Yashash muhiti omillari va hayvonlarning moslanish xususiyatlari - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	5.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Dilshodbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Mart 2025

2 Sotish

Yashash muhiti omillari va hayvonlarning moslanish xususiyatlari

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
___________ DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
BIOLOGIYA TA`LIM YO`NALISHI
____-BOSQICH ____-GURUH TALABASI
_________________________________NING
ZOOLOGIYA FANIDAN “ Yashash muhiti omillari va
hayvonlarning moslanish xususiyatlari ”
MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________

YASHASH MUHITI OMILLARI VA HAYVONLARNING
MOSLANISH XUSUSIYATLARI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………3
1. HAYVONLARNING ASOSIY YASHASH MUHITLARI VA ULARGA
HAYVONLARNING MOSLASHUV XUSUSIYATLARI……………………5
2. HAYVONLARNING TURLI MUHIT SHAROITLARGA MOSLANISHI..10
3. SUV YASHASH MUHITI SIFATIDA………………………………………14
4. QURUQLIK-HAVO, TUPROQ, TIRIK ORGANIZMLAR YASHASH
MUHITLARI SIFATIDA......................................................................................21
XULOSA…………………………………………………………………………24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..26
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Kurs ishida hayvonlar va mikroorganizmlarning
o'zgaruvchan atrof-muhit sharoitlariga biokimyoviy moslashuvini o'rganishga
bag'ishlangan adabiyot sharhidir. Butun organizm, alohida organlar va fermentativ
tizimlar darajasida moslashish mexanizmlarini o'rganishning biokimyoviy
usullarini tahlil qilish biokimyo, atrof-muhit tibbiyoti va boshqa sohalarda ilmiy
tadqiqotlar olib borish uchun muhimdir. Moslashuv mexanizmlarini o'rganishning
biokimyoviy usullari Atrof-muhit o'zgarishlarining tabiatdagi organizmlarga ta'sir
qilish mexanizmlarini tushunish qiyosiy biologlar va ekologlar uchun katta
qiziqish uyg'otadi va tobora ortib bormoqda muhimroq, chunki iqlim
o'zgarishining biosferadagi oqibatlari. Natijada aniqlashga qiziqish
organizmlarning fiziologik holati tabiiy kontekst. Tananing barqarorligi, uning
o'zgaruvchan ekologik omillarga moslashish muhim masalalardan biri bo'lib
qolmoqda biologiya. Bu muammo ancha vaqtni oladi ko'plab umumiy biologik
fanlarni o'rganishda muhim rol o'ynaydi, chunki u bir qator ta'sir qiladi tirik
organizmlarning asosiy xususiyatlari. Ko'pchilikning muvaffaqiyati uchun
markaziy Moslashuvni rivojlantirish ushbu integrativ tadqiqotlarning diqqat
markazida bo'ldi, lekin u har doim ham bevosita muhokama qilinmaydi. Ko'pincha
biologiyani o'rganish biologik nuqtai nazardan boshlanadi organizmlarning xilma-
xilligi.
Qoida tariqasida, ularning turli hududlarda yashashi ham hisobga olinadi.
atrof-muhitga morfologik va biokimyoviy moslashish g'oyasini qo'llab-
quvvatlaydigan tabiiy sharoitlar Moslashuv vazifalari turli darajalarda, jumladan,
ko'rib chiqiladi va ekologik jihatdan.
Atrof-muhit sharoitlariga moslashish universal biologik hodisa sifatida
turlicha shakllanadi va namoyon bo‘ladi biologik tashkilot darajalari -
molekulyardan biotsenotikgacha. Xulq-atvor darajasida organizmlar odatda
shunday harakat qiladilar imkoniyatlarini oshiradi ma'lum bir muhitda omon qolish
3

va foydalanish bu muhit. Moslashuvga ikkalasi ham ta'sir qilishi mumkin ekologik
va biokimyoviy omillar. Atrof-muhit omillari ta'sir qiladi tirik organizmlar turli
ta'sirlar, keyin Ularga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan ba'zilar mavjud:
1) tirnash xususiyati beruvchi sifatida - bu holda
ular moslashuvchan o'zgarishlarni keltirib chiqaradi fiziologik va biokimyoviy
funktsiyalar;
2) cheklovchilar sifatida - ular belgilaydilar
muayyan sharoitlarda mavjud bo'lishning mumkin emasligi;
3) morfologik va anatomik o‘zgarishlarni keltirib chiqaruvchi modifikatorlar
sifatida organizmlar;
4) ko'rsatuvchi signallar sifatida boshqa ekologik omillarning o'zgarishi
Kurs ishining tuzlishi : Kirish, 2 ta bob, 6 ta reja , xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxati, hamda rasm va jadvallardan iborat.
4

1. HAYVONLARNING ASOSIY YASHASH MUHITLARI VA ULARGA
HAYVONLARNING MOSLASHUV XUSUSIYATLARI
Yer yuzida hayvonlarning 2 mln ga yaqin turi tarqalgan.Quruqlik, havo,
tuproq,suv havzalari hayvonlar uchun asosiy yashash muhiti hisoblanadi. Yashash
muhiti tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi namlik, harorat, yorug’lik va boshqalar
ekologik omillar deb ataladi.
Mana bir nechta asosiy yashash joylari va hayvonlarning ularga moslashish
xususiyatlari: CHO’L. Cho’llardagi hayvonlar yuqori harorat va taqchil suvga
bardosh berishga moslashgan.Ko’pchilik suvni tejashning samarali
mexanizimlarini ishlab chiqqan.Masalan,kenguru ,kalamush ichimlik suvisiz
yashay oladi va namlikni ovqatdan oladi. O’RMON. O’rmonlardagi hayvonlar
daraxtlar va zich o’simliklar orasida hayot kechirishga moslashgan.Ular ko’pincha
toqqa chiqish va tebranish uchun kuchli oyoq-qo’llarga,zaif yoritilgan muhitda
harakat qilish uchun o’tkir sezgilarga va atrif-muhitga aralashish uchun
kamuflyajga ega. Masalan, yalqovning sekin harakatlanishi va daraxtda yasgash
uchun kuchli tutqichligi va yirtqichlardan qochish uchun ba’zi hasharotlarning
kamuflyaj naqshlari.
TOG’. Tog’li yashash joylaridagi hayvonlar past kislorod darajasiga va tik
yerlarda yashashga moslashgan.Ko’pchilik hayvonlar kislorodni qabul qilish uchun
kattaroq hajmli o’pka ,shuningdek toqqa chiqish uchun kuchli oyoqqo’llarni ishlab
chiqdi.Masalan, qorli yerlarda harakat qilish uchun katta panjalar, tog’ cho’qqisiga
chiqish uchun mo’ljallangan mustahkam tuyoqlar.
OKEAN. Dengiz hayvonlari okeanda omon qolish uchun turli xil
moslashuvlarga ega.Ulardan suzish uchun qulay jismlar, suzishni boshqarish
mexanizimlari va suvdan kislorod olishning turli usullari mavjud.Misol uchun
delfinning tez harakatlanishi uchun ravon tanasi va qanotlari , shuningdek, chuqur
dengiz jonzotlari haddan tashqari suv bosimi va qorong’ilikka bardosh berishga
moslashishni o’z ichiga oladi.
5

SAVANNA: O’tloqlardagi hayvonlar keng ochiq joylarga va oziq-ovqat va
suvning mavsumiy o’zgarishiga moslashgan.Ular ko’pincha yirtqichlarni uzoqdan
aniqlash, shuningdek, qochish uchun tez yugurish qobiliyatiga ega.Masalan,
gepardning ochiq o’tloqlarda ov qilishda ajoyib tezligi va chaqqonligi. Hayvonlar
o’ziga xos yashash muhitida omon qolish uchun turli xil moslashuvlarni
rivojlantirgan. Ushbu moslashuvlarni fiziologik, anatomik, va xulq-atvorga
moslashishga bo’lish mumkin.
FIZIOLOGIK moslashuvlar tananing ichki funksiyalaridagi o’zgarishlarni
o’z ichiga oladi, masalan, tana haroratini tartibga solish yoki yuqori sho’rlangan
yoki past kislorodli muhit kabi ekstremal sharoitlarda omon qolish qobiliyati.Ba’zi
baliqlarning tuzli suv muhitida tanadagi tuz miqdorini tartibga solish qobiliyati
fiziologik moslashuvga misoldir.
ANATOMIK moslashuvlar hayvonlarning atrof-muhitda omon qolishida
yordam berish uchun rivojlangan jismoniy xususiyatlarni anglatadi,masalan,
oziqovqat olish uchun qush tumshug’ining shakli yoki izolyatsiya uchun Afrika
hayvonlarining qalin mo’ynasi,suv qushlarining katta tekis oyoqlari ularga
cho’kmasdan yumshoq loyda yurishga yordam beradi.
6

1- rasm . Arktika quyoni
XULQ-ATVORga moslashish bu hayvonlarning yashash imkoniyatini
oshirish uchun qiladigan harakatlar, masalan, qish uyqusi, migratsiya yoki
boshpana topish.Ba’zi hayvonlarning atrof-muhitga aralashish uchun o’zlarini
kamuflyaj qilish qobiliyati ularga yirtqichlardan qochishga yordam beradigan xatti-
harakatlar moslashuvidir.
Ushbu moslashuvlar cho’llar , o’rmonlar, tog’lar, okeanlar, o’tloqlar va
savannalar kabi turli xil yashash joylarida sodir bo’ladi va ularning tegishli
muhitida turlarning omon qolishi uchun juda muhimdir. Ushbu moslashuvlarni
tushunish tabiatni muhofaza qilish va turlarni boshqarish harakatlari uchun juda
muhimdir.
Arktika quyonlari Shimoliy Amerikadagi eng katta quyonlardir, ammo
negadir ularning quloqlari nisbatan qisqa. Bu og'ir sharoitlarda omon qolish uchun
hayvon nimani qurbon qilishi mumkinligining ajoyib namunasidir - uzun quloqlar
yirtqichni eshitishga yordam berishi mumkin bo'lsa-da, kaltalari arktik quyonlar
uchun muhimroq bo'lgan qimmatbaho issiqlikning tarqalishini kamaytiradi.
Fiziologik yoki tizimli moslashuvlar haqida gap ketganda, qalin mo'yna
birinchi o'rinda turadi. Bu arktik quyonlarga tabiatning ajoyib sovg'asi. Bu qalin
mo'yna ularga tana issiqligini saqlashga yordam beradi, shuningdek ularni sovuq
va kuchli havo oqimlaridan himoya qiladi. Ularning panjalari qorning ustki yuzasi
bo'ylab tez yugurishda yordam beradi, shuningdek, mo'ynasining oq rangi ham
kamuflyaj orqali omon qolishga yordam beradi.
Ba'zi xatti-harakatlar ham og'ir sharoitlarga moslashishga yordam beradi.
Ularning holati va yo'nalishi ularga ochiq tana sirtining miqdorini kamaytirishga
yordam beradi. Xuddi shunday, ovqatlantirish va dam olish paytida ular tanalarini
asosiy havo oqimlari orqa tomonga yo'naltirilgan holda yo'naltiradilar. Ushbu
ikkala xatti-harakat o'zgarishi ularga tana issiqligini saqlashga yordam beradi.
Osiyo g'ozlari Himoloy tog'larini kesib o'tishda ulkan balandliklarga uchadi.
Ushbu qushlarning eng baland parvozi 10 ming metr balandlikda qayd etilgan!
7

G'ozlar tana haroratini to'liq nazorat qiladi, hatto og'ir sharoitlarga, muzli, nozik
havoga moslashish uchun qonning kimyosini o'zgartiradi.
2-rasm.Osiyo g`ozlari
8

3-rasm.Nikaragua to`tiqushi
Nikaraguadagi to'tiqushlarning bir turi faol Masaya vulqonining (oxirgi
otilishi 2008 yilda sodir bo'lgan) atrofiga shunchalik ko'nikib qolganki, u o'zining
kraterida uya quradi. Ammo bunday yashash joyi to'tiqushlarga qanday
moslashishga imkon berdi? Qanday qilib zaharli sharoitlar umidsiz qushlarni
o'ldirmasligi noma'lum, ammo bunday taktika yirtqichlardan himoya qilish uchun
joziba kabi ishlaydi.
"Qora chekuvchilar" ekotizimlari - okean tubidagi gidrotermal teshiklar -
hayratlanarli narsa emas. U yerdagi suv vodorod sulfidi va zaharli moddalar bilan
to'yingan, ammo undagi hayot xuddi yuz millionlab yillar avval bo'lgani kabi hali
ham qaynab turibdi.
Bu yerda oltingugurtni parchalaydigan bakteriyalar, chodirli mayda
naychalar - ular bilan simbiozga kirgan vestimentiferanlar, mollyuskalar va qurtlar,
qisqichbaqalar, sakkizoyoqlar va baliqlar yashaydi. Bunday sharoitda organizmlar
o'zlarini ajoyib his qiladilar, chunki bu ularning atrofdagi dunyoga moslashishi
uchun ideal sharoitlardir.
9

2. HAYVONLARNING TURLI MUHIT SHAROITLARGA MOSLANISHI
Biosferaning tarkibiy qismlari hisoblangan tirik organizmlarni, jumladan
hayvonot dunyosini har tomonlama o’rganish nafakat nazariy, balki amaliy
ahamiyatga ham ega.
• Ma’lumki, insonning oziqa rastionining asosiy qismlaridan biri-hayvon
mahsulotlaridir. Dengizlar, okeanlar, ko’llar va er yuzining quruqlik
qismidagi yovvoyi holda yashovchi ov hayvonlariiing biosferada tarkalishini
aniqlash, ulardan rastional foydalanish biologik resurslarni asrash va qayta
ko’paytarish imkonlarini yaratadi.
• Xayvonlar oziqa zanjirlarining asosiy tarkibiy qismi, moddalarning biogen
migrastiyasini amalga oshishida muhim zveno sifatida biosferada o’ziga xos
ahamiyat kasb etadi. Bu jihatdan olganda, er yuzasining turli mintaqalarida
hayvonlarning tur tarkibi va zichligini turlicha ko’rsatkichga egaligi har bir
mintakada modda va energiya almashinuvi jadallignning turlicha namoyon
bo’lishiga sabab bo’ladi,
Har bir kishi biosferadagi, jumladan o’zi yashayotgan hududdagi hayvonot
dunyosishng tur tarkibi, uning tarqalishi va ularni belgilovchi muhim zkologik
omillar to’g`risida ma’lumotga ega bo’lishi muhim nazariy va amaliy axamiyatga
zga. Bu esa insoniyatning biosferadagi o’rnini (noosfera) belgilashda, hayvonot
dunyosini muhofaza kilishda muhimdir.
Biosferada, jumladan barcha tabiiy sistemalarda hayvonot dunyosi muhim
rol o’ynaydi. Hayvonot dunyosining biosferadagi o’rnini ularning moddalarni
biogei aniqlanishidagi faoliyati va uning ahamiyati bilan tushuntirish mumkin.
Modddalarning biogen migrastiyasi esa har kanday ekosistemaning mavjudligini
ta’minlaydigan ko’rsatkich hisoblanadi.
Quruqliqdagi organik dunyo tur tarkibining boyligi jihatidan suv muhitidai
ancha ustun turadi. Agar quruklikda butun hayvonot dunyosining 93 % i uchrasa,
10

suv muhitida atigi 3% i uchraydi. O’simliklar olamida ham turlarning 92%
quruklikda, 8% suv muhitida uchrashi qayd .etilgan. Bunday nisbatlarning mosligi
ham o’simlnk va hayvonot dunyosnning' muayyan muvofiqlikda tarqalganligidan
dalolatdir. Shu bilan birga keltirilgan nisbatlar quruklikda tur hosil bo’lishi
jarayonlari suv muhitiga karaganda nisbatan qulay va samarali kechganligini
isbotlaydi.
Ye rning yuza qismida uchraydigan hayvon turlari turlicha tarkalish
moslanishlariga ega bo’lishadi. Ularning tarkalishi harakatlanish organlarining
tuzilishiga yoki harakatlanish uslubiga bog`liq bo’lmaydi
Juda ko’p omillar hayvonot dunyosining er yuzasini egallashiga
yoki muayyan hududlarda tarqalishiga to’sqinlik qiladi. Bunday omillarga
harorat, namlik, oziqa. organizmlarning atrof-muhit bilan va o’zaro
munosabatlari va boshqalarni kiritish mumkin.
Dengiz va okeanlarda hayvonlarning tarqalishi hamda yashash sharoitlari
Okeanlar va dengizlar planetaning 71% ni egallaydi. Hasharotlarni hisobga
olmaganda 160 ming tur hayvon okean va dengnzlarda yashasa, qolgan 90 ming
tur hayvon kuruklikda yashaydi. Okean va dengizlar hayot paydo bo’lgan dastlabki
muhit ekanligini hisobga olganda, buni tushunish mumkin.
Okean va dengizlarda million yillardan buyon yashayotgan, nisbatan juda
kam o’zgargan hayvonlar uchraydi. Bunday xususiyat mazkur xududlarda
evolyustiya jarayonining quruqlikka nisbatan juda sekin yuz berishidan dalolat
beradi.
Dengiz va okeanlarda asosan ikki guruhga mansub biotollar farq
qilinadi. Bu biotoplar substrat bilan alokadorligiga ko’ra guruhlanadi.
Suvning` substrat bilan bog`lik bo’lmagan qismi-pelagial deb yuritilsa. suvning
qirg`oq qismi va uning ostki qismi- ya’ni tubi bengal deb ataladi.Pelagyaalda
yashovchi organizmlar hayot stiklining barcha davrlarida passiv yoki aktiv
harakatlanish xususiyatiga ega bo’lishadi. Maxsus harakatlanish organlariga ega
bo’lgan va aktiv harakatlanuvchi organizmlar-dedtiu deyiladi (baliqlar,
karpsimonlar, yirik bosh oyokli mollyuskalar va boshqalar).
11

Yuqorida qayd etilganidek, dengiz va okeanlarda 160 mim turdagi hayvonlar
yashaydi. Ulariing 16 mingini baliklar, 10 mingini mollyuskalar, 20 mingini
kiskichbaqalar, 15 mingini sodda hayvonlar (asosan radiolyariya va
foraminiferalar), I mingini bo’shliqichlilar va boshqalar tashkil etadi.
Umurtqalilardan baliqlar bilan bir qatorda toshbaqalar ilonlar, sut emizuvchilarning
yuzdan ortiq turlar (kitsimonlar, kurakoyoqlilar) yashaydi.
Okeanlar bilan 241 turdagi suv qushlarining hayoti bog`liqdir (pingvinlar
buronqushlar, baliqchilar va boshkalar).
4-rasm. Megateriya
Megateriya o'zining tana massasidan foydalangan holda issiqlik hosil qilish
orqali og'ir sharoitlarga moslashadi va shu bilan sovuq sharoitda qonida antifriz
bo'lmasa ham omon qoladi. Ba'zi dengiz toshbaqalari bundan foydalanadi, ular
atrofidagi suv deyarli muzlaganda harakatchan bo'lib qoladilar.
Nototheniform baliqlar Antarktida suvlarida shunchalik sovuq yashaydiki,
oddiy baliqlar muzlab o'ladi. Dengiz suvi faqat -2°C haroratda muzlaydi, bu
butunlay yangi qon haqida gapirish mumkin emas. Ammo Antarktika baliqlari
12

qonda muz kristallari paydo bo'lishiga to'sqinlik qiladigan tabiiy antifriz oqsilini
chiqaradi - bu tufayli nototheniform baliqlar suv muhitiga moslashdi.
Kist bakteriyalar va ko'plab bir hujayrali organizmlar mavjudligining
vaqtinchalik shakli bo'lib, unda organizm o'zini agressiv tashqi muhitdan himoya
qilish uchun o'zini zich himoya qobig'i bilan o'rab oladi. Bu to'siq juda samarali -
ba'zi hollarda u uy egasiga atrof-muhitga moslashishi va bir necha o'n yillar
davomida yashashiga yordam beradi.
Sovuqqa moslashish uchun mantis diapauza tuxum qo'yadi. Ular atrof-muhit
ta'siridan himoyalangan va past haroratlarga chidamli. Tuxum qo'yish yozda
boshlanadi va kech kuzgacha davom etadi. Ayol o'zining tuxum qo'yuvchisidan
tuxum chiqaradi va o'ziga xos himoya kapsulasini yaratadigan yopishqoq suyuqlik
chiqaradi.
13

3. SUV YASHASH MUHITI SIFATIDA
Yerda hayot taxminan 3,7 milliard yil oldin paydo bo‘lgan va rivojlanish
bugungi kungacha davom etmoqda. Tirik organizmlar tabiatda muayyan yashash
muhitiga ega va muhit ularga doimiy ta’sir etadi. Muhit tirik organizmlarni o‘rab
turuvchi va ularga bevosita bilvosita tasir etuvchi omillar yig‘indisidir.
Organizmlar muhitdan hayotiy jarayonlar uchun zarur bo‘lgan barcha
mahsulotlarni qabul qiladi va muhitga moddalar almashinuvi mahsulotlarini
ajratadi. Organizmlarning yashash muhiti populyatsiya yoki tur yashaydigan,
ularga bevosita bilvosita tasir etadigan muhitning biotik, abiotik sharoitlarini
majmuasini qamrab oladi.
Muhit va tirik organizmlarning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro
tasirlari ,,organizm-muhit” sistemasidagi asosiy qonuniyatlardan
hisoblanadi. ,,Organizm- muhit “ tizimidagi asosiy qonuniyatlar V.I.Vernadskiy
tomonidan kashf etilgan bo‘lib, organizm va uning yashashmuhiti birligi qonuni
dep ataladi. Yer yuzida tirik organizmlar uchun 4 xil yashash muhiti mavjud: Suv,
quruqlik- havo, tuproq, tirik organizm muhiti( parazi va simbiontlar uchun). Har
bir muhit o‘ziga hos shart sharoitlarga ega.
14

Suv muhiti yer yuzida eng keng tarqalgan yashash muhiti bo‘lip okeanlar,
kontinentlarning suv havzalari va yer osti suvlarini o‘z ichiga oladi. Suv juda
ko’plab organizmlar uchun yashash muhiti bo’lib xizmat qiladi. Ular suv
muhitidan hayot uchun zarur bo’lgan moddalar oladi: oziqlar, suv, gaz.
Suv muhitida yashovchi organizmlar gidrobintlar d е b ataladi. Suv yashash
muhiti sifatida bir qanch hususiyatga ega: suv yuqori zichlik, shaffoflik, katta
issiqlik sig‘imi va issiqlik o‘tkazuvchanlik, muzlaganda kengayish kabi
xususiyatlari bilan kislorod miqdorini nisbatan kamligi, yorug‘likni kam o‘tkazishi
bilan harakterlanadi. Suv harakatchan oquvchan muhit.
Uning harakatlanishi natijasida suvda yashaydigan organizmlar kislorod va
oziq modda bilan ta'minlanadi. Suv havzasida harorat deyarli bir xil taqsimlangan
bo‘ladi. Suvning zichligi katta bo‘lgani uchun suvda yashaydigan organizmlarga
tayanch vazifasini bajaradi. Bir hujayrali hayvonlar meduzalar suv o‘tlar, mayda
qisqichbaqasimonlar tanasidagi turli o‘simtalar bilan tasirlashish yuzasini oshiradi
va ularni suzuvchanligini ta'minlaydi.
15

Suvda faol harakatlanuvchi hayvonlar tanasi suyri shaklida bo‘lgani va
maxsus suzgichlarga egaligi tufayli suvni qarshiligini oson yenga oladi. Suv katta
issiqlik sig‘imiga egaligi va issiqlikni o‘tkazuvchanligi tufayli quruqlik muhitiga
nisbatan harorat kam darajada o‘zgaradi.

Havo harorati 10 C ga ko‘tarilganda suv harorati faqat 1 C ga ko‘tariladi. Suv
qarida harorat doimiy +4 C atrofida bo‘ladi. Suv muhitidagi organizmlarning
ekologik guruhlari va ularning tarqalish qonuniyatlari o‘ziga hosdir. Suv muhitida
organizmlarning bir nechta ekologik guruhlari mavjud: plankton, nekton, bentos,
nerifiton, neyston.
Plankton (lotincha: planktos — sayr qiluvchi) — suv qatlamida yashab, suv
oqimi bilan harakatlanuvchi organizmlar majmui. Plankton organizmlar juda ko‘p
moslanishlar bilan harakterlanadi: ularning tanalari kattaligini qisqarishi hisobiga
tanani umumiy yuzasini kattaligini yalpoq uzun holga kelishi, turli tikan
o‘simtalarni hosil bo‘lishi esa organizmlarni suvda ishqalanishini kuchaytiradi.
Ularni tana zichligini kamayishi tanasidagi skaletini reduksiyalanishi huyajra
va tanada yog‘ hamda gaz pufakchalarini hosil bo‘lishi natijasida yuzaga kelgan.
Plankton tarkibiga o simliklar (fitoplankton), bakteriyalar (bakterioplankton),ʻ
hayvonlar (zooplankton) kiradi.
16

Ko l planktoni limnoplankton, daryo planktoni potamoplankton deb ataladi.ʻ
Fitoplankton suvning fotosintez qilish uchun zarur yuqori (50– 100 m gacha)
katlamida, bakterio va zooplankton suvning barcha katlamida uchraydi.

Dengiz fitoplaktoni, asosan, diatom suvo tlar, peridiniyalar, kolitoforid
ʻ
xivchinlilardan, chuchuk suv fitoplaktoni diatom, ko kyashil va ayrim yashil
ʻ
suvo tlardan iborat.
ʻ
Chuchuk suv zooplanktonida kurakoyokli va shoxdor mo ylovli
ʻ
qisqichbaqasimonlar, og izaylangichlar, bir hujayralilar; dengiz zooplanktonida har
ʻ
xil qisqichbaqasimonlar, bir hujayralilar, bo shliqichlilar, taroklilar, baliklar
ʻ
tuxumi va linchinkasi, umurtqasiz hayvonlar lichinkasi ko p bo ladi.
ʻ ʻ
17

O lchamiga binoan: Plankton nannoplakton (bakteriyalar, juda maydaʻ
suvo tlar), mikroplankton (suvo tlar, bir hujayrali hayvonlar, og izaylangichlar, har
ʻ ʻ ʻ
xil lichinkalar), mezoplankton (o lchami 1 sm gacha bo lgan qisqichbaqasimonlar
ʻ ʻ
va boshqa hayvonlar), makroplanktonlar (o lchami 1 sm dan bir necha sm gacha
ʻ
bo lgan mizidlar, krevetkalar, meduzalar), megaplankton (yirik hayvonlar, qutb
ʻ
meduzasi — diametri 2 m gacha; zuxro kamari uzunligi 1,5 m gacha) ajratiladi.
Okean fitoplanktoni umumiy massasi (550 mlrd. tonna) zooplanktonga nisbatan
10-marta ko proq. Fitoplankton zooplankton uchun oziq, suv havzalaridagi oziq
ʻ
zanjirining asosini tashkil etadi.

Nekton (yunoncha ,,nektos”-suzuvchi ) suvda faol harakatlanadigan suv oqimiga
qarshilik ko‘rsata oladigan, katta masofalarni suzib o‘ta oladigan organizmlardir.
Ularga: bosh oyoqli molyuskalar, baliqlar, kitsimonlar, kurakoyoqlilar misol
bo‘ladi.
Bu hayvonlarda evolyutsiya jarayonida suvda faol harakatlanish va suv
qarshiligini yengish uchun bir qancha moslanishlar vujudga kelgan. Muskullarning
18

kuchli rivojlanganligi, tanasining suyri shaklda bo‘lishi, terini tangachalar bilan
qoplanganligi va shilimshiq modda ajratishi, suzgich va kurak oyoqlarning
mavjudligi shunday moslanishlardan hisoblanadi.
Bentos (grekcha: benthos — chuqurlik) — dengiz va chuchuk suv havzalari
tubidagi balchikda va uning ustida yashaydigan organizmlar. Bentos organizmlar
harakati ular joylashgan biotop harakatiga bog‘liq. Qattiq muhit toshlardan hosil
bo‘ladi va ular ustida organizmlar mahkam joylashadi, tez va yaxshi harakat qiladi.
Bentos o simliklar (fitobentos) va hayvonlar (zoobentos)ga ajratiladi. ʻ
Zoobentos o z navbatida loyqada yashaydigan hayvonlar — infauna (ko p
ʻ ʻ
tuklilar. ikki pallali mollyuskalar, exiuridlar, sipunkulidlar, ayrim ignaterililar va
boshqalar)ga, loyqa ustida o rmalab yuruvchilar — onfauna (ko p tuklilar,
ʻ ʻ
mollyuskalar, ignaterililar, qisqichbaqasimonlar), substratga yopishib yashovchilar
— epifauna (g ovak tanlilar, gidroidlar, aktiniyalar.
ʻ
Tanasining o lchami bo yicha Bentos makrobentos (5 – 10 mm va undan
ʻ ʻ
yirikroq organizmlar), meyobentos (0.5 mm dan 10 mm
gacha) va mikrobentosga (0.5 mm dan kichik) bo linadi. Dengizning sayoz
ʻ
qismida fitobentos asosan makrofitlar suvo tlaridan, chuqur qismida esa hayvonlar
ʻ
va bakteriyalardan iborat.
Dengizlarda Bentos biomassasi chuqurlik ortishi bilan kamayib boradi.
Okean Bentos yalpi biomassasi 10— 12 mlrd. t ga teng. Chuchuk suvlarda Bentos
19

son va turlar jihatidan nisbatan xilmaxil bo lmaydi. Zoobentos tarkibiga har xilʻ
umurtqasiz hayvonlar, fitobentosga suv o tlari va gulli o simliklar kiradi.
ʻ ʻ
Bentos ko pchilik baliklar va boshqa hayvonlar uchun oziq hisoblanadi. Suv
ʻ
pardasidagi neustonni hosil bo‘lishida bakteriyalar, sodda tuzilishga ega bo‘lgan
hayvonlar, qisqichbaqasimonlar, molyuskalar, turli hashorotlar, baliqlarning
tuxumlari, baliqchalar qatnashadi.
Neuston guruhining ayrim organizmlari suv yuzasida hosil bo‘lgan
pardalarni pastki tomoniga yopishib ham yashaydi va pardadan ozuqa sifatida
foydalanadi.
Suv muhitida pleyston organizmlar guruhi ham bo‘lip, ular uchun ikki xil
yashashga moslanish mavjud. Ular tanasining yarmi suvda bo‘lsa, yarmi havo
muhitida bo‘ladi. Pleyston guruhiga suvdagi ko‘pchilik gulli o‘simliklar vakillari
kiradi. Pleystonda uchraydigan hayvonlardan sifonaforalar-diskonantlargina
havoda nafas olish qobiliyatiga ega. Ularning ko‘pchilik vakillari harakat qilishda
shamol kuchidan foydalanadi. Xulosa qilib aytish mumkinki biz bu izlanishlarimiz
davomida suv muhitida yashaydigan organizmlarning yashash joyiga qarab ularda
morfologik o‘zgarishlar yuz berganini kuzatdik. Har bir tirik organizm hayot
kechirishi uchun qaysi muhit suv, havo, tuproq bol‘ishidan qat’i nazar ularda
20

morfologik fiziologik o‘zgarishlarni ko‘rdik. Biz keyingi izlanishlarimiz davomida
har bir yashash muhitining tirik organizmlarga tasir ko‘rsatishidan qati nazar ,
ularni shu muhitda saqlanib qolishlari uchun muhim chora tadbirlarni amalga
oshirmoqchimiz.
4. QURUQLIK-HAVO, TUPROQ, TIRIK ORGANIZMLAR YASHASH
MUHITLARI SIFATIDA
21

Quruqlik-havo muhiti. Quruqlik-havomuhitining o‘ziga xos jihatlaridan biri,
bu muhitda yashovchi tirik organizmlar quruqlikda harakatlangani bilan, ularning
hayoti bevosita havo muhiti bilan ham bog‘liq. Havo gazlar aralashmasidan iborat.
Havo tarkibida gazlar miqdori nisbatan doimiy bo‘lib, 78,08% i azot, 20,9% i
kislorod, 1% i inert gazlar, 0,03% i karbonat angidrid gazlaridan tashkil topgan
Quruqlik-havo muhitida tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatadigan ekologik
omillar ham bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Quruqlik-
havo muhitida yorug‘lik kuchliroq ta’sir qiladi, harorat va namlik geografik hudud,
yil mavsumi va kunning turli vaqtlariga bog‘liq holda juda o‘zgaruvchan. Havo
massalari gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda harakatlanishi tufayli yana bir
ekologik omil – shamolni keltirib chiqaradi.
22

Havoning bilvosita ta’siri shamol orqali amalga oshadi, chunki shamol
harorat va namlik kabi muhim ekologik omillarning ta’sir xarakterini o‘zgartiradi
va organizmlarga mexanik ta’sir ko‘rsatadi. Bir yo‘nalishda esadigan kuchli
shamollar o‘simliklarning novdasi, poyalarini egishi natijasida ularni shamol
yo‘nalishi tomon burilib o‘sishiga, ayniqsa daraxtlar shox-shabbalarining shakli
o‘zgarishiga olib keladi.
23

Quruqlik-havo muhiti uchun geografik kengliklar va mintaqalar xos bo‘lib,
Yer sharining turli mintaqalarida iqlim sharoitlarining turlicha bo‘lishi, har bir
iqlim mintaqasidagi o‘ziga xos o‘simliklar va hayvonot dunyosida aks etadi.
Quruqlik-havo muhiti cho‘l, dasht, o‘rmon, g‘or, botqoqlik, tekislik va tog‘lar kabi
xilma-xil yashash muhitlari bilan xarakterlanadi.
O‘simlik va hayvonlardagi quruqlik-havo muhitida yashashga
moslanish lar. Suv muhitidan farq qilib, havoning zichligi katta emas. Shuning
uchun bu muhitda o‘simliklarda tayanch vazifasini bajaruvchi mexanik
to‘qimaning rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Iqlim omillarining keskin
o‘zgaruvchanligi esa o‘simliklarda qoplovchi to‘qimalarning hosil bo‘lishiga sabab
bo‘ldi.
Hasharotlar va qushlarda uchishga moslanishlar yuzaga keladi. Havo
massalarining harakati ayrim mayda organizmlar (o‘rgimchaklar, hasharotlar) ning
passiv tarqalishini ta’minlaydi. Evolutsiya jarayonida hayvonlarda tashqi
(bo‘g‘imoyoqlilar) va ichki skeletning (xordalilar) mukammallashuvi havo
zichligining pastligi bilan bog‘liq.
Tuproq muhiti. Yer po‘stining g‘ovak, unumdor yuza qatlami
tuproq deyiladi. Tuproq iqlim va biologik omillar ta’sirida hosil bo‘lgan. Qattiq
tuproq zarralari orasida havo va suv bo‘ladi.
Tuproq organizmlarning yashash muhiti sifatida katta zichlikka egaligi,
yorug‘likning bo‘lmasligi, haroratning kam darajada o‘zgarishi, kislorod
miqdorining kam, karbonat angidrid miqdorining ko‘p bo‘lishi kabi xususiyatlar
bilan xarakterlanadi.
Tuproqning yuqori qatlamida o‘simliklarning ildizlari o‘rnashgan bo‘lib,
ularning hayotiy jarayonlari mobaynida va nobud bo‘lgandan so‘ng tuproq
qatlamini yumshatib, tuproqda yashovchi organizmlar hayoti uchun sharoit
yaratadi. Tuproqda yashovchi hayvonlar tuproq massasini aralashishini
ta’minlaydi.
24

XULOSA
O‘simlik va hayvonlarning tuproqda hayot kechirishga moslanishi.
Quruq iqlim sharoitlarida o‘sadigan o‘simliklarda suv tanqisligi kuzatiladi. Kuchli
darajada sho‘rlangan tuproq tarkibidagi eritmaning osmotik bosimi yuqori bo‘lgani
tufayli osimliklar uchun bunday tuproqdan suvni o‘zlashtirishi qiyin. Sovuq iqlim
mintaqalarida tuproqning namligi yetarli bo‘lsa-da, o‘simliklar suv tanqisligiga
moslashadi, chunki sovuq harorat ildiz tizimining normal faoliyat ko‘rsatishiga
to‘sqinlik qiladi.
Tirik organizmlar yashash muhiti sifatida. Tirik organizmlar parazit va
simbioz hayot kechiradigan organizmlar uchun yashash muhiti hisoblanadi. Tirik
organizmlar – o‘simliklar, hayvonlar, shu jumladan, odam tanasi boshqa
organizmlar uchun yashash muhiti bo‘lib xizmat qiladi. Bir organizm ikkinchi
organizmdan yashash muhiti sifatida foydalanishi tabiatda qadimdan mavjud va
keng tarqalgan hodisa hisoblanadi.
Simbioz munosabatlarning bir necha xil shakllari mavjud, bu bilan siz
keyingi mavzularda tanishasiz. Xo‘jayin organizmning ichki organlari va
to‘qimalarida yashovchi organizmlar endobiontlar (yunoncha «endon» – ichki,
«biontos» – yashovchi) deyiladi.
Tirik organizmlar tanasida yashashga moslanishlar. Bir organizmning
(parazit) boshqa organizm (xo‘jayin) hisobiga yashashi parazitlik deb yuritiladi.
Xo‘jayin organizm bilan o‘zaro munosabatiga ko‘ra parazitlikning ikki turi
farqlanadi: ektoparazitlar xo‘jayin organizm tanasining tashqi qismlarida yashaydi
(bit, burga, kana, to‘shak qandalasi); endoparazitlar xo‘jayin organizmning tana
bo‘shlig‘ida, ichki organ va to‘qimalarida, hujayralarida yashaydi (bezgak
plazmodiysi, askarida, qilbosh chuvalchang, tasmasimon chuvalchanglar).
Tashqi muhit omillarining bevosita ta’siri ostida erkin hayot
kechiruvchi organizmlardan farq qilib, parazitlar tashqi muhit bilan bevosita
munosabatda bo‘lmaydi. Bu esa nerv sistemasining va sezgi organlarining
25

soddalashuviga sabab bo‘lgan. O‘zini dushmanlardan himoya qilishga qaratilgan
moslanishlarga ham ehtiyoj yo‘q. Parazit organizmlar hayot siklida asosiy va
oraliq xo‘jayin almashinadi. Bu hodisa bir xo‘jayin organizmida parazitlar
sonining haddan tashqari ko‘payib ketishi va xo‘jayin organizmning nobud
bo‘lishiga imkon bermaydi. Parazit o‘simliklarning xo‘jayin o‘simlik shirasi bilan
oziqlanishi natijasida ulardagi fotosintez jarayoni mexanizmi va xlorofill
pigmentlarining yo‘qolishiga olib keladi.
26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966.
2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966.
3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y.
4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y.
5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989
6. B. А .Kuzn е tsov, A.Z.Ch е rnov, L.N.Katonova «Kurs zoologiya». M.1989 y.
7. A.M.Muhammadi е v «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1970.
8. S.A.Murodov, N.Axm е dov «Talabalarning bilimini r е yting va t е st bilan
aniqlash» bo’yicha «Zoologiya va tut ipak qurti biologiyasi» fanlaridan o’quv
uslubiy qo’llanma. T: 1997.
27

Yashash muhiti omillari va hayvonlarning moslanish xususiyatlari

Sotib olish