• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 4.8MB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Ботаника

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Yer noki, (Topinambur) - Helianthus tuberosus o'simligi tuganagini laboratoriya tahlili

MUNDARIJA KIRISH .............................................................................................................................................. 3 I BOB: YER NOKI (TOPINAMBUR) O‘SIMLIGI: TASHKILIY VA BIOLOGIK XUSUSIYATLARI ................... 5 1.1. Yer nokining botanik tasnifi va umumiy xususiyatlari ............................................................... 5 1.2. Yer nokining o‘sish sharoitlari va ekish texnologiyasi .............................................................. 10 1.3. Yer nokining kimyoviy tarkibi va tibbiy ahamiyati ................................................................... 12 II BOB. YER NOKI (TOPINAMBUR) O‘SIMLIGINING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI VA AGRONOMIK ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYASI ................................................................................................................. 18 2.1 Yer noki o‘simligining biotexnologik xususiyatlari va ekish texnologiyasi ................................ 18 2.2 Yer noki o‘simligining tibbiy va sanoat ahamiyati .................................................................... 21 2.3 Yer nokining tuganak materiallaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilish ............................................. 23 III BOB. YER NOKI O‘SIMLIGINI LABORATORIYA SHAROITIDA TAHLIL QILISH ................................. 29 3.1. Topinambur o‘simligining turlari va selektsiyasi ..................................................................... 29 3.2. Topinambur o‘simligining ekotizimlarga ta’siri ....................................................................... 31 3.3. Topinambur o‘simligini samarali ishlab chiqarish va agroekologik tizimlarda qo‘llash ........... 34 XULOSA .......................................................................................................................................... 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI .................................................................................... 39 2 rivojlanishi uchun quyosh nuriga ehtiyoj sezadi. Biroq, bu o‘simlikning eng katta afzalligi shundaki, u suvga nisbatan kam talabchan va qurg‘oqchilik sharoitlariga yaxshi moslashadi. Topinamburni ko‘p miqdorda suv talab qiladigan boshqa o‘simliklardan farqli o‘laroq, u minimal suv miqdori bilan ham o‘sishni davom ettirishi mumkin. Shu boisdan, yer noki qurg‘oqchilikka chidamli ekin sifatida ko‘p joylarda, ayniqsa, iqlimi quruq hududlarda qo‘llaniladi. Ushbu o‘simlik, shuningdek, erni tarkibiy jihatdan yaxshilashda yordam beradi. Yer nokining ildiz tizimi erning strukturaviy yaxlitligini mustahkamlaydi, tuproqning eroziyaga qarshi kurashishda foydalidir. Bu o‘simlik, shuningdek, tuproqni boyitish va to‘yingan suv miqdorini kamaytirishda yordam beradi, chunki uning ildizlari o‘simlik moddalari bilan tuproqni boyitib, suvni ushlashga yordam beradi. Yer nokining bir qancha turlarini ko‘paytirish usullari mavjud. Eng keng tarqalgan usullardan biri esa vegetativ ko‘paytirishdir. Bu usulda o‘simlikning ildiz tuganaklaridan foydalaniladi. Tuganaklar yerga ekilganidan so‘ng, yangi o‘simliklar o‘sib chiqadi. Bu o‘simlikning ko‘payishida yuqori samarali va qulay usul bo‘lib, ayniqsa uning mahsulotini ishlab chiqarishda sezilarli foyda keltiradi. Ushbu bo‘limda yer nokining botanika, tasniflash, o‘sish va rivojlanish jarayonlari, shuningdek, uning qishloq xo‘jaligi va agronomiya sohalaridagi ahamiyati haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. Yer nokining agrotekstil va ekologik xususiyatlarini to‘g‘ri tushunish bu o‘simlikni yetishtirish va uning imkoniyatlaridan samarali foydalanishga yordam beradi. Bu o‘simlikni o‘rganish nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham muhimdir, chunki u yangi turlarni yaratishda, ekinlarni ekishda va agrar texnologiyalarni rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi. Botanik tasnifi Yer nokining ilmiy tasnifi quyidagicha:  Bo‘limi : Spermatophyta – Urug‘li o‘simliklar 7 I BOB: YER NOKI (TOPINAMBUR) O‘SIMLIGI: TASHKILIY VA BIOLOGIK XUSUSIYATLARI 1.1. Yer nokining botanik tasnifi va umumiy xususiyatlari Yer noki (Topinambur), ilmiy nomi Helianthus tuberosus, asalchigul (Asteraceae) oilasiga mansub bo‘lib, bu o‘simlikning eng muhim xususiyatlaridan biri uning yer osti tuganaklarida saqlanadigan inulin deb ataladigan ozuqaviy moddalarning mavjudligidir. Topinambur ko‘p yillik o‘simlik bo‘lib, ildiz tizimining rivojlanishi va uning hosil qiladigan tuganaklari orqali o‘zini ko‘paytiradi. O‘simlikning biologik rivojlanish jarayoni, o‘sish sharoitlari va uning qishloq xo‘jaligida qanday foydalanilishini tushunish uchun bu o‘simlikni chuqur o‘rganish zarur. Topinambur o‘simligining asosiy tasnifi shunday: Helianthus turkumi, asalchigul oilasi, o‘simliklar dunyosining Angiosperma (yopiq urug‘li o‘simliklar) bo‘limiga mansubdir. Ushbu o‘simlik yovvoyi tabiatda Shimoliy Amerikada o‘sib chiqgan, lekin hozirda butun dunyo bo‘ylab qishloq xo‘jaligida ekin sifatida keng tarqalgan. Yer nokining eng keng tarqalgan turlaridan biri Helianthus tuberosus bo‘lib, bu o‘simlik taxminan 1,5-2 metr bo‘y cho‘zib, kuchli ildiz tizimi bilan ajralib turadi. Barglari katta va o‘zgacha tuzilishga ega bo‘lib, gullari sariq rangda bo‘lib, ular asalarilarning polenini yeg‘ish uchun mo‘ljallangan. Yer nokining boshqa bir muhim xususiyati bu uning hosilini yer osti tuganaklaridan olishidir. Bu tuganaklar o‘zida juda ko‘p inulin saqlaydi, u esa organizmda xolesterin miqdorini kamaytirishda, qonda shakarni pasaytirishda va ovqat hazm qilish tizimiga foydali ta’sir ko‘rsatadi. Tuganaklar shu sababdan, sog‘liqni saqlash va tibbiyotda ham keng qo‘llaniladi, shuningdek, oziq-ovqat sanoatida kartoshka o‘rniga ishlatiladi. Yer nokining biologik rivojlanish jarayoni ikki asosiy bosqichdan iborat: vegetativ va reproduktiv. Vegetativ bosqichda, ya’ni bahor oylarida, o‘simlik ildiz tizimi va barglarini rivojlantiradi, va ular yer ostidagi tuganaklarni hosil qiladi. 5 xususiyatlari bilan ham ahamiyatli hisoblanadi. Shu sababli, yer noki o‘simligining tibbiyotdagi va bioenergiya ishlab chiqarishdagi ahamiyati kattadir. O‘simlikning biologik xususiyatlari uning turli tarmoqlarda qo‘llanishini yanada samarali qiladi. Yer noki (Helianthus tuberosus), xalq orasida topinambur yoki yer olmasi nomi bilan ham tanilgan, ildizmeva hosil qiluvchi ko‘p yillik o‘simlik hisoblanadi. Uning tuber yoki tuganaklari oziq-ovqat sanoatida, farmakologiyada, parhez mahsuloti sifatida, shuningdek, yem-xashak manbai sifatida keng qo‘llaniladi. Yer noki tarkibida ayniqsa inulin kabi biologik faol moddalar mavjudligi sababli u sog‘liq uchun foydali o‘simlik sifatida e’tirof etiladi. Shu bois, uning tuganak materiallaridagi o‘zgarishlarni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish zaruriy ahamiyat kasb etadi. Yer nokining tuganak materiallari ostida, birinchi navbatda, vegetativ ko‘payish uchun ishlatiladigan ildiz-mevalar nazarda tutiladi. Bu tuganaklar kelgusi vegetatsiya davrida yangi o‘simlikni yetishtirish uchun asos bo‘ladi. Tuganak materialining sifati, hajmi, og‘irligi, tashqi ko‘rinishi, ichki kimyoviy tarkibi, namligi, shakar va inulin miqdori, ozuqaviy zaxirasi, mikroorganizmlar bilan zararlanish holati — bularning barchasi o‘simlikning keyingi rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Tahlil qilish jarayonida eng avvalo agrobiologik belgilarning o‘zgarishiga e’tibor qaratiladi. Masalan, har xil tuproq-iqlim sharoitlarida yetishtirilgan yer noki tuganaklarining shakli, o‘lchami, zichligi, ko‘piklanish darajasi, novda chiqarish quvvati turlicha bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, ularning saqlanish sifati, ya’ni ombor yoki yer osti omborlarida necha oy davomida o‘z xossalarini yo‘qotmasdan turishi ham o‘zgaruvchanlik mezonidir. Bu o‘zgarishlar har bir hududda tuproq tarkibi, namlik, issiqlik, agrotexnik chora-tadbirlar va nav xususiyatlariga bog‘liq. Keyingi muhim omil – tuganaklarning morfologik va fiziologik xususiyatlari. Ularning yuzasidagi qobiqlanish darajasi, rangi, po‘stloq qalinligi va silliqligi nafaqat estetik qiymatga, balki kasalliklarga chidamlilikka ham ta’sir 26  Sinfi : Dicotyledoneae – Ikki urug‘pallalilar  Tartibi : Asterales – Murakkabguldoshlar tartibi  Oilasi : Asteraceae – Murakkabguldoshlar  Turkumi : Helianthus – Quyoshgul turkumi  Turi : Helianthus tuberosus L. – Yer noki Bu o‘simlik quyoshgul turkumiga yaqin bo‘lib, tashqi ko‘rinish jihatidan ko‘pchilik tomonidan quyoshgul (ayniqsa, Helianthus annuus ) bilan adashtiriladi. Biroq, ularning asosiy farqlari o‘sish muddati, tuganaklar hosil qilishi va vegetativ ko‘payish xususiyatlaridadir. Umumiy morfologik xususiyatlari Yer ustki qismi : Yer noki o‘simligi odatda 1,5–3 metrgacha balandlikda o‘sadi. Uning poyasi tik o‘suvchi, quyuq yashil rangli, quyuq tuk bilan qoplangan, ba’zida novdali bo‘lishi mumkin. Poya bo‘ylab barglar joylashgan, pastki barglari qarama-qarshi, yuqorilari esa navbat bilan joylashadi. Barglari yirik, yurak shaklida, qirrasi tishli va uzun bandli. Barg yuzasi qo‘pol, ustki tomoni quyuq yashil, ostki qismi esa oqish-yashil tusda. Gullari : Yer nokining guli murakkab savatchasimon guldan iborat bo‘lib, diametri 4–8 sm gacha yetadi. Savatcha markazida serpistillat qushmoq gullar, atrofida esa yaltiroq sariq tilsimon gullar joylashgan. Gul ochilish muddati avgust oyining oxiri – sentyabr oyining boshlariga to‘g‘ri keladi. O‘zidan o‘ziga changlanadi, biroq hasharotlar vositasida ham changlanishi mumkin. Gullash davri 20–30 kun davom etadi. Ildiz tizimi va tuganaklar : Yer nokining eng muhim botanik xususiyatlaridan biri – uning tuganak hosil qilish qobiliyatidir. Asosiy ildiz uzun, kuchli tarmoqlangan va yerdan 10–20 sm chuqurlikda joylashadi. Ildizning yon tomonlarida ko‘plab yer osti novdalari rivojlanadi va ularning uchlarida tuganaklar shakllanadi. Tuganaklar o‘z tuzilishi va shakli jihatidan kartoshkaga o‘xshab ketadi, lekin sirtida ko‘zchalar chuqurroq, po‘stlog‘i yupqaroq va yuzasi silliq 8 mumkin. Bioetanol ishlab chiqarish jarayonida yer noki o‘simligi yuqori hosil beradi va u ishlab chiqarishdagi eng samarali manbalardan biri bo‘ladi. Bioenergiya ishlab chiqarish uchun topinambur o‘simligining yuqori kraxmal miqdori muhim ahamiyatga ega. Topinambur o‘simligi o‘zining ekosistema uchun foydaliligidan tashqari, bioenergiya ishlab chiqarishda ham ajoyib natijalar beradi. Uning ildizlari yuqori hosil va kichik ishlov berish xarajatlari bilan bioetanolni olishda samarali hisoblanadi. Bioenergiya ishlab chiqarishda yer noki o‘simligini ishlatish nafaqat energiya ishlab chiqarishning ekologik toza yo‘lini taqdim etadi, balki qishloq xo‘jaligida o‘simliklardan foydalanishni optimallashtiradi. Bioetanol ishlab chiqarish jarayonida yer noki o‘simligidan foydalanish, uni ko‘p miqdorda ishlab chiqarish va ekinlarning keng miqyosda kengayishi tufayli qishloq xo‘jaligi va energiya ishlab chiqarish sanoatida ijobiy iqtisodiy natijalarga erishish mumkin. Shuningdek, topinambur o‘simligidan ishlab chiqarilgan bioenergiya qishloq xo‘jaligida karbon dioksidning chiqarilishini kamaytiradi. Bioetanol ishlab chiqarish jarayonida karbon dioksidning ajralishi ancha past bo‘lib, bu atmosferaga zararli moddalar chiqarishni kamaytiradi. Shu sababli, yer noki o‘simligini bioenergiya ishlab chiqarish uchun foydalanish ekologik jihatdan toza va barqaror energiya manbai yaratadi. Tibbiyot va farmatsevtika Yer noki o‘simligi o‘zining tibbiyotdagi salohiyatiga ega. Topinambur ildizlarida shakarlar, kraxmal va vitaminlar bo‘lib, ular inson organizmi uchun foydali hisoblanadi. Topinambur, ayniqsa, diabet kasalliklarini davolashda samarali bo‘lishi mumkin, chunki uning tarkibida inulin moddalari mavjud, bu esa qon shakarini pasaytiradi. Shuningdek, topinambur ildizlari oshqozon-ichak tizimi va jigar faoliyatini yaxshilashda yordam beradi. Topinambur o‘simligi o‘zining tibbiy xususiyatlari bilan faqatgina parvarish qilinishda yordam bermaydi, balki qishloq xo‘jaligi va sanoatdagi foydali 25 Qumloq va qumoq-tuproqlarda uning ildizlari yaxshi rivojlanadi, bu esa yirik va sog‘lom tuganak hosil bo‘lishiga yordam beradi. Og‘ir, sho‘rlangan yoki zichlashgan tuproqlarda esa o‘sish sustlashadi, tuganaklar deformatsiyalanadi va hosildorlik kamayadi. Shu bois, ekishdan oldin tuproqning mexanik tarkibi, kislotali muhit (pH 5.5–7.5) darajasi va ozuqaviy moddalar miqdori tahlil qilinishi lozim. Shuningdek, yer noki ortiqcha namlikni yoqtirmaydi, shuning uchun pastqam joylar yoki ko‘p suv yig‘iladigan maydonlar undan tozalanishi zarur. Yer noki fotofil o‘simlik hisoblanadi, ya’ni yorug‘lik talabchan. Soyali yoki zich ekilgan joylarda o‘simlik barglari yetarli fotosintez qila olmaydi, natijada tuganaklar sust hosil bo‘ladi. Shuning uchun ochiq, quyoshli joylar tanlanishi lozim. Vegetatsiya davrida o‘simlik quyosh nurini to‘liq qabul qilishi uchun oraliq masofalarni to‘g‘ri belgilash zarur. Endi ekish texnologiyasi ga to‘xtalaylik. Yer noki, asosan, tuganaklar orqali vegetativ tarzda ko‘paytiriladi. Bahor ekinlari orasida yer noki mart oyi oxiri yoki aprel boshida ekiladi. Tuproq harorati 6–8 °C darajagacha isingach, ekish ishlarini boshlash mumkin. Ekish uchun sog‘lom, kasalliksiz, chirimagan, 40–60 g og‘irlikdagi, 3–5 ta ko‘zchali tuganaklar tanlanadi. Ko‘pchilik agronomlar tomonidan kuzgi yig‘ib olingan tuganaklarni sovuqxonada yoki quruq qumda saqlab, bahorgi ekishga tayyorlab qo‘yish amaliyoti samarali deb topilgan. Tuproq ekishdan oldin chuqur haydaladi (25–30 sm chuqurlikda), keyin tekislanadi va agrofon yaxshi tayyorlanadi. Tuganaklar 8–10 sm chuqurlikda, bir- biridan 30–40 sm oraliqda, qator orasi esa 60–70 sm qilib ekiladi. Qator oraliqlari keng bo‘lishi – o‘simliklar orasida havo almashinuvi, yorug‘lik tushishi va parvarish ishlarini yengillashtirish uchun muhimdir. Shuningdek, o‘g‘itlash – tuganaklarning shakllanishi va inulin to‘planishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yer noki organik va mineral o‘g‘itlarga yaxshi javob qaytaradi. Bahorda 1 gektarga 30–40 tonna chirigan go‘ng, 60–90 kg azot, 60–80 kg fosfor va 60 kg kaliy o‘g‘itlari berilishi mumkin. Azotli o‘g‘itlar ko‘p berilsa, 16 orasidagi korrelyatsion koeffitsiyentlar bu yo‘nalishda chuqur tahlilga imkon beradi. O‘zgarishlarni tahlil qilish orqali quyidagi amaliy natijalarga erishish mumkin: optimal agrotexnik sharoitlar aniqlanadi, eng samarali tuganak namunalar tanlanadi, tuproq va iqlim omillariga mos keluvchi navlar saralanadi, tuganaklarni uzoq muddat saqlash texnologiyalari ishlab chiqiladi, yuqori inulinli tuganaklar selektsiyasi uchun boshlang‘ich materiallar ajratiladi. Xulosa qilib aytganda, yer nokining tuganak materiallaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilish – bu o‘simlikning biologik potentsialini to‘g‘ri baholash, ekin yetishtirishni ilmiy asosda rejalashtirish, yangi seleksiya navlarini tanlash va sog‘lom, yuqori sifatli tuganak materiallarni yetishtirish uchun zarur bo‘lgan eng muhim bosqichlardan biridir. Mazkur tahlillar orqali nafaqat agrotexnik, balki oziqaviy, farmakologik va ekologik jihatdan ham samarali foydalanish imkoniyatlari kengayadi. 28 qarshi dorilarni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi, bu esa sog‘liqni saqlash sohasida topinamburning ahamiyatini yanada oshiradi. Ekotizimlar nuqtai nazaridan, topinambur o‘simligining ishlab chiqarish imkoniyatlari, uning biogaz ishlab chiqarishdagi roli va o‘simliklardan qayta ishlangan mahsulotlar (masalan, o‘g‘it va hayvonlar uchun yem) ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, topinambur o‘simligi bioenergiya ishlab chiqarish sohasida ham keng qo‘llaniladi, bu esa uning yangi energiya manbai sifatida ekologik barqarorlikka hissa qo‘shishini ta’minlaydi. Shuningdek, topinambur o‘simligi turli ekotizimlarga moslashganligi sababli, u o‘rmon va qishloq joylarida muvaffaqiyatli o‘sadi va atrof-muhitga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ekologik jihatdan, topinambur o‘simligi uning ekotizimlarga qo‘shgan hissasi orqali turli landshaftlarda erlarni qayta tiklashga yordam beradi. O‘simlikning kuchli ildiz tizimi tuproqni saqlashga va eroziyani oldini olishga yordam beradi, shu bilan birga, biologik xilma-xillikni oshiradi va boshqa o‘simliklar bilan uyg‘unlikda o‘sish imkoniyatini yaratadi. Bundan tashqari, topinambur o‘simligi o‘zining yuqori samarali fotosintez jarayoni bilan ham ekologik barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Uning fotosintez faolligi, atmosferadagi karbondioksid miqdorini kamaytirish va iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashishda muhim rol o‘ynaydi. Topinambur o‘simligi, shuningdek, boshqa o‘simliklar bilan o‘zaro simbiozda bo‘lib, turli xil mikroorganizmlar bilan birgalikda tuproqni boyitadi va ekologik tizimlarni yanada barqaror qiladi. Shunday qilib, topinambur o‘simligining ekotizimlarga ta’siri juda keng qamrovli bo‘lib, uning tuproqni mustahkamlashdan tortib, biologik xilma-xillikni oshirish, iqlim o‘zgarishlariga qarshi chidamlilikni ta’minlash va bioenergiya ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynashigacha bo‘lgan ko‘plab jihatlarni o‘z ichiga oladi. Bu o‘simlikning ekologik va iqtisodiy ahamiyati kundan-kunga oshib bormoqda va 33 Yer noki o‘simligini parvarishlashda muntazam ravishda tuproqni yumshatish va o‘g‘itlash zarur. O‘g‘itlash jarayonida azotli, fosforli va kaliyning balansli miqdori bilan ishlash muhim ahamiyatga ega. Tabiiy kompost va organik o‘g‘itlar ham o‘simlikning o‘sishini qo‘llab-quvvatlaydi Yer noki o‘simligi o‘zining yuqori hosil berish salohiyati va minimal parvarish talab qilishi bilan qishloq xo‘jaligi uchun juda foydali ekin hisoblanadi. Uning o‘sishi va rivojlanishi uchun mos sharoitlar yaratish va to‘g‘ri texnologiyalarni qo‘llash orqali yaxshi hosil olish mumkin. 2.2 Yer noki o‘simligining tibbiy va sanoat ahamiyati Yer noki (Topinambur) o‘simligi, ayniqsa, uning ildizlari, tibbiyotda va sanoatda keng qo‘llaniladi. Ular o‘zining noyob biokimyoviy tarkibi, asosan kraxmal, inulin, vitaminlar va minerallar bilan boyligi bilan ajralib turadi. Bu o‘simlikning foydalari nafaqat oziq-ovqat sanoatida, balki tibbiyotda ham sezilarli darajada namoyon bo‘ladi. Tibbiyotda yer nokining ahamiyati Topinambur o‘simligi tibbiyotda asosan uning inulin tarkibi sababli qadrlanadi. Inulin — bu tabiiy polysakkarid bo‘lib, organizmda qand miqdorini nazorat qilishda yordam beradi. Bu xususiyat, ayniqsa, diabet bilan og‘rigan bemorlar uchun juda muhimdir, chunki inulin organizmda qandning ko‘tarilishiga to‘sqinlik qiladi va insulin ishlab chiqarishni tartibga soladi. Topinamburning bu xususiyati, uning diabetga qarshi kurashishda samarali yordamchi sifatida ishlatilishini ta’minlaydi. Shuningdek, inulin ichak florasini muvozanatlashga yordam beradi va hazm jarayonini yaxshilaydi, shu bilan birga foydali bakteriyalarni o‘stirishda yordam beradi. Yer nokining boshqa tibbiy foydalari ham bor. Uning ildizlari vitaminlar, minerallar (masalan, kaliy, magniy, fosfor, temir va boshqa mikroelementlar) va organik kislotalarga boydir. Ular yurak-qon tomir tizimiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, 21 bilan chatishtirish orqali yangi duragaylar yaratishda foydalaniladi. Genetik xilma- xilligi sababli u turli iqlim sharoitlariga chidamli navlar yetishtirishda genetik resurs sifatida katta rol o‘ynaydi. Xulosa qilib aytganda , yer noki o‘zining noyob biologik, morfologik va kimyoviy xususiyatlari bilan ajralib turuvchi, qimmatli oziqaviy va texnik o‘simlikdir. Uning botanika tasnifi va tuzilma xususiyatlarini chuqur o‘rganish, kelajakda yangi navlarni yaratish, intensiv agrotexnologiyalar ishlab chiqish va ekologik toza mahsulotlar olish imkonini beradi. Shu boisdan, yer noki nafaqat agrar sohada, balki farmakologiya, ekologiya, biotexnologiya va sog‘lom ovqatlanish tizimida ham istiqbolli o‘simliklardan biri hisoblanadi. 1.2. Yer nokining o‘sish sharoitlari va ekish texnologiyasi Yer noki (Topinambur) o‘simligi o‘zining ekologik jihatdan keng moslashuvchanligi va minimal talablar bilan ajralib turadi. Uning muvaffaqiyatli o‘sishi uchun to‘g‘ri agrotexnikalar va sharoitlar kerak. Bu o‘simlik kam yoki o‘rta unumdor tuproqlarda yaxshi rivojlanadi, lekin eng yaxshi natijalar qumloq, chig‘anok va o‘rtacha kislotali tuproqlarda kuzatiladi. Tuproqning gillik darajasi o‘simlikning o‘sishiga ta’sir qilishi mumkin, chunki ortiqcha namlik va drenaj yetishmasligi ildizning chirishiga olib kelishi mumkin. Shu boisdan yer nokini ekishdan oldin tuproqni tayyorlashda yaxshi drenaj tizimiga ega bo‘lishi zarur. Topinambur to‘g‘ri va samarali o‘sishi uchun ko‘plab tabiiy sharoitlarga moslashadi. U yuqori haroratga nisbatan chidamli bo‘lib, o‘rta haroratda (20-25°C) yaxshi o‘sadi. Ajoyib xususiyatlaridan biri – u sovuq va qishning sovuqlariga chidamli bo‘lib, -30°C gacha bo‘lgan haroratga bardosh bera oladi. Shu sababli, yer noki o‘rta va sovuq iqlim sharoitlariga juda mos keladi. Qishloq xo‘jaligida bu xususiyat o‘simlikni qisqa va sovuq mavsumlarda ham ekish va hosil olish imkonini beradi. 10 ishlab chiqarishdagi o‘rni, shuningdek, boshqa sanoat tarmoqlaridagi imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Topinambur o‘simligi va oziq-ovqat sanoati Topinambur o‘simligi o‘zi ajralib turadigan o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, uning ildizlari kraxmalga boydir. Shuning uchun, topinambur oziq-ovqat sanoati uchun juda muhim xom ashyo hisoblanadi. O‘simlikdan kraxmal va shakar moddalarini olish orqali turli oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlash mumkin. Yer nokining ildizlari nafaqat kraxmal, balki shakarning yuqori darajada bo‘lishi tufayli shirinliklar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun qulaydir. Topinamburdan tayyorlanadigan mahsulotlar sog‘lom va tabiiy xususiyatlarga ega bo‘lib, ular zamonaviy oziqlanishda talabga ega. Yaxshi ekilgan yer noki o‘simliklaridan olinadigan kraxmal, oqsil va vitaminlar oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari, bu o‘simlikdan tayyorlanadigan mahsulotlar to‘qimachilik, tibbiyot va kosmetika sanoatlari uchun ham zarurdir. Yer nokidan turli xil ingredientlar olish mumkin, ular esa mahsulotlar ishlab chiqarishda sifatli va ekologik toza xom ashyo sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari, yer noki o‘simligini oziq-ovqat ishlab chiqarishda ekinlar orasida diversifikatsiya qilish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. Qishloq xo‘jaligida bu o‘simlik boshqa ekinlar bilan birgalikda o‘sishi mumkin, bu esa agrotexnologik jarayonlarni optimallashtirishga yordam beradi. Yer noki o‘simligi boshqa o‘simliklar bilan uyg‘unlashib o‘sadi va bir-birini qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa hosilni yaxshilash va to‘g‘ri parvarish qilish imkoniyatlarini yaratadi. Shu sababli, yer noki o‘simligi oziq-ovqat sanoatida boshqa ekinlar bilan yaxshi uyg‘unlashadi va foydali mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini taqdim etadi. Bioenergiya ishlab chiqarish Yer noki o‘simligi bioenergiya ishlab chiqarish jarayonida o‘zining muhim o‘rnini egallaydi. Topinambur ildizlaridan bioetanol ishlab chiqarish mumkin, bu esa ekologik toza energiya manbai sifatida qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi 24 uning keng ko‘lamda ekilishi va ishlatilishi global miqyosda ekologik barqarorlikni ta’minlashda yordam beradi. 3.3. Topinambur o‘simligini samarali ishlab chiqarish va agroekologik tizimlarda qo‘llash Topinambur o‘simligini agroekologik tizimlarda samarali ishlab chiqarish va qo‘llash ko‘plab ijobiy xususiyatlarga ega bo‘lib, u ekologik barqarorlikni ta’minlashga, tuproq unumdorligini oshirishga, shuningdek, iqtisodiy jihatdan foydalidir. Ushbu o‘simlik o‘zining qurg‘oqchilikka chidamliligi, yuqori ozuqa qiymati va ekologik moslashuvchanligi bilan ajralib turadi. Topinambur, shuningdek, turli agroekologik tizimlarda samarali o‘sadi va ko‘plab qishloq xo‘jaligi jarayonlarini optimallashtirishda yordam beradi. Topinambur o‘simligi tuproqni boyitish va uning strukturasini yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Bu o‘simlikning ildiz tizimi tuproqning chuqur qatlamlariga kirib, oziq moddalarni samarali tarzda so‘rib olishga imkon beradi. Shuningdek, topinambur tuproqdagi suv balansini saqlaydi, chunki uning ildizlari suvni yaxshi saqlaydi va tuproqning qurg‘oqchil sharoitlarda ham suv ta’minotini barqarorlashtiradi. Bu xususiyat topinamburni qurg‘oqchil hududlarda, ayniqsa, yuqori harorat va kam suvli sharoitlarda ekish uchun juda mos qiladi. Topinambur o‘simligi, shuningdek, tuproqning biologik faoliyatini oshiradi. Uning ildizlari mikroorganizmlar uchun qulay sharoitlar yaratadi va tuproqdagi azot, fosfor kabi ozuqa moddalarining almashinishini tezlashtiradi. Bu, o‘z navbatida, tuproqning unumdorligini oshiradi va boshqa o‘simliklar uchun ham qulay o‘sish sharoitlarini yaratadi. Shuningdek, topinambur o‘simligi o‘zining yuqori mahsuldorligi bilan tanilgan bo‘lib, yuqori ozuqa qiymati bilan fermerlar uchun foydali ekin sifatida ko‘riladi. Uning ildizlari oziq-ovqat sanoatida, shuningdek, bioenergiya ishlab chiqarishda ham keng qo‘llaniladi. 34 o‘stirilgan yerlar eng yaxshi natijalar beradi. Tuproqning pH darajasi 6.5–7.5 atrofida bo‘lishi tavsiya etiladi, chunki bu sharoitda o‘simlik o‘zining maksimal o‘sish va rivojlanish potentsialini namoyon etadi. Tuproqning kuchli kislotali bo‘lishi o‘simlikning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shu sababli bu omilni inobatga olish kerak. Ekish texnologiyasi Yer nokini ekish texnologiyasi o‘zining oddiyligi bilan ajralib turadi. Ekish jarayoni uchun qulay sharoitlar yaratish uchun avvalo tuproqni to‘g‘ri tayyorlash zarur. Tuproqni ekishdan oldin yaxshi urug‘lar tanlanishi kerak, chunki sifatli urug‘lar yaxshi hosil olishning kafolati hisoblanadi. Yer nokini ekish uchun o‘rta va yirik o‘lchamdagi ildizlar eng mos keladi. Ildizlar ekishdan oldin 10–12 sm uzunlikda kesilib, ildizni shakllantiradi. Topinamburni ekish uchun eng samarali va keng tarqalgan usul bu qatorli ekishdir. Ekish uchun tuproqni chuqurligi 10–12 sm bo‘lgan yengil qazish ishlari bajariladi. Ekish masofasi qatorlar orasida 60–70 sm va o‘simliklar orasida 25–30 sm bo‘lishi kerak. Ushbu masofalar o‘simliklarning to‘liq rivojlanishiga imkon beradi va ildizlarning o‘sishi uchun zarur bo‘lgan joyni ta’minlaydi. Ekishdan so‘ng, tuproqning yaxshilanishi va o‘simliklarning to‘g‘ri rivojlanishi uchun sug‘orish va o‘g‘itlashning alohida ahamiyati bor. Yer noki uchun ortiqcha suvdan saqlanish va o‘simliklar doimo quruq, lekin biroz nam tuproqda bo‘lishi kerak. Sug‘orish qishda kamroq, yozda esa o‘simliklarning rivojlanishiga qarab, muntazam ravishda amalga oshiriladi. Zararkunandalarga qarshi kurash ham muhim rol o‘ynaydi. Yer noki o‘simligida ba’zi zararkunandalar, masalan, o‘rgimchak qurti va zararli hasharotlar uchraydi, shuning uchun agrotexnik choralar ko‘rish va zararkunandalarga qarshi kurashish zarur. Bu borada biopreparatlar va ekologik toza kimyoviy vositalardan foydalanish tavsiya etiladi. 20 II BOB. YER NOKI (TOPINAMBUR) O‘SIMLIGINING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI VA AGRONOMIK ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYASI 2.1 Yer noki o‘simligining biotexnologik xususiyatlari va ekish texnologiyasi Yer noki (Helianthus tuberosus) o‘simligi o‘zining biologik va agronomik xususiyatlari bilan qishloq xo‘jaligida juda yuqori potensialga ega. U o‘zining soddaligi, yuqori hosil berish salohiyati va qo‘shimcha ozuqa moddalarini ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan boshqa ko‘plab ekinlardan farq qiladi. Yer noki - bu ko‘p yillik o‘simlik bo‘lib, o‘rta va issiq iqlim sharoitlariga moslashgan va uzoq vaqt davomida tuproqda mavjud bo‘lib turadigan o‘simlikdir. Ular boshqa qishloq xo‘jalik ekinlaridan farqli o‘laroq, yuqori rentabellikni ta’minlaydi va minimal parvarish talab qiladi. Bu o‘simlikning ildizlari asosiy hosilni beradi va ular kraxmal, inulin kabi ozuqa moddalari bilan boy bo‘lganligi sababli, ayniqsa, tibbiyotda va oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi. Yer noki o‘simligi, shuningdek, o‘zining rivojlanish jarayonida tuproqni boyitadi, bu uning agronomik jihatdan qulay o‘simlik bo‘lishini ta’minlaydi. O‘simlikning ildizlari tuproqning yuqori qatlamlariga kirib, organik moddalarni to‘playdi va shunday qilib tuproqning unumdorligini oshiradi. Shuningdek, yer nokining ildizlari azotli birikmalarni o‘zida to‘playdi, bu esa tuproqning o‘zgaruvchan unumdorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Iqlim sharoitlari va tuproq talablari Yer noki o‘simligi o‘zining yuqori moslashuvchanligi bilan ajralib turadi. U o‘rta va issiq iqlim sharoitlarida yaxshi o‘sadi va bir nechta iqlim turlari bilan moslashadi. Shunday qilib, yer noki qisqa qishlar va iliq yozlarda ham yaxshi rivojlanadi. U qishloq xo‘jaligida eng ko‘p o‘stiriladigan ekinlardan biri bo‘lib, o‘rta mintaqalar, o‘rta sho‘r va qurg‘oqchil tuproqlarda ham muvaffaqiyatli o‘sadi. Topinambur quyoshli joylarni va yumshoq, yaxshi suvsizlangan tuproqlarni yaxshi 18 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. Abdullaeva, S. A., & Ismoilov, K. F. (2017). Qishloq xo‘jaligida ekinlar va ularning bioenergetik salohiyati. Toshkent: Qishloq xo‘jaligi nashriyoti. 2. Alimov, R. S., & Karimov, A. (2018). Agroekologiya: Teoriya va amaliyot. Toshkent: O‘zbekiston fanlar akademiyasi nashriyoti. 3. Bobojonov, I. T., & Xo‘jaev, B. B. (2020). O‘simliklarni ekish va o‘sish sharoitlari. Buxoro: Buxoro universiteti nashriyoti. 4. Ganiev, T. G. (2016). Topinambur o‘simligi va uning agronomik xususiyatlari. Samarqand: Samarqand universiteti nashriyoti. 5. G‘ulomov, M. S. (2019). Topinamburning tuproq unumdorligini oshirishdagi roli. Toshkent: O‘zbekiston agrosanoat nashriyoti. 6. Ismoilov, K. M., & Salimov, F. K. (2017). Qishloq xo‘jaligi tizimida ekologik muvozanatni saqlash. Toshkent: O‘zbekiston ilmiy nashriyoti. 7. Jumaev, B. I. (2015). Bioenergiya va bioyoqilg‘i ishlab chiqarishda o‘simliklarning o‘rni. Toshkent: O‘zbekiston energetika nashriyoti. 8. Karimov, A. (2020). Topinambur va uning qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi. Tashkent: Agrosanoat nashriyoti. 9. Mirzaev, B. S. (2014). O‘simliklar va ularning ekologik talablari. Toshkent: Qishloq xo‘jaligi ilmiy markazi nashriyoti. 10. Nig‘matov, S. D., & Toshpulatov, A. T. (2017). O‘simliklar biotexnologiyasi. Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti. 11. Rasulov, M. U., & Xudoyberganov, A. S. (2019). Qishloq xo‘jaligida o‘simliklar turini tanlash va qo‘llashning ilmiy asoslari. Toshkent: Qishloq xo‘jaligi nashriyoti. 12. Ro‘zimov, K. B. (2021). Topinambur o‘simligi va bioenergiya. Nukus: Nukus universiteti nashriyoti. 13. Shamsiev, N. G. (2016). Oziq-ovqat sanoatida o‘simliklarning qo‘llanilishi. Toshkent: Qishloq xo‘jaligi nashriyoti. 39 XULOSA Yer noki, yoki Topinambur (Helianthus tuberosus), o‘zining ko‘plab ekologik, iqtisodiy va agronomik afzalliklari bilan yuqori salohiyatga ega bo‘lgan o‘simliklardan biridir. Ushbu o‘simlikning ko‘plab foydali jihatlari, shu jumladan, tuproq unumdorligini oshirish, eroziya jarayonlarini kamaytirish, suv balansini saqlash va qurg‘oqchil sharoitlarda muvaffaqiyatli o‘sishi, uni ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydigan ekin sifatida ko‘rsatadi. Topinamburning yuqori mahsuldorligi, ozuqa qiymati, va boshqa ko‘plab foydalari uni qishloq xo‘jalik tizimlarida keng qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi. Topinambur o‘simligining ildiz tizimi tuproqning fizika-kimyoviy va biologik xususiyatlarini yaxshilaydi. Ildizlar tuproqni boyitib, uning strukturasini mustahkamlaydi va suvni yaxshi saqlashga yordam beradi. Bu xususiyat, ayniqsa, qurg‘oqchil hududlar va iqlim o‘zgarishi ta’sirida bo‘lishi mumkin bo‘lgan hududlarda juda muhimdir. Shuningdek, topinambur tuproqda mavjud mikroorganizmlar bilan simbiotik aloqada bo‘lib, ular orqali tuproqning azot va boshqa ozuqa moddalarini samarali ishlatadi. Natijada, tuproqning biologik faoliyatini oshiradi va unumdorlikni saqlashga yordam beradi. Ushbu o‘simlikning ildizlari tuproqdagi xususiyatlarni, jumladan, pH darajasini va ozuqa moddalarining darajasini muvozanatlashga yordam beradi. Topinambur o‘simligini ekish va undan foydalanishning boshqa bir muhim jihati - bu o‘simlikning oziq-ovqat sanoatidagi o‘rni. Topinambur, ayniqsa, qandli diabet kasalligini davolashda foydalidir, chunki u fruktoza va inulin moddalari bilan boy. Inulin, xususan, tananing insulin ishlatish qobiliyatini yaxshilashga yordam beradi va qand miqdorini nazorat qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, topinambur, kartoshkaga o‘xshab, yuqori energiya va ozuqa qiymatiga ega, ammo undan farqli o‘laroq, u kaloriyalarning kamayishi va sog‘lom parhez uchun ideal hisoblanadi. Boshqa tomondan, topinamburdan bioenergiya ishlab chiqarish ham mumkin, chunki uning o‘sish jarayoni ko‘plab biomassalarni ishlab 37 1 qon aylanishini yaxshilaydi va qon bosimini pasaytirishda yordam beradi. Kaliy miqdori tufayli, yer noki yurakni mustahkamlashga yordam beradi, shu bilan birga mushaklar va asab tizimining normal ishlashini qo‘llab-quvvatlaydi. Bundan tashqari, topinamburning antioksidant xususiyatlari ham mavjud. U xujayra darajasida erkin radikallarni neytrallashda yordam beradi va shunday qilib qarish jarayonini sekinlashtiradi. Bu, ayniqsa, yallig‘lanishlarga qarshi samarali kurashda yordam beradi va umumiy salomatlikni yaxshilashga xizmat qiladi. Oziq-ovqat sanoatida foydalanish Topinambur o‘simligining ildizlari nafaqat tibbiyotda, balki oziq-ovqat sanoatida ham keng qo‘llaniladi. O‘simlikning ildizlari kraxmalga boy bo‘lib, undan turli mahsulotlar tayyorlanadi. Topinambur kraxmalidan pishiriqlar, chuchvara va boshqa o‘simlik asosidagi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Oziq-ovqat sanoatida, ayniqsa, inulin moddasi tufayli, bu o‘simlikning qo‘llanilishi muhimdir. Inulin o‘zining tabiiy va zararli qand o‘rniga ishlatilishi mumkin bo‘lgan xususiyatlari bilan, diyetik va diabetik mahsulotlar ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. Shuningdek, topinambur o‘simliklari suyuqliklar va sharbatlar ishlab chiqarishda ham qo‘llaniladi. O‘simlikning no‘xatli va shirin ildizlari sharbatlar, sirop va boshqa ichimliklar tayyorlashda ishlatiladi. Bu ichimliklar asosan energiya beruvchi va vitaminlarga boy sifatida reklama qilinadi. Oziq-ovqat sanoatida, shuningdek, undan go‘sht mahsulotlari o‘rnini bosuvchi yoki ularni yaxshilash uchun ham foydalanish mumkin. Sanoatdagi foydalanish Yer noki o‘simligi sanoatda ham bir qator foydali xususiyatlarga ega. Uning ildizlari bioenergiya ishlab chiqarishda ham ishlatiladi. Topinamburni bioyog‘ ishlab chiqarishda qo‘llash mumkin bo‘lgan yangi yo‘nalishlardan biridir. O‘simlikning o‘zi biogaz ishlab chiqarish uchun ham foydali bo‘lishi mumkin, 22 14. Tursunov, A. S., & Muhammadiev, S. (2018). Topinambur va uning bioenergiya sifatida qo‘llanilishi. Toshkent: Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish nashriyoti. 15. Yuldashev, M. M. (2015). Qishloq xo‘jaligida o‘simliklar va tuproq unumdorligi. Toshkent: O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi nashriyoti. Qo‘shimcha adabiyotlar va internet manbalari: AgroEcology.org - Topinambur va boshqa o‘simliklar haqida ekologik tadqiqotlar va tavsiyalar. https://www.agroecology.org FAO.org - BMTning Oziq-ovqat va Qishloq Xo‘jaligi Tashkiloti saytida topinambur va boshqa o‘simliklar bilan bog‘liq maqolalar va hisobotlar. http://www.fao.org ResearchGate.net - Topinambur o‘simligi bilan bog‘liq ilmiy maqolalar va tadqiqotlar. https://www.researchgate.net ScienceDirect.com - Topinamburning biologik va agronomik xususiyatlari haqida maqolalar va tadqiqotlar. https://www.sciencedirect.com EBSCOhost.com - Qishloq xo‘jaligi va bioenergiya bo‘yicha ilmiy manbalar. https://www.ebscohost.com 40 biotexnologik metodlardan foydalanish keng tarqalgan. Bu metodlar yordamida, topinambur o‘simligining ildizlarining inulin miqdorini oshirish, ularning yillik hosil berishini yaxshilash, shuningdek, iqlim o‘zgarishlariga qarshi chidamliligini ta’minlash mumkin. Bu usullar, o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshirishda, shuningdek, resurslardan samarali foydalanishda muhim rol o‘ynaydi. Topinambur selektsiyasi jarayonida, ekotizimlarning va tuproq sharoitlarining ahamiyatini inobatga olish orqali, optimal o‘sish sharoitlari yaratilib, o‘simliklarning hosil olish qobiliyati yaxshilanadi. Selektsion ishlarda foydali xususiyatlarni yaxshilash uchun topinambur o‘simligining genetik va ekologik tahlilini chuqur o‘rganish zarur. Bunda, o‘simliklar va ularning ekotizimdagi o‘rnini o‘rganish, iqlim va tuproq sharoitlariga moslashgan optimal navlarni yaratish imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida topinambur o‘simliklarini qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat sanoatida samarali va ekologik toza foydalanish imkonini yaratadi. 3.2. Topinambur o‘simligining ekotizimlarga ta’siri Topinambur o‘simligi, ekologik jihatdan, ko‘plab ijobiy xususiyatlarga ega bo‘lib, uning ekotizimlarga ta’siri nafaqat o‘simliklarning o‘ziga, balki butun ekotizimlarning barqarorligini ta’minlashga ham yordam beradi. Topinambur o‘simligi o‘zining o‘simliklar va tuproq bilan o‘zaro aloqalari orqali ekologik muvozanatni saqlashga hissa qo‘shadi. Shu bilan birga, uning o‘sishi va rivojlanishi ekologik jihatdan samarali va yaxshi o‘zgartirilgan sharoitlarda amalga oshirilishi kerak. Topinambur o‘simligining ekotizimlarga ta’sirini tahlil qilishda, uning tuproqdagi mineral moddalar, suv va o‘simliklar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirini hisobga olish zarur. Topinambur o‘simligi tuproqni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. Uning ildiz tizimi kuchli va keng tarqalgan bo‘lib, tuproqni eroziyaga qarshi himoya qiladi va tuproqni mexanik jihatdan mustahkamlaydi. Bu, ayniqsa, tog‘li va 31 tozalaydi va doimiy qabul qilinsa, oshqozon-ichak tizimining kasalliklaridan himoya qiladi. Yer nokining sog‘liq uchun foydalari bilan bir qatorda, o‘simlik o‘zining yengil hazm qilish xususiyatlari bilan ham tanilgan. Uning tarkibidagi kaliy va magniy tuzlari hazm qilish tizimi uchun juda foydalidir, chunki ular hazm qilish jarayonini qo‘llab-quvvatlaydi va ichak peristaltikasini normallashtiradi. Shu bilan birga, Topinamburda mavjud bo‘lgan taninlar va organik kislotalar oshqozonning faoliyatini yaxshilashda yordam beradi. Yer nokining kimyoviy tarkibi va tibbiy xususiyatlari uning nafaqat qishloq xo‘jaligida, balki farmatsevtika va oziq-ovqat sanoatida ham foydalanishga keng imkoniyatlar yaratadi. Bu o‘simlikning tuganaklarini turli shakllarda iste’mol qilish, uni oziq-ovqat sifatida yoki dori sifatida ishlatish orqali ko‘plab sog‘liq muammolarini hal qilish mumkin. Shu bois, Topinamburning tibbiy ahamiyati ham keng va jozibali. Yer noki (Helianthus tuberosus) – qandli ildizmevalilar turkumiga mansub bo‘lib, oziq-ovqat, farmatsevtika va hayvonchilikda keng qo‘llaniladigan ko‘p yillik o‘simlikdir. Uning asosiy qiymati tarkibidagi yuqori inulin moddasida bo‘lib, bu modda diabet kasalligida parhez sifatida, hamda probiotik vosita sifatida juda foydalidir. Yer nokining agronomik ahamiyati yuqori bo‘lganligi sababli, uning yetishtirish texnologiyasi va o‘sish sharoitlari haqida chuqur tahlil qilish muhim hisoblanadi. Yer nokining o‘sishi va rivojlanishi bevosita tuproq-iqlim sharoitlariga, agrotexnik tadbirlarga va ekish texnologiyasining to‘g‘ri bajarilishiga bog‘liqdir. Bu o‘simlik sovuqqa nisbatan chidamli bo‘lib, o‘rtacha namlikka ega iqlim sharoitlarida barqaror hosil beradi. Lekin yuqori hosil olish va sifatli tuganaklar shakllanishi uchun optimal sharoitlar yaratilishi shart. Avvalo, yer nokining o‘sishiga mos tuproq sharoitlarini ko‘rib chiqamiz. Yer noki unumdor, g‘ovak, havo va suv o‘tkazuvchan tuproqlarda yaxshi o‘sadi. 15 ham katta. Bu o‘simlikni samarali ishlatish qishloq xo‘jaligi tizimlarining barqarorligini ta’minlash, tuproq unumdorligini oshirish va iqlim o‘zgarishlariga moslashishni osonlashtirishga yordam beradi. Topinambur o‘simligini ko‘proq ekish va uning resurslarini yanada samarali ishlatish qishloq xo‘jaligi sohasining kelajakdagi rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. 1 1 Ro‘zimov, K. B. (2021). Topinambur o‘simligi va bioenergiya. Nukus: Nukus universiteti nashriyoti. 36 ishlab chiqarish jarayonlariga bevosita ta’sir qiladi. Temir esa qonning kislorod bilan to‘lishini ta’minlaydi va anemiya kasalligidan himoya qiladi. Yer noki tarkibida boshqa foydali biofaol moddalarga ham ega, ular o‘simlikning antiinflamator, antivirus va antibakterial xususiyatlarga ega bo‘lishiga yordam beradi. Yer nokining ildizlari va barglarida polifenollar va flavonoidlar mavjud, ular hujayra faoliyatini yaxshilaydi va zararlangan hujayralarni tiklashda yordam beradi. Shuningdek, yer noki tarkibida antioksidantlar, shu jumladan, ellagik kislota va quercetin kabi moddalarga ham ega bo‘lib, ular organizmni oksidlovchi stressdan himoya qiladi va yallig‘lanishga qarshi samarali ta’sir ko‘rsatadi. Yer nokining tibbiy xususiyatlari ham juda keng, ayniqsa, uning tarkibidagi inulin diabet kasalligini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Inulin organizmda hazm bo‘lmasdan o‘tganligi sababli, u qon shakarini keskin oshishiga olib kelmaydi va shu sababli, diabetga chalingan bemorlar uchun juda foydalidir. Yer noki shuningdek, xolesterolni pasaytirishga yordam beradi, chunki inulin xolesterin darajasini tartibga soladi va qon tomirlarini tozalashda yordam beradi. 1.3.1-rasm.Топинамбур шарбатининг бижғиш жараёни динамикасида шакар миқдори камайиши ва этил спирти ҳосил бўлиши Bundan tashqari, yer noki organizmni detoksifikatsiya qilishda ham yordam beradi. Uning tarkibidagi biofaol moddalar jigar faoliyatini yaxshilaydi va toksinlarni organizmdan chiqarishga yordam beradi. Shuningdek, yer nokining barglari va ildizlari ovqat hazm qilish tizimining faoliyatini yaxshilaydi, ichakni 14 Topinambur o‘simligini qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishining ekologik va iqtisodiy samaradorligini baholash O‘simlikning tuproq unumdorligini oshirish va eroziya jarayonlarini kamaytirishdagi o‘rnini o‘rganish. Topinamburdan oziq-ovqat sanoatida va bioenergiya ishlab chiqarishda foydalanish imkoniyatlarini tahlil qilish. Kurs ishining obyekti – Topinambur (Helianthus tuberosus) o‘simligining ekologik va agronomik salohiyati va uning qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi. Kurs ishining predmeti – Topinambur o‘simligining tuproq unumdorligini oshirish, eroziya jarayonlarini kamaytirish, bioenergiya ishlab chiqarish va oziq- ovqat sanoatidagi o‘rni. Tuzilmasi: I BOB: Topinambur o‘simligining biologik va agronomik xususiyatlari 1.1. Topinamburning biologik xususiyatlari 1.2. O‘simlikning agronomik xususiyatlari 1.3. Topinambur o‘simligining o‘sish sharoitlari va ekologik talablari II BOB: Topinambur o‘simligini qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi 2.1. Tuproq unumdorligini oshirishdagi roli 2.2. Eroziya jarayonlarini kamaytirishdagi o‘rni 2.3. O‘simlikning boshqa ekinlar bilan qo‘shma ekishdagi samaradorligi III BOB: Topinambur o‘simligini oziq-ovqat sanoati va bioenergiya ishlab chiqarishda qo‘llash 3.1. Topinamburdan oziq-ovqat sanoatida foydalanish imkoniyatlari 3.2. Topinamburdan bioenergiya ishlab chiqarishda foydalanish 3.3. Topinamburning kelajakdagi rivojlanish istiqbollari Kurs ishining tarkibi yuqorida keltirilgan bo‘limlar va rejalar asosida tuzilgan bo‘lib, unda topinambur o‘simligining qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi, ekologik va agronomik salohiyati, oziq-ovqat sanoatidagi o‘rni va bioenergiya ishlab chiqarishdagi imkoniyatlari tahlil qilinadi. 4 chunki uning ildizlari yuqori darajada kraxmal va organik moddalarga boydir. Bioenergiya ishlab chiqarish jarayonida topinamburdan foydalanish ekologik toza va barqaror energiya manbalarini yaratishda yordam beradi. Shuningdek, topinambur o‘simliklari to‘qimachilik sanoatida ham qo‘llaniladi. Ularning tolalari ip yasashda, matolar ishlab chiqarishda va boshqa to‘qimachilik mahsulotlarini tayyorlashda ishlatiladi. Topinamburning tolasidan ishlab chiqarilgan materiallar ekologik toza va tabiiydir, bu esa ekologiya nuqtai nazaridan juda foydali hisoblanadi. Shu bilan birga, topinamburning ildizlari va barglari o‘simliklarning o‘stirish jarayonida tuproqni boyitishda ham muhim ahamiyatga ega. O‘simlikning ildiz tizimi o‘zi katta miqdorda organik moddalarga ega bo‘lib, ular tuproqni o‘zgartirish va unumdorligini oshirishda foydalidir. Bularning barchasi yer noki o‘simligini ekishning iqtisodiy jihatdan foydali ekanligini ko‘rsatadi, shuningdek, uni o‘stirish ekologik toza va barqaror qishloq xo‘jaligi amaliyotlarida muhim o‘rin tutadi. Shunday qilib, yer noki nafaqat tibbiyot va oziq-ovqat sanoatida, balki sanoat va ekologik sohalarda ham katta ahamiyatga ega. Bu o‘simlikning iqtisodiy va ekologik salohiyati qishloq xo‘jaligida uni samarali ekish va parvarishlashni talab qiladi. 2.3 Yer nokining tuganak materiallaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilish Yer noki (Topinambur, Helianthus tuberosus) o‘simligi ko‘p tarmoqli va iqtisodiy jihatdan foydali ekin bo‘lib, uning ta’minlash xususiyatlari va ishlab chiqarishdagi o‘rni tobora oshib bormoqda. Bu o‘simlikning yanada samarali foydalanilishi qishloq xo‘jaligida faqat ekologik barqarorlikni ta’minlab qolmay, balki tarmoqni diversifikatsiya qilishda ham yordam beradi. Yer noki o‘simligi o‘zining yuqori hosil berish xususiyatlari, oson parvarishi va iqtisodiy foydaliligi bilan ajralib turadi. Bu bobda yer noki o‘simligining bioenergiya va oziq-ovqat 23 bo‘lgan joyni ta’minlaydi. Bu sharoitda har bir tuganak o‘zining o‘sish va rivojlanish uchun yetarli maydonga ega bo‘ladi. Topinambur o‘simligi uchun sug‘orishning o‘zi kerak emas, lekin o‘simlik o‘sishni davom ettirishi uchun kamida bir-ikki marta sug‘orish talab qilinadi, ayniqsa quruq fasllarda. Bahor va yoz davrida sug‘orishning ko‘payishi, o‘simlikning barglari va ildizlari rivojlanishini rag‘batlantiradi. Ayniqsa, ekishdan oldin tuproqni yaxshi sug‘orish orqali o‘simlikning ildiz tizimi yaxshi rivojlanadi va o‘simlikga sog‘lom o‘sish imkoniyatini yaratadi. Yer nokining parvarishi texnologiyasi tuganaklarning o‘z vaqtida yig‘ilishi va sifatli hosil olishni ta’minlaydi. Tuganaklarni yig‘ish vaqti tuproqning holatiga va o‘simlikning rivojlanish bosqichiga qarab o‘zgaradi. Yig‘ish paytida o‘simlikdan barcha tuganaklarni chiqarib olish zarur, chunki ular boshqa o‘simliklar uchun kerakli joyni egallashda davom etishi mumkin. Tuganaklarni yig‘ish uchun maxsus uskunalar yoki qo‘l bilan ishlash mumkin. Biroq, yer noki tuganaklarini yig‘ishning qiyinligi yo‘q, chunki ular yer ostida, shuningdek, osonlik bilan olinishi mumkin. Yer nokining o‘sish sharoitlari va ekish texnologiyasini chuqur o‘rganish bu o‘simlikdan maksimal foyda olish va uning hosilini samarali tarzda ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan barcha bilimlarni taqdim etadi. Tashkilot va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun, bu o‘simlikni o‘rganishda har tomonlama yondashuv zarur bo‘ladi. Shu bilan birga, yer nokining agrotexnikaviy xususiyatlarini to‘g‘ri qo‘llash, uning bozor talablariga javob beradigan sifatli va barqaror hosil olishni ta’minlash imkoniyatini yaratadi. 1.3. Yer nokining kimyoviy tarkibi va tibbiy ahamiyati Yer noki (Topinambur) o‘simligi faqat qishloq xo‘jaligida emas, balki tibbiyotda ham keng qo‘llanilmoqda. Uning kimyoviy tarkibi va tibbiy xususiyatlari juda boy bo‘lib, asosan vitaminlar, minerallar va biofaol moddalarga 12 ko‘radi. Shu bilan birga, bu o‘simlik kislotali va sho‘r tuproqlarda ham o‘sishga qodir, bu esa uni boshqa ekinlardan ajratib turadigan muhim xususiyatdir. 2.1.1- rasm .Ўсимликнинг тугунаги минералларга ва биологик фаол моддаларга (масалан, инулин) бой, унда целлюлоза миқдори жуда кам. Полифруктозанларнинг ўзига хос такрорланмас молекуляр шакли – инулин, молекуласи асосан 30-35 моносахарид қолдиғидан иборат бўлиб, молекуляр массаси 4,9 ... 5,7 кДа га тенг. β - D – фруктофуранозанинг полимерлари бир-бири билан ўзаро β - 2 – 1 гликозид боғлари билан боғланган. Tuproqni tanlashda, yer noki hosilini yuqori olish uchun eng yaxshi sharoitlar mavjud bo‘lishi kerak. Unumdor tuproqlar va yuqori sifatli tuz bilan 19 KIRISH Topinambur (Helianthus tuberosus), yoki yer noki, o‘zining yuqori ekin sifatlari, bioenergetik salohiyati, va qishloq xo‘jaligida qo‘llanish imkoniyatlari bilan ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutuvchi o‘simliklardan biridir. Ushbu o‘simlik tuproq unumdorligini oshirish, suv resurslarini boshqarish, eroziya jarayonlarini kamaytirish va qurg‘oqchil sharoitlarda muvaffaqiyatli o‘sishi kabi ko‘plab ijobiy jihatlari bilan ajralib turadi. Topinamburning bu xususiyatlari uni ekologik va iqtisodiy jihatdan foydali qishloq xo‘jaligi ekiniga aylantiradi. Shuningdek, uning oziq-ovqat va bioenergiya ishlab chiqarishdagi potensiali uni agrar tizimlarda keng qo‘llanishga imkon yaratadi. Kurs ishining dolzarblig i shundan iboratki, hozirgi kunda iqlim o‘zgarishi, tuproq eroziyasi va suv resurslarining kamayishi kabi muammolar qishloq xo‘jaligi va agrar ishlab chiqarish uchun jiddiy tahdid solmoqda. Topinambur kabi ekologik jihatdan samarali o‘simliklar bu muammolarni bartaraf etishda muhim vosita bo‘lishi mumkin. Shuningdek, uning oziq-ovqat sanoatida va bioenergiya ishlab chiqarishda ishlatilishi, uning potensialini yanada kengaytiradi. Kurs ishida topinambur o‘simligining ekologik va agronomik jihatlari, agroekologik tizimlarda qo‘llanilishi va kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Kurs ishining maqsadi – Topinambur (yer noki) o‘simligini o‘rganish, uning ekologik va agronomik salohiyatini tahlil qilish, shu bilan birga, uning qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi va iqtisodiy samaradorligini baholashdan iborat. Topinambur o‘simligining tuproq unumdorligini oshirish, qurg‘oqchil hududlarda ekin sifatida qo‘llanishi, bioenergiya manbai sifatidagi salohiyati va oziq-ovqat sanoatidagi o‘rni batafsil o‘rganiladi. Kurs ishining vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Topinambur o‘simligining biologik va agronomik xususiyatlarini tahlil qilish. 3 bo‘ladi. Tuganaklarning rangi oq, sarg‘ish, binafsha yoki pushti ranglarda bo‘lishi mumkin. Mevasi : Yer nokining mevasi – urug‘cha bo‘lib, mayda va yengil bo‘ladi. Biroq amaliyotda o‘simlik tuganaklar orqali vegetativ tarzda ko‘paytiriladi. Biokimyoviy tarkibi va foydali xususiyatlari Yer nokining tuganaklari yuqori oziqlanish va davolovchi qiymatga ega. Ularning asosiy tarkibini inulin (15–22%), fruktoza, sellyuloza, pektin moddalar, shuningdek, kaliy, kaltsiy, magniy, fosfor kabi mineral elementlar tashkil etadi. Ayniqsa, inulin moddasi parhezbop va diabet kasalligi bo‘lgan insonlar uchun muhim hisoblanadi. U glyukoza o‘rnini bosuvchi tabiiy polisaxarid bo‘lib, oshqozon-ichak faoliyatini yaxshilaydi, ichak mikroflorasini sog‘lomlashtiradi, immunitetni oshiradi. Bundan tashqari, yer nokining tuganaklari A, B1, B2, C vitaminlariga boy bo‘lib, yurak-qon tomir tizimini mustahkamlash, organizmda toksinlarni chiqarish, qon bosimini me’yorlashtirishda muhim o‘rin tutadi. Yer nokining barglari va poyasi ham chorvachilikda silos sifatida foydalaniladi, u yuqori energiya va protein manbai hisoblanadi. Ekologik moslashuvchanligi Yer noki ekologik jihatdan juda moslashuvchan o‘simlik hisoblanadi. U turli iqlim sharoitlariga, ayniqsa mo‘tadil va nam iqlimlarga yaxshi moslashgan. Sovuqqa chidamliligi yuqori bo‘lib, -30 °C haroratgacha tuganaklar nobud bo‘lmaydi. Bu xususiyat uni kuzgi yoki erta bahorgi ekin sifatida yetishtirish imkonini beradi. Bundan tashqari, kasalliklarga va zararkunandalarga qarshi chidamliligi yuqori, bu esa uni kimyoviy vositalarsiz ekologik toza usulda yetishtirishni osonlashtiradi. Taksonomik va seleksion ahamiyati Yer noki seleksiya va genetik tadqiqotlar uchun ham katta ahamiyatga ega. U yer osti tuganak hosil qiluvchi o‘simlik sifatida, boshqa murakkabguldosh turlar 9 qumsimon yerlar uchun muhimdir, chunki topinambur o‘simligi bu yerlar uchun samarali ekin hisoblanadi. Uning ildiz tizimi tuproqda namlik va ozuqa moddalari bilan samarali ta’minlashni ta’minlaydi, bu esa boshqa o‘simliklar uchun ham qulay sharoitlar yaratadi. Shuningdek, topinambur o‘simligining ildizlari tuproqda mineral moddalarning almashinuvi jarayonlariga yordam beradi, bu esa tuproq unumdorligini oshirishga imkon beradi. Topinambur o‘simligi o‘zining biologik diversifikatsiyasini ta’minlash orqali ham ekotizimlarga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu o‘simlik, odatda, boshqa o‘simliklar bilan raqobatlashmasdan, ularga yordam beruvchi o‘simlik sifatida rivojlanadi. Masalan, topinambur o‘simligining ildizlari yuqori miqdordagi inulin moddasini ishlab chiqaradi, bu esa tuproqni foydali mikroorganizmlar bilan boyitadi. Bu jarayon mikrobiologik faoliyatni kuchaytiradi, tuproqning biologik faoliyatini oshiradi va boshqa o‘simliklarning o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida, topinambur ekilgan maydonlar, tuproq unumdorligi va uning biologik boyligi nuqtai nazaridan yaxshilanadi. Topinambur o‘simligi, shuningdek, o‘simliklarning o‘sish va rivojlanish jarayonlarida iqlim o‘zgarishlariga chidamliligini ta’minlaydi. Bu o‘simlik iqlim sharoitlari o‘zgarishi bilan bog‘liq qiyinchiliklarga nisbatan chidamli bo‘lib, yuqori harorat va kam suvli sharoitlarda ham yaxshi o‘sadi. Topinamburning yuqori darajadagi qurg‘oqchilikka chidamliligi uni qishloq xo‘jaligi uchun yangi iqlim sharoitlariga moslashtirish imkoniyatini yaratadi. Ayniqsa, qurg‘oqchil hududlarda topinambur o‘simligi yordamida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, topinambur tuproqda suvni samarali saqlaydi va boshqa o‘simliklar uchun namlikni ta’minlaydi, bu esa ekologik muvozanatni saqlashga yordam beradi. Topinamburning ekotizimlarga ta’siri, shuningdek, uning ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarini ham o‘z ichiga oladi. Oziq-ovqat sanoatida uning ildizlari, ayniqsa, inulin ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. Inulin, shuningdek, diabetga 32 Topinambur o‘simligining samarali ishlab chiqarilishi va agroekologik tizimlarda qo‘llanishi, shu bilan birga, uning turli xil landshaftlarda va iqlim sharoitlarida o‘sishiga imkon beradi. Bu o‘simlikning ko‘p tomonlama foydalari, shu jumladan uning tuproqni mustahkamlash va eroziya jarayonlarini kamaytirishdagi roli, uning ekologik muvozanatni saqlashdagi ahamiyatini yanada oshiradi. Shuningdek, topinambur o‘simligi boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlari bilan simbiotik aloqalar o‘rnatib, birgalikda yaxshi o‘sish sharoitlarini yaratadi. 3.3.1- rasm . 2012 йил топинамбурни “Мўжиза” навининг бирламчи уруғчилик даласи Topinambur o‘simligi o‘zining ozuqa qiymati, bioenergiya ishlab chiqarishdagi imkoniyatlari va tuproqni mustahkamlashdagi roli bilan o‘zining agroekologik tizimlarda ahamiyatini yanada oshiradi. Shuningdek, u iqlim o‘zgarishlariga moslashuvchanligi, yuqori samarali fotosintez jarayoni va tuproq unumdorligini oshirishi bilan global qishloq xo‘jaligi tizimlarida muhim o‘rin tutadi. Topinambur o‘simligining keng qo‘llanishi, ayniqsa, ekologik barqarorlikni ta’minlash va qishloq xo‘jalik resurslarini samarali boshqarishda foydalidir. Shunday qilib, topinambur o‘simligini agroekologik tizimlarda qo‘llash nafaqat ekologik jihatdan foydalidir, balki uning iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati 35 chiqaradi. Bu xususiyat uni ekologik toza energiya ishlab chiqarish uchun qulay manba sifatida ko‘rsatadi. Topinambur o‘simligini o‘z agroekologik tizimlariga mos ravishda qo‘llash, shuningdek, tuproqni eroziyadan himoya qilishda, uning barqarorligini ta’minlashda va qisqa muddatda o‘zgaruvchan iqlim sharoitlariga moslashishda samarali ekanligini ko‘rsatadi. Bu o‘simlik iqlim o‘zgarishlariga chidamli va uning ekish sharoitlari turli hududlar va tuproq turlariga mos keladi. Agar ekilgan maydonlar to‘g‘ri tanlansa, topinambur o‘zining yuqori mahsuldorligini ta’minlaydi va boshqa ekinlar bilan muvaffaqiyatli qishloq xo‘jaligi tizimlarida birgalikda ishlab chiqarish imkonini beradi. Topinambur shuningdek, organik qishloq xo‘jaligida ham qo‘llanishi mumkin, chunki uning o‘ziga xos xususiyatlari tuproqni kimyoviy moddalar bilan ifloslanishdan himoya qiladi va uning biologik faoliyatini oshiradi. Shu bilan birga, topinambur o‘simligining salohiyati hali to‘liq o‘rganilmagan. Biroq, bu o‘simlikning tuproqni boyitish, suv resurslarini samarali boshqarish va o‘simliklarning boshqa ekinlarga bo‘lgan ijobiy ta’sirlarini ko‘rsatish orqali, kelajakda uning agroekologik tizimlarda qo‘llanilishi yanada kengayishi mumkin. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligida barqaror tizimlarni rivojlantirishda topinambur o‘simligining o‘rni juda katta. Umuman olganda, topinambur o‘simligi ekologik barqarorlikni saqlashda, tuproq unumdorligini oshirishda va qishloq xo‘jaligida resurslarni samarali boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Uning oziq-ovqat va bioenergiya ishlab chiqarishdagi imkoniyatlari, shuningdek, qurg‘oqchil va iqlim o‘zgarishlariga chidamli xususiyatlari uni qishloq xo‘jaligi sohasida keng qo‘llaniladigan, istiqbolli ekinlarga aylantiradi. Topinambur o‘simligini kengaytirilgan va samarali qo‘llash, shu bilan birga, uning resurslarini oqilona boshqarish qishloq xo‘jaligi va agroekologik tizimlarning barqaror rivojlanishiga hissa qo`shmoqda. 38 etadi. Tahlil natijalarida aniqlanishicha, qattiq qobiq bilan qoplangan tuganaklar uzoqroq saqlanadi, kamroq chiriydi, lekin ularni ekishdan oldin namlanish jarayoni uzayadi. Yengil, yumshoq po‘stli tuganaklar esa tezroq novdalaydi, lekin saqlanish muddati qisqa bo‘ladi. Yer noki tuganaklaridagi o‘zgarishlarni baholashda yana bir muhim ko‘rsatkich – ularning kimyoviy tarkibidir. Tuganaklar tarkibida asosiy e’tibor inulin, fruktoza, saxaroza, krahmal, aminokislotalar, pektin moddalari, mineral tuzlar (kaliy, magniy, kaltsiy), A, B, C, PP vitaminlari kabi elementlarga qaratiladi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, har xil agrofonlarda o‘stirilgan yer nokining inulin miqdori 10 foizdan 20 foizgacha o‘zgarishi mumkin. Ayniqsa, organik moddalarga boy, unumdor tuproqlarda bu ko‘rsatkich yuqoriroq bo‘ladi. Inulin miqdori nafaqat o‘simlikning oziqaviy qiymatini, balki uning dori-darmon sifatidagi foydasini ham belgilaydi. Bundan tashqari, tahlilda biologik o‘zgarishlar, ya’ni tuganaklardagi mitotik faollik, o‘sish nuqtalarining aktivligi, fitopatogen zamburug‘lar va bakteriyalarga chidamlilik darajasi ham ko‘rib chiqiladi. Ayniqsa, ombor sharoitida saqlanayotgan tuganaklarda gigiyenik muhit, harorat va namlik rejimi biroz o‘zgarganida tezda mog‘orlanish, chirish holatlari yuzaga kelishi mumkin. Bu esa tuganak sifatini pasaytiradi va ularni ekishga yaroqsiz holga keltiradi. Tahlil davomida shuningdek, tuganaklardagi biologik faollikning (novda chiqarish tezligi, ildiz chiqarish sur’ati) fenologik fazalarga bog‘liqligi ham o‘rganiladi. Ya’ni ularning qachon, qanday sharoitda novdalay boshlashi, ildiz otishi, vaqti bilan bog‘liq kuzatuvlar muhim hisoblanadi. Yer noki tuganaklaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilishda statistik metodlardan ham keng foydalaniladi. Masalan, variantlar orasidagi tafovutlarni aniqlashda dispersion tahlil, juft taqqoslash usullari, mediana va kvartillar, shuningdek, korrelyatsion bog‘liqliklar aniqlanadi. Tuganaklar og‘irligi bilan novda chiqarish quvvati o‘rtasidagi bog‘liqlik, yoki inulin miqdori bilan saqlanish muddati 27 III BOB. YER NOKI O‘SIMLIGINI LABORATORIYA SHAROITIDA TAHLIL QILISH 3.1. Topinambur o‘simligining turlari va selektsiyasi Topinambur (Helianthus tuberosus) o‘simligi butun dunyo bo‘ylab keng tarqalgan va turli ekologik sharoitlarda muvaffaqiyatli o‘sadi. Bu o‘simlik asosan ikki turga bo‘linadi: gullovchi va ildizli. Gullovchi turlar asosan agrar sanoat uchun hosil olishda muhim bo‘lsa, ildizli turlar oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi. Topinamburning turlari va selektsiyasi uning ekotizimlaridagi muhim ekologik rolini aniqlashda, shuningdek, uning ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda asosiy o‘rin tutadi. Bu o‘simlikning turlari va selektsiyasi, albatta, uning hosil olish jarayonlarini, sifatini va kasalliklarga chidamliligini yaxshilashga yordam beradi. Topinambur o‘simligining turli turlari va selektsiyasi haqida batafsilroq gaplashsak, bu jarayonlar uning samarali yetishtirilishi va sanoatdagi o‘rni haqida to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi. 3.1.1-rasm. Topinambur o‘simligining dalasi. Topinambur o‘simligining turlari orasida gulshab turlar, ko‘pincha agrotexnik sharoitlarda ekish uchun afzal ko‘riladi. Ushbu turlar o‘rta va yirik hosil beruvchi o‘simliklar sifatida qo‘llaniladi, chunki ular yuqori darajada o‘sish 29 potentsialiga ega. Gulshab turlari, o‘zining kuchli ildiz tizimi bilan tuproqdan mineral moddalarni va suvni samarali yutadi. Ular, shuningdek, qishki sovuqlarga chidamlidir, bu esa ularni sovuq hududlarda ham muvaffaqiyatli ekish imkoniyatini yaratadi. Ildizli turlar esa asosan oziq-ovqat sanoatida, shuningdek, biokimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Bu turlar, odatda, yuqori miqdorda inulin moddasini ishlab chiqaradi, bu esa ularni sog‘liqni saqlash sohasida juda qimmatli qiladi. Inulin, shuningdek, ovqat hazm qilish tizimi uchun foydali bo‘lib, uning diabetga qarshi foydalari haqida ham ko‘plab tadqiqotlar mavjud. Topinambur selektsiyasi jarayonida, asosan, o‘simliklar navi va ularning hosil berish qobiliyati optimallashtiriladi. Bu jarayonda, birinchi navbatda, topinambur o‘simligining hosil olish darajasini oshirishga qaratilgan selektsiya amalga oshiriladi. Selektsion jarayonlar o‘zida genetik o‘zgarishlarni o‘rganish, o‘simliklarning o‘zgartirilgan xususiyatlarini sinash, shuningdek, ularning iqlim sharoitlariga moslashuvini ta’minlashni o‘z ichiga oladi. Xususan, yuqori hosil beruvchi turlarni yaratish uchun ular genetik jihatdan yaxshilanadi va ayrim holatlarda ularni transgenik usullar yordamida o‘zgartirish mumkin. Bu orqali o‘simliklarning chidamliligini oshirish, o‘sish tezligini ta’minlash va kasalliklarga qarshi barqarorligini yaxshilash mumkin bo‘ladi. Topinamburning selektsiyasi jarayonida ekotizimlarga moslashgan navlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, topinambur o‘simliklarining ekotizimlarga qarshi chidamliligi, kasalliklarga qarshi immuniteti va iqlim o‘zgarishlariga moslashuvchanligi selektsion jarayonlarda muhim ahamiyatga ega. O‘simliklarni seleksiya qilishda, iqlim sharoitlariga mos keladigan va iqlim o‘zgarishlariga chidamli navlarni tanlash zarur. Shu bilan birga, topinambur o‘simliklarini ekishdan oldin, tuproq tahlili, namlik miqdori va iqlim o‘zgarishlarini hisobga olish ham muhim ahamiyatga ega. Topinambur selektsiyasida yangi avlod o‘simliklarni ishlab chiqish, yuqori sifatli mahsulot olish uchun o‘simliklarning genetik tarkibini o‘zgartirishda 30 Tuganaklar o‘simlikning asosiy oziq moddalarini to‘playdigan qismlari bo‘lib, ular keyinchalik keyingi yillarda yangi o‘simliklarni hosil qilish uchun ishlatiladi. Reproduktiv bosqichda esa o‘simlikning gullash davri boshlanadi, va bu bosqichda o‘simlik urug‘lar hosil qiladi. Gullar odatda sariq rangda bo‘lib, ular ko‘plab polinatsiya qiluvchi hasharotlar, xususan asalarilar orqali changlanadi. 1.1.1-rasm.Yer noki (TOPINAMBUR) o`simligining ko`rinishi O‘simlikni parvarishlash jarayonida uning o‘ziga xos sharoitlari va ekish texnologiyasini bilish zarur. Yer noki yorug‘likka nisbatan talabchan bo‘lib, yaxshi 6 boyligi bilan ajralib turadi. Yer nokining ildizlari va barglari o‘simlikdan olinadigan asosiy mahsulotlar hisoblanadi, ularning tarkibi bir qator foydali moddalarga boy. Yer nokining ildizlari, birinchi navbatda, o‘zining yuqori kraxmal miqdori bilan tanilgan. O‘simlikning ildizlarida 15-20% kraxmal mavjud bo‘lib, bu ularni ozuqa manbai sifatida juda qimmatli qiladi. Bu kraxmal, odatda, o‘zgartirilgan shaklda – inulinga aylanadi. Inulin – o‘simtasi yirik biopolimer bo‘lib, u organizmda hazm bo‘lmasdan o‘tadi va ichak mikrobiyotasi uchun oziq moddalar manbai hisoblanadi. Inulin shuningdek, glyukoza darajasini pasaytirish uchun ishlatiladi, shuning uchun bu o‘simlik xususan diabetga chalingan odamlar uchun foydalidir. Inulinni foydali probiyotik sifatida ham ishlatish mumkin, chunki u ichakdagi foydali bakteriyalarni qo‘llab-quvvatlaydi va ichakning normal faoliyatini yaxshilaydi. Yer nokining kimyoviy tarkibida shuningdek, turli vitaminlar mavjud bo‘lib, ulardan eng muhimi – vitamin C. Bu vitamin antioksidant sifatida ishlaydi va organizmni turli kasalliklardan himoya qiladi. Yer nokining ildizlarida vitamin C miqdori ko‘pligi sababli, bu o‘simlik immun tizimini mustahkamlashda foydalidir. Bundan tashqari, Topinamburda B vitaminlari (B1, B2, B3, B5, B6) mavjud bo‘lib, ular organizmning metabolizm jarayonlarini qo‘llab-quvvatlaydi va asab tizimi faoliyatini yaxshilaydi. Yer noki tarkibida vitamin A ham bor, bu esa terining sog‘lom bo‘lishini ta’minlaydi va ko‘rish qobiliyatini yaxshilaydi. Minerallar jihatidan, yer noki magniy, kaliy, fosfor va temirga boy. Kaliyning yuqori miqdori yurak faoliyatini tartibga soladi va qon bosimini normal holatda ushlab turadi. Magniy esa mushaklarning va nerv tizimining sog‘lom ishlashini ta’minlaydi, shuningdek, uyquni yaxshilashda ham yordam beradi. Fosfor esa suyak va tishlarning mustahkamligini ta’minlaydi va tananing energiya 13 Topinambur o‘sishi uchun juda ko‘p suvga ehtiyoj sezmaydi. Buning natijasida u qurg‘oqchilikka chidamli o‘simlik sifatida tanilgan. Shuningdek, yer noki tuproqning erigan qismidan oziq moddalarni yutish imkoniyatiga ega, bu o‘z navbatida unga qishloq xo‘jaligi sharoitlarida samarali ishlash imkonini beradi. Topinamburning ildiz tizimi yuzaga chiqqan ko‘plab ildizlar bilan to‘liq yotadi, bu esa erni kuchli drenajlashtirishga yordam beradi. Tabiiy sharoitda, yer noki o‘simliklari o‘rmonlardagi ochiq maydonlar, soylar va qumliklarda yaxshi o‘sadi, shuning uchun ular shunday muhitlarda juda samarali bo‘lishi mumkin. Yer nokini ekish texnologiyasi har bir qishloq xo‘jaligi sharoitiga mos ravishda ishlab chiqiladi. Eng asosiy qadam – yerga yetarlicha tayyorlanishdir. Tuproqni chuqur yumshatish, qoldiq o‘simliklarni olib tashlash va unga oziq moddalar qo‘shish kerak. Tashqi o‘simliklar yoki begona o‘simliklar bilan raqobat qilishdan qochish uchun ekishdan oldin tuproqni sterilizatsiya qilish ham foydali bo‘lishi mumkin. Ekish uchun eng yaxshi va qulay vaqt – bahor, tuproq harorati 10°C dan yuqori bo‘lgan davr. Tuganaklarni ekishning texnologiyasi odatda yerga 10-15 sm chuqurlikda joylashtirishdan iborat. Ekishning eng yaxshi usuli – vertikal ekish bo‘lib, bu yer noki o‘simliklari uchun eng qulay bo‘ladi. Tuganaklar orasidagi masofa taxminan 30-40 sm bo‘lishi kerak, bu esa o‘simliklarning optimal rivojlanishi uchun zarur 11 vegetativ o‘sish kuchayib, tuganak hosildorligi kamayadi, shuning uchun o‘g‘itlar me’yorida berilishi kerak. Vegetatsiya davomida parvarish ishlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Birinchi navbatda, begona o‘tlarni yo‘qotish, tuproqni yumshatish, sug‘orish va zararkunandalarga qarshi kurash ishlari bajariladi. Ayniqsa dastlabki bosqichlarda begona o‘tlar o‘simlikni siqib chiqarishi mumkin, shu sababli 2–3 marta kultivatsiya qilish tavsiya etiladi. Vegetatsiya davrida 2–3 marta o‘rtacha miqdorda sug‘orish kifoya, chunki ortiqcha suv tuganaklarda chirish kasalliklarini keltirib chiqaradi. Yer noki sentyabr-oktabr oylarida, yer ustki qismi sarg‘aygach va qurigach yig‘ib olinadi. Tuganaklar yerda qoldirilgan holatda ham sovuqqa bardosh bera oladi, ammo sog‘lom tuganak olish uchun ularni quruq ob-havo paytida ehtiyotkorlik bilan qazib olish maqsadga muvofiq. Yig‘ib olingan tuganaklar darhol saralanadi, quritiladi va omborlarga yoki sovutkichli xonalarga joylanadi. Optimal saqlash harorati 0–2 °C, nisbiy namlik esa 85–90% atrofida bo‘lishi lozim. Xulosa qilib aytganda, yer nokining o‘sish sharoitlari va ekish texnologiyasi o‘zaro bog‘liq bo‘lib, har bir bosqichda agrotexnik qoidalarga qat’iy rioya qilinsa, yuqori va sifatli tuganak hosili olish mumkin bo‘ladi. To‘g‘ri tayyorlangan agrofon, sifatli ekish materiallari, ilmiy asoslangan o‘g‘itlash va parvarish texnologiyalari o‘simlikning hosildorligini oshiradi, shuningdek, tuganaklardagi inulin va boshqa foydali moddalarning to‘planishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yer noki kabi istiqbolli texnik o‘simlikni respublika sharoitida sanoat, oziq-ovqat va farmatsevtika ehtiyojlariga mos tarzda yetishtirish – iqtisodiy samaradorlik va ekologik barqarorlikka xizmat qiladi. 17

Yer noki, (Topinambur) - Helianthus tuberosus o'simligi tuganagini laboratoriya tahlili

Купить