Yosh futbolchilarni tanlab olishning o’ziga xos xususiyatlar - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	190.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

34 Sotish

Yosh futbolchilarni tanlab olishning o’ziga xos xususiyatlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISh ............................................................................................................3-5
I BOB. ILMIY ADABIYoTLAR TAHLILI ………………………..……6
1.1. Mashg’ulotlarda umumiy jismoniy tayyorgarlikni oshirish….
……………………………………………………………....................……6
1.2. Yosh futbolchilarda dastlabki jismoniy tayyorgarlik
ko’rsatkichlari.............................................................................................................…9
1.3. Yosh futbolchilarni mashg’ulotlariga qo’yiladigan
talablar..........................................................................................................................12
II BOB. TADQIQOTNING USULLARI VA UNI TAShKIL
ETISh........................................................................................................ ......................21
2.1. Ilmiy uslubiy adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish...........20
2.2. Pedagogik kuzatuvlar..............................................................................20
2.3. Tadqiqot uslublari.................................................................................21
2.4. Pedagogik tajriba...................................................................................21
2.5. Pedagogik nazoratda jismoniy test talablari..............................22
2.6.Matematik statistika usullari...........................................................23
2.7. Tadqiqotni tashkil etish......................................................................23
III BOB. JISMONIY TAYYoRGARLIK BO’YIChA O’RGANILGAN
MAVZULAR TAHLILI... ...........................................................................................25
3.1. Yosh futbolchilarni jismoniy tayyorgarligini baholash............25
3.2. Mashg’ulotlarda jismoniy sifatlarni rivojlantirish, mashg’ulotning motor
zichligini aniqlash............................................................27
XULOSALAR ....................................................................................................35
ADABIYoTLAR RO’YXATI .......................................................................36-
1

KIRISh
Tadqiqotning dolzarbligi . Mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni
rivojlantirish sohasida tubdan o’zgarishlar amalga oshirilmoqda .
“Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi Qonun”ning qabul qilinishi (yangi
tahriri, 26.05.2000 y). Shuningdek, bir qator muhim hukumat qarorlarining e’lon
qilinishi fikrimiz dalilidir. Mazkur h ujjatlar jismoniy tarbiya va sportni, jumladan,
futbolni yanada rivojlantirishga q aratilgan(3,4 ,9,10, ).
O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash
Milliy dasturi”da belgilanishicha, kadrlar tayyorlash soxasida davlat siyosati uzluksiz
ta’lim tizimi orqali har tomonlama intellektual, ma’naviy va axloqiy barkamol shaxs-
fuqarolarni shakllantirishga yo’naltirilgan(11).
Yosh futbolchining jismoniy sifatlarini tarbiyalash sport trenirovkasining muhim
jihatlaridan biri sanaladi. Jismoniy sifatlar futbolchi organizmining morfofunktsional,
morfo-fiziologik va biologik xususiyatlari bilan bog’liq. Jismoniy sifatlar
shug’ullanuvchilarning jismoniy, texnik, taktik tayyorgarliklarining takomillashuviga,
butun organizm sog’lom-lashishiga, ruhiy emotsional holatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi,
futbolchilar har bir harakatni tobora ishonch bilan bajaradilar, yangi harakatlarni tezroq
o’zlashtiradilar va yuqori natijali ko’rsatkichlarga erishadilar.
Mamlakatimiz futbolining xalqaro mavqeini oshirish maqsadida O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan uchta qaror, ya’ni “O’zbekiston
Respublikasida futbolni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” (18.03.1993
y). “O’zbekistonda futbolni rivojlantirishning tashkiliy asoslari va tamoyillarini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” (17.01.1996), “O’zbekiston futbolini
rivojlantirish jamg’armasi faoliyatini yaxshilash va unga yordam ko’rsatish chora-
tadbirlari to’g’risida” (6.07.1998 y) qarorlar qabul qilindi. Bunday Davlat miqiyosidagi
hujjatlar orqali yuqori malakali futbolchilar tayyorlash sifatini yaxshilash uchun zarur
shart-sharoitlar yaratildi.
3

Yosh futbolchining asosiy jismoniy sifatlarini rivoj-lanishi harakat
ko’nikmalarining shakllanishi bilan uzviy bog’liqlikda kechadi. Ana shu jarayonga
xizmat qiluvchi mashqlar sport trenirovkasi mashg’ulotlariga qat’iy izchillikda va
ketma-ketlikda kirishiladi. Bugungi kunda futbolchilarning jismoniy sifatlarini
tarbiyalash uchun maxsus vositalardan, mashqlar majmuasidan foydalanishni taqozo
etadi, shuning uchun xam biz tanlagan mavzu “Yosh futbolchilarning jismoniy
tayyorgarligini oshirish” o’zining dolzarbligi bilan ajralib turadi.
Tadqiqotning maqsadi . 13-14 yoshli futbolchilarning jismoniy tayyorgarligini
rivojlantirish.
Maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilanib olindi:
1. Yosh futbolchilarni umumiy jismoniy tayyorgarlikni tarbiyalashdagi
mashg’ulot jarayonini o’rganish.
2. Jismoniy tayyorgarlik bo’yicha test sinovlarini qabul qilish.
3. Sport maktabi mashg’ulotlarining motor zichligini tekshirish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi.
1.13-14 yoshli futbolchilarning mashg’ulotlarida umumiy jismoniy
tayyorgarligini tarbiyalashga rivojlantirishga yillik reja bo’yicha tayyorgarlik davrida
katta e’tibor berilishi aniqlandi.
2. Futbol sport maktablari mashg’ulotlarning umumiy davomiyligi jismoniy
tayyorgarligi va texnik harakatlar faoliyatini sarflangan sof vaqt, motor zichligi
tekshirildi. Tekshirishlarda (UZINI TUMANIDAGI BUSM YoZILADI) -sonli BO’SMi
mashg’ulotining motor zichligi – 71,5% ni tashkil etdi.
I Bob. Ilmiy adabiyotlar tahlili
1.1. Mashg’ulotlarda umumiy jismoniy tayyorgarlikni oshirish
Sportchining umumiy tayyorgarligini, ular tanlagan sport turi uchun xos
bo’lmagan, biroq sport faoliyatida muvaffaqiyatga erishish uchun bevosita ijobiy ta’sir
4

ko’rsatadigan har tomonlama jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash nazarda tutiladi (M.A.
Godik, 1980; V.N. Platonov, 1988).
Futbolchining jismoniy tayyorgarligi sport mashg’ulotining muhim tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi va jismoniy sifatlar – kuch, chidamlilik, epchillik,
tezkorlik, chaqqonlikni rivojlantirishga qaratilgan jarayondir.
Futbolchining umumiy jismoniy tayyorgarligi yuqori natijalarga erishish uchun
poydevor asos hisoblanadi. U asosan quyidagi vazifalarni hal etishni ta’minlaydi:
1. Futbolchi organizmining har tomonlama garmonik rivojlantirishi, uning
funktsional imkoniyatlarini oshirishi, jismoniy sifatlarini rivojlantirish.
2. Salomatlik darajasini oshirish.
3. Shiddatli trenirovka va musobaqa nagruzkalari davrida faol dam olishdan
to’g’ri foydalanish. Umumiy jismoniy tayyorgarlik maxsus tayyorgarlik uchun zamin
yaratadi. Ya’ni tanlangan sport turida kamol topish uchun zarur shart-sharoit sifatida
kuchlilikni, tezkorlikni, chidamlilikni, epchillikni, chaqqonlikni har tomonlama
rivojlanishini ta’minlaydi.
So’nggi yillarda nashr etilgan sport adabiyotlarida sport mashg’ulotlariga
sportning jismoniy harakatini boshqarish jaryoni sifatida qarash ko’p bora ta’kidlangan.
Hozirgi paytda testlar sportning har xil turlarida keng qo’llaniladi. Ulardan tezkor, joriy
hamda oraliq nazoratda foydalaniladi. Futbol sohasida mutaxassislar (V.P.Klimin, 1984;
R.A.Akramov,1989; I.A.Koshbaxtiev, 1998; R.I.Nurimov va boshqalar) sportchilarning
jismoniy tayyorgarligini turli jihatdan baholashga eng ko’p ahamiyat beradilar.
Futbolchilarni o’yin faoliyati faqat sakrash, yugurish va yurishdan iborat
emasligi, ularning harakati anchagina murakkab bo’lib, raqib bilan kurashishi, eng katta
tezlikda yugurishi, murakkab taktik vazifalari bajariladi. Shuning uchun futbolchi-
larning jismoniy tayyorgarligi ularning o’yin faoliyatini xarakterini hisobga olgan holda
shunday qilish kerakki, bu ularga texnik va taktik mahoratini takomillashtirishga asos
bo’lsin.
5

R.A. Akramov, A.A. Suchilin (1982)lar futbolchining umumiy tayyorgarligi
jismoniy qobiliyat har tomonlama tarbiyalash, umumiy ish qobiliyatini oshirish
vazifalarini hal qilinishi va umumiy rivojlantiruvchi mashqlarning shug’ullanuvchilar
organizmiga umumiy ta’sir ko’rsatuvchi sportning boshqa turlari bilan bog’liqligini
ta’kidlaydilar.
Lisenchuk G.A. (2003), Shamaradin V.N. (1997), Suchilin A.A. (1988)lar
umumiy tayyorgarlikni oshirish maqsadida qo’llaniladigan ko’pgina mashqlar
organizmga har tomonlama ta’sir ko’rsatishni, jumladan, baland-past joylarda uzoq
muddat yugurish ko’proq chidamlilikni, qisqa masofalarda jadal yugurish tezlikni
rivojlantirishga, gimnastik mashqlar chaqqonlikni o’stirishga qaratilishni e’tirof
etishadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlikda mushak-paylarning rivojlanishi va
mustahkamlanishiga ichki a’zo va tizimlar funktsiyasini takomillashtirishga,
harakatlarni koordinatsiya qilishni yaxshilash va harakat sifatlari umumiy darajasini
oshirishga erishiladi.
Ko’pgina mutaxassislar (I.A.Koshbaxtiev, 1975; M.A.Godik, 1983;
A.I.Tolipdjanov, 1984 va boshqalar) jismoniy sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan
maxsus mashqlar yordamida ayrim texnik usullarni rivojlantirish mumkinligini va
buning uchun odatda, bajarish xarakteri tuzilishiga ko’ra texnik usul yoxud uning
alohida elementlariga o’xshash bo’lgan maxsus mashqlar qo’llashni tavsiya etganlar.
Pedagogik nuqtai nazardan jismoniy tayyorgarlikni umumiy va maxsus
jismoniy tayyorgarlikka ajratiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) yuqorida
ko’rsatib o’tilgan masalalarni hal qilib, maxsus jismoniy tayyorgarlikka poydevor
hisoblanadi. Futbolchi umumiy jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositasi sifatida
predmetlar bilan va predmetlarsiz bajariladigan umumiy rivojlanish gimnastika
mashqlari, bajariladigan harakatlar intensivligini muntazam ravishda almashtirilgan
holda juft-juft bo’lib mashq qilish, harakatli va sport o’yinlari, estafetalar, krosslardan
foydalanadi.
6

1.2. Yosh futbolchilarda dastlabki jismoniy tayyorgarlik ko’rsatkichlari
Sportchining jismoniy qobiliyati yoki uning harakat qilish imkoniyatlari kuch,
tezkorlik, chaqqonlik sifatlaridan belgilasa bo’ladi. Jismoniy sifatlarni takomillashtirish
asosida organizmning o’z ishlash qobiliyati darajasidan takroriy ortiqcha, jismoniy
yuklamaga bardosh bera olishi yotadi.
Yosh futbolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida har
tomonlama jismoniy tayyorgarlikni egallashga, sog’liqni mustahkamlash va garmonik
rivojlanishga, xilma-xil ko’nikma va malakalarni egallab olishga, futbol o’yini texnikasi
va taktikasining boshlang’ich asoslariga o’rgatishga qaratilgan vositalar kompleksidan
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Jismoniy tayyorgarlikning bu vaqtdagi vazifasi avvalo yosh futbolchilarning
harakat funktsiyalarini (kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va epchillik,
shuningdek o’z harakatlarini vaqt oralig’ida, havoda va muskullarning zo’r berish
darajasiga ko’ra boshqara bilish harakat funktsiyasining asosiy komponentlaridir)
shakllantirishdan iborat bo’ladi. Harakatlar tezligini tarbiya-lashga katta e’tibor berish
kerak, chunki bolalik va o’smirlik yoshida ana shu eng muhim jismoniy sifatni
tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar mavjuddir.
Shuni qayd qilish kerakki, dastlabki tayyorgarlik va boshlang’ich sport
ixtisoslashuvi bosqichlarida tezkorlik, chaqqonlik bilan mustahkam bog’liq ravishda
tarbiyalanadi, bu esa siljishning (bir joydan ikkinchi joyga o’tishning) ratsional
texnikasini egallab olish uchun zarur asos yaratadi. 8-12 yoshlar mobaynida
yugurishdagi maksimal tezlikning anchagina ortishi harakatlar tezligining tabiiy o’sishi
bilan bog’lik. 12-14 yoshda esa tezlik asosan tezlik-kuch sifatlarining va muskul
kuchining o’sib borishi tufayli ortadi .
Shuning uchun tezkorlikni rivojlantirishda yugurish sur’ati va katta muskul
kuchini talab etadigan harakatlar chastotasini maksimal ravishda oshirishga harakat
qilish kerak. Bunda tabiiy harakatlarga ko’proq o’rin berish lozim. O’yin, musobaqa
7

formasida bajariladigan sport o’yinlari va harakatli o’yinlar, mashqlar ham juda katta
yordam ko’rsatishi mumkin.
O’yin mashqlarini bajarish yosh futbolchilarni g’alabaga erishish uchun
maksimal kuch sarflashga majbur etadi. O’yin materiali mashg’ulotdagi umumiy
vaqtning 50% chasini egallashi kerak. Har bir mashq qisqa vaqt ichida (10-15 sek) bir
necha seriyali usulda badariladi, dam olish intervali 10-15 min bo’ladi. Maksimal tezlik
bilan qayta yugurish muhim ahamiyatga ega, bu 20 m gacha masofada estafeta usulida
bajariladi. Mashg’ulotlarga estafeta-lardan tashqari 10-15 m ga yugurish bo’yicha
kontrol mashqlarni kiritish ham tavsiya etiladi. Murakkab harakat reaktsiyasini va
harakatlar chastotasini rivojlantirish uchun turli sport holatidan yuguriladigan tezkorlik
mashqlaridan keng foydalanish kerak. Bu mashqlar turli xil ko’ruv signallariga binoan,
yugurish yo’nalishini o’zgartirib bajariladi. Bu esa o’yin jarayonida vujudga keladigan
murakkab vaziyatlarni modeooashtirib, signallarning har biriga javob harakatlari bilan
reaktsiya ko’rsatish imkonini beradi .
Boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichida keng ko’lamdagi o’yinlar, o’yin
mashqlarini qo’llashdan tashqari, asosiy jismoniy sifatlarni, avvalo tezkorlik va kuchni
rivojlantiruvchi maxsus tayyorgarlik ashqlari komplekslaridan foydalanish mumkin. Bu
har tomonlama jismoniy tayyorgarlikning mustahkam bazasini yaratish uchun qulay
shart-sharoit yaratadi.
Ko’proq tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan komplekslarni darsning asosiy
qismi boshlarida qo’llanish kerak, shundan so’ng bu sifatni takomillashtirishga yordam
beruvchi o’yinlarni qo’llanish lozim. Kuch talab qiluvchi tegishli o’yinlar va o’yin
mashqlari kompleksiga, shuningdek chidamlilik ko’rsatishni talab etadigan o’yinlar
komplekslariga ancha kam vaqt ajratiladi. Ular tegishlicha darsning o’rtasida va oxirida
o’tkaziladi .
O’yinlar va maxsus tayyorgarlik mashqlari komplekslarini o’z ichiga oluvchi
vositalarning rang-barangligi bolalar va o’smirlarning umumiy jismoniy tayyorgarligini
8

yaxshiroq takomillashtirishga va uning zaminida ularning asosiy jismoniy sifatlarini
maxsus ravishda rivojlantirishga yordam beradi.
1.3. Yosh futbolchilarni mashg’ulotlariga qo’yiladigan talablar
Mashg’ulot sistemali ravishda olib borilishi, planli bo’lishi, uzoq vaqt
mobaynida to’xtatilmasligi kerak. Faqat shundagina u futbolchilar mahoratini
oshirishning zo’r omili bo’lishi mumkin.
Mashg’ulot jarayonida futbolchilarda ijobiy emotsional holat vujudga keltirish
uchun ularga mashg’ulot va musobaqalarning maqsadi, natijalarini tushuntirib berish
zarur. Shuningdek, trenirovkaning turli xil metodlari, formalari va vositalarini
qo’llanish, sharoitni o’zgartirish, trenirovkaga musobaqa element-larini kiritish kerak
(20,25,27,36).
Mashg’ulot va musobaqalar uchun qulay sharoitlar yaratish zarur. Shu bilan
birga futbolchi musobaqada juda turli sharoitlarga duch kelishi mumkinligini
unutmaslik kerak. Shuning uchun u bu sharoitlarga moslasha bilishi lozim, bunga esa
maxsus trenirovka bilan erishiladi.
Mashg’ulot jarayonida futbolchilarning layoqati va mahorati ortib borishi uchun
butun mashg’ulot davomida qat’iy ravishda pedagogik va vrach nazoratini yo’lga
qo’yish zarur. Quyidagilar mashg’ulotni maqsadga muvofiq tuzishning asosiy
shartlaridir:
1. Sport nagruzkalarining me’yorini belgilashda tadri-jiylik.
2. Musobaqa, mashg’ulot va dam olishni to’g’ri navbatlantirish.
3. Sport faoliyatining optimal ritmi.
4. Mashqlar, mashg’ulot va musobaqalarni taqsimlashda sistemalilik va
izchillik.
Sport nagruzkalari umumiy ish hajmini, mashg’ulotlar jadalligi va ularning
davomiyligini oshirish hisobiga asta-sekin ko’paytirib boriladi. Bunda quyidagilarni:
A) har bir mashg’ulot va musobaqani o’tkazishda ishga sekin-asta kirishishni;
9

B) dam olish, kasallik, jarohatlanish va mashg’ulotdagi boshqa uzilish (ma’lum
vaqtgacha mashg’ulot qilmaslik)dan keyin ishga asta-sekin kirishishni;
V) yillik tsikllarning ayrim qismlari, bosqichlari, davrlarida sport nagruzkalarini
asta-sekin oshirib borish va kamaytirishni nazarda tutish lozim.
Har bir mashg’ulot va musobaqadan oldin chigil yozish o’tkaziladi. Uning
mazmuni esa futbolchilarning holati va ularning individual xususiyatlari hamda atrof-
muhit sharoitiga qarab o’zgartiriladi.
Mashg’ulotlarida uzilish bo’lgan va bu uzilish ularning ishchanlik qobiliyatiga
salbiy ta’sir ko’rsatgan futbolchilar uchun maxsus mashg’ulot rejimi tuziladi, bu hol
ularning butun gruppaning tayyorgarlik darajasiga etib olgunlariga qadar javom etadi.
Bunda mashg’ulotlarni jadallashtirish emas, balki mashg’ulot musobaqalarga asta-sekin
kirishishi muhim ahamiyatga ega.
Mashg’ulot tsikllari va o’yinlar oralig’idagi tsikllarda musobaqalar va dam olish
kunlaridan mashg’ulotlarga, o’rtacha nagruzkali mashg’ulotdan katta nagruzkali
mashg’ulotlarga va aksincha, katta nagruzkali mashg’ulotlarga asta-sekinlik bilan
o’tilishiga rioya qilinadi.
Nagruzkalar ikki kun dam olish oralig’ida o’zgartiriladigan, keyin esa taxminan
dam olgandan keyingi tartibda davom etadigan tsikl mashg’ulot qilish tsikli deb ataladi.
Musobaqa ham trenirovka vositasi hisoblanadi.
Nagruzkalar ikki musobaqa oralig’ida o’zgartiriladigan, taxminan har bir
musobaqadan keyingi tartibda takrorlanadigan tsikl o’yinlar oralig’idagi tsikl deb
ataladi.
Musobaqalar sport nagruzkalari darajasini aniqlash uchun orientir (mo’ljal)
bo’lib xizmat qiladi. Ma’lumki, ular futbolchining organizmiga ta’sir ko’rsatish bilan
mashg’ulotlardan farq qiladi. Katta nagruzkali mashg’ulotlar musobaqada qatnashganda
kuzatiladigandek aniq ifodalangan reaktsiya hosil qilmaydi. Bunda quyidagilarni
aytishning o’zi etarli, o’rtacha nagruzkali mashg’ulotdan keyin futbolchilar 1 kg
og’irlik, katta nagruzkali mashg’ulotdan keyin – 2 kg ga yaqin, musobaqadan esa – 3 kg
10

og’irlik yo’qotadilar. Tomirning urishi chastotasi, qon bosimi, nafas olish tezligi,
dinamometriya, ko’zning elektr sezuvchanligi va boshqa ko’rsatkichlarning o’zgarish
ma’lumotlariga ko’ra ham taxminan shunday fiziologik o’zgarishlarni kuzatish mumkin.
Jismoniy nagruzkalarning ayrim funktsiyalarga, shuningdek tiklovchi
reaktsiyalarga ta’siri qo’llaniladigan mashq turlari, ularni bajarish jadalligi va
davomiyligi, mashqlarning qancha takrorlanishi va ular oralig’idagi pauzalarning ko’p-
ozligi bilan belgilanadi .
Fiziologik ta’sirning yo’nalishi bo’yicha trenirovka nagruzkalari quyidagi
turlarga bo’linadi:
ko’proq aerob funktsiyalarga (o’pkadan nafas olish, yurak, qon aylanish
apparati, kislorodning to’qimalarda foydalanilishi sistemasi va hokazolar) ta’sir etuvchi
nagruzkalar;
aralash ravishda aerob-anaerob ta’sir etuvchi nagruzkalar (organizmning ham
aerob, ham anaerob funktsiyalarining rivojlanishiga stimul beruvchi nagruzkalar);
anaerob-glikolitik ta’sir etuvchi nagruzkalar;
anaerob-alaktat ta’sir etuvchi nagruzkalar;
anabolik almashinuv sohasiga ko’proq ta’sir etuvchi nagruzkalar (muskul
massasi va kuchining ortishiga olib keluvchi oqsil birikmalarining sintezi).
Futbolchilarning jismoniy tayyorgarligiga qo’yiladigan spetsifik talablar
xarakteriga ko’ra nagruzkalar quyidagilar uchun foydalaniladi; ya’ni:
tezlik-kuch tayyorgarligi uchun;
umumiy chidamlilikni oshirish uchun;
tezlikka chidamlilikni oshirish uchun.
Nagruzkalar hajmiga ko’ra katta, o’rta, kichik nagruzkalarga bo’linadi. Bunda
spetsifik mashqlardan ham (texnik-taktik mashqlar), nospetsifik mashqlardan ham
(to’psiz bajariladigan) foydalaniladi.
Nagruzkalarni planlashtirishda uning hajmi mashg’ulotning davomiyligi bilan
emas, balki jadalligi bilan belgilanishini yodda tutish kerak. Masalan, minutiga 165-180
11

marta ChSS bilan to’p tepib bajariladigan 70 minutlik ish – katta nagruzka, xuddi
shuncha vaqt davomida minutiga 130-150 marta ChSS bilan to’p tepib ishlash kichik
nagruzkali mashg’ulot hisoblanadi.
Turli xildagi sport nagruzkalaridan keyin futbolchilar organizmidagi tiklanish
jarayonlarining qonuniyatlarini bilish juda muhimdir. Tiklanish jarayonlari qanday sodir
bo’lishi bir qator belgilar (qon bosimi, elektrokardiogramma ko’rsatkichlari, og’irlik,
qo’lning muskul kuchini o’lchash, qon tomirlarining tonusi, yurakning qisqarish
chastotasi, ko’zning elektrik sezuvchanligi: qo’shimcha nagruzkalarga ko’rsatiladigan
ta’sir va boshqalar) bo’yicha o’rganiladi.
Mashg’ulot va musobaqa futbolchilar organizmida charchashning paydo
bo’lishiga sabab bo’ladi; to’liq tiklanish uchun, ayniqsa nerv hujayralarining tiklanishi
uchun organizmga etarli bo’lgan dam olish imkoniyati berilmasa, bu charchash holdan
toyishga o’tib ketishi mumkin. Dam olish – trenirovkaning ajralmas qismi bo’lib, bu
dam olish jarayonida futbolchi organizmi har bir mashg’ulot va musobaqadan keyin
ortib boruvchi ishchanlik qobiliyatini saqlab qoladigan qilib tashkil etiladi.
Futbolchi faoliyatida dam olishning quyidagi formalari kuzatiladi:
1. Mashg’ulotlardagi mashqlar oralig’idagi pauzalar (mikropauzalar).
2. Har kungia dam olish (kun davomida, o’yinlardagi tanaffus vaqtida,
mashg’ulotlarda, uyquda).
3. Har haftalik dam olish (har bir tsiklning oxirida, boshida).
4. Har yilgi dam olish.
Maqsadga muvofiq tuzilgan trenirovkaning eng birinchi sharti – mashqlar,
mashg’ulotlar va musobaqalar oralig’idagi optimal davom etadigan dam olish
intervallariga rioya qilishdir. Ular haddan tashqari uzoq davom etmasligi kerak (ayni
vaqtda juda qisqa ham bo’lmasligi zarur). Organizmda tiklanish jarayonlarining
muvaffaqiyatli o’tib borishiga yordam berish bilan bir vaqtda, dam olish avvalgi
ishlarning izini, ya’ni trenirovka natijalarini yo’qotib yubormasligi lozim.
12

Dam olishning davom etishi va mazmuni undan oldingi o’tkazilgan mashqlar,
mashg’ulotlar yoki musobaqalarning jadalligiga hamda futbolchining mashq ko’rganlik
darajasiga qarab belgilanadi. Mashq ko’rganlik darajasining o’sishi bilan organizmda
tiklanish jarayonlari tezroq o’tib boradi, binobarin, tiklanish uchun ham kam vaqt kerak
bo’ladi, dam olish intervallari ham qisqa bo’lishi mumkin.
Trener bilan vrach turli xil mashg’ulotlar, musobaqalar, trenirovka va o’yin
oralig’idagi tsikllardan keyin tiklanish jarayonlari qanday o’tib borishini o’rganadilar
hamda futbolchilar dam olishining optimal intervallarini aniqlaydilar. Bu sport
nagruzkalari yuqori bo’lgan va musobaqalar tez-tez bo’lib turadigan sharoitda
organizmning toliqib qolishining oldini olishga hamda mashqlar, mashg’ulotlar va
musobaqalardan futbolchilarning sport sohasidagi ishchanlik qobiliyatini oshirish va
ular mahoratining o’sishi uchun yaxshiroq foydalanishga imkon beradi.
Dam olishning mazmuni qat’iy individuallashtirilgan bo’lishi kerak. Har haftalik
va har yillik dam olishning tashkil etilishiga alohida e’tibor beriladi, chunki ko’pincha
bunday dam olish passiv formada o’tadi, bu esa futbolchilarning ishchanlik qobiliyatini
juda ham pasaytiradi.
Musobaqalar organizmga birinchi navbatda nerv sistemasiga, katta nagruzka
bilan bajariladigan mashg’ulotlarga qaraganda ham yuqoriroq talab qo’yadi. Shuning
uchun musobaqalardan keyingi dam olish intervallari, mashg’ulotlardan keyingi dam
olishga nisbatan ko’proq bo’lishi kerak. Qator musobaqalardan so’ng dam olish zarur.
Dam olish musobaqa sharoitlariga ko’ra sportchilarni yuqori sport nagruzkasidan
chalg’itadigan tarzda bo’lishi mumkin (mashg’ulotlar jadalligini pasaytirish, boshqa
xarakterdagi mashg’ulotga o’tish, qo’shimcha dam olish va hokazolar).
Bundan tashqari, futbolchilar organizmida tiklanish jarayonining muvaffaqiyatli
o’tib borishi uchun maxsus tiklash tadbirlari (hammom, massaj, vitaminlari ko’p
bo’lgan ovqatlar iste’mol qilish) amalga oshiriladi. Shuningdek, futbolchilarning uyqu
va ovqatlanish rejimiga, shaxsiy gigienasi va hokazolarga ham e’tibor berish kerak.
13

II BOB. TADQI Q OT USULLARI VA UNI TAShKIL ETISh
2.1. Ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o’ rganish va tahlil qilish
Ushbu bitiruv ishning barcha vazifalarini xal etish uchun foydalanildi va
tadqiqot vazifalarini tanlashda xamda olingan natijalarni muxokama etishda asosiy
uslub bo’lib xizmat iladi.
Adabiyotlarni tahlil ilish jarayonida BO’SMlarda o’tkaziladigan sport
mashg’ulotlarini tashkil etishning umumiy va maxsus qonuniyatlari, yosh futbolchilarni
jismoniy tayyorgarligni takomillashtirish uslubini qo’llash o’rganildi.
Muammo holatini tadqiq qilish uchun biz Vatanimiz va xorijiy-ilmiy hamda
ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o’rganib chiqdik. Ularda yosh futbolchilarning
tayyorgarligini kompleks nazorat qilish va baholash, yosh futbolchilarning yillik
mashg’ulot jarayonidagi o’quv-mashg’ulot jarayoni, yosh futbolchilarda tezkor kuch
sifatlarini rivojlantirish dinamikasini muammolari ko’rib chiqildi.
2.2. Pedagogik kuzatuvlar.
Bitiruv ishi tadqiqotlari vazifalarini hal etish uchun dastlabki va asosiy
pedagogik kuzatuvlar o’tkazildi.
Dastlabki kuzatuv ikkita bosichda tashkil ilindi. Birinchi bosichda turli jismoniy
tayyorgarlikka ega bo’lgan o’quvchilar anilandi.
Ikkinchi bosqichda tadqiqot guruxlarida har bir darsda o’quv muammolarini
kompleks tanlash o’quvchilarni BO’SM mashg’ulotlarda mustaqil shug’ullanishi,
buning uchun kerakli bilimlar berish.
Tadqiqot jarayonida (UZINI TUMANIDAGI BUSM YoZILADI) -sonli
BO’SMda o’tkazilgan 4 ta o’quv mashg’ulotlarining mazmuni, o’quvchilarning
14

jismoniy tayyorgarligi oshirishni takomillashtirish uchun kerakli bilimlar berish,
ko’nikma va malakalarni shakllantirish va bosha ko’rsatkichlar tahlil qilindi.
2.3. Tadqiqot uslublari
Oldinga qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun quyidagi tadqiqot uslublaridan
foydalanildi:
1)adabiyot manbalarini o’rganish;
2)pedagogik kuzatuvlar, o’quv-mashg’ulot jarayoni va o’yin faoliyatining
xronometraji;
3)pedagogik nazorat sinovlari;
4)pedagogik tajriba;
5)matematik statistika uslublari.
2.4. Pedagogik tajriba
Yosh futbolchilarni etuk jismonan kuchli futbolchi qilib tarbiyalashda
mutaxassislar tomonidan ko’pgina ilmiy ishlar olib borilgan. Pedagogik tajribada
iqtidorli yosh futbolchilarni tayyorlash masadida o’tkazildi. Unda nazorat va tajriba
guruhlarida 15 tadan sportchilar qatnashdilar.
Mutaxassislar fikricha, yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligiga e’tibor
berish, ularning sog’lig’ini mustahkamlash va garmonik rivojlanishiga, xilma-xil
ko’nikma, malakalarni egallab olishga, futbol o’yini texnikasi-taktikasini o’zlashtirishda
kattagina asos bo’ladi.
Akramov R.A. (1988), Yu.N. Lopachev (1993), N.A. G’ofurov (1992)
tarbiyalashda quyidagi masalalar hal qilingan bo’lishini ta’kidlaydilar:
15

- yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligi bo’yicha yurak qon tomirlari,
nerv-muskul sistemasi va yosh futbolchilarning salomatligini aniqlab borish uchun
pedagogik, fiziologik va meditsina teshiruvlarni o’tkazib turish;
- jismoniy tayyorgarlik ishlari hajm va jadalligi hamda ularning yil davmidagi
mashg’ulotlar dinamikasidagi optimal nisbatan aniqlash;
- o’yinchilarni uzoq davom etadigan musobaqalarga tayyorlash uchun to’g’ri va
samarali sistemalar ishlab chiqish.
Pedagogik tajriba (UZI TUMANIDAGI BUSM YoZILADI) - sonli BO’SMda
o’tkazildi.
2.5. Pedagogik nazoratda jismoniy test talablari
Yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligini baholashda quyidagi test
talablaridan foydalanildi:
1-test. 30 metrga yugurish. Yosh futbolchilarning tezkorlik jihati baholandi.
2-test. Joydan uzoqlikka sakrash: yosh futbolchilarning oyoq mushaklarinineg
tezkor-kuch jihati baholandi.
3-test. To’pni ikki qo’llab uzoq masofaga otish: yosh futbolchilarning qo’l kuchi
jihati baholandi.
4-test. 6 minutlik yugurish: yosh futbolchilarni chidamkorlik sifati baholandi.
Yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligini mashg’ulotlar jarayonida
muntazam baholab borish katta ahamiyatga egadir. Jismoniy me’yorlarni nazorat qilish
o’quv-mashg’ulot rejasini to’g’ri tuzishga aniq yo’nalish hisoblanadi.
2.6. Matematik statistika usullari
Tadqiqotlar davomida olingan ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish uchun
umumiy qabul qilingan matematik-statistik uslublaridan foydalanildi.
16

O’rtacha arifmetik (X), o’rtacha kvadrat og’ishma (G), variatsiya koeffitsenti (V
%) va styudent t-mezoni bo’yicha farqlar ishonchliligi hisoblandi.
O’rganilayotgan ko’rsatkichlar tafovutlarining aniqligi Styudent usuli bilan
tekshirildi.
2.7. Tadqiqotni tashkil etish
Malakaviy bitiruv ishi 2006-2007 yilgi davr oralig’ida olib borildi. Unda
(UZINI TUMANIDAGI BUSM YoZILADI) 15-sonli BO’SMida tarbiyalanayotgan
yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarliklari nazorat qilindi.
Mashg’ulotlarda umumiy jismoniy tayyorgarlik bo’yicha mashqlar to’plami
berilishi, tarbiyalanuvchilarning o’zlashtirishi muntazam kuzatildi.
BO’SMning 8 dan ortiq o’quv-mashg’ulotlari o’rganilib, tahlil qilindi va sport
maktabining yosh futbolchilarni yillik turkumdagi tayyorlashdagi o’quv-hujjatlari
o’rganildi.
Bitiruv ishi davomida malakali murabbiylarning yosh futbolchilarning jismoniy
tayyorgarligi bo’yicha fikr-mulohazalari bilan maslahatlashildi.
Yosh futbolchilarni tanlab olish va ularning jismoniy, texnik tayyorgarligi
to’g’risidagi ma’lumotlarni olishda (UZINI MAKTABI Yo!ZILADI) -sonli BO’SM
tarmog’idan foydalanildi.
III bob. Jismoniy tayyorgarlik bo’yicha o’rganilgan mavzular tahlili
3.1. Yosh futbolchilarni jismoniy tayyorgarligini baholash
Malakaviy bitiruv ishida (UZINI TUMANIDAGI BUSM YoZILADI) 15- sonli
BO’SMda shug’ullanuvchilarining dastlabki tayyorgarlik (10-11 yosh) futbolchilarning
va futbol ixtisosligi bo’yicha 2-3 yil shug’ullangan (13-14 yosh) futbolchilarning
jismoniy sifatlari baholandi.
17

Bizning tadqiqotlarimizdan ma’lum bo’ldiki, sport maktablarining 10-11 yoshli
(dastlabki tayyorgarlik) futbolchilar-ning jismoniy tayyorgarligi bo’yicha o’tkazilgan
test talablarida olingan natijalarga har qanday farq sezilmaydi (1-jadval).
Sport maktablarining 13-14 yoshli futbolchilarida jismoniy tayyorgarlik
bo’yicha o’tkazilgan test normativlarida ancha farqlanish kuzatildi.
-sonli BO’SM 13-14 yoshli futbolchilari 30 metrga yugurishda o’rtacha xq4,5
sekin, joydan turib uzoqlikka sakrashda xq211 sm to’pni uzoqlikka otishda xq15 m 6
minutli yugurish, xq1300 testni bosib o’tilgan. Bu test normativlarni topshirishda 15-
sonli BO’SMining 16 ta a’zosidan 9 tasi yuqori ko’rsatkichga erisha olganlar.
UZINI MAKTABI YoZILADI -sonli BO’SMi 13-14 yoshli futbolchilarida test
talablari bo’yicha 30 metrga yugurishda xq4,8, joydan uzoqlikka sakrashda xq198 sm,
to’pni uzoqlikka otishda xq12 m, 6 minutli yugurish xq1251 m li ko’rsatkichlarni
ko’rsatishgan.
1-jadval
10-11 yoshli futbolchilarning jismoniy test talablari bo’yicha ko’rsatgan natijalari
Jismoniy test talablari (UZINI MAKTABI 5-sonli
BO’SM
30 m ga yugurish , sek
Joydan uzoqlikkka sakrash ,
sm
To’pni uzoq masofaga otish ,
m
18

* - futbolchilar soni
** - natijalarning o’rtacha ko’rsatkichi
2006 yilgi (UZINI TUMANIDAGI BUSM YoZILADI) -BO’SMi 13-14 yoshli
futbolchilari boshqa sport maktabi jamoalaridan ustun bo’lishgan. 15-sonli BO’SM
jamoasi (13-14 yosh) futbolchilari raqib jamoa futbolchilariga qaraganda ancha
mazmunli o’yin ko’rsatishgan. (3-jadval).
2-jadval
13-14 yoshli shug’ullanuvchilarningn jismoniy test talablari bo’yicha ko’rsatgan
natijalari
Jismoniy test talablari UZINI MAKTABI
YoZILAPDTI)
15-sonli B O’SM
30 m ga tezkor yugurish , sek
Joydan uzoqlikkka sakrash , sm
To’pni uzoq masofaga otish , m
6 minutli yugurish, m
* - futbolchilar soni
** - natijalarning o’rtacha ko’rsatkichi
3.2. Mashg’ulotlarda jismoniy sifatlarni rivojlantirish, mashg’ulotning motor
zichligini aniqlash
19

Sport maktablarining mashg’ulotlarni kuzatish o’quv-ish rejalardagi soatlardan,
yosh futbolchilarni jismoniy tayyor-garligiga keng doirada ahamiyat beriladi.
Futbol sport maktablarining 10-11 yoshli dastlabki tayyorlov
shug’ullanuvchilariga yillik ish reja bo’yicha umumiy jismoniy tayyorgarlikka 60 soat,
maxsus jismoniy tayyorgarlikka 30 soat vaqt ko’lami ajratiladi. Dastlabki tayyorlov
davrida shug’ullanuvchilarga texnik harakatlarni rivojlantirishga ko’p soatlar ajratilgan.
10-11 yoshli futbolchilarning mashg’ulotlarida umumiy jismoniy tayyorgarliklari
rivojlantirishga ko’proq e’tibor beriladi. Jismoniy tayyorgarlikning bu vaqtidagi vazifasi
avvalo yosh futbolchilarning harakat funktsiyalarni chaqqonlik, tezkorlik, egiluvchanlik
sifatlarni shakllantirishdan iborat. Malakali murabbiylar e’tiroficha, dastlabki
tayyorgarlik va boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichlarida tezkorlik, chaqqonlik
bilan mustahkam bog’liq ravishda tarbiyalanadi, bu esa yosh futbol-chilarning ratsional
texnikasini muvaffaqiyatli egallab olish uchun zarur asos yaratadi.
13-14 yoshli futbolchilarning yillik ish reja bo’yicha mashg’ulotlarda jismoniy
tayyorgarlik o’tilishi, 230-250 soatlar ajratilgan. Ushbu yoshda jismoniy
tayyorgarlikning tezkorlik, chaqqonlik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik sifatlari
rivojlan-tiriladi. Mashg’ulotlarda jismoniy tayyorgarlik texnik harakatlarga bog’liq
holda o’tkaziladi.
Dastlabki tayyorgarlik va boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichlarida
chaqqonlik va epchillikni tarbiyalash koordinatsiyasiga amallarini muvaffaqiyatli
egallab olish uchun asos yaratadi. Bu o’rinda harakatli o’yinlar to’p bilan bajariladigan
mashqlar akrobatika mashqlari, uncha murakkab bo’lmagan to’siqlar osha yugurish,
sakrash kichikroq balandlikka muvozanatni saqlash mashqlari tipik mashqlardir.
Yugurib ketayotib birdan to’xtash, burilish, yo’nalishni o’zgartirish va tezlikka bajarish
kabi qo’shimcha topshiriqlar bilan bajariladigan mashqlar katta ahamiyatga ega.
20

Muskullarning tabiiy elastikligini va bo’g’inlardagi harakatchanlikni keng
ko’lamda engil harakatlar qilish bilan bajariladigan mashqlar yordamida saqlab turish
kerak.
Jiddiy trenirovka qilish va takomillashuv bosqichlarida mashqlarni aniqlash va
o’zgartirish ularni yangi ancha murakkab sharoitlarda bajarish maqsadga muvofiqdir.
Sport o’yinlari (basketbol, gandbol) alohida ahamiyatga egadir.
Epchillikni tarbiyalashda predmetlarsiz hamda engil predmetlar bilan (bular
keng ko’lamda bajariladi) bajariladigan mashqlardan bshg’inlar va paylarni
mustahkamlaydigan mashqlar bilan qo’shib bajariladigan epchillik mashqlaridan,
shuningdek muskullarni bo’shashtirish mashqlardan foydalaniladi.
Futbolda tezkorlik odatda quyidagi ko’rsatkichlar kompleksida namoyon
bo’ladi. Reaktsiya tezligida texnik priyomlarni bajarish va bir harakatdan ikkinchisiga
o’tish tezligida. Futbolchining tezkorligini tashkil etuvchi bu komplekslarning hammasi
bir-biriga bog’liq emas va ularni ham alohida-alohida ham o’yin mashqlari kompleksida
mashq qildirish mumkin. O’yindagi futbolchi start olishdan oldin to’pni ko’ra bilishi,
vaziyatni baholashi, bir qarorga kelishi kerak. Shu narsa aniqlanganki, bu
operatsiyalarning hammasi uchun futbolchi bir sekndgacha vaqt sarflab, shu vaqtning
70% i to’pni ko’ra bilishiga to’g’ri keladi. Shuning uchun o’yinda to’pni ko’rish uchun
uni ko’rish maydonidan chiqarmaslik kerak.
Yosh futbolchilarda chidamlilikni tarbiyalashga 12-15 yoshdan boshlab kirishish
maqsadga muvofiqdir. Bu yoshga kelib o’smirning anatomik jihatdan shakllanishi
tugallanadi va uning harakat aktivligining oshishi chidamlilikni ko’proq rivojlantirish
imkonini beradi.
Yosh futbolchilarning kuch imkoniyatlari oz bo’lganligi uchun ularda
kuchlilikni tarbiyalashni juda ehtiyotkorlik bilan, asosan dinamik harakterdagi qisqa
vaqtli zo’r berishdan foydalanib, olib orish kerak. Kuchni oshirishga oid mashqlar
minimal zo’r berish bilan bajarilishi lozimki, bunda bor kuchini yig’ish, shuningdek
uzoq davom etadigan anchagina zo’r berish mustasno qilinadi. Futbolchilar bilan olib
21

boriladigan mashg’ulotlarda asosan og’irligi kamroq yuk bilan katta tezlikda
bajariladigan mashqlar qo’llaniladi.
3-jadvalda (UZINI MAKTABI YoZILADI) –sonli BO’SMining murabbiy
A.G’ulomov tomonidan o’tilgan mashg’ulot konspekti ko’rsatilgan mashg’ulot
vazifasida 13-14 yoshli futbolchilarning to’pni to’xtatish texnikasi va chaqqonlik
sifatini rivojlantirish maqsad qilingan.
Yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligi texnik harakatlarini rivojlantirishda
mashg’ulot o’tkazilish samarasi ham muhimdir. Mashg’ulotlarning samaradorligini
ko’rsatkichlaridan biri uning zichligidir. Mashg’ulot zichligini bir butun yoki uni
qismlarning o’zini alohida aniqlash mumkin. Bu mashg’ulotning tayyorlov, asosiy,
yakunlov qismlarida ishni tashkil qilishni bir xil emasligi bilan bog’liq.
3-jadval
(UZINI BUSM YoZILADI) -sonli BO’SM 13-14 yoshli futbolchilarda
mashg’ulotning o’tkazish konspekti.
Mashg’ulot vazifasi: 1. To’pni to’xtatish texnikasini rivojlantirish.
2. Chaqqonlikni tarbiyalash
Mashg’.
qismi Mazmuni Me’yori TUKTayyorlov qism
i. 15-20
m
in
I. Saflantirish. Mashg’ulot
vazifasini tushuntirish
II. Maydon bo’ylab engil yugurish
III. URM
IV. Chegaralangan maydonda
basketbol o’yini 3´
3´
6´
5´ o o o o o o
R
Mashqlarni boshdan
oyoq ketma-ketlikda
bajarish
22

A
sosiy qism
, 60-65 m
inTo’pni to’xtatishni tar-biyalash:
- ikki guruhga bo’linib, to’pni
guruhdagi ishtirokchilar bir-biriga
uzatish, uzatilgan to’pni oyou ichki
qismida to’xtatish
- shug’ullanuvchilar to’pni tepaga
otib, qaytgan to’pni tizzada
to’xtatish, oyoq uchida to’xtatish
- juft-juft bo’lib, to’pni otish.
To’pni ko’krakda, tizzada
to’xtatish 6-8 marta
8-10
marta
8-10
marta To’pni to’xtatish
texnikasiga e’tibor
berish
Shug’ullanuvchilar-
ning bir-biriga halaqit
bermasligini
ta’minlash
Chaqqonlik sifatlarini
estafeta o’yinlarida tar-biyalash:
- to’pni bayroqlar orasidan olib
yurish va qaytish
- belgilangan masofaga guruh
a’zolari juftlashib borib kelish
- belgilangan masofaga o’ng
oyoqda sakrab, chap oyoqda sakrab
kelish
- belgilangan masofaga ikki to’pni
qo’llar bilan erda olib borish va
qaytish
2. Ikki guruhga bo’linib futbol
o’yini 2´
2´
3´
4´
12´ Mashqni baja-rishda
qoida bu-zilmasligiga
e’tibor berish
O’yinda aldash
harakatini ta’-qiqlash
23

Y
akuniy
qism
–
5
m
inShug’ullanuvchilarni bir qatorga
saflash. Maydon bo’ylab engil
yugurish (1 aylana) 5´ Shug’ullanuvchilar-
ning yutuq va kam-
chiliklarini ay-tib
o’tish
Mashg’ulotning motor zichligi (MZ) – bu mashg’ulotning umumiy
davomiyligiga nisbatan yosh futbolchilarning mashg’ulotlarda aynan harakat
faoliyatiining aktivligi uchun sarflangan sof vaqtidir.
Motor zichlikni aniqlashda mashqlarni bajarish uchun sarflangan sof vaqt (t
sv )
hisoblanadi. t
sv  100% ko’paytirilib, mashg’ulotning umumiy vaqtiga (t
um ) bo’linadi.
MZ q
Bizning malakaviy bitiruv ishimizda (UZINI MAKTABI YoZILADI) -sonli
BO’SMi mashg’ulotlarning motor zichligi tekshirildi. Ushbu mashg’ulotlar (13-15
yoshli futbolchilarda) jismoniy tayyorgarlikka, texnik harakatlarni rivojlantirishga
qaratilgan bo’lib, davomiyligi 90 minutga teng bo’lgan mashg’ulotlardir.
- sonli BO’SMida olib borilgan mashg’ulotlarning motor zichligi 71,5% ni
tashkil etdi.
4-jadval
Mashg’ulotlarning o’tilishida mashg’ulotning motor zichligi
Sport maktabi Mashg’ulotning umumiy
vaqti, min Mashg’ulotning motor
zichligi, %
15-sonli BO’SM 90 71,5
Sport maktabi mashg’ulotlari kuzatilganda, mashg’ulotning motor zichligi
71,5% ni tashkil etdi.
24

Motor zichlikni ahamiyati muhimligini e’tirof etishimizga qaramay u hech
qachon 100% bo’lishi mumkin emas. Aks holda mashg’ulot materialni tushuntirish,
sodir bo’ladigan xatolar, ular ustida fikr yuritishga vaqt qolmagan bo’lar edi. Bu o’z
navbatida zquv ishlarining sifati, samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
5-jadval
(UZINI BUSMI YoZILADI) bolalar va o’smirlar o’rtasida o’tkazilgan birinchilik
yakuniy jadvali (2005 yil, 13-14 yoshlilar )
№ Jamoalar (UZINI
JAMOALARI
PASTDA YoZILADI) O’ Yu D M T-n O
1 Paxtakor 14 11 2 1 34-9 35
2. ROSMM 14 11 2 1 35-11 35
3. 15-sonli BO’SM 14 10 0 4 26-8 30
4. Internat SM 14 7 0 7 15-20 21
5. TAPOiCh 14 4 2 8 16-26 10
6. Chilonzor 14 2 3 9 11-27 9
6-jadval
9-11 yoshli futbol jamoalardagi yakuniy jadval
№ Jamoalar(UZINI
JAMOALARI
PASTDA YoZILADI) O’ Yu D M T-n O
1 TAPOiCh 14 11 2 1 38-7 35
2. Paxtakor 14 10 3 1 39-5 33
3. Internat SM 14 9 3 2 17-12 30
4. Chilonzor 14 8 0 6 22-19 24
5. ROSMM 14 4 3 7 9-20 15
6. 15-BO’SM 14 2 3 9 10-23 9
Xulosalar
25

1. Tadqiqotlardan ma’lum bo’ldiki, yosh bolalarni futbol sport turi bilan
shug’ullanishi 8-10 yoshlardan boshlanadi. Yosh futbolchilarning dastlabki
tayyorgarligida texnik harakatlarni rivojlantirishga ko’proq e’tibor berilishi, jismoniy
sifatlardan chaqqonlik va egiluvchanlikni tarbiyalash muhimdir.
2. 13-14 yoshli futbolchilarning mashg’ulotlarida umumiy jismoniy
tayyorgarligini tarbiyalashga rivojlantirishga yillik reja bo’yicha tayyorgarlik davrida
katta e’tibor berilishi aniqlandi.
3. Futbol sport maktablarining 13-14 yoshli futbolchilarda jismoniy tayyorgarlik
bo’yicha test talablari o’tkazilganda (UZINI JAMOALARI PASTDA YoZILADI) -
sonli BO’SM tarbiyalanuvchilarining ko’rsatkichlari yaxshi deb e’tirof etildi hamda
sport maktabining yosh futbolchilari jismoniy tayyorgarlik bo’yicha qoniqarli bahoga
topshirishdi.
4. Sport maktablarida jismoniy, texnik sifatlar bo’yicha test talablari reja
bo’yicha yilida 4-6 marta o’tkazilishi ko’rsatilgan. Sport maktabida test talablari yilda
bir marta o’tkazilishi aniqlandi.
5. Futbol sport maktabi mashg’ulotlarning umumiy davomiyligi jismoniy
tayyorgarligi va texnik harakatlar faoliyatini sarflangan sof vaqt, motor zichligi
tekshirildi. Teshirishlarda 1(UZINI JAMOALARI PASTDA YoZILADI) -sonli
BO’SMi mashg’ulotining motor zichligi – 71,5% ni tashkil etdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O’zbekiston, 1992.-44 b.
2 . Karimov I.A. O’zbekiston i q tisodiy islo h otlarni chu q urlashtirish yo’lida. –
T.: O’zbekiston, 1995.-269 b.
3 . Karimov I.A. O’zbekiston i q tisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlari. – T.:
O’zbekiston, 1993.-54 b.
26

4 . Karimov I.A. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XIV sessiyasi
materiallarini ta’lim muassasalarining o’quv dasturlariga kiritish to’g’risida. –
T.,1999. – 15 b.
5 . Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan q olsin. – T.: O’zbekiston, 1994.-
300 b.
6 . Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sa g’ asida xavfsizlikka ta q did,
bar q arorlik shartlari va tara qq iyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997. – 326 b.
7. O’zbekiston Prezidentining “O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish
jamg’armasini tuzish to’g’isida”gi G’G’ Xalq so’zi.-2002.-24 oktyabr.
8. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “O’zbekiston bolalar
sportini rivojlantirish jamg’armasi faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi. G’G’ Xalq
so’zi.-2002.-31 oktyabr.
9. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “O’zbekistonda jismoniy
tarbiya va sportni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi G’G’ Xalq so’zi.-
1999.- 27 may.
1 0 . O’zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi Q onuni
G’G’Xal q so’zi.- 2000. – 28 may.
1 1 . O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Q onuni. G’G’ Turkiston.-
1997. - 1 oktyabr.
12. Ayrapetyants L.R., Godik M.A. S portivn o’ e igr o’ . T., izd. I bn Sino, 1991.
13. A kramov R.A. I grov o’e i trenirovochno’e nagruzki v futbole. Uchebnoe
posobie. T., izd. Ibn Sino, 2002.
14 . Akramov R.A. Yosh futbolchilarni tanlab olish va tayyorlash. T., izd.
Meditsina, 1989.
15 . Bulkin V.A. pedagogicheskaya diagnostika kak faktor upravleniya
dvigatelnoy deyatelnostyu sportsmenov. Avtoref. dis.ped.nauk. M., 1987.
27

16 . Verxoshanskiy Yu.V. Programmirovanie i organizatsiya trenirovochnogo
protsessa. M., FiS, 1985.
17 . Volkov V.M., Filin V.P. Sportivno’y otbor. M., FiS, 1983.
18 . Volkov L.V. Teoriya i metodika detskogo i yunosheskogo sporta. K.,
Olimpiyskaya literatura, 2002.
19 . Godik M.A. Kontrol trenirovochno’x i sorevnovatelno’x nagruzok. M.,
FiS, 1980.
20 . Godik M.A. Kompleksno’y kontrol. Yuno’y futbolist. M., FiS, 1983.
21. Zaytsev A.A. Dinamika fizicheskoy i texnicheskoy podgotovlennosti
yuno’x futbolistov 11-12 let razlichno’x somaticheskix tipov i variantov razvitiya.
Atoref. dis. k.p.n. M., 1994.
22 . Zaporojanov V.A. Kontrol v sportivnoy trenirovke. K., Zdorovya, 1986.
2 3 . Zatsiorskiy V.M. Fizicheskie kachestva sportsmena. M., FiS, 1980.
24 . Zelentsov A.M., Lobanovskiy V.V. Modelirovanie trenirovki v futbole. K.,
Zdorovya, 1983.
2 5 .Koshbaxtiev I.A.- Effektivnost atakuyuhix deystviy v sovremennom futbole. V
kn.: «Nekotoro’e voproso’ fizicheskogo vospitaniya i razvitiya sporta sredi shkolnikov i
molodeji». Tashkent, 1975 g.
2 6 .Koshbaxtiev I.A. Upravlenie podgotovlennosti futbolistov vo’sokoy
kvalifikatsii. T 1998
27 . Kurbanov Z.A. Organizatsiya uchebno-trenirovochnogo protsessa
futbolistov v usloviyax Uzbekistana. Uchebnoe posobie. T., 2000.
28 . Klimin V.P. Tsel i soderjanie individualnoy trenirovki futbolistov G’G’
«Futbol», ejegodnik. M., 1984.
29 . Kucherenko O.S. Igrok rojdaetsya v igre G’G’ «Futbol», ejegodnik. M.,
1961.
28

30 . Lisenchuk G.A. Upravlenie podgotovki futbolistov. K., izd. Olimpiyskaya
literatura, 2003.
31 . Lisenchuk G.A., Dagadaylo V.Ch. Otbor i prognozirovanie dostijeniya kak
instrument upravleniya sorevnovatelnoy deyatelnostyu v futbole G’G’ Nauka v
Olimpiyskom sporte. K., 1997.
32 . Lyukshinov N.M. Sostoyanie i tendentsii razvitiya sovremennogo futbola
G’G’ «Futbol», ejegodnik. M., 1961.
33 . Matveev L.P. O sovremenno’x tendentsiyax postroeniya trenirovki.
Planirovanie i postroenie sportivnoy trenirovki. M., 1972.
34 . Nurimov R.I. Kontrol i sovershenstvovanie futbolistov. Metodicheskie
rekomendatsii. T., 1979.
35 . Nurimov R.I. Yosh futbolistlarni texnik va taktik tayyorgarligi. T., O’zDJTI
nashriyot bo’limi, 2005.
3 6 .Nurimov R.I.- Sovershenstvovanie uchebno-trenirovochnogo protsessa
futbolistov. Tashkent, 2001 g.
3 7 .Nurimov R.I. - Sovershenstvovanie takticheskix deystviy futbolistov vo’sokoy
kvalifikatsii. Tashkent, 2000 g.
3 8 .Nurimov R.I. Texniko-takticheskaya i fizicheskaya podgotovka
kvalifitsirovanno’x futbolistov T. 2001.
39 . Platonov V.N., saxnovskiy K.P. Podgotovka yunogo sportsmena. K., izd.
Olimpiyskaya literatura, 1988.
40 . Palfan Ya.Ya. Razvitie fizicheskix sposobnostey. V kn.: podgotovka
molodogo futbolista. M., 1973.
41 . Polunin V.F. Vsestoronnyaya fizicheskaya podgotovka futbolistov. V kn.:
Futbol segodnya i zavtra. M., 1963.
42 . Romashevskiy G.A., Savin S.A. Faktoro’ nadejnosti vo’polneniyatexniko-
takticheskix deystviy futbolistov G’G’ «Futbol», ejegodnik, 1984.
29

43 . Romanenko A.N., Djuss O.N. Kniga trenera po futbolu. K., zdorovya, 1989.
44 . Matsak A.B. Postroenie godichnogo tsikla trenirovki kvalifitsirovanno’x
futbolistov na etape sportivnogo sovershenstvovaniya. Avtoref. diss. k.p.n. M., 1988.
45 . Skomoroxov E.V., Golodenko G.A. Faktornaya struktura texniko-
takticheskoy deyatelnosti komand sredneevropeyskoy zono’ G’G’ «Futbol», ejegodnik.
M., 1984.
46 . Stuja A.G. ispolzovanie novo’x metodov pedagogicheskogo kontrolya v
trenirovochnom protsesse. Avtoref. diss. k.p.n. Minsk, 1997.
47 . Suchilin A.A. Teoretik – metodologicheskie osnovo’ podgotovki rezerva
dlya professionalnogo futbola. Avtoref. diss. k.p.n., 1982.
48. Savin S.A. Sportivn o’e nagruzki i ritm sportivnoy deyatelnosti. V kn.:
Futbol segodnya i zavtra. M., FiS, 1961.
49 . Savin S.A. Povo’shenie effektivnosti dvigatelnoy deyatelnosti futbolistov v
igre. V kn.: Problemo’ vo’sshego sportivnogo masterstva. M., 1968.
50 . Savin S.A. Futbolist v igre i trenirovke. M., FiS, 1975.
51 . Sergeev G.M. Eksperimentalnoe obosnovanie planirovaniya podgotovki
yuno’x futbolistov v usloviyax jarkogo klimata. Avtoref. kand. diss. M., 1979.
52 . Skomoroxov E.V. Kompleksno’y kontrol i metodo’ sovershenstvovaniya
spetsialnoy podgotovlennosti vo’sokokvali-fitsirovanno’x futbolistov. Avtoref. kand.
diss. Malaxovka, 1980.
53 . Smirnov G.A., Kirillov A.A., Polishkis M.S., Sachasti R.R. Spetsialnaya
podgotovka futbolistov. Metodicheskie rekomendatsii. M., 1981.
54 . Sushkov M. Ob udarax po vorotam. V kn.: futbol segodnya i zavtra. M., FiS,
1960.
55 . Talipdjanov A.I. Operativno’y kontrol i planirovanie podgotovki futbolistov
vo’sokoy kvalifikatsii. Avtoref. kand.diss. M., 1984.
30

Yosh futbolchilarni tanlab olishning o’ziga xos xususiyatlar

Sotib olish