………………………………………………... 13- 17
II-BOB. O’zbekistonda yer-suv islohoti va dehqon xo’jaliklarini
jamoalashtirish, uning oqibatlari. ........................................................... 18-31
II.1. Ommaviy jamoalashtirish siyosati va kolxozlarning davlat
tasarrufiga olinishi. …………………………………............................... 18-24
II.2. Jamoa xo’jaliklarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash
va suv inshootlari qurilishi. …................................................................. 24-26
II.3. XX asrning 20-yillarida O`zbekistonda o`tkazilgan
sanoatlashtirish va jamoalashtirish siyosati, uning salbiy
oqibatlari ………………………………………………………………
26-31
XULOSA……………………………………………………………… 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………….....
ILOVALAR ............................................................................................. 33
34
Kirish.

Yer va suvni taqsimlash jarayoni bir tomondan yersiz va kam yerli dehqonlarni yer
bilan ta'minlagan bo`lsa, ikkinchi tomondan qishloqdagi siyosiy vaziyatni o`ta
keskinlashtirib, sinfiy ziddiyatlarni kuchaytirdi. Shuningdek, islohot davomida
Yettisuv va Jalolobod tumanlarining ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi aholisini
o`troq hayotga o`tkazish siyosati salbiy oqibatlarga olib keldi. Zero,
ko`chmanchilikdan o`troqchilikka o`tish, nafaqat xo’jalik faoliyat shakllarini
o’zgartiribgina qolmay, balki asrlar davoraida shakllanib kelgan ushbu ijtimoiy
guruhning turmash tarzi hamda kasb-hunarining tarnomila o’zgartirib yuborishi
muqarrar edi. Islohotni o`tkazishning inqilobiy-zo`ravonlik usullari Turkiston
qishloqlarida ijtimoiy va millatlararo tanglikni vujudga keltirdi. Yer-suv islohoti
1922 yil kuzida o’z poyoniga yetdi. Uni amalga oshirish davomida hamma
joylarda, qishloq va ovullarning yersiz va kam yerli mahalliy dehqonlarini
birlashtirgan "Qo`shchi" uyushmalari tashkil etila boshladi. Lekin shuni ta'kidlash
joizki, "Qo`shchi" Turkiston dehqonlari uyushgan birinchi tashkilot emas edi. 1918
yildayoq Toshkent "Dehqon" ittifoqi vujudga kelgan edi. O`shanda Toshkent va
shahar atrofidagi tumanlar dehqonlari hamda savdo doiralarining turli qatlamlari
yangi hokimiyatning muayyan keskin choralariga qarshilik ko’rsatishiga hamda
o’z mulklarini saqlab qolishga harakat qilgan edi. Tashkilot dehqonlar ommasining
ozchilik qisraini qararab olgan bo`lib, mahalliy xarakterga ega edi. 1919 yili
Turkiston respublika va Yer ishlari Xalq Komissarligining ko`magi bilan
kambag`allar qo`mitalari tuzildi. "Qo`shchi" uyushmasi kambag`allarning
qo`mitalari va ittifoqlari o`rnida vujudga kelgan edi. Ushbu uyushma qishloq va
ovullarda sovet hokimiyatining tayanchi, "mehnatkash dehqonlarni" sinfiy
tarbiyalashning o’ziga xos maktabi sifatida yer-suv islohoti davoraida "mehnat
bilan shug`ullanmaydigan xo’jaliklar" va ularning mol-mulkini aniqlashda,
sovetlar siyosatidan norozi b о `lgan dehqonlar chiqishini bostirishda va ularning
oldini olishda ham qatnashdi. Uyushma kooperatsiya ishiga o’z hissasini qo`shgan
bo`lsa ham, uning faoliyatidagi asosiy e'tibor qishloqning boy qatlamlari bilan
kurash olib borish va qishloqni "sotsialistik asosdan qayta qurish"ga qaratilgan edi.

Yer-suv islohoti: Turkiston sovetlarining XI syezdida (1920) o'lkada yer-suv
islohoti masalasi ко 'rib chiqildi, bu sohadagi asosiy vazifalar belgilandi. Bunga
ko'ra aholi qo'lidagi katta yerlarni musodara qilish, yevropalik kelgindi aholi bilan
yerli xalqlar o'rtasida yer-suv masalasida vujudga kelgan tengsizlik
munosabatlariga barham berish, mehnatkash aholini Sovetlar tevaragiga
jipslashtirish zarur deb topildi. Shu maqsadda joylarda qishloq va ovullar mahalliy
aholisining yersiz, kambag'al qismini birlashtiruvchi "Qo'shchi" uyushmalari tuzila
boshlandi. "Qo'shchi" uyushmalari kommunistlarning dehqonlar orasidagi
tayanchiga aylanib, yer-suv islohotini o'tkazishda partiyaga katta yordam ko'rsatib
bordi. Turkiston ASSR hududida 1921-1922—yillar davomida yer-suv islohotining
birinchi bosqichi yirik yer-suv egalariga qarshi keskin kurash shiori ostida
o'tkazildi.
Masalan, Samarqand viloyatida 350 ta katta yer egalaridan 13 ming
desyatina yerlar tortib olindi. Respublika bo'yicha boy va o'ziga to'q aholidan 1,7
mln. desyatina yer tortib olindi, ularning 117 ming desyatinasi yersiz
kambag'allarga berildi, qolgan katta qismi asosida "Qo'shchi" uyushmalari tuzildi.
Bu Sovet hokimiyatining kamba-g'allarni o'z tomoniga og'dirib olishga qaratilgan
harakati edi. O'rta hol dehqon xo'jalikiari saqlab qolindi.1
1925—yil dekabrda bo'lgan O'zbekiston SSR Markaziy Ijroiya
Qo'mitasining Favqulodda sessiyasi "Yer va suvni milliylashitirish davlat
tasarrufida olish to'g'risida" dekret qabul qildi. Dekretga binoan quyidagi tarzda
yerlar batamom musodara qilinishi kerak edi:
> Qayerda turishidan qat'i nazar Farg'ona viloyatida 40 desyati-nadan, Toshkent va
Samarqand viloyatlarida 50 desyatinadan ortiq sug'oriladigan yeri bo'lgan mulk
egalarining yerlari, jami jonli va jonsiz rnulki bilan;
Qishloq va ovullarda yashamagan, o'zlari va oila a'zolaridan birortasi ham yerda
ishlamaydigan shaxslarga qarashii yerlar, boshqa mol-mulki bilan;
Vaqf yerlari, xo'jayinlari noma'lum yerlar.

Kurs ishi asosiy qismining qо‘yilgan
reja va vazifalar asosida yoritib
berilganligi va asosiy maqsadga
erishilganligi 20
Ishning xulosasida qо‘yilgan maqsad
va vazifalardan kelib chiqqan holda
asosiy fikrlar va tavsiyalarning
berilganligi 10
Ishning uslubiy jihatdan va ilmiy
apparatlari jihatidan tо‘g‘ri tashkil
etilganligi, adabiyotlar rо‘yxatining
tо‘g‘ri tuzilganligi 10
Vazifalarning bajarilishida talabaning
faolligiga kurs ishi rahbari tomonidan
qо‘yiladigan maksimal ball 5
Kurs ishi ilovalarining mavzuga
mosligi va ularning ish mazmunini
kuchaytirishga yо‘naltirilganligi 5
Jami ( xulosa ) 70
*Kurs ishi himoyasi uchun 30 ball (20 ball himoya uchun, 10 ball taqdimot uchun) qo’yiladi
Taqrizchi ____________________________________ _____________ _____________
Familiyasi, ismi – sharifi imzo sana

kelib ularda ta`lim olayotgan talabalar soni 18 ming kishiga yetdi. Shu bilan birga
bu yillar davomida 10 ga yaqin o`rta maxsus o`quv yurtlari tashqil qilinib, ularda
15 mingga yaqin yoshlar turli malakalarga ega bo`ldilar». Sho`rolar hukumati
O`zbekistonda fan, ilmiy-tadqiqot yutuqlaridan ham o`z manfaati yo`lida
ustamonlik bilan foydalandi. 1932 yilda O`zbekiston SSR Fan qo`mitasi tuzildi.
1940 yillarning boshida O`zbekistonda 60 dan ortiq maxsus ilmiy tekshirish
muassasalari, laboratoriya va stansiyalar mavjud bo`lib, ularda nazariy va amaliy
fan sohalari buyicha turli yo`nalishlarda ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. 1940
yil 9 yanvarda Fan Qo`mitasi Ittifoq Fanlar Akademiyasining O`zbekiston filialiga
aylantirildi. Keyinroq 1943 yilda O`zbekiston SSR Fanlar akademiyasi tash k il
etildi.
Xulosa.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki har qanday mustamlakachilikni hech
qanday voqea hodisalar bilan oqlab bo’lmaydi. Garchi mustamlakachilar
tomonidan amalga oshirilgan ishlar ijobiy holatdek tuyulsa-da aslida uning
zamirida yurt boyligini talash, imkon qadar o’z manfaatlariga bo’ysundirish va
ko’proq foyda olishga intilish yotadi. Tarix shundan guvohlik beradiki har qanday
bosqinchi davlat o’zi istilo etgan hududlarni ko’roq talab, yuqori foyda olishga
intilib mahalliy aholining boshiga og’ir kunlarni solgan. Shu o’rinda sovet
mustamlakachiligi davrida xalqimiz boshiga tushgan og’ir musibatlarni va dard
alamlarni hech narsa bilan o’lchab bo’lmaydi. Shunday bo’lsa-da ota-bobolarimiz
qanchalik og’ir kunlarni boshidan kechirmasinlar , istibdod kishanlari qanchalik
qo’llarini bog’lamasinlar baribir hayotga bo’lgan intilishni, yorug’ kunlarga
bo’lgan ishonchni yo’qotmaganlar. Mustabid sovet tuzumi davrida amalga
oshirilgan ishlarda mehnatsevar xalqimizning bilak kuchi va intellektual salohiyati

"SSSRning paxta mustaqilligini ta'minlash" asosan O'zbekiston xalqi
zimmasiga yuklatilgan edi. 1935— yilda O'zbekistonda 1 mln. tonna paxta
tayyorlangan bo'lsa, bu ko'rsatkich 1939— yilda 1,5 mln. tonnani, 1941- yilga
kelib es 6
a 1 mln. 656,2 ming tonnani tashkil etdi. Bu Butunittifoq bo'yicha
tayyorlangan paxtaning 60 foizidan ziyodrog'ini tashkil qilardi. 30— yillar
davomida respublika qishloq xo'jaligi tizimida paxta yakkahokimligi mustahkam
o'rin egallab bordi. Jumladan, agar 1933— yilda paxta mahsuloti respublika
yetishtirib tayyorlab beradigan qishloq xo'jalik mahsulotlari umumiy hajmining
81,5 foizini tashkil etgan bo'lsa, 1937— yilga kelib bu ko'rsatkich 93,4 foizga etdi.
2.2. Jamoa xo’jaliklarining moddiy-texnikaviy bazasini mustahkamlash va
suv inshootlari qurilishi.
Texnikaviy ta'minot. O'zbekistonda dehqon xo'jaliklarini ommaviy tarzda
jamoalashtirish ishlari ayni chog'da yangi xo'jaliklarga moddiy-texnik baza bo'lib
xizmat qiladigan mashina-traktor stansiyalari (MTS) ni tashkil etish bilan uzviy
bog'liq holda olib borildi. O'zbekistonda dastlabki mashina-traktor stansiyasi 1929
—yilda Andijon viloyatining Asaka tumanida tashkil etilib, u yangidan tuzilgan
jamoa xo'jaliklariga texnik yordam ko'rsatgan edi. Asta-sekin ularning soni ortib
bordi. 1931—yilga kelib MTSlar 48 ta qishloq tumanlarida tashkil etilib, qishloq
ahlining dala yumushlariga xizmat ko'rsatdi. MTSlarning yirik dehqon
xo'jaliklariga nafi katta bo'lganligidan, ularning safi respublikada to'xtovsiz ortib
bordi. Jumladan, 1937—yilda ularning soni 163 taga, 1941—yilga kelganda esa
189 taga yetdi. Garchand yirik jamoa yerlarini ishlab berish, qo'l mehnatini yengil-
lashtirish, qishloqqa texnika olib kirish, texnika ilmidan qishloq mehnatchilarini
xabardor qilish, ma'lumotini oshirishda MTSlar muhim rol o'ynagan bo'lsa-da,
biroq bu narsa jamoa xo'jaliklarining davlatga tobeligini yanada kuchaytirdi.
Buning asosiy sabablaridan biri shundaki, yirik ishlab chiqarish vositalari MTSlar
orqali tobora davlat qo'lida to'plana bordi. MTSlar jamoa yerlarini natural haq
evaziga ishlab berar, bu haqning miqdori esa yuqoridan, davlat organlari
tomonidan belgilanardi.
6
“O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida” Toshkent. 2000

surgun qilindi. U yerda ular paxta yetishtirishg 2
a majbur etildi. Qolgan dehqonlar
jon saqlash maqsadida kolxozlarga kirishga majbur bo‘ldilar. Majburiy
kollektivlashtirish oqibatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish keskin
ravishda kamayib ketdi. Natijada 1932—1933-yillarda ocharchilik bo‘ldi va 5 mln
dan ortiq kishi ochlikdan qirilib ketdi.
Kollektivlashtirish natijasida dehqonlar soni uchdan bir qismga kamaydi, jami
g‘alla yetishtirish amalda ko‘paymagan bo‘lsa-da, davlatga g‘alla sotish 1937-yilga
kelib 1928-yilga nisbatan 3 baravar ko‘paydi. Bunga qishloq aholisini xonavayron
qilish hisobiga erishildi. O‘zbekistonda paxta yetishtirishni ko‘paytirish hisobiga
Sovet davlatining paxta mustaqilligi ta’minlandi.
1.2. XX asrning boshlarida qishloq xo’jaligidagi ahvol va jamoalashtirish
siyosatining boshlanishi.
Kollektivlashtirish siyosati V.I.Lenin ilgari surgan sosializm qurish rejasining
tarkibiy qismidir. Taniqli tarixchi olima Rahima Aminova kollektivlashtirishga
baho byerib bunday degan edi: «Kollektivlashtirish -ishlab chiqarishga davlat
monopoliyasi o’rnatilishining naq o’zginasidir. Partiyaviy-g’oyaviy siyosat
hukmronligi tufayli yuzaga kelgan kollektivlashtirish nazariyasi va tajribasi
bugunga kelib chilparchin bo’ldi. Kishining ishlab chiqarishdagi mehnatiga haq
to’lov o’zaro tenglik asosiga qurilganidan bu siyosat o’zini oqlamadi. Tabiiyki,
moddiy manfaatdorlik bo’lmagan joyda tashabbuslar ham so’nadi. Tashabbus,
izlanish bo’lmagan joyda yesa, ish orqaga ketadi. Buning ustiga hayotning o’zi
kollektivlashtirish muommosini ko’tarib chiqmagan edi. Nazazariyas’hilar asrlar
osha shakllanib kelgan ishlab chiqarish usullariga bepisand qaradilar. Zo’ravonlik
bilan o’tkazilgan siyosat ko’plab ishbilarmon, tadbirkor odamlarning ishga, yerga
bo’lgan munosabatini sovitdi. Ye’tirof yetmoq joizki, bugungi dasturxonimizning
g’aribligi ham, ko’r jihatdan qishloq xo’jaligini kollektivlashtirish «samarasidir».
Sovet hukumati va kompartiya mustamlaka asoratidagi o’lka xalqlarini qul o’rnida
2
Mirziyoyev.Sh.M. Erkin farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz . Toshkent 2017 – yil .

davlatga topshirgan 543,7 ming tonna "oq oltini evaziga SSSR paxta yetishtirish
bo`yicha 4-chi o`ringa chiqdi va bu bilan paxta mustaqilligiga erishish yo`lida
qo`yilgan dastlabki qadamlardan biri bo’ldi. "Sovetlar mamlakatfga paxta yetkazib
berishda respublikaning salmog`i 1940 yilda 63 % ga yetdi. Bularning hammasi ,
o`sha yillardagi hukumal hujjatlarida rasman e'tirof qilinishicha, "...Sovet
Ittifoqining chetdan paxta keltirishdan ozod bo’lishida va SSSR to`qimachilik
sanoatining paxta xom ashyosi bilan to`la-to`kis ta'minlanishida hal qiluvchi rol
o`ynaydi" haqiqatan ham, agar 1925 yilda SSSRga chetdan 03,l ming tonna, 1930
yilda-57,9 ming tonna paxta keltirilgan bo`lsa, 1933 yilda bor yo`g`i 24,3 ming
tonna paxta keltirildi. O’zbek paxtakorlarining mashaqqatli mehnati evaziga esa
sovet davlati paxtani chetdan sotib olmay, paxta yetishtirish bo`yicha jahonda
ikkinchi o`ringa
chiqdi. Mana shu tariqa sobiq SSSR paxta mustaqilligiga erishdi.
Paxta yakkahokimligini ta'minlash maqsadini amalga oshirish oqibatida qishloq
xo’jaligining boshqa tarmoqlari xususan, chorvachilik inqirozga uchradi, g`alla
tayyorlash keskin kamayib ketdi. Hosildor yerlar miqdori kamaydi. Don, poliz
ekinlarining hosildorligi qisqardi.
Yangi iqtisodiy siyosat tufayli qishloq xo’jaligida kooperativ va shirkatchilik
harakati avj oldi. 1923 yilda Turkiston respublikasida qishloq xo’jaligi va kredit
kooperatsiyalar tizimi tashkiliy jihatdan tugal ravishda shakllandi deyish mumkin.
Davlatning kooperativ qurilish siyosati ikki yo`nalishda olib boriidi. Bir tomondan,
kooperatsiya mayda tovar xo’jaligini sotsializmga jalb qilish vositasi, shaxsiy va
jaraoa manfaatlarining kelishuv shakli sifatida baholansa, ikkinchi tomondan
kooperatsiyaga xususiy sektorni siqib chiqaruvchi ijtimoiy qurol deb qaraldi.
Markaz qishloq xo’jalik krediti- qishloq xo’jaligining asosiy sarmoyasini (mol-
mulki, urug` fondi, qurilishlani) tiklash uchun foylanish, bu resurslarni
chorvachilikni, paxtachilikni, irrigatsiyani, bog`dorchilikni va uzumchilikni
rivojlantirishga yordam ko’rsatishga yo`naltirdi. 1923 yilda Turkistonda 1169 ta
kredit-kooperativ shirkati bo`lib, kreditdan foydalanadigan xo’jaliklar soni 28
mingta edi.

I.bob. Sovet davlatining jamoalashtirish siyosati sabablari.
1.1.XX asrning birinchi yarmida Sovet davlatining siyosiy ahvoli
Sovet hukumati 20-yillarda sotsializm qurish deb nomlangan rejani amalga
oshirishga kirishdi. Sobiq Sovet davri tarix kitoblarida bu reja «sotsializm
qurishning lenincha plani» deb ataladi va uch qismdan, ya’ni mamlakatni
industrlashtirish, qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirish va madaniy inqilobni
amalga oshirishdan iborat edi.
Bolsheviklar (kommunistlar) partiyasining 1925-yilda bo‘lib o‘tgan XIV syezdi
industrlashtirish yo‘lini e’lon qildi. Industrlashtirish, yirik mashinalashgan ishlab
chiqarishni yaratish jarayoni degani edi. Bu jarayon, eng avvalo, og‘ir sanoatni
(energetika, metallurgiya, mashinasozlik, neft kimyosi va boshqalar)
rivojlantirishni ko‘zda tutardi. Chunki, davlat rahbarlari fikricha, bu sohalarni
rivojlantirmay turib «kapitalistik qurshov»ga qarshi turib bo‘lmas edi. Bu
maqsadga erishish yo‘lida yangi iqtisodiy siyosatdan ham voz kechildi. Xo‘jalikni
boshqarish o‘ta markazlashtirildi.
Xalq xo‘jaligi «besh yillik planlar» deb atalgan direktiv rejalar asosida faoliyat
ko‘rsatadigan bo‘ldi. Hukumat o‘z maqsadini ro‘yobga chiqarishni qattiq
repressiya siyosati bilan qo‘shib olib bordi. Mamlakatda amalda qullik mehnati
joriy etildi. Bu tadbirlar o‘z samarasini bermay qolmadi.1
1929—1937-yillar oralig‘ida jami 6 mingga yaqin yirik sanoat korxonasi (yiliga
600—700) qurildi. 1937-yilga kelib Sovet davlati sanoat mahsuloti
ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda AQSH dan so‘ng ikkinchi o‘ringa chiqib oldi.
Chetdan 100 turdan ortiq mahsulot sotib olinmaydigan bo‘ldi va texn 1
ikiqtisodiy
jihatdan boshqa davlatlarga qaramlikdan qutuldi.
Biroq shuni ham ta’kidlash adolatli bo‘ladiki, Sovet davlati sanoat mahsuloti ishlab
chiqarish bo‘yicha dunyoda 2-o‘ringa chiqqan bo‘lsa-da, aholi jon boshiga
mahsulot ishlab chiqarishda boshqa buyuk davlatlardan ancha orqada qolgan edi.
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent 2017 yil.

Respublikadagi 9000 ga yaqin maktablarning atigi 40 foizi maktab uchun
mo’ljallab qurilgan binolarda, qolganlari esa moslashtirilgan binolarda ishlardi,
ko’plari avariya holatda edi, o’quvchilarning katta qismi ikkinchi yoki uchinchi
smenada o’qir edi. O’quvchilarning yiliga 2-3 oylab qishloq xo’jalik ishlariga jalb
etilishi o’quv ishlarini izdan chiqargan edi. Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida
ham mutaxassislar tayyorlash sifati pasayib ketgan edi.
NIZOMIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“ O’ZBEKISTON TARIX I ” KAFEDRASI
20 2 3-20 2 4 о‘quv yili
5110600- «Tarix” ta’lim yо‘nalishi
T_______ guruh talabasi _____________________________________________________ning
“ O’zbekiston tarixi” fanidan
_____________________________________________________________________________________
__________________ ___ ___________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Kurs ishining bajarilishiga
qо‘yilgan asosiy talablarMaksimal ball Kurs ishining bajarilishiga qо‘yilgan talablarning
bajarilganligi va kamchiliklar yuzasidan asosiy fikrlar
(ballar asoslab berilsin)
Kurs ishi rejalarining tо‘g‘ri
tuzilganligi 5
Kurs ishi mavzusi dolzarbligining
tо‘g‘ri yoritib berilganligi va ishning
kirish qismining tо‘g‘ri tashkil
qilinganligi 15

ishlarini olib bordi. Ushbu tartib joylarda o’lkaning ijtimoiy-siyosiy hayotida
demokratik jarayonlarni kengaytirish, xalq hokimiyatini tiklash shiorlari ostida
o`tdi. Ammo, tarix ko’rsatib turganidek, aslida bu jarayon tashviqot-mafkuraviy
xarakterda bo`lib, jamiyat va davlat boshqaruvida keng xalq ommasining
ishtirokini ko’rsatishdek tuyulardi. Lekin haqiqatda bunday emas edi. Ko’p
joylarda mahalliy aholi saylash huquqidan mahrum edi. Masalan, "BXSRda sud
qurilishi haqida nizom"ning xalq maslahatchilarini saylash tartibi haqidagi 3-bob
20-moddasida ko’rsatilishicha, taqsimot taxrainan maslahatchilarning 25%
ishchilardan, 50% qishloqlar va kentlardan, ya'ni dehqonlar va 25% harbiy
qisralardan bcTlishi hisobida edi. Bolsheviklar keng huquqlar va irntiyozlar bergan
ishchi va soldatlarning mutlaqo ko’pchilik qismi ruslar bolib, oqibatda , rahbar
lavozimlarning aksariyati ulardan tashkil topgan, milliy ziyolilarning asosiy qistni
esa saylov huquqidan umuman mahrum qilingan, bu erda ziyoli tabaqa umuman
odil sudlovga yaqinlashtirilmagan. 1923 yilda Sirdaryo, Samarqand, Farg`ona
viloyatlarida saylovga xalq sud'yasi va 46624 ta xalq maslahatchilarining tarkibi
73,5% ishchi, 19% dehqon va 7,5% qizil askarlardan iborat.
Bundan ko`rinib turibdiki, xalqni himoya qilishi kerak b о `lgan sudga birorta
mutaxassis yaqinlashtirilmay, faqat bolsheviklarning siyosatini to’g’ri, degan
kishilar kirgizilgan. TASSRda esa 1920 yilda aholining 93-97 %ni musulmon
aholisi, 3-7 %ni ruslar tashkil qilgani holda, xalq sud'yalarining 48%ni ruslar,
52%ni musulmonlar, sud hay'ati a'zolarining 75% ni ruslar, 25%ni musulmoniar
tashkil etgan. Sovet hukumati mahalliy aholiga nisbatan bepisand bo`lib, aksariyat
tarzda ham unga ishonmas edi. Shuning uchun ham u o’z siyosiy tuzilmalariga
milliy xodimlarni nihoyatda kam jalb qilgan edi. Partiyaning ushbu mustabidlik
yo`nalishi Turkiston xalqi hayotiga
salbiy ta'sir qildi, mahalliy aholi mustaqil
huquqlarga ega emas, o’z manfaatlarini himoya qilishga bolgan urinishlar esa
"millatchilik" deb baholanib, qatag`ongacha olib kelingan. XX asrning 20-
yillaridagi Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy ahvol mana shunday edi. 1921 yilning
bahoriga kelib sovet hokimiyati oldida vayron b о `lgan qishloq xo’jaligini tiklash
vazifasi ko`ndalang bolib turdi. Buning asosiy sababi esa dehqonlarning ko’plab

- XX asrning birinchi yarmida Sovet davlatining siyosiy ahvolini o’rganish;
- XX asrning boshlarida qishloq xo’jaligidagi ahvol va jamoalashtirish siyosatining
boshlanishini tahlil qilish;
- Ommaviy jamoalashtirish siyosati kolxozlarning davlat tasarrufiga olinishini ochib
berish;
- Jamoa xo’jaliklarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va suv inshootlari
qurilishini yoritib berish.
Kurs ishining obyekti va predmeti: XX asr boshlarida Sovet Rossiyasida ro’y
bergan kollektivtivlashtirish siyosati va uning oqibatlari, quloqlashtirish va uning
oqibatlari, bu davrdagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlarni o’rganish va
tadqiq qilish ushbu kurs ishining ob’ekti hisoblanadi. Mavzuni keng o’rganish va
unga oid bo’lgan masalalarni chuqur tahlil qilish va XX asrning boshlarida bo’lgan
kollektivlashtirishning sabab va oqibatlarini yoritib berish.
Kurs ishining tuzilishi va xajmi: Kirish, ikki bob, xulosa foydalanilgan
adabiyotlar va ilovadan iborat.

Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimiz tarixini o’rganish jarayonida hududimizda
kechgan suronli voqea hodisalar turli tumanligi bilan xarakterlidir. Yurtimizda
hukm surgan turli davlatlar hukmdorlari xalqqa, mol-mulkka, yer-suvga, madaniy
ma’rifiy sohalarga turli munosabatda bo’lganlar va ularning o’ziga xos jihatlari
turli xilda namoyon bo’ladi. Lekin ular qay tartibda hukmronlik qilmasinlar
mohiyat bir xilligicha qolavergan ya’ni xalqni imkon qadar itoatda tutish, soliqlar
to’plash, jamiyat hayotini barqaror tarzda rivojlanishini ta’minlash, turli
obodonchilik ishlariga bosh-qosh bo’lish, ilm-ma’rifatga homiylik qilish va
hokazo. Ammo yurt bosqinga uchragan, istibdod sirtmoqlari xalq bo’yniga
solingan va mamlakat parokandalikka uchrab, xonavayron bo’lgan bir paytda
yuqoridagi ezgu amallarni amalga oshirish haqida so’z ham bo’lishi mumkin emas
edi. Shu sababli mamlakatimiz istiqlolga erishgan ilk kunlardan boshlab yurtimiz
tarixini mukammal o’rganish, unda kechgan voqea hodisalarini bugungi kun nuqtai
nazaridan xolisona yoritish va undan tegishli xulosalar chiqara bilishimiz lozimligi
kun tartibiga qo’yildi. Mamlakatimizda kechgan yer-suv munosabatlari tarixini
o’rganish va uni xolisona tahlil etish yurtimiz tarixini mukammal tarzda o’rganish
imkoniyatlarini beradi. Ayniqsa yurtimizda hukm surgan so’nggi mustamlakachilik
davri hisoblanmish mustabid sovet tuzumi ozining g’ayriinsoniy va iqtisodiy
qonuniyatlarga tamomila zid bo’lgan siyosati bilan yurtimizni talagan ozidan
oldingi bosqinchilardan o’zib ketdi. Bu tuzum yurtimiz boyliklarini talagani holda
mamlakatimizdagi asrlar mobaynida tarkib topgan yer-suv munosabatlarini o’z
manfaatlariga to’la bo’ysundirib, mo’may daromad olishga intildi. Bu borada XX
asrning 20-30 yillarida O’zbekistonda amalga oshirilgan yer-suv islohatlari va
uning oqibatlari haqida bilish va uni keragicha tahlil etish muhim ahamiyatga
egadir. Zero yurtimiz iqtisodiyotini tanazzulga olib kelgan bunday g’ayriinsoniy
siyosatning mohiyatini bilish , uni anglash har bir yosh avlod ongida vatanni
asrashga bo’lgan intilishni kuchaytiradi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: XX asrning birinchi yarmida Sovet
davlatining jamoalashtirish siyosati va uning oqibati mavzusini tarixiy tahliliy
jihatdan o’rganish.
Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni belgilab oldik:

Купить