Yangi davrda Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi milliy ozodlik urushlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	57.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Yangi davrda Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi milliy ozodlik urushlari

Sotib olish

MAVZU: YANGI DAVRDA SHIMOLIY AFRIKA
MAMLAKATLARIDAGI MILLIY OZODLIK URUSHLARI.
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………..…….……3
I.BOB. MILLIY OZODLIK KURASHI…………………….………..…..5
1.1. Milliy ozodlik kurashi. ………………………………….………….…..5
1.2. Abdul al-Qodir Jazoiriy davlati ……………………………...……….. . 10
II.BOB. ASOSIY QISM……………………………………………..…….13
2.1. ,,Yosh Jazoirliklar” qo’zg’oloni ……………………………...………..13
2.2. Yangi davrda shimoliy afrika mamlakatlaridagi milliy
ozodlik urushlari ……………………………………………………………21
4. XULOSA. ………………………………………………………….……23
5. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………...……. 25

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: XIII asrdan beri O‘rta Mag‘ribda
hukmronlik qilib kelgan Zayyaniylar Sahroi Kabir atrofidagi ko‘chmanchilar
bilan hamda kuchliroq bo‘lgan qo‘shnilari – tunislik Hafsidlar va
marokashlik Merinidlar bilan uzoq davom etgan kurashdan so‘ng XV asr
oxirida o‘z hokimiyatlarini yo‘qotdilar. To‘xtovsiz o‘zaro urushlar oqibatida
Jazoirda savdo, dehqonchilik, hunarmandchilik va shaharsozlik inqirozga yuz
tutdi.
SHunga qaramasdan Yevropa mamlakatlarida Jazoir hali ham jangovar
mamlakat sifatida dong taratgan va obro‘ga ega edi. Jazoir korsarlari
(qaroqchilari) Yevropa davlatlarining kemalarini qo‘lga olar va hatto
Ispaniya va Italiyaning portlariga hujum uyushtirardi, bu esa xristianlarning
savdosiga va xavfsizligiga katta putur etkazayotgan edi. Aslida kataloniyalik,
genuyalik va sitsiliyalik korsarlar ham arablardan ortda qolishmayotganligi
tufayli butun O‘rta Yer dengizining G‘arbiy qismi tinimsiz dengiz janglari
maydoniga aylangan edi.
XVI asr boshlarida Aragon va Kastiliyaning qiroli Ferdinand II
«Afrikaga salib yurishi»ni tashkil qildi. Musulmonlarning Ispaniyadagi
tayanch punkti – Granada amirligining tor-mor qilinishi (1492) bu yurishga
imkoniyat yaratib berdi. 1505 yiliyoq ispanlar Jazoirning qirg‘oq shahri Mers
al-Kabir portini, 1508 yili yirik Oran portini, 1510 yili qaroqchilarning
3

Bedjay respublikasini zabt etdilar. SHu yillari ispanlar Jazoirning yana bir
qator portlarini o‘lpon to‘lashga majbur qildi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Ispanlardan ozod bo‘lishga
harakat qilgan Jazoirning qirg‘oq bo‘yi aholisi jihod («muqaddas urush»)
bayrog‘ini ko‘targan musulmon korsarlarni qo‘lladilar. Ular ichida
usmoniylardan chiqqan g‘ozi (din yo‘lida kurashchi) Aruj katta obro‘ga ega
edi. Asli Mitilin (Lesbos) orolidagi slavyan-grek oilasidan chiqqan bu shaxs
G‘arbiy O‘rta Yer dengizida qaroqchilik bilan shug‘ullangan, ispan
kemalarini talagan va minglab morisklarni Mag‘ribga olib ketgan. Uning
guruhiga yuzlab avantyuristlar kelib qo‘shiladi va eskadrasi 20 ta kemadan
oshib ketadi. 1516 yili Jazor shahrini egallab, butun g‘arbiy Jazoirni o‘ziga
bo‘ysundirdi. Ammo 1518 yili Telemsen qal’asini ispanlardan himoya qilish
chog‘ida halok bo‘ldi 1
.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikkita bob, har bobda ikkitadan rejalar,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar.
1
African Boundaries. Royal Institute for international affairs. 1979. p. 89. ISBN 9780903983877.
4

I.BOB. MILLIY OZODLIK KURASHI
1.1. Milliy ozodlik kurashi
Aruj vafotidan so‘ng Jazor korsarlari uning ukasi Xayriddin
Barbarossani (Sariq saqol) o‘zlariga bosh deb tan olishdilar. Xayriddin
ispanlarga qarshi kurashda yordam so‘rab Usmoniylarga murojaat qildi.
Turkiya sultoni Salim I YOvuz SHimoliy Afrikada o‘rnashib olish uchun
jihoddan foydalanishga urindi va Xayriddinga beylarbeyi unvonini berdi,
Jazoirga yirik yanicharlar korpusini, harbiy kemalar, artilleriya va moliyaviy
yordam jo‘natdi.
Turklarning yordamiga tayangan Xayriddin birin-ketin Jazoir
shaharlarini ispanlardan ozod qildi, hukmronlik yillarida Ispaniya
qirg‘oqlariga ettita ekspeditsiya uyushtirib, u yerdan majburan xristianlikka
o‘tkazilgan 70 ming andalusiyalik musulmonlarni (morisklar) Jazoir va
Tunisga olib keldi.
Xayriddindan keyin Jazoirni boshqargan Hasan posho (1544 –1552)
ham otasining siyosatini davom ettirdi. Jazoir Istambulga rasmangina
bo‘ysunsa-da, Hasan poshoning o‘zi deyarli mustaqil siyosat olib bordi. Port
– qal’a Oran XVIII asr oxirigacha ispanlar qo‘lida saqlanib qoldi.
Xayriddin va uning vorislari davrida shakllangan Jazoirning harbiy-
siyosiy tizimi XIX asr boshlarigacha o‘zgarmasdan qoldi.
5

XVII asr inqirozlar, korsarlar bilan yanicharlar o‘rtasida tinimsiz
kurashlar, g‘alayonlar, fitnalar bilan o‘tdi. Asr boshida beylarbeyi
lavozimining qisqartirilishi yanicharlarga korsarlardan o‘ch olish imkonini
yaratdi. Istambuldan jo‘natilgan posholar yanicharlar qo‘lida qo‘g‘irchoq edi,
xolos.
Biroq yanicharlarning hokimiyati ko‘pga cho‘zilmadi. 1671 yili
qaroqchilar toifasi hokimiyatni qaytarib olishga erishdi. Korsarlar raisi
navbatdagi fitnani uyushtirib, yanicharlar og‘asini hokimiyatdan ag‘dardi va
korsarlar o‘zlariga yangi rahbar – dey 1
sayladilar. Har ikki oyda almashgan
yanichar og‘adan farqli ravishda dey bir umrga saylandi va aynan shu hol
Jazoirda hokimiyatning barqarorlashuviga olib keldi. 1689 yili yanicharlar
devoni va korsarlar raislari o‘zaro kelishuvga erishib, birinchi marta
birgalikda dey saylashdilar. 1711 yili dey Boba Ali SHaush Porta jo‘natgan
navbatdagi poshoni Jazoirdan chiqarib yubordi va posho unvonini uning
o‘ziga berish lozimligiga Istambuldagilarni ishontirdi. Ayni paytda Jazoir
sultonga doimiy o‘lpon to‘lashni ham to‘xtatdi.
XVII asr 60-yillari - XVIII asr boshlari Jazoir mintaqada gegemonlik
uchun Marokash sultonlari va Tunis beylari bilan kurash olib bordi. Bu
urushlar doimiy bo‘lmasdan SHimoliy Afrikaning siyosiy xaritasiga deyarli
ta’sir qilmadi.
6

Jazoirning XVII asrdagi iqtisodiy rivojlanishi xalqaro aloqalari deyarli
to‘liq qaroqchilik faoliyati bilan bog‘liq edi. Bu davr G‘arbiy O‘rta Yer
dengizi hududida dengiz qaroqchiligi eng avjiga chiqqan payt edi. Birgina
misol, 1613 yildan 1621 yilgacha, ya’ni 9 yil ichida jazoirlik korsarlar
o‘zlarining tunislik «hamkasblari» bilan birga gollandlarning 447 ta,
fransuzlarning 193 ta, ispanlarning 120 ta, inglizlarning 60 ta kemalarini
qo‘lga olganlar. Bu yoqib yuborilgan va cho‘ktirilgan kemalarni hisobga
olmaganda. Albatta savdoda asosiy «tovar» qo‘lga olingan yevropaliklar edi.
Masalan, Jazoirda doimiy vakolatxonasiga ega bo‘lgan trinitariylar monaxlik
ordeni XVII asr davomida 30 ming yevropalikni sotib olgan 2
.
Mamlakat poytaxtining 100 ming aholisi bo‘lib, bundan tashqari 25–30
ming xristian asirlar ham saqlanardi. Qaroqchilik hisobidan shahar juda tez
kengayib va boyib borardi.
XVIII asrda ham Jazoir Usmoniylar imperiyasining eyaleti hisoblanar,
amalda suveren davlat edi. Bu asr nisbatan barqaror hokimiyat tizimi bilan
xarakterlanadi. 1710 yildan 1798 yilgacha hokimiyatda bo‘lgan 10 ta deydan
faqat uchtasi saroy to‘ntarishlarida o‘ldirilgan. Asr oxirlariga kelib korsarlar
yana faollashdi. 1775 yili Ispaniya tomonidan amalga oshirilgan hujum
yevropaliklarga hech qanday naf keltirmadi. Ispanlar bir necha
muvaffaqiyatlarsiz urinishlardan so‘ng 1786 yili Jazoir deyi Muhammad ben
2
African Boundaries. Royal Institute for international affairs. 1979. p. 89. ISBN 9780903983877.
7

Osman bilan tinchlik sulhi tuzishga, 1792 yili esa G‘arbiy Jazoirning bosh
shahri Oranni jazorliklarga topshirishga majbur bo‘ldi.
Ispaniya bilan tuzilgan tinchlik shartnomasi Jazoirda qaroqchilik
an’analarining jonlanishiga olib keldi. Jazoir korsarlari Italyan davlatlari,
Prusiya va AQSHning kemalariga qator hujumlar uyushtirdilar. Mustaqillik
uchun urushda g‘alaba qozongan AQSH hukumati 1795 yili Jazoir bilan
tinchlik shartnomasini imzolashni, korsarlarga navigatsiya1 asboblarini
etkazib berish va kontributsiya to‘lash majburiyatini olishni ma’qul topdi.
Jazoir davlatining kuchsizligi va O‘rta Yer dengizining qulay Markaziy
qismida joylashganligi XIX asrning boshlarida Yevropa davlatlarining
e’tiborini jalb qilayotgan edi. XVIII asrning oxirida Napoleon I ning rejalari
ayniqsa katta edi 3
.
Napoleon mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng Vena kongressi Yevropa
davlatlarining ushbu hudud borasidagi kelishuvlarini ishlab chiqa olmadi.
Natijada har bir davlat alohida o‘z talablarini ilgari surdi. G‘arb
davlatlarining Jazoirga nisbatan siyosatlari faollashganligiga qaramasdan,
1830-yillargacha bu siyosat jiddiy natija bermadi. 1830 yili yozida Fransiya
hukumati Jazoir hududiga ochiq harbiy intervensiyani boshladi. 14 iyun kuni
37 ming kishilik ekspeditsion korpus general de Burmon qo‘mondonligida
Jazoir poytaxtiga yaqin bo‘lgan qirg‘oq bo‘yiga kelib tushdi. Uncha uzoq
3
African Boundaries. Royal Institute for international affairs. 1979. p. 89. ISBN 9780903983877.
8

davom etmagan qamaldan so‘ng mamlakat poytaxti bosqinchilar qo‘liga
o‘tdi.
Jazoirning oxirgi deyi Xusayn 1830 yil 5 iyul kuni taslim bo‘ldi.
Deyning o‘zi Neapolga, yanicharlari esa Turkiya va Suriyaga jo‘natildi. 1834
yili qirol Lui-Filipp Jazoirning Fransiyaga qo‘shib olinganligini va general-
gubernator boshchiligida Afrikadagi fransuz yerlarining ma’muriyati
tuzilganligini e’lon qildi. Ammo qirolning e’lon qilishiga qaramasdan,
fransuzlar ham turklar singari Jazoir, Oran, Mostaganem, Arzev va Bejali
shaharlari joylashgan dengiz qirg‘og‘idagi hududda va serhosil Mitija
vodiysidagina o‘z hukmronligini o‘rnata oldilar. Mamlakatning qolgan
hududini esa hali zabt etish lozim edi. Natijada Jazoirning qolgan tog‘li
hududlarida yana 40 yil dahshatli janglar davom etdi. Fransuzlarga qarshi
harakatlar dastlab tartibsiz xarakterda bo‘lganligi uchun tez bostirildi va
foydasi kam bo‘ldi 4
.
4
African Boundaries. Royal Institute for international affairs. 1979. p. 89. ISBN 9780903983877.
9

1.2. Abdul al-Qodir Jazoiriy davlati
Ahvol 1832 yili chet elliklarga qarshi kurashga 24 yoshli Abd al-Qodir
- Qodiriyya Mux’yiad-Din islom birodarligi jamoasi rahnamosining o‘g‘li
boshchilik qilgandan so‘ng o‘zgardi. Jasur jangchi va qobiliyatli sarkarda
Abd al-Qodir shimoli-g‘arbiy Jazoir qabilalari o‘rtasidagi
kelishmovchiliklarni ustalik bilan bartaraf etib, jihodga boshchilik qildi. U
partizanlik urushining klassik usullaridan foydalanib, XIX asr 30-yillarida
fransuzlarga katta talafotlar etkazdi. Mohir tashkilotchi ham bo‘lgan yosh
amir qabilalar hududidan tashkil topgan davlat barpo qildi. Bu davlat tezda
fransuz harbiylari tomonidan ham tan olindi. 1834 yili fransuzlar bilan yarash
va erkin savdo to‘g‘risida bitam imzolandi. Tinchlikdan foydalangan va
Misrdagi Muhammad Ali islohotlarining muvaffaqiyatlaridan ilhomlangan
Abd al-Qodir o‘z davlatida markaziy hokimiyatni mustaxkamlash, savdo va
ishlab chiqarishni rivojlantirish yo‘lida bir qator tadbirlarni amalga oshirdi.
Ishlab chiqarish va savdoda erishilgan muvaffaqiyatlar bilan bir qatorda, Abd
al-Qodir asosiy e’tiborini armiyani mustaxkamlashga qaratdi 5
. 70 ming
kishilik lashkardan tashqari 10 ming kishilik muntazam armiyani tashkil
qildi. Qo‘shinni o‘qitish uchun Marokash, Tunis va Yevropadan harbiy
instruktorlar taklif qildi. Armiyani qurollantirishda ayniqsa Marokash sherifi
katta yordam ko‘rsatdi. Bu ishlar behuda emasligi tez orada ma’lum bo‘ldi.
5
Hans Groth; Alfonso Sousa-Poza (26 March 2012). Population Dynamics in Muslim Countries: Assembling the
Jigsaw. Springer Science & Business Media. p. 227. ISBN 978-3-642-27881-5.
10

Abd al-Qodir kutganidek, fransuzlar tuzilgan sulhni buzib, 1835 yili
Jazoirning erkin qismiga bostirib kirdilar. Ikki yillik janglardan so‘ng
fransuzlar yana sulh imzolashga majbur bo‘ldilar. Endi faqat G‘arbiy emas,
Markaziy Jazoirda ham Abd al-Qodir hokimiyati o‘rnatilganligini tan oldilar.
SHu tariqa amir mamlakat hududining 2/3 qismini o‘z hokimiyati ostida
birlashtirdi (turklar faqat ushbu hududning 1/6 qismini zabt eta olgan edilar).
Bu sulh, fransuzlar uchun taktik ahamiyatga ega edi. Ular kuchlarini g‘arbda
fransuzlarga qarshilik ko‘rsatayotgan Xaj Axmed beyni maxv etishga qaratdi
va 1837 yili G‘arbiy Jazoirning poytaxti Konstantina shahri zabt etildi.
Abd al-Qodir ham tinchlikdan o‘z davlatini mustahkamlash, ma’muriy,
sud va soliq tizimini isloh kilishda foydalandi. Bu yerda dastlabki sof islomga
qaytishga harakat qilindi. Hashamli kiyinish, vino ichish va qimor o‘ynash
taqiqlandi. Kamtar hayot kechirishda Abd al-Qodirning o‘zi boshqalarga
o‘rnak bo‘ldi. Uning bir ko‘ra qo‘y va bir parcha yerdan boshqa boyligi yo‘q
edi. Ko‘chmanchilik odatlariga rioya qilib chodirda yashardi. O‘zining eng
katta boyligi deb u doimiy birga olib yuradigan kutubxonasini hisoblardi.
Hukmronlik qilgan yillarida o‘zi va qabiladoshlari uchun davlat xazinasidan
bir tanga ham olmagan.
Abd al-Qodir jihodning birlashtiruvchi kuchidan foydalanib, asrlar
davomida shakllanib kelgan qabilalar orasidagi tarqoqlik va o‘zaro
dushmanlik kayfiyatini o‘zgartirish uchun harakat qildi. Milliy-ozodlik
11

harakatining umumxalq xarakteri esa Jazoirdagi arablar va barbarlarda
vatanparvarlik ongi, milliy birlik tuyg‘ularining shakllanishi va rivojlanishi
uchun zamin yaratdi.
Fransuzlar Konstantinani zabt etganlaridan so‘ng, 1839 yili marshal Byujo
boshchiligida Abd al-Qodirga qarshi janglarni boshlab yubordi.
Jazoirliklarning mardonavor qarshiliklariga qaramasdan yaxshi qurollangan
va janglarda toblangan mustamlakachi qo‘shinlar 1844 yili jazoirliklarning
kuchli himoya chizig‘ini buzib Jazoir shahrini egalladilar. Abd al-Qodir avval
o‘z qo‘shinlari bilan Marokashga chekindi, keyin u yerdan ham fransuz
qo‘shinlari tomonidan quvib chiqarilib, Janubiy Sahroi Kabirda qo‘nim topdi.
Biroq 1847 yili fransuzlar tomonidanasir olinib, avval Fransiyaga, u yerdan
Suriyaga jo‘natildi. 1860 yilgi qirgin paytida ko‘plab damashqlik xristianlarni
o‘limdan saqlab qolganligi bilan ham mashhur bo‘ldi. 1883 yili keksaygan
holda Damashqda vafot etdi. Aqlli va qatiyatli davlat boshlig‘i, jasur jangchi
va iqtidorli sarkarda, mohir notiq va iste’dodli shoir Abd al- Qodir tiriklik
paytndayoq Jazoirning milliy qahramoniga aylangan edi.
Abd al-Qodirning mag‘lubiyati Jazoirni zabt etish jarayonidagi burilish
nuqtasi bo‘ldi va Fransiyaga jazoirliklar jamiyatini modernizatsiya qilish,
Yevropalashtirish imkonini berdi 6
.
6
Hans Groth; Alfonso Sousa-Poza (26 March 2012). Population Dynamics in Muslim Countries: Assembling the
Jigsaw. Springer Science & Business Media. p. 227. ISBN 978-3-642-27881-5.
12

II.BOB. ASOSIY QISM
2.1. ,,Yosh Jazoirliklar” qo’zg’oloni
Zamonaviy sanoat shakllandi, qishloq xo‘jaligi rivojlandi.
Yevropaliklar soni ham jadal o‘sib bordi. Agar 1833 yili Jazoirda 7,8 ming
yevropalik yashagan bo‘lsa, 1840 yili ular soni 27 ming, 1847 yili esa 110
mingni tashkil qildi. Jazoirni mustamlakaga aylantirish boshlangandan 20-30
yil keyin alohida ijtimoiy va etnomadaniy tip - «jazoir-yevropalik»
shakllandi. Mustamlaka tuzumining siyosiy-huquqiy rasmiylashtirilishi
Fransiya Ikkinchi respublikasi yillarida (1848-1851) yuz berib, Jazoir
Fransiya milliy hududining tarkibiy qismi deb rasman e’lon qilindi.
XIX asr ikkinchi yarmida Jazoirning ijtimoiy-siyosiy rivojlanishi ko‘p
jihatdan Fransiyadagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda davom etdi. Mahalliy
aholi bilan yevropaliklar munosabatini tartibga soluvchi bir qator qonunlar
qabul qilindi (1881 yili «tuzem kodeksi»), Jazoir oliy kengashi, Jazoir
moliyaviy
delegatsiyasi kabi tashkilotlar tuzilib, mamlakatni boshqarish tizimida
Yevropacha prinsiplarning ma’lum elementlari kiritildi.
XIX asr 80-yillarida Jazoir siyosiy hayotida paydo bo‘lgan madaniy-
huquqiy talablar, asr oxiri va XX asr boshlariga kelib vatanparvarlik g‘oyalari
bilan almashdi. Bu jarayonda «YOsh jazoirliklar» harakati katta rolo‘ynadi.
13

rantsiyada liberalizm harakati dekolonizatsiya urushlariga va ayniqsa
Jazoirdagi urushga qarshi chiqish to'g'risida bo'linib ketdi.
Ikkita pozitsiyani aniqlash mumkin edi: birinchisi, shubhasiz, ikkalasi
ham millatchilik va rahbarlarga bo'ysunish bahonasida mustamlakachilar
armiyasiga va o'z mustaqilligi uchun kurashayotgan odamlarga murojaat
qiladi. Ikkinchisi mustamlaka urushi, umuman olganda, xalqning o'z
mustaqilligi uchun olib borgan kurashi - bu milliy kurash va sinfiy kurashlar
kesishgan murakkab hodisa. Ushbu ikkinchi pozitsiya tarafdorlarining fikriga
ko'ra, ko'tarilgan odamlarning mustamlaka mamlakati ekspluatatsiyasi bilan
bir xil raqiblari borligini va shu tariqa sinf tahlili mustamlakachilikka qarshi
birdamlikni topishga imkon yaratishini hisobga olish kerak. bu erda
qo'zg'olon rahbarlari ortidagi birlik o'limga olib kelmaydi va barqaror ham
bo'lmaydi.
Agar Jazoir urushi ning dushmanligini uyg'otdi sintezchi Anarxistlar
federatsiyasi, bu antimilitarizm bilan: harbiy xizmatdan voz kechish va
vijdonan rad etilganlarni himoya qilish. Ular Efiopiyadagi Italiya
mustamlakachilik korxonasi davrida bo'lgani kabi, u tomonidan edi libertarist
pasifizm ular bunga qarshi chiqishgan. Shunday qilib, Anarxistlar
Federatsiyasi urushni qoralash bilan birga Jazoir va Frantsiya millatchiligini
orqaga qarab murojaat qildi. Ozodlik dunyosi ikki xalqni o'zlarining umumiy
ekspluatatorlariga qarshi umumiy qarshilik ko'rsatishga chaqirdi: Jazoir
14

xalqining mustaqilligi uchun kurashgan FLN mustamlaka kuchi bilan bir xil
asosga qo'yildi 7
.
Aksincha, platformachi Libertarian Kommunistik Federatsiyasi (FCL)
Jazoir bo'lginchilarini "muhim qo'llab-quvvatlash" bilan shug'ullangan. Ular
Parij devorlarini "Yashasin ozod Jazoir! FCL tomonidan imzolangan" degan
qizil plakatlar bilan yopib qo'yishdi. Bilan kelishilgan holda Jazoir milliy
harakati (MNA) ning Messali Xaj, FCL o'zining faollaridan birini yubordi
Per Morain 1955 yil 1-mayda u Lill shahrida namoyish paytida politsiya
kuchlari va "Ozod Jazoir" ni talab qiluvchi bannerlarni ko'tarib turgan Jazoir
ishchilari o'rtasida sodir bo'lgan shiddatli to'qnashuvlarda qatnashgan
shimolga. 8 dekabrda unga "davlatning tashqi xavfsizligini buzish" ayblovi
qo'yildi. U nihoyat 1956 yil mart oyida ozod qilindi. 1957 yil yozida politsiya
kuchlari Jazoir urushiga qarshi jangarilarining katta faoliyati qurboni bo'lgan
FCLni tarqatib yuborishdi.
Moris Joyo faqat burjua inqilobini ko'rib, mustaqillik urushiga
dushmanlik qildi: "Biz mustamlakachilikka qarshimiz, chunki biz har
kimning o'zini tasarruf etish huquqiga egamiz. Biz Jazoir urushiga qarshimiz,
chunki biz ishchilar bundan hech qanday foyda ko'rmaymiz deb o'ylaymiz.
Ammo Jazoir urushiga qarshi bu pozitsiya, har qanday holatda, FLNning
ma'qullashi bo'lishi mumkin emas. Jazoirda erkaklar ozod bo'lish uchun
7
Hans Groth; Alfonso Sousa-Poza (26 March 2012). Population Dynamics in Muslim Countries: Assembling the
Jigsaw. Springer Science & Business Media. p. 227. ISBN 978-3-642-27881-5.
15

emas, balki o'zlariga yangi xo'jayinlar berish uchun kurashmoqdalar ... "121-
ning manifesti "Moris Joyo tomonidan imzolangan boshqalar FA FA nuansli
nuqtai nazarni qabul qildi:" Ular milliy mustaqillik urushini olib bordilar.
Qanday qilib boshqacha bo'lishi mumkin? Demak, biz xalq milliy mustaqillik
bosqichidan o'tib, keyin o'z burjuaziyasiga qarshi turishi kerak degan
marksistik nazariyaga obuna bo'layapmizmi? Ishonchimiz komilki, bu
qadamni o'tkazib yuborish mumkin. "
Qora bahor 2001 yilda, yosh Kobil talaba, Guermah Massinissa, Jazoir
jandarmalari tomonidan hibsga olingan va keyinchalik jandarmeriya ichida
vafot etgan. Bu katta miqyosdagi tartibsizliklarni keltirib chiqardi Kabiliy bir
necha oy davom etgan mintaqa. An'anaviy Berber siyosiy partiyalari, Said
Sadiy "s Liberal Madaniyat va demokratiya uchun miting (RCD) va Hocine
Aith Ahmed "s Sotsialistik Sotsialistik kuchlar fronti (FFS), radikal o't pufagi
faolligi va norozilikning zo'ravon shakllari bilan chetlashtirildi. Buning
o'rniga Kobil siyosatida yangi harakatlar birinchi o'ringa chiqdi: Berber
Arouch fuqarolar harakati (BACM) va Kabiliya avtonomiyasi uchun harakat
(MAK), uning muxtoriyat uchun mintaqaviy ambitsiyalari Kobil siyosatida
yangi evolyutsiyani belgiladi: mintaqa bilan Barbacha sezilarli darajada
avtonomiyaga ega bo'lib, ko'plab Kabilli faollariga umid baxsh etadi.
Arouch harakati tomonidan ko'plab o'n minglab Kabillarni poytaxt
Jazoirga olib kelgan yurish uyushtirildi. Namoyishdan keyin Jazoirning
16

mahalliy aholisi va namoyish qilayotgan Kabillar o'rtasidagi to'qnashuvlar
davom etdi. Politsiya "Algérois" tomoniga o'tdi va davlat televideniesi "les
Algéroisga o'z shaharini bosqinchilardan himoya qilgani uchun"
minnatdorchilik bildirdi. O'shandan beri Jazoirda ommaviy yurishlar
taqiqlangan.
Barbacha aholisi hukumat va politsiyaga nisbatan tobora dushman
bo'lib qolishdi. Ko'pincha mahalliy sudlarga, hukumat idoralariga, siyosiy
partiyalar idoralariga, ijtimoiy ta'minot markazlariga va politsiya bo'limlariga
qarshi yo'l to'siqlari va ish tashlashlar yonida "Siz bizni o'ldirolmaysiz, biz
allaqachon o'lib qoldik!" Shiori ostida o't qo'yish bilan shug'ullanmoqdalar.
Politsiya, jandarmeriya va harbiylar mintaqadan chiqarib yuborilgan va
Barbacha bundan buyon juda kam jinoyat ko'rgan. Barbachani amaldagi
modelga aylantiradigan hali ham ishlaydigan shahar hukumati mavjud
ikkilamchi kuch. Demokratik yig'ilishlar An'anaviy qishloq kengashlari er-
xotin energiya tizimi sifatida yaratilgan va kelgusi norozilik namoyishlari,
axlat yig'ish, yoqilg'i tarqatish, tozalash, farovonlik dasturlari va mahalliy
maktablar va maishiy xizmatlarning texnik xizmatlarini muvofiqlashtirgan.
Frantsuzlar Jazoirni ishg'ol qilishni 1830 yilda Jazoirga qo'nishdan
boshladilar. Ishg'ol mustamlakaga aylanganda, Kabiliya Frantsiya
hukumatidan mustaqil bo'lgan yagona mintaqa bo'lib qoldi. Mintaqaga bosim
17

kuchaydi va uning xalqining Kabiliyaga qarshilik ko'rsatish va himoya qilish
irodasi ham oshdi.
Taxminan 1849 yilda Kabiliyaga sirli odam keldi. U o'zini Muhammad
ben Abdallah (Payg'ambarning ismi) sifatida ko'rsatdi, lekin ko'proq Sherif
Bou Bagla sifatida tanilgan. U, ehtimol, 1847 yilda frantsuzlar tomonidan
oxirgi marta mag'lub bo'lgan Amir Abdelkader armiyasidagi sobiq leytenant
edi. Bou Bagla bu jangda taslim bo'lishni rad etdi va Kabiliyaga chekindi. U
erdan u frantsuz qo'shinlari va ularning ittifoqchilariga qarshi urush boshladi,
ko'pincha partizan taktikasini qo'lladi. Bou Bagla tinimsiz jangchi va Arab
tilida juda notiq edi. U juda dindor edi va ba'zi afsonalarda uning taumaturgik
mahorati haqida hikoya qilinadi.
Boubaghla tez-tez Soumerga diniy jamoaning yuqori martabali a'zolari
bilan suhbatlashish uchun borgan va Lalla Fadhma tez orada uning kuchli
shaxsiyati bilan o'ziga jalb qilingan. Shu bilan birga, tinimsiz jangchini
frantsuzlarga qarshi urushga har qanday yo'l bilan hissa qo'shishga tayyor
ayol o'ziga jalb qildi. O'zining ilhomlantiruvchi nutqlari bilan u ko'plab
erkaklarni imseblen (shahid sifatida o'lishga tayyor ko'ngillilar) sifatida
kurashishga ishontirdi va o'zi boshqa ayollar bilan birgalikda jangovar
kuchlarga ovqat pishirish, dori-darmon va qulaylik berish orqali jangda
qatnashdi 8
.
8
Hans Groth; Alfonso Sousa-Poza (26 March 2012). Population Dynamics in Muslim Countries: Assembling the
Jigsaw. Springer Science & Business Media. p. 227. ISBN 978-3-642-27881-5.
18

An'anaviy manbalarda Lalla Fadhma va Boubaghla o'rtasida
mustahkam aloqa o'rnatilganligi aytiladi. U buni erga qul sifatida an'anaviy
bo'ysunishdan ko'ra, tengdoshlarining to'yi sifatida ko'rdi. Darhaqiqat, o'sha
paytda Boubaghla birinchi xotinini tark etdi (Fotima Bent Sidi Aissa) va
egasiga kanizak bo'lgan qulini qaytarib yubordi (Halima Bent Messaoud).
Ammo uning tarafida Lalla Fadhma ozod emas edi: hatto u tamnafeqt
("oilasiga qaytish uchun erini tashlab ketgan ayol", Kabiliya muassasasi) deb
tan olingan bo'lsa ham, eri bilan nikoh galstugi hali ham joyida edi va faqat
erining irodasi uni ozod qilishi mumkin edi. Ammo u katta pora taklif
qilganda ham bunga rozi bo'lmadi. Fadhma va Bou o'rtasidagi sevgi platonik
bo'lib qoldi, ammo ikkalasi o'rtasida bu tuyg'uning ommaviy ifodalari mavjud
edi.
Fadhma Boubaghla ishtirok etgan ko'plab janglarda shaxsan ishtirok
etgan, xususan 9
Tachekkirt jangi Boubaghla kuchlari tomonidan g'alaba
qozongan (18-19 iyul 1854), bu erda frantsuz generali Jak Lui S Rendon
ushlangan, ammo keyinchalik qochishga muvaffaq bo'lgan. 26 yil 1854
dekabrda Boubaghla o'ldirildi; ba'zi manbalar bu uning ba'zi ittifoqchilariga
xiyonat qilish bilan bog'liq deb da'vo qilmoqda. Qarshilik xarizmatik
rahbarsiz va uni samarali boshqarishga qodir qo'mondonsiz qoldi. Shu
sababli, 1855 yilning birinchi oylarida fadhma tug'ilgan qishloqdan unchalik
9
Hans Groth; Alfonso Sousa-Poza (26 March 2012). Population Dynamics in Muslim Countries: Assembling the
Jigsaw. Springer Science & Business Media. p. 227. ISBN 978-3-642-27881-5.
19

uzoq bo'lmagan Azru Nethor cho'qqisi ustiga qurilgan ma'badda kabiliyadagi
jangchilar va qabilalarning muhim arboblari orasida katta kengash bor edi.
Ular akalari yordam bergan Lalla Fadhmaga jangovar qo'mondonlik berishga
qaror qilishdi.
20

2.2. Yangi davrda shimoliy afrika mamlakatlaridagi milliy
ozodlik urushlari
Sudan ilk yangi davrda.Fung va Darfur. Sennar sultonligi. Sudanni
Misrga qo‘shib olinishi. XIX asrda Sudanning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi.
Maxdichilar davlati. Efiopiya bilan munosabatlar. Sudanda ingliz-misr
kondominiumining o‘rnatilishi. Liviyada usmoniylar hukmronligining
o‘rnatilishi. Liviyada deylar tartiboti. Qoramanli sulolasi hukmdorlarining
boshqaruvi. Yevropa davlatlari bilan shartnomalar. Xorijiy davlatlarning
Liviya ishlariga aralashuvi. To‘g’ridan-to‘g’ri usmoniylar boshqaruvining
tiklanishi. Tripoli tanzimot islohotlari davrida. Liviyada italyanlar
hukmronligining o‘rnatilishi. Jazoir ilk yangi davrda. Dengidagi qaroqchilik
masalasi. Usmoniylarga nisbatan qaramlik. Deylar tartiboti. XVIII asrda
Jazoirning ichki va tashqi holati. Frantsuzlarning Jazoirga bosqini. Ozodlik
urushi. Abd-al-Qodir davlati. Frantsiyaning Jazoirdagi mustamlakachilik
siyosati. Milliy-ozodlik harakati. “Yosh jazoirliklar”. Tunis ilk yangi davrda.
Tunisni egallash uchun kurash. Tunisda usmoniylar tartibotining o‘rnatilishi.
Notinch davr. Deylar. Tunisda Xusayniylar sulolasi. Islohotlar. 1861 yil
konstitutsiyasi. Moliyaviy inqiroz. Frantsuzlar protektoratining o‘rnatilishi.
Marokash ilk yangi davrda. Ichki siyosiy vaziyat va xalqaro ahvol. Sa`diylar
sulolasining inqirozi. Marokash XVII o‘rtalari –XIX asrning birinchi
yarmida: ichki siyosiy vaziyat va xalqaro ahvol. Frantsiya va Ispaniya bilan
21

urushlar. Yevropaliklar ta`sirining kuchayishi. Madrid konferentsiyasi.
Marokash ustidan Frantsiya va ispaniya protektoratining o‘rnatilishi.
14-mavzu. Janubiy Afrika yangi davrda: tarixiy rivojlanishning asosiy
voqealari va jarayonlari 10
.
Janubiy Afrika ilk yangi davrda. Gollandlarning Ost-Indiya
kompaniyasi faoliyati. Kap mustamlakasining barpo etilishi. Burlar. Kap
mustamlakasini Angliya tomonidan bosib olinishi. “Inglizlashtirish” siyosati.
“Buyuk trek”. Oranj va Natal. Janubiy Afrika xalqlarining
mustamlakachilarga qarshi kurashi. “Kafr urushlari”. Kosa qabilalariga qarshi
harakatlar. Natal uchun ingliz-bur kurashi. Natalni Angliya tomonidan
anneksiya qilinishi. Burlar davlatlarining tashkil topishi. Olmos va oltin
konlarining kashf etilishi. Janubiy Afrikaga yevropaliklar oqimining ortib
borishi. Transvaalning inglizlar tomonidan anneksiya qilinishi. Ingliz-zulus
urushi. 1880-1881 yillardagi ingliz-bur urushi. Janubiy-Afrika
Respublikasining e`lon qilinishi. Janubiy Afrikada ingliz-german raqobati.
“Bechuanalend protektorati”. Sesil Rods va Britaniyaga tegishli Janubi-
Afrika kompaniyasi. 1899-1902 yillardagi ingliz-bur urushi. Janubi-Afrika
Ittifoqi. Dominion.
10
African Boundaries. Royal Institute for international affairs. 1979. p. 89. ISBN 9780903983877.
22

XULOSA
Frantsuzlar ushbu hududda ham boshqa qarshiliklarga duch kelishdi.
Diniy birodarlikning boshlig'i Muhyi ad Din, bey hukmronligiga qarshi
chiqqani uchun Usmonli qamoqxonalarida vaqt o'tkazgan, 1832 yilda Oranda
frantsuzlar va ularning maxzen ittifoqchilariga qarshi hujumlar uyushtirgan.
Xuddi shu yili jihod e'lon qilindi[24] va uni boshqarish uchun qabila
oqsoqollari Muhyi ad dinning o'g'li, yigirma besh yoshli Abd Al Qodirni
tanladilar. Amir Al-mo'minin (sodiqlarning qo'mondoni) sifatida tan olingan
Abd Al qodir tezda Jazoir bo'ylab qabilalar tomonidan qo'llab-quvvatlandi.
Dindor va qattiqqo'l marabout, shuningdek, ayyor siyosiy rahbar va topqir
jangchi edi. Uning poytaxtidan Tlemsen, Abd Al qodir ichki jamoalar asosida
hududiy musulmon davlatini qurishga kirishdi, ammo uning kuchini qabilalar
va diniy birodarliklardan tortib oldi. 1839 tomonidan Jazoirning uchdan ikki
qismidan ko'prog'ini nazorat qildi. Uning hukumati armiya va byurokratiyani
saqlab qoldi, soliqlarni yig'di, ta'limni qo'llab-quvvatladi, jamoat ishlarini olib
bordi va iqtisodiy faoliyatni rag'batlantirish uchun qishloq xo'jaligi va ishlab
chiqarish kooperativlarini tashkil etdi.
Jazoirdagi frantsuzlar musulmon hukumatining muvaffaqiyati va
Evropada joylashishni kengaytirishga to'sqinlik qiladigan hayotiy hududiy
davlatning tez o'sishiga tashvish bilan qarashdi. Abd Al qodir 1831 yilda
Jazoir xizmati uchun tashkil etilgan xorijiy Legion bo'linmalarini o'z ichiga
23

olgan frantsuz kuchlari bilan Jazoir bo'ylab yugurish janglarini o'tkazdi.
Garchi uning kuchlari general boshchiligidagi frantsuzlar tomonidan
mag'lubiyatga uchragan bo'lsa ham Tomas Bugeaud 1836 yilda Abd Al qodir
kelgusi yil qulay tinchlik shartnomasini imzoladi. Tafna shartnomasi Abd Al-
qodir rejimi uchun uning nazorati ostidagi hududni belgilash orqali shartli
ravishda tan olindi va shayxlar uni tashlab ketmoqchi bo'lgan qabilalar
orasida uning obro'sini saqlab qoldi. Yangi jangovar harakatlarni qo'zg'atish
uchun frantsuzlar 1839 yilda Konstantinni bosib olish orqali ataylab
shartnomani buzdilar. Abd Al qodir yana muqaddas urushni boshladi, mitidja
tekisligidagi frantsuz aholi punktlarini vayron qildi va bir nuqtada Jazoirning
chekkasiga chiqdi. U frantsuzlar eng zaif bo'lgan joyga zarba berdi va ular
unga qarshi kuch bilan oldinga siljishganda orqaga chekinishdi. Hukumat
Amir va uning qo'shini bilan lagerdan lagerga ko'chib o'tdi. Biroq, asta-sekin
ustun frantsuz resurslari va ishchi kuchi va qabila boshliqlarining qochishi
ularning zararini oldi. 1840 yildan keyin Jazoirga qo'shimcha kuchlar quyildi
Bugeaud uning ixtiyorida 108000 kishi, frantsuz armiyasining uchdan bir
qismi bor edi.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Scheiner, Virgile (14 October 1839) Le pays occupé par les Français
dans le nord de l'Afrique sera, à l'avenir, désigné sous le nom d'Algérie. (in
French)
2. Non exhaustive list of ancient and modern books named "Algérie
française": (in French) 1848; 1856; 1864; 2007; and so on
3. African Boundaries. Royal Institute for international affairs. 1979. p.
89. ISBN 9780903983877.
4."Algeria - Colonial rule". Britannica.
5.Surkis, Judith (15 December 2019). Sex, law, and sovereignty in
French Algeria, 1830–1930. Ithaca. ISBN 978-1-5017-3952-1. OCLC
1089839922.
6.Hans Groth; Alfonso Sousa-Poza (26 March 2012). Population
Dynamics in Muslim Countries: Assembling the Jigsaw. Springer Science &
Business Media. p. 227. ISBN 978-3-642-27881-5.
25

Yangi davrda Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi milliy ozodlik urushlari

Sotib olish