Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanishning nazariy asoslari - Jismoniy tarbiya - Dissertatsiyalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	300000UZS
Hajmi	521.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Dissertatsiyalar
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

9 Sotish

Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanishning nazariy asoslari

Sotib olish

О’ ZB Е KIST О N R Е SPUBLIK А SI
О LIY V А О’ RT А M А XSUS T А’ LIM V А ZIRLIGI
T Е RMIZ D А VL А T UNIV Е RSIT Е TI
M А GISTR А TUR А B О’ LIMI
Q о’ ly о zm а huquqid а
UDK :_____________
Magistrant: _____________________
YOSH KURASHCHI QIZLARDA TEZKOR KUCH
QOBILYATLARINI RIVOJLANTIRISH UCHUN MAXSUS
XARAKATLI O ‘ YINLARDAN FOYDALANISHNING NAZARIY
ASOSLARI
Mut а x а ssislik : 5А5112001-“ Jism о niy t а rbiy а v а sp о rt m а shg ’ ul о tl а ri
n а z а riy а si v а m е t о dik а si ”
M а gistr а k а d е mik d а r а j а sisni о lish uchun y о zilg а n
DISS Е RT А TSIY А
Ilmiy r а hb а r ______ _________________
T Е RMIZ-202__
1

ANNOTASIYASI
“Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanishning nazariy asoslari” m а vzusid а gi
m а gistrlik diss е rt а tsiy а si
Tayanch so’zlar: Kurash, maxsus o’yinlar, harakatli o’yinlar, tayyorlash,
samaradorlik, umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik, jismoniy sifatlar.
Tadqiqot obyektlari: Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini
rivojlantirish uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanishning nazariy asoslari.
Ishning maqsadi: Maxsus xarakatli o’yinlar orqali yosh kurashchi qizlarlarni
tayyorlash texnologiyalar orqali nazariy bilim berishning ilmiy-pedagogik
asoslarini yaratish va innovatsion texnologiyalar vositasida nazariy bilimlarni
oshirishga yo‘naltirilgan ilmiy-metodik tavsiyalarni o‘rganish.
Maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilanib olindi :
Mavzuga oid ilmiy-pedagogik manbalarni me’yoriy hujjatlarni o‘rganish
asosida muammoning nazariy-amaliy asoslarini aniqlash;
O‘quvchilarda jismoniy tarbiyaga oid nazariy bilimlarini oshirishda ilmiy-
pedagogik asoslari va innovatsion texnologiyalarni belgilash;
O‘quvchilarda jismoniy tarbiya ning nazariy bilimlarini innovatsion
texnologiyalar orqali oshiri sh mazmuni, shakli, vosita va yo‘llarini belgilash ;
Maxsus xarakatli o’yinlarini o‘rgatish texnologiyalarini ishlab chiqish;
Tadqiqot metodlari: Magistrlik dissertatsiya ishida maxsus ilmiy-uslubiy
adabiyotlarning nazariy tahlili, pedagogik kuzatuv, pedagogik nazoratda test
talablari, matematik statistika uslublaridan foydalaniladi.
Amaliy ahamiyati: yosh kurashchi qizlarning nazariy bilimlari, tafakkuri
uzluksiz va uzviy ravishda oshirilganda:
Maxsus xarakatli o‘yinlar orqali yosh kurashchilarga bilim berishning
innavatsion texnologiyasi to‘liq ishlab chiqiladi;
Maktablarda sport mashg‘ulotlariga yanada qiziqish ortadi;
2

Aholini sog‘lomlashtirish tizimi amalga oshiriladi, yoshlarni qiziqayotgan
sport turlari bo‘yicha ish olib borilishiga va jismoniy tarbiyani ommaviy
barqarorlikka erishilishiga zamin yaratiladi. Bularning barchasi uzluksiz jismoniy
tarbiyaning nazariy bilimlarini shakllanishi natijasida vujudga keladi.
Tadbiq etish darajasi: Mashg’ulotlarda qiziqarli va jismoniy sifatlarni
rivojlantirishga qaratilgan harakatli o’yin turlaridan foydalanish, tanlangan o’yin
turlarni mashg’ulot dasturiga kiritish, uning mazmun hamda mohiyatini ochib
borish yosh kurashchi qizlaro‘quvchilarning qiziqishini oshiradi, ularning jismoniy
holatini, sifatlarini rivojlantiradi va mustahkamlaydi.
Ushbu dissertatsiya ishidan olingan natijalar olimpia zahiralari kolleji,
futbol akademiyalari, sport klublari, bolalar va o’smirlar sport maktablarida sport
mashg’ulotlarini tashkil qilish va o’tkazishda foydalanish mumkin.
Qo’llanilish sohasi: Sport klublari, bolalar va o’smirlar sport maktablari .
3

АННОТАЦИЯ
магистерской диссертации на тему: «Теоретические основы
использования специальных двигательных игр для развития
быстросиловых навыков у юных борцов»
Ключевые слова: Борьба, специальные игры, подвижные игры,
тренировка, работоспособность, общая и специальная физическая
подготовка, физические качества.
Объект исследования: Теоретические основы использования
специальных двигательных игр для развития быстросиловых навыков у
юных борцов.
Цель работы: создать научно-педагогические основы подготовки
юных борцов через специальные подвижные игры и изучить научно-
методические рекомендации, направленные на повышение теоретических
знаний с помощью инновационных технологий.
При реализации цели были определены следующие задачи:
Определить теоретические и практические основы проблемы на основе
изучения нормативных документов научно-педагогических источников по
теме;
Определение научно-педагогических основ и инновационных
технологий совершенствования теоретических знаний студентов по
физическому воспитанию;
Определение содержания, формы, средств и способов
совершенствования теоретических знаний студентов по физическому
воспитанию с помощью инновационных технологий;
Разработка технологий обучения специальным подвижным играм;
Методы исследования: в магистерской работе использованы
теоретический анализ специальной научно-методической литературы,
педагогическое наблюдение, тестовые требования в педагогическом
контроле, методы математической статистики.
4

Практическая значимость: когда теоретические знания и мышление
юных борцов непрерывно и органично возрастают:
Будет полностью разработана инновационная технология обучения
юных борцов через специальные подвижные игры;
Повышается интерес к занятиям спортом в школах;
Будет внедрена система оздоровления населения, создана площадка для
занятий спортом, интересным для молодежи, массово-сбалансировано
физкультурное воспитание. Все это создается в результате формирования
теоретических знаний непрерывного физического воспитания.
Уровень реализации: использование в тренировке интересных и
подвижных видов игры, направленных на развитие физических качеств,
включение в программу тренировок отдельных видов игры, раскрытие ее
содержания и сути повышает интерес юных борцов, улучшает их физическое
состояние, развивает качества и укрепляет.
Результаты, полученные в данной дипломной работе, могут быть
использованы при организации и проведении спортивной подготовки в
колледжах олимпийского резерва, футбольных академиях, спортивных
секциях, детско-юношеских спортивных школах.
Область применения: Спортивные секции, спортивные школы для
детей и подростков.
5

Masters thesis on the topic: "Theoretical foundations of using special
movement games to develop quick strength skills in young female wrestlers"
m а st е rs diss е rt а ti о n о n th е t о pic
ANNOTATION
Key words: Wrestling, special games, action games, training, efficiency,
general and special physical training, physical qualities.
Research objects: Theoretical foundations of using special movement
games to develop quick strength skills in young female wrestlers.
The purpose of the work: to create the scientific-pedagogical foundations
of training young female wrestlers through special action games and to study
scientific-methodical recommendations aimed at increasing theoretical knowledge
by means of innovative technologies.
In the implementation of the goal, the following tasks were defined:
To determine the theoretical and practical foundations of the problem based
on the study of normative documents of scientific and pedagogical sources on the
topic;
Determination of scientific and pedagogical bases and innovative
technologies for improving students' theoretical knowledge of physical education;
Determining the content, form, means and ways of improving students'
theoretical knowledge of physical education through innovative technologies;
Development of technologies for teaching special action games;
Research methods: theoretical analysis of special scientific-methodical
literature, pedagogical observation, test requirements in pedagogical control,
mathematical statistics methods are used in the Master's dissertation work.
Practical significance: when the theoretical knowledge and thinking of
young female wrestlers are continuously and organically increased:
The innovative technology of educating young wrestlers through special
action games will be fully developed;
Interest in sports activities in schools increases;
6

A population health system will be implemented, the ground will be created
for sports activities that are of interest to young people, and physical education will
be mass-balanced. All this is created as a result of the formation of theoretical
knowledge of continuous physical education.
Level of application: the use of interesting and active game types aimed at
developing physical qualities in training, including selected game types in the
training program, revealing its content and essence increases the interest of young
female wrestlers, improves their physical condition, qualities develops and
strengthens.
The results obtained from this thesis work can be used in the organization
and conduct of sports training in the college of Olympic reserves, football
academies, sports clubs, sports schools for children and teenagers.
Field of application: Sports clubs, sports schools for children and teenagers.
7

Kurash chi qizlar lаr ning trеnirоvkа jаrаyonidа tехnik tаyyorgаrligini
ta komillashtirish yo`llari .
TerDPI 2-kurs magistranti
_____________________
Kalit so'z: tехnik tаyyorgаrlik , mаksimаl kuchlаnish , tехnik mаhоrаt ,
bаrqаrоrlаshtirish , mоslаshish .
Ключевые слова: техническая подготовка, максимальное напряжение,
техническое мастерство, стабилизация, адаптация.
Key word: technical training, maximum tension, technical skill, stabilization,
adaptation.
Bugungi kunda yurtimizda sportga bo’lgan e’tibor Davlat siyosati darajasiga
yetayotgan davrda jismoniy tarbiya va sportga, ayniqsa bolalar sportini
rivojlantirish va ommaviylashtirish ustuvor yo’nalishlardan biri sifatida
qaralmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017-yil
3-iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3031-sonli qarorlari ijrosi yuzasidan jismoniy tarbiya
va sportni, xususan xotin-qizlar sportini yanada rivojlantirish jadal amalga
oshirilmoqda.
Farmonda Respublikamizda xotin-qizlar faoliyatini oshirishdagi muommolar
va ularni hal qilish yo`llari, xotin-qizlarning jismoniy madaniyat va sportga yanada
kengroq jalb etish masalalari belgilab berildi.
Yoshlar bilan mashg’ulotlar o’tkazadigan murabbiylar bu muammolarni hal
etish yo’llarini izlashlari, o’zlarining kasb mahoratlarini, bilimlarini zamon
talabiga mos ravishda oshirib borishlari lozim.
Milliy sportimiz Kurash bo’yicha yuqori maxoratli sportchilar tayyorlash,
ayniqsa qizlarni yuqori sport natijalariga erishishi uchun bugungi kunda
sportchilarning tayyorgarlik jarayonini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda.
8

Kurashning tехnik tаyyorgаrligi spоrtchi tоmоnidаn yuqоri spоrt nаtijаlаrigа
erishishni tа’minlоvchi hаrаkаtlаr tizimini egаllаgаnlik dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdi.
Kurashchining umumiy vа mахsus tехnik tаyyorgаrligi аjrаtilаdi. Umumiy
tехnik tаyyorgаrlik yordаmchi spоrt turlаridаgi hаr хil hаrаkаt mаlаkаlаri hаmdа
ko’nikmаlаrini egаllаshgа, mахsus tехnik tаyyorgаrlik spоrt kurаshidа tехnik
mаhоrаtgа erishishgа qаrаtilgаn.
Kurashdа tехnik tаyyorgаrlik bir qаtоr murаkkаb vаzifаlаrni hаl etishgа
yo’nаltirilgаn:
- mаksimаl kuchlаnishdаn fоydаlаnish sаmаrаdоrligini оshirish;
- ish kuchlаnishini tеjаsh;
- musоbаqа fаоliyatini o’zgаruvchаn hоlаt shаrоitlаridа hаrаkаtlаnish tеzligi,
аniqligini оshirish.
Spоrt tехnikаsini tаkоmillаshtirish kurаshchilаrning ko’p yillik tаyyorgаrligi
dаvоmidа аmаlgа оshirilаdi vа u tаnlаngаn kurаsh turidа tехnik mаhоrаtni
оshirishgа qаrаtilаdi.
Tехnik mаhоrаt dеgаndа kеskin spоrt kurаshi shаrоitlаridа eng оqilоnа
hаrаkаt tехnikаsini mukаmmаl egаllаsh tushunilаdi.
Tехnik mаhоrаtni tаkоmillаshtirishning uchtа bоsqichi аjrаtilаdi:
1. Izlаnish.
2. Bаrqаrоrlаshtirish.
3. Mоslаshishni tаkоmillаshtirish.
Birinchi bоsqichdа tехnik tаyyorgаrlik musоbаqа hаrаkаtlаrining yangi
tехnikаsini shаkllаntirishgа, uni аmаliyotdа egаllаsh shаrt-shаrоitlаrini
yaхshilаshgа, musоbаqа hаrаkаtlаri tizimigа kiruvchi аyrim hаrаkаtlаrni
o’rgаnishgа (yoki qаytа o’rgаnishgа) qаrаtilgаn.
Ikkinchi bоsqichdа tехnik tаyyorgаrlik musоbаqа hаrаkаtlаrining butun
mаlаkаlаrini chuqur o’zlаshtirish vа mustаhkаmlаshgа qаrаtilgаn.
Uchinchi bоsqichdа tехnik tаyyorgаrlik shаkllаngаn mаlаkаllаrni
tаkоmillаshtirish, ulаrning аsоsiy musоbаqаlаr shаrоitlаrigа mоs hоldа mаqsаdgа
9

muvоfiq vаriаntliligi, bаrqаrоrligi, ishоnchliligi chеgаrаlаrini kеngаytirishgа
qаrаtilgаn.
Hаr bir tехnik tаyyorgаrlik bоsqichining аsоsiy vаzifаlаri quyidаgilаrdаn
ibоrаt:
1. Kurаsh tехnikаsi аsоsini tаshkil etаdigаn hаrаkаt mаlаkаlаrining yuqоri
bаrqаrоrligi hаmdа оqilоnа vаriаtivligigа erishish, musоbаqа shаrоitlаridа ulаrning
sаmаrаdоrligini оshirish.
2. Hаrаkаt mаlаkаlаrini qismаn qаytа qurish, musоbаqа fаоliyati tаlаblаrini
hisоbgа оlgаn hоldа usullаrning аyrim qismlаrini tаkоmillаshtirish.
Birinchi vаzifаni hаl etish uchun tаshqi vаziyatni murаkkаblаshtirish uslubi,
оrgаnizmning turli hоlаtlаridа mаshqlаrni bаjаrish uslubi qo’llаnilаdi. Ikkinchi
vаzifаni hаl etish uchun tехnik hаrаkаtlаrni bаjаrish shаrоitlаrini yеngillаshtirish
uslubi, birgа tа’sir ko’rsаtish uslubi qo’llаnilаdi.
Tехnik usullаrni bаjаrishdа tаshqi vаziyatni murаkkаblаshtirish uslubi
quyidаgi bir qаtоr usullаrdа аmаlgа оshirilаdi:
1. Shаrtli rаqib qаrshiligining uslubiy usuli spоrtchigа tехnik hаrаkаtni
bаjаrish tuzilmаsi vа mаrоmini tаkоmillаshtirishgа, bаrqаrоrlik vа nаtijаlilikkа
tеzrоq erishishgа yordаm bеrаdi.
2. Qiyin dаstlаbki hоlаtlаr vа tаyyorgаrlik hаrаkаtlаrining uslubiy usuli.
Mаsаlаn, egilib tаshlаshni tаkоmillаshtirishdа ushlаb оlish jоyi vа dzyudochilаr
o’rtаsidаgi mаsоfаni o’zgаrtirish lоzim.
3. Usullаrni bаjаrish uchun jоyni chеklаsh uslubi mаlаkаni
tаkоmillаshtirishgа mo’ljаllаngаn shаrtlаrini murаkаblаshtirishgа yordаm bеrаdi.
Kurashdа kichrаytirilgаn o’lchаmdаgi gilаmlаr qo’llаnilаdi.
Tехnik hаrаkаtlаrning bаjаrilishini qiyinlаshtiruvchi spоrtchi оrgаnizmining
turli hоlаtlаridа mаshqlаrni bаjаrish uslubi hаm turli хildаgi usullаrdа аmаlgа
оshirilаdi.
10

Hаrаkаtni аnchа tоliqqаn hоldа bаjаrishning uslubiy usuli. Bu hоldа kаttа
hаjm vа shiddаtdаgi jismоniy yuklamadаn kеyin spоrtchigа tехnikаni
rivоjlаntirishgа qаrаtilgаn mаshqlаr tаklif qilinаdi.
Nаzоrаt o’quv-trеnirоvkа bеllаshuvlаri o’tkаzilgаndаn so’ng kаttа emоtsiоnаl
zo’riqish hоlаtidа hаrаkаtlаrni bаjаrishning uslubiy usuli.
Vаqti-vаqti bilаn ko’rishni tа’qiqlаsh yoki chеklаshishning uslubiy usuli
hаrаkаtlаnish mаlаkаsining rеtsеptоrli-аnаlizаtоrli tаrkibigа tаnlаb tа’sir
ko’rsаtishgа yordаm bеrаdi.
Musоbаqа vаziyatidа аyrim usullаr yoki hаrаkаtlаrni mаjburаn bаjаrish usuli
mаlаkаni tаkоmillаshtirish jаrаyonidа kurаshchi fаоlligini rаg’bаtlаntirаdi. O’quv-
trеnirоvkа bеllаshuvlаridа dzyudochi himоyaning tехnik usullаri, yoki аksinchа,
hujum usullаrigа ko’prоq diqqаtni to’plаshgа ko’rsаtmа оlаdi.
Tехnik hаrаkаtlаrni bаjаrish shаrtlаrini yеngillаshtirish uslubi bir qаtоr
uslubiy usullаrdаn ibоrаt:
1. Hаrаkаt elеmеntini аjrаtish uslubiy usuli. Mаsаlаn, yunon-rim kurаshidа –
bеldаn yuqоri qismdаn ushlаb оlishni аmаlgа оshirish.
2. Mushаk zo’riqishini pаsаytirish uslubiy usuli kurаshchigа hаrаkаtlаnish
mаlаkаsidаgi аyrim hаrаkаtlаrgа yanаdа аniq tuzаtishlаrni kiritishgа yordаm
bеrаdi. Tехnik hаrаkаtlаrni tаkоmillаshtirish uchun kurаshchigа аnchа yеngil vаzn
tоifаsidаgi rаqib tаnlаnаdi.
3. Tеzkоr ахbоrоt uslubiy usuli zаrur hаrаkаt kеngligi, mаrоmi, sur’аtini tеz
egаllаb оlishgа yordаm bеrаdi, bаjаrilаdigаn hаrаkаtni аnglаsh jаrаyonini
fаоllаshtirаdi.
Tехnik hаrаkаt to’g’risidаgi tеzkоr ахbоrоt uchun vidеоkаmеrаdan
fоydаlаnish qulаydir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki kurashchilarni texnik harakatlarga
o’rgatishda va takomillashtirishda kompyuter dasturlaridan ko’proq foydalanish,
ularni bajarish usullarini qayta ishlab sportchining o’ziga yetkazish kurashchilar
samaradorligini oshirishga olib kelishi kuzatiladi.
11

Mashg’ulot jarayonida kurashchilarni texnikasi samaradorligini oshirish
maqsadida maxsus va bevosita tayyorgarlik yuklamalarini me’yorlashni amalga
oshirish muhim ahamiyatga ega.
Kurashchilarni texnik harakatlariga o’rgatishda kompyuter dasturlaridan
samarali foydalanish uslubiyatini ishlab chiqish ya’ni, mashg’ulot jarayonida va
musobaqa davrida kurashchilarni video tasmalarga olish natijalarini kompyuterga
kiritib yangi dastur orqali mashg’ulot va musobaqalarni sportchilarning o’zlariga
xato va kamchiliklarini yetkazib berish lozim.
REZYUME.
Maqolada kurashchi qizlarni texnik mahoratini takomillashtirish bosqichlari
va tехnik tаyyorgаrlik bоsqichlarining аsоsiy vаzifаlаri keltirilgan bo`lib video
lavhalardan samarali foydalanish asosida trenirovka yuklamalarini boshqarish
uslubiyati ishlab chiqilgan.
РЕЗЮМЕ.
В статье представлены этапы совершенствования технического мастерства
борцов-женщин и основные задачи этапов технической подготовки, а также
на основе эффективного использования видео роликов разработана методика
управления тренировочными нагрузками.
SUMMARY
The article presents the stages of improving the technical skills of female wrestlers
and the main tasks of the stages of technical training, and based on the effective
use of video clips, a methodology for managing training loads has been developed.
12

MUNDARIJA Bet
KIRISH............................................................................................................ 14
I
BOB. YOSH KURASHCHI QIZLARDA TEZKOR KUCH
QOBILYATLARINI RIVOJLANTIRISH UCHUN MAXSUS
XARAKATLI O‘YINLARDAN FOYDALANISHNING NAZARIY
ASOSLARI ....................................................................................................... 19
1.1-§. Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanish dolzarb pedagogik muammo
sifatida………………………… 19
1.2-§. Maxsus xarakatli o’yinlarni pedagogik-psixologik talqini............................... 28
1.3-§. Jismoniy tarbiya tizimida maxsus xarakatli o’yinlarning o‘rni........................ 33
Birinchi bob bo‘yicha xulosa .......................................................................... . 44
II
BOB. YOSH KURASHCHI QIZLARDA TEZKOR KUCH
QOBILYATLARINI RIVOJLANTIRISH UCHUN MAXSUS
XARAKATLI O‘YINLARDAN FOYDALANIB TAYYORLASH
TEXNOLOGIYALARINING MAZMUNI, SHAKL VA
METODLARI................................................................................................. 45
2.1-§. Xarakatli o‘yinlarning mazmuni ..... ................................................................. 45
2.2-§. Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanib tayyorlash texnologiyalarining
o‘ziga xosligi....... .............................................................................................. 50
2.3-§. Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanib tayyorlash texnologiyalarini
o‘rgatish metodlari............................................................................................ 63
Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar .................................................................... ... 68
III
BOB. YOSH KURASHCHI QIZLARDA TEZKOR KUCH
QOBILYATLARINI RIVOJLANTIRISH UCHUN MAXSUS
XARAKATLI O‘YINLARDAN FOYDALANIB TAYYORLASH
TEXNOLOGIYALARINING TAJRIBA-SINOV ISHLARI MAZMUNI
VA UNING SAMARADORLIK DARAJASI ............................................. 69
3.1-§. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etishning maqsadi, vazifalari va mazmuni .... . . 69
3.2-§. Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanishga yo‘naltirilgan tajriba-sinov
ishlarining natijalari va uning samaradorlik darajasi ....................................... 71
Uchinchi bob yuzasidan xulosalar .. ............................................................... .. 80
XULOSA VA TAVSIYALAR....................................................................... . 83
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 86
13

RO‘YXATI ................................ ..
14

KIRIS H
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi .
Rivojlanayotgan mamlakatlar qatori yuritimizda ham maxsus xarakatli o’yinlarni
hamda kurashni rivojlantirish sohasida tubdan o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda.
Davlatimiz jismoniy tarbiya va sportning kelajak avlodni sog‘lom qilib
tarbiyalashdagi o‘rnini hisobga olib sport ishlarini yanada takomillashtirish, uning
zamon talablari darajasida o‘quv va moddiy-texnik bazasini yaratish xamda
axolining sportga bo‘lgan qiziqishini oshirish yo‘lida maqsadli davlat miqyosidagi
tadbirlar ishlab chiqilib hayotga tadbiq etilmoqda.
Chunki sport millatning o‘zligini anglashda uning aniq maqsadlari sari
jipslashuvida va birlashuvida, o‘zidagi bor salohiyatini hamda millat sifatidagi
qudrati jahon uzra muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai nazardan olib
qaraganda mamlakatda turli soha kabi ta’lim muassasalarida sportini rivojlantirish
dolzarb va nihoyatda muhim masaladir. Zero, jismonan baquvvat sog‘lom va
yoshlari ko‘p bo‘lgan millat qudratli bo‘ladi, uning davlati har tomonlama
mustahkam bo‘lib, bubk taraqqiyot sari rivojlanib boradi.
Ma’lumki, respublikamiz viloyatlarining markazlari va shahar, tumanlarida
ko‘plab BO‘SMlarini tashkil qilish ishlari davom etmoqda. Bu ta’lim muassalarida
umumta’lim davlat ta’limi standartlari asosida «Jismoniy tarbiya» mashg‘ulotlari
o‘tkazilmoqda, o‘quvchi yoshlarning jismoniy kamolotini tarbiyalab asosiy vosita
sifatida xizmat qilmoqda.
Boy o‘tmish tariximizga nazar tashlasak, ajdodlariimz yaratib bizga
qoldirgan bksak maxsus xarakatli o’yinlarimiz ma’naviy – madaniy va ta’lim-
tarbiya merosi sirasida avlodlarni yoshlikdan jismonan baquvvat qilib
tarbiyalashning qat’iy tizimi yo‘lga qo‘yilganligi shoxidi bo‘lamiz. Demak,
bizda xalqimizning asrlar davomida shakllangan va rivojlangan o‘ziga xos
jismoniy tarbiya maktabi mavjud bo‘lgan ana shu maktablarning maxsuslik va
umuminsoniylikka asoslangan tarixiy tajribalarga murojaat qilish, undan bugungi
yangiliklar va erishilgan yutuqlarni hayotga tadbiq etish davr talabidir. O‘quv
15

muassasalarida jismoniy tarbiya, sport sog‘lomlashtirish ishlarini rivojlantirish,
ta’lim olayotgan o‘quvchi yoshlarning sport turlariga qiziqishini oshirish, bilimi,
ko‘nikma va malakalarini mustahkamlash davr talabiga aylanib bormoqda. Ushbu
masalalarni to‘laqonli bajarilishini ko‘zlab, jisomniy tarbiya bo‘yicha davlat
ta’lim standartlari ishlab chiqilib, amaliyotga tadbiq etildi. Ushbu standart
umumta’limi tizimidagi o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, malakalar
hamda o‘quv bklamasiga qo‘yiladigan asosiy talablarni belgilab beradi.
Jismoniy tarbiya ta’lim standarti “Kadrlar tayyorlash maxsus dasturi” 1
ning
bandlariga asosan barcha ta’lim muassasalari o‘quvchilarining salomatligini
saqlash, jismoniy ta’lim malakalarni mustahkamlash, shu bilan bir vaqtda
jismoniy rivojlantirishdan iborat.
Umumta’lim muassalarida ommaviy sog‘lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya
sport ishlarini asosiy vositasi bo‘lmish maxsus xarakatli o’yinlar orqali yosh
kurashchi qizlarkurashchilarga o‘rgatish jarayonlari biroz foydalanish xolati sust
kechmoqda. Buning birdan bir sababi maxsus xarakatli o’yinlarni o‘quvchilar
ko‘proq tadbiq etish shu bilan birgalikda turli musobaqalari tartibli tashkil
qilinmagan.
Umumta’lim maktablarida musobaqalar o‘tkazilmaydi, faqat hisobot uchun
qog‘ozda yozma shaklida natijalar yozilmoqda, bu albatta hozirgi kundagi
jismoniy tarbiya mutaxassislarining ulkan kamchiligidir.
Bizning olib borgan tadqiqotlarimiz va olgan natijalarimiz shuni
ko‘rsatmoqdaki, ta’lim muassasalarida maxsus xarakatli o’yinlar orqali yosh
kurashchi qizlarkurashchilarni tayyorlash texnologiyalarini tashkil qilish
metodlarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirishlari ancha past. O‘quvchilar
tomonidan bunday o‘zlashtirishlariga ob’ektiv va sub’ektiv sabablar ta’sir etishi
tabiiy.
1
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni-Toshkent, 2020 yil 23 sentabr/
https://lex.uz/docs/5013007
16

Ob’ektiv va sub’ektiv sabablar bizning fikrimizcha, birinchidan, maxsus
xarakatli o’yinlardan foydalanishda ko‘r ko‘ronalikka yo‘l qo‘yilmoda. Negaki yo
o‘qituvchi tomonidan rejalashtirilmagan yoki o‘rgatish metodlarini bilmaslikda.
Kasb-xunar kollejlarida mutaxassis kadrlar masalasi to‘liq ta’minlanmagan.
Maxsus xarakatli o’yinlar orqali talablarini ommaviy rivojlantirishda so‘zsiz sport
inshoatlari – anjomlari, sport jihozlari yetishmasligi sababdir. Mana shu yuqorida
aytilgan sabablarni bartaraf etish uchun avvalo o‘quvchi-yoshlarga Maxsus
o‘yinlarimizdan «Alpomish» dostoni, «Barchinoy» va “Tumaris” hayotlari
to‘g‘risida har tomonlama ma’lumotlar berib borish kerak bo‘ladi. Chunki har bir
o‘quvchi-talaba «Alpomish» dostonini va «Barchinoy»-«Tumaris»lar hayotlarini
yaxshi bilgandan so‘ng o‘zi ham «Alpomish» va «Barchinoy», «Tumaris»larga
o‘zini o‘xshatgisi kelib, ularni jismoniy madaniyat va sportga bo‘lgan qiziqishlari
ortib borishi bejiz emas. Buning uchun har bir kollejlarda o‘g‘il bolalar o‘rtasida
«Alpomish», qizlar o‘rtasida «Barchinoy» va «Tumaris» to‘garaklarini tashkil qilib
o‘quvchi-talabalarni test talab va me’yorlarini topshirishga tarbiyalash, tayyorlash
kerak bo‘ladi. Bunday ishni bajarish uchun mutasaddi bo‘lish va fidoilik ko‘rsatish
so‘zsiz jismoniy madaniyat o‘qituvchilarining zimmasiga yuklatiladi.
Tadqiqot maqsadi :
Maxsus xarakatli o’yinlar orqali yosh kurashchi qizlarkurashchilarni
tayyorlash texnologiyalar orqali nazariy bilim berishning ilmiy-pedagogik
asoslarini yaratish va innovatsion texnologiyalar vositasida nazariy bilimlarni
oshirishga yo‘naltirilgan ilmiy-metodik tavsiyalarni o‘rganish.
Tadqiqot vazifalari :
Mavzuga oid ilmiy-pedagogik manbalarni me’yoriy hujjatlarni o‘rganish
asosida muammoning nazariy-amaliy asoslarini aniqlash;
O‘quvchilarda jismoniy tarbiyaga oid nazariy bilimlarini oshirishda ilmiy-
pedagogik asoslari va innovatsion texnologiyalarni belgilash;
O‘quvchilarda jismoniy tarbiya ning nazariy bilimlarini innovatsion
texnologiyalar orqali oshiri sh mazmuni, shakli, vosita va yo‘llarini belgilash ;
17

Maxsus xarakatli o’yinlarini o‘rgatish texnologiyalarini ishlab chiqish;
Tadqiqot ob’ekti : Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini
rivojlantirish uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanib tayyorlash jarayoni.
Tadqiqot predmeti : Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini
rivojlantirish uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanib tayyorlashning
mazmuni, shakli, vosita va metodlari.
Tadqiqotning ilmiy farazi.
- Mavzuga oid ilmiy-pedagogik manbalarni me’yoriy hujjatlarni o‘rganish
asosida muammoning nazariy-amaliy asoslarini aniqlash atroflicha o‘rganilib
chiqilganda;
- O‘quvchilarda jismoniy tarbiyaga oid nazariy bilimlarini oshirishda ilmiy-
pedagogik asoslari va innovatsion texnologiyalarni belgilanganada;
- O‘quvchilarda jismoniy tarbiyaning nazariy bilimlarini innovatsion
texnologiyalar orqali oshirish mazmuni, shakli, vosita va yo‘llarini belgilanganda;
- Maxsus xarakatli o’yinlarini o‘rgatish texnologiyalarini ishlab chiqish
bo‘yicha malakalarni egallashni ta’minlaydigan majmualar ishlab chiqilganda
jismoniy tarbiyada ta’lim berish samaradorligi oshadi.
Tadqiqot metodlari: Muammoga oid hukumat qarorlari, me’yoriy
hujjatlarni o‘rganish, pedagogika, psixologiya, oid adabiyotlarni o‘rganish va tahlil
etish;
 ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish;
 anketik, savol-javob, suhbat, qiyosiy va tizimli taxlil ;
 pedagogik eksperiment;
 matematik statistika.
Tadqiqotning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda pedagogik-
psixologik (anketik savol-javob, suhbat, kuzatish, analitik obraz, o‘quvchilarining
hujjatlarini qiyosiy tahlil qilish);
- sotsiologik (so‘rovnoma, testlar);
18

- pedagogik eksperiment-tajriba metodlaridan foydalanildi. Xususan tadqiqot
doirasida tegishli ma’lumotlar olishga xizmat qiluvchi “ Yosh kurashchi qizlarda
tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan
foydalanib qiziqishlari pedagogik tashhis qilish ” so‘rovnomasi ishlab chiqildi .
Tadqiqotning ilmiy yangiligi :
- Mavzuga oid ilmiy-pedagogik manbalarni me’yoriy hujjatlarni o‘rganish
asosida muammoning nazariy-amaliy asoslarini aniqlash bilimlarini oshirish
dolzarb pedagogik muammo ekanligi aniqlandi.
- O‘quvchilarda jismoniy tarbiyaga oid nazariy bilimlarini oshirishda ilmiy-
pedagogik asoslari va innovatsion texnologiyalarni belgilandi;
- Maxsus xarakatli o’yinlarini o‘rgatish texnologiyalarini ishlab chiqish
bo‘yicha malakalarni egallashni ta’minlaydigan majmualar ishlab chiqildi.
Tadqiqotning ahamiyati: yosh kurashchi qizlaro‘quvchilarning nazariy
bilimlari, tafakkuri uzluksiz va uzviy ravishda oshirilganda:
Maxsus xarakatli o‘yinlar orqali yosh kurashchilarga bilim berishning
innavatsion texnologiyasi to‘liq ishlab chiqiladi;
Maktablarda sport mashg‘ulotlariga yanada qiziqish ortadi;
Aholini sog‘lomlashtirish tizimi amalga oshiriladi, yoshlarni qiziqayotgan
sport turlari bo‘yicha ish olib borilishiga va jismoniy tarbiyani ommaviy
barqarorlikka erishilishiga zamin yaratiladi. Bularning barchasi uzluksiz jismoniy
tarbiyaning nazariy bilimlarini shakllanishi natijasida vujudga keladi.
Tadqiqot bosqichlari. Tadqiqot ikki bosqichda o‘tkazildi.
Birinchi bosqichi (2020-21 y.y.)da mavzuga oid pedagogik, psixologik,
tarixiy, sotsiologik, uslubiy adabiyotlar o‘rganildi va tahlil qilindi. Ilmiy-nazariy
ma’lumotlar to‘plandi, muayyan yo‘nalishlar bo‘yicha umumlashtirildi.
Ikkinchi bosqich (2021-2022 y.y.) da so‘rovnomalar; ommaviy va ilg‘or
tajribalar o‘rganildi, tajriba-sinov ishlarining va eksperimentlar tayyorlandi.
O‘quvchilarida jismoniy tarbiyada nazariy bilimlarni oshirishga qaratilgan
tajriba-sinov ishlari amalga oshirildi, olingan natijalar tahlil qilinadi.
19

I BOB. YOSH KURASHCHI QIZLARDA TEZKOR KUCH
QOBILYATLARINI RIVOJLANTIRISH UCHUN MAXSUS XARAKATLI
O‘YINLARDAN FOYDALANISH-NING NAZARIY ASOSLARI
1.1- §. Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish
uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanish dolzarb pedagogik muammo
sifatida
O‘zbek xalqi o‘z tarixida ham aqlan, ham jismonan barkamol, baquvvat,
oilasi, farzandlariga mehr ko‘rsatishgina emas, balki butun elyurt, millat ozodligi
yo‘lida jon olib, jon berishga qodir fidoiy insonlarni ko‘p ko‘rgan. Ularning yorqin
va so‘nmas siymolarini badiiy asarlarga olib kirgan. Dostonlardan o‘rin olgan
Alpomish, Barchinoy, To‘maris, Farhod kabi jasur qahramonlar bilan
faxrlanishgan. Yurtboshimiz iborasi bilan aytganda “Ne-ne bahodirlarning
yelkasini yerga tegizgan afsonaviy Alpomish, zabardast Farhod haqidagi rivoyatu
dostonlar afsona emas, xalq ruhining, xalq mardligining timsolidir”. Albatta,
bunday alpqomat pahlavonlar birdaniga o‘z-o‘zidan baquvvat, jasur bo‘lib
qolmaganlar, o‘z ota-onalari, yaqinlari va ustozlari rahbarligida tinmay mashq
qilganlar, kurash, jang qilish, otda chopish, qurol ishlatish sirasrorlarini
o‘rganganlar. Jahonga mashhur avlodlarimiz buyuk davlat arboblari, sarkarda
Amir Temur, Bobur Mirzo, Mirzo Ulug‘bek, Jaloliddin Manguberdi nafaqt o‘zlari
pahlavonlik, mardlik, adolatparvarlik, insonparvarlik, ilm-fan bobida o‘rnak
bo‘lganlar, balki o‘z askarlari, bo‘lajak el-yurt himoyachilari tarbiyasiga alohida
e’tibor qaratganlar. Bashariyat sivilizatsiyasi va uning porloq kelajagiga beqiyos
hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz Al-Xorazmiy, Al-Beruniy, Abu Ali ibn Sino,
Al-Forobiy, A.Navoiy, Furqat kabi ko‘pdan-ko‘p olimuallomalarimiz hamda
diniyat ilmida dong taratgan olamga mashhur AlBuxoriy, B.Naqshband,
A.Yassaviy kabi ulamolarimiz ham yoshlarga ma’naviy va jismoniy tarbiya
bo‘yicha saboq berganlar. Yaqin o‘tmishimiz mutafakkirma’rifatchilari bo‘lgan
A.Qodiriy, A.Avloniy, Fitrat, Cho‘lpon, Behbudiy, U.Nosir va boshqa ko‘pgina
allomalarimizning risolayu-o‘gitlari yoshlar hayoti va tarbiyasi bilan chambarchas
20

bog‘liqdir. Ammo, sobiq Ittifoq davrida ulug‘ ajdodlarimizning bebaho madaniy-
ma’naviy meroslari, ilmfanga oid mangu dolzarb asarlari xamyurtlarmiz,
yoshlarimiz ongiga o‘zgacha talqin bilan taqdim etildi, ularning ma’naviy-
madaniy, hatto jismoniy shakllanishi “katta og‘alar” chizig‘i bilan belgilandi.
Darhaqiqat, XX asr bizga mustaqillik nashidasiyu beqiyos islohotlar, Vatan
ozodligiyu el-yurt farovonligi bilan bir qatorda Ittifoq tazyiqi, “oq” va “qizil”
imperiyalar buyurtmasiga xos g‘oya, axloq-odob, ma’rifat-madaniyat, zaharlangan
ekologiya – tuproq, suv, havo, me’yorlanmagan mehnat kabi illatlarni “meros”
qilib qoldirdi. Bu, albatta, inson salomatligiga, ayniqsa, bo‘lajak onalar va bolalar
salomatligiga salbiy ta’sir etmasdan qolmadi. Lekin so‘nggi yillarda mustaqillik
sharofati tufayli mamlakatimizning turli hududlarida, ayniqsa, uzoq qishloqlarda
zamonaviy tibbiy-davolash va profilaktik majmualar, ilg‘or texnologiyalarga
asoslangan diagnostik va muolaja markazlari bunyod etilib, xalqimiz, ona va
bolalarga xizmat ko‘rsatib kelmoqda. Prezidentimiz tomonidan turli yillarning
“Inson manfaatlari” (1997), “Oila” (1998), “Ayollar” (1999), “Sog‘lom avlod”
(2000), “Ona va bola” (2001), “Qariyalarni qadrlash” (2002), “Obod mahalla”
(2003), “Mehr va muruvvat” (2004), “Sihat-salomatlik” (2005), “Homiylar va
shifokorlar” (2006), “Ijtimoiy himoya” (2007) hamda 2020yil 29-dekabrda. -
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev 2021 yilni “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi
salomatligini mustahkamlash yili ” deb e’lon qilinishi va shu munosabat bilan
ishlab chiqilgan uzoq muddatli davlat dasturlarining izchillik bilan amalga tatbiq
etilayotganligi sog‘lom turmush tarzini kuchaytirish, aholi salomatligini
mustahkamlash, ma’naviy-madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlarning
shakllanishiga olib kelmoqda. Mustaqillik tufayli va Yangilanayotgan O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyaevning odilona siyosati asosida millat
genofondini shakllantirish va barkamol avlodni tarbiyalash vositasi bo‘lmish
jismoniy tarbiya va sport tobora maxsus istiqlol mafkurasining “strategik” quroliga
aylanib bormoqda. O‘zbekiston Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va
“Kadrlar tayyorlash maxsus dasturi” kabi konseptual hujjatlarda jismoniy tarbiya
21

va sportga alohida e’tibor berilishi, 15.09.2015 yilda “Jismoniy tarbiya va sport
to‘g‘risida” 2
qonunning qabul qilinishi, ayniqsa, 2020 yil 10 oktabrda
Yurtboshimiz tomonidan qabul qilingan “ Sog‘lom turmush tarzini keng tatbiq etish
va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida ”gi Farmon,
uning ijrosini ta’minlash yuzasidan e’lon qilingan hukumat qarori hamda ularning
izchillik bilan hayotga bosqichma-bosqich joriy etilayotganligi jismoniy tarbiya va
sport, jumladan, bolalar sporti davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlari doirasida
ravnaq topayotganidan dalolat beradi. Tahsinga sazovor joyi shundaki,
Prezidentimizning har bir asari yoki ma’ruzasi qaysi soha, mavzu yoki yo‘nalishga
oid bo‘lishidan qat’i nazar, unda ko‘pincha jismoniy tarbiya va sport mavzusiga
urg‘u beriladi. Uning quyida keltirilgan ayrim iboralari mazkur sohaning
nechog‘lik muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi va ayni vaqtda boshqa
sohalar bilan qanchalik chambarchas bog‘liq ekanligiga e’tiborni qaratadi:
– “Hech bir narsa mamlakatni sport kabi tezda dunyoga mashhur qila
olmaydi”.
– “Sog‘lom avlodni sportsiz tasavvur etib bo‘lmaydi”.
– “Sport – tinchlik elchisidir. Bizning maqsadimiz ham tinchlik,
osoyishtalik va shu asosda jahon ahli bilan hamkorlik qilish”.
– “Siz – Alpomish, Jalolliddin Manguberdi, Amir Temur kabi mard va botir
insonlarning avlodisiz, siz – buyuk yurt farzandlarisiz. Ishonamanki, sizlar bu
haqiqatni nafaqat sport maydonlaridagi g‘alabalaringiz, balki hayotdagi ezgu
intilishlaringiz bilan ham isbot etasiz”. – “Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli,
bilimli, dono va albatta, baxtli bo‘lishlari shart”. – “Nasib etsa, Olimpiya o‘yinlari
olovi albatta Yoshkentda yoqiladi. O‘zbekiston sportchilari hali ko‘plab turnirlarda
raqiblaru tomoshabinlarni lol qoldirib, diyorimiz nomini shonu shuhratga
chulg‘aydilar”.
2
«Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga toshkent sh.,2015 yil 4 sentabr,O‘RQ-
y4-son
22

– “Sport – sport uchun emas, eng avvalo, odamlar uchun, ularni ham
jismoniy, ham ma’naviy jihatdan komil insonlar etib tarbiyalash uchun, yer
yuzidagi barcha kishilarning tinchlik-osoyishtaligi, do‘stlik va hamkorligi, baxt-
saodati uchun xizmat qilishi darkor”.
– “Sog‘lom odam sog‘lom fikrlaydi, sog‘lom fikrlaydigan odamgina xudoga
iymon keltiradi, e’tiqodi sog‘lom bo‘ladi”.
– “Sog‘lom, bilimli va fidoyi farzandlari bo‘lgan xalq, albatta, o‘zining
kelajagini barpo etadi”.
– “O‘zining salomatligi haqida shaxsan g‘amxo‘rlik qilib borish madaniyatini
yoshlikdan, oila, maktab, mahalla, sog‘liqni saqlash tizimi, jismoniy tarbiya va
sportning ko‘magida singdirish kerak”.
– Bizning zaminimiz bahodirlar, himoyachilarimiz bo‘lgan polvonlar va
botirlarga azaldan boy va ularni mehr bilan parvarish qilib kelmoqda. Bugungi
kunda hamma joyda sportning maxsus turlari qayta tiklanmoqda. O‘zbekiston
xalqaro sport hamjamiyatida dadillik bilan o‘zini ko‘rsatmoqda.
– “Sog‘lom avlod va yana bir bor sog‘lom avlod! Oilada qancha bola bo‘ladi
– buni ota-onaning o‘zi hal qiladi. Har kim o‘zi aql bilan o‘ylab, salomatlikni,
imkoniyatni hisobga olib xulosa chiqarsin. Faqat bitta sharti bor – tug‘ilgan bola
sog‘lom o‘ssin, ulg‘ayib voyaga yetgach, jamiyatimizning barkamol a’zosi bo‘lsin,
yangi quriladigan oiladan yanada sog‘lomroq avlod bunyodga kelsin”. – “Sog‘lom
oila vujudga kelishi uchun, eng avvalo, jamiyat va davlat qayg‘urishi, shunga
zamin yaratib berishi lozim. Shundagina mustahkam oila dunyoga keladi. Oila
sog‘lom bo‘lsa, jamiyat sog‘lom, mamlakat qudratli, yurt tinch-osoyishta bo‘ladi”.
– “Biz farzandlarimizning barkamol ruhiy dunyosi uchun, ularning ma’naviy-
ahloqiy yetuk, jismonan sog‘lom bo‘lishi uchun doimo qayg‘urishimiz,
kurashmog‘imiz zarur”.
– “Sog‘lom avlodni tarbiyalash barchaning, butun jamiyatning, shu yurtda
yashaydigan har bir insonning asosiy ishi, insoniy burchidir”. Bu so‘zlar nafaqat
soha mutaxassislariga yuksak ma’suliyat yuklaydi, balki yurtimizning har bir
23

fuqarosini jismoniy tarbiya va sportga bo‘lgan munosabatini qayta ko‘rib chiqishga
hamda tasavvurini kengaytirishga undaydi. Qayd etish lozimki, ta’lim, sihat-
salomatlik, jismoniy tarbiya va sportga oid hujjatlarda o‘z hayotiy aksini topib
kelayotgan Davlat dasturlarining yanada chuqurroq va global miqyosda amalga
oshirilishida, bugungi va kelajak avlodni ma’nan hamda jismonan sog‘lom qilib
tarbiyalashda bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasining o‘rni beqiyosdir.
Jumladan, “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish
to‘g‘risida”gi Farmonda ushu masalalarga alohida urg‘u berilgan:
- bolalar jismoniy tarbiya va sportini rivojlantirish borasida davlat siyosatini
ishlab chiqish va amalga oshirishga, bolalar sportini aniq maqsad yo‘lida va
barqaror avj oldirishga ko‘maklashish; - bolalarda sportga mehr uyg‘otish, o‘sib
kelayotgan yosh avlod ongida sport bilan shug‘ullanish, sog‘lom turmush tarziga
amal qilish, ma’naviy va jismoniy kamolga intilish, ehtiyojlarini hosil qilish, ularni
salbiy ta’sirdan himoyalash hamda zararli odatlardan xalos etish, bolalarni barqaror
fe’l-atvorli, Vatanga mehr-muhabbat va o‘z mamlakati uchun g‘urur iftixor ruhida
tarbiyalash borasidagi chora-tadbirlar kompleksini amalga oshirish;
- birinchi navbatda qishloq joylarda bolalar jismoniy tarbiya va sportining
moddiy bazasini shakllantirish, aholi manzilgohlarida zamonaviy bolalar sport
komplekslari tarmog‘ini barpo etish, ularni zamonaviy sport uskunalari hamda
anjomlari bilan jihozlash, ulardan samarali foydalanishni ta’minlashga
ko‘maklashish bo‘yicha zarur moliyaviy va moddiy mablag‘larni jamlash;
- bolalarning jismoniy va ruhiy jihatdan uyg‘un kamol topishini ta’minlashni
nazarda tutgan holda tibbiyot muassasalari va tashkilotlari bilan o‘zaro yaqin
hamkorlikni ta’minlash;
- hudud aholisining zichligini, sport o‘iga jalb etiladigan bolalar soni, jinsi va
yoshini e’tiborga oladigan bolalar sport maydonchalari va komplekslarining ilmiy
asoslangan namunaviy loyihalarini ishlab chiqishga ko‘maklashish;
- bolalarni jismoniy va ma’naviy tarbiyalashning zamonaviy shakl va
uslublarini, jinsi va yoshiga qarab bolalarga sport ko‘nikmalarini singdirishning,
24

sport sohasida iqtidorli bolalarni ixtisoslashtirilgan sport maktablari va
markazlaridagi o‘larga tanlab olishning ilmiy asoslangan tizimlarini ishlab
chiqishni tashkil etish hamda ularni tatbiq qilishga ko‘maklashish;
- bolalarni jismoniy tarbiyalashning ilmiy asoslangan zamonaviy tizimlari,
shakl va uslublarini joriy etish, bolalar sporti bo‘yicha ustozlar va pedagog
kadrlarni mamlakatning yetakchi ilmiy hamda ta’lim markazlarida va chet elllarda
tayyorlash, qayta tayyorlash hamda ularning malakasini oshirish borasida
respublika Maxsus Olimpiya qo‘mitasi, sport federatsiyalari, klub va tashkilotlari
bilan o‘zaro faol hamkorlik qilish;
- bolalar ommaviy sportini rivojlantirish, istiqomat joylarida texnikaviy
jihozlangan, zamonaviy bolalar sporti komplekslarini barpo etish ahamiyatini keng
targ‘ib qilishni tashkil etish va amalga oshirish, ushbu vazifalarni ro‘yobga
chiqarishga jamoatchilikni, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini, kichik
va o‘rta biznes, xususiy tadbirkorlik vakillarini, korxona va tashkilotlarni, shu
jumladan, xalqaro tashkilotlarni faol jalb etish;
- mamlakatimiz hamda chet el investitsiyalarini, homiylik mablag‘lari va
grantlarni bolalar-o‘smirlar jismoniy tarbiya va sporti sohasiga keng ko‘lamda jalb
etish borasidagi ishlarni tashkil qilish kabi masalalar jamg‘armaning asosiy
vazifalari deb belgilanishi muammoning o‘ta dolzarb va qanchalik muhim
ekanligidan dalolat beradi. “O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sport
sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi 3
bugungi kunda ushbu Farmon talablari doirasida bolalar sportini
ilmiy asosda tashkil qilish bo‘yicha talaygina tadqiqotlar tashkil etilib kelinmoqda,
natijalar tahlillari mahalliy, respublika va xalqaro ilmiy-amaliy anjumanlar
muhokamalariga qo‘yilmoqda hamda samarali tavsiyalar amaliyotga joriy
etilmoqda. Chunonchi, 2004 yil Samarqandda “Sog‘lom avlod –davlatimiz
kelajagi” mavzulari bo‘yicha o‘tkazilgan ilmiy-amaliy anjumanlar shular
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 martdagi “O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi Farmoni
/https://lex.uz/docs/357812
25

jumlasidandir. Ushbu anjumanlarda yurtimiz olimlari T.S.Usmanxo‘jaev,
R.S.Salamov, F.A.Kerimov, Sh.X.Xankeldiev, K.M.Maxkamjanov, T.T.Yunusov,
Yu.M.Yunusova, A.N.Liviskiy, Z.G.Gapparov, L.R.Ayrapetyans, E.A.Seytxalilov,
M.S.Axmatov, X.G.Rafiev va boshqalarning bolalar sportini ilmiy asosda tashkil
qilish, o‘lar samaradorligini oshirish, jismoniy sifatlar hamda sport-texnik
malakalarni samarali shakllantirish masalalariga oid ilmiytadqiqot natijalari
atroflicha tahlil etildi. Ko‘p yillik tayyorgarlikda sportchi bazaviy, mutaxassislikka
chuqurlashtirish, sportda takomillashtirish, oliy sport mahorati davrlarini o‘tadi.
Malakali kurashchilar ning texnik tayyorgarligi esa ko‘proq mutaxassislikka
chuqurlashtirish va sportda takomillashtirish davriga to‘g‘ri keladi. Mavzuimiz
bo‘yicha, ularning texnik harakatlarini mazkur davrga hos ravishda
takomillashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bugungi kunga kelib 3500 yillik
tarixga ega bo‘lgan kurash milliy sport turimizga hukumatimiz tomonidan katta
e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 4-
noyabrdagi “Kurash milliy sport turini rivojlantirish va uning xalqaro nufuzini
yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 4881-son qarorini misol
keltirishimiz mumkin.
Buning uchun qo‘yidagi mutaxassislar fikri bilan tanishib chiqish foydadan holi
emas.
Kerimov F.A. fikricha, kurashchining texnik harakatlar zahirasi qanchalik boy
bo‘lsa, ularni qanchalik katta maxorat bilan qo‘llay bilsa, uning texnik mahorati
shunchalik yuqori bo‘ladi.
Kurash texnikasi kurashchi mahoratining asosi hisoblanadi va ko‘p jihatdan
uning imkoniyatlarini belgilab beradi. Kurashda o‘nlab usullar va ularning
variantlari mavjud. Biroq bu kurashchi ularning hammasini mukammal bilishi
lozim degani emas.
Sportchi yanada yangi va yangi usullar, qarshi usullar hamda
himoyalanishlarni egallab borishi bilan uning alohida xususiyatlari va odatlariga
26

javob beradigan hamda uning tomonidan muvaffaqiyatli bajariladigan usullarning
bir qismi keyinchalik takomillashtirish maqsadida rejaga kiritiladi.
-amaldagi musobaqa qoidalarida qaysi biri texnik harakat muvaffaqiyatli
hisoblangan o‘sha texnik harakatlarni egallash;
-texnikaning hamma turlari ichidan sportchining alohida xususityalariga eng
yaxshi javob beradigan usullar, qarshi usullar va himoyalanishlarning variantlarini
egallash;
-asosiy raqobatchilarning mahorati xususiyatlarini hisobga olish va ular bilan
kurashishda yaxshi natija beradigan texnik harakatlarni tanlash;
-avval o‘rganilgan usullar va qarshi usullarni qo‘llash imkoniyatini
kengaytirish mumkin bo‘lgan texnik harakatlarga ko‘proq e’tibor qaratish;
- kurashchi zahirasida mavjud bo‘lgan usullar bilan kombinatsiyalar hamda
bog‘lanishlarda qo‘llash mumkin bo‘lgan texnik harakatlarni o‘rganish;
- harakat vazifasini eng oqilona hal etish xususiyatiga ega bo‘lgan harakat
texnikasiga o‘rgatish lozim; bu kelgusida qayta o‘rganishdan xolos qiladi;
- kerak bo‘lmagan harakatlar va ortiqcha mushak zo‘riqishini bartaraf etib,
texnika asoslari hamda umumiy harakat maromini egallash;
- usullarga o‘rgatish vaqt oralig‘ida jamlangan bo‘lishi zarur, chunki
trenirovka mashg‘ulotlari orasidagi uzoq tanaffuslar uning ta’sirini pasaytiradi.
Boshqa tomondan, bitta trenirovka darsi davomida usullarni juda tez-tez takrorlash
maqsadga muvofiq emas, chukni yangi koordinatsiyalarni yaratish asab tizimini tez
toliqtiradigan qiynchilikni yengib o‘tish bilan bog‘liq;
- jismoniy shart-sharoitlar yetarlicha bo‘lmasligi oqibatida yuzaga keladigan
texnik holatlarni oldini olish maqsadida harakatlarning dinamik tavsiflariga mos
keladigan yuqori darajadagi maxsus jismoniy tayyorgarlikni tashkil etish lozim.
Kurashchining texnik mahoratini oshirish uchun maxsus mashqlarni (harakatlarni)
bajarish paytida harakatlanishdagi xatolarni o‘z vaqtida aniqlash hamda ularni
paydo bo‘lish sabablarini belgilash muhim ahamiyatga ega. Bunday xatolarni o‘z
27

vaqtida bartaraf etish ko‘p jihatdan texnik takomillshtirish jarayoni
samaradorligiga sabab bo‘ladi. Harakatlarga o‘rgatishda yuzaga keladigan hamma
harakatlanish xatolari beshta guruhga bo‘linadi: harakatlanish yetishmasligi sababli
hatolar; o‘qitishdagi kamchiliklar sababli xatolar; sharoitlarning g‘ayritabiiyligi
sababli xatolar hamda kutilmagan xatolar.
Kurashning texnik tayyorgarligi sportchi tomonidan yuqori sport natijalariga
erishishni ta’minlovchi harakatlar tizimining egallaganlik darajasi bilan
tavsiflanadi. Kurashchining umumiy va maxsus texnik tayyorgarligi ajratiladi.
Umumiy texnik tayyorgarlik yordamchi sport turlaridagi har xil harakat malakalari
hamda ko‘nikmalarini egallashga, maxsus texnik tayyorgarlik sport kurashida
texnik mahoratga erishishga qaratilgan.
Kurashda texnik tayyorgarlik bir qator murakkab vazifalarni hal etishga
yo‘naltirilgan:
- maksimal kuchlanishdan foydalanish samaradorligini oshirish;
- ish kuchlanishini tejash;
- musobaqa faoliyatini o‘zgaruvchan holat sharoitlarida harakatlanish tez kor ligi
aniqligini oshirish.
Sport texnikasini takomillashtirish kurashchilarning ko‘p yillik tayyorgarligi
davomida amalga oshiriladi va u tanlangan kurash turida texnik mahoratni
oshirishga qaratiladi.
Texnik mahorat deganda keskin sport kurashi sharoitlarida eng oqilona
harakat texnikasini mukammal egallash tushuniladi.
Texnik mahoratni takomillashtirishning uchta bosqichi ajratiladi;
1. Izlanish.
2. Barqarorlashtirish.
3. Moslashishni takomillashtirish.
Birinchi bosqichda texnik tayyorgarlik musobaqa harakatlarining yangi
texnikasini shakllantirishga, uni amaliyotda egallash shart-sharoitlarini
28

yaxshilashga, musobaqa harakatlari tizimiga kiruvchi ayrim harakatlarni
o‘rganishga (yoki qayta o‘rganishga) qaratilgan.
Ikkinchi bosqichda texnik tayyorgarlik musobaqa harakatlarining butun
malakalarini chuqur o‘zlashtirish va mustahkamlashga qaratilgan.
Uchinchi bosqichda texnik tayyorgarlik shakllangan malakallarni
takomillashtirish, ularning asosiy musobaqalar sharoitlariga mos holda maqsadga
muvofiq variantliligi, barqarorligi, ishonchliligi chegaralarini kengaytirishga
qaratilgan.
Har bir texnik tayyorgarlik bosqichining asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
1. Kurash texnikasi asosini tashkil etadigan harakat malakalarining yuqori
barqarorligi hamda oqilona variantivligiga erishish, musobaqa sharoitlarida
ularning samaradorligini oshirish.
2. Harakat malakalarini qisman qayta qurish, musobaqa faoliyati talablarini
hisobga olgan holda usullarning ayrim qismlarini takomillashtirish.
Xulosa qilib aytganda birga ta’sir ko‘rsatish uslubi sport trenirovkasida
o‘zaro birgalikda jismoniy sifatlarni rivojlantirish va harakat malakalarini
takomillashtirishga asoslangan uslubiy usullar yordamida amalga oshiriladi. Bu
holda usullarni takomillashtirishda kurashchiga ancha og‘ir vazn toifasidagi raqib
tanlanadi. Demak kurashning nazariy bilim asoslari yetakchi o‘rinni egallaydi.
1.2- §. Maxsus xarakatli o’yinlarni pedagogik-psixologik talqini
O‘zbek kurashi qadimda dunyoga kelgan bo‘lib, bu ko‘p sonli tarixiy
yodgorliklarda o‘z aksini topgan.
Baxslarni tinchlik yo‘li bilan hal qilish, shuningdek dushammanni asirga olish
usullarini o‘z ichiga oladigan kurash usullarini tasvirlovchi qadimiy rasmlar
hozirgi O‘zbekiston hududida olib borilgan arxeologik qazilmalar davomida
topilgan. Aytish joizki, musobaqalar oldidan uloqtirishlar, sakrashlar, kuchni
namoyish qilishni o‘z ichiga oluvchi mashqlar bajarilgan. Ular raqiblarning o‘zaro
29

bellashuvlari oldidan badan qizdirish vositasi sifatida xizmat qilgan. Kurashchilar
bir-birining teridan ishlangan belbog‘idan yoki ustki kiyimining turli joyidan
ushlab, kurashishni boshlaganlar. Raqibni yerga tashlash usulini bajarishda
oyoqlarning ishiga hamda chalish usuliga katta e’tibor berilgan.
O‘zbekiston hududida yashovchi xalqlarda bellashuv birinchi tashlashgacha
davom etgan. Bu musobaqalar maxsus musiqa ohanglari sadolari ostida o‘tkazilgan
va musobaqa g‘olibi xalq o‘rtasida katta hurmatga sazovor bo‘lgan.
Kurashchilar bellashuvlari g‘alaba, oilaviy tantana yoki mavsumiy bayramlar
munosabati bilan o‘tkaziladigan bayramlar bezagi bo‘lgan 4
. Buyuk allomalarimiz,
yozuvchi va olimlarimiz: Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Alisher Navoiy (1441-
1501) asarlarida kuchli kurashchilarning bellashuvlari tasvirlangan hamda ba’zi
usullarning ta’rifi keltirilgan. Ushbu asarlardan ko‘rinib turibdiki, o‘zbeklarda
usullar tizimi yetarlicha rivojlangan maxsus kurash mavjud bo‘lgan.
Hozirgi O‘zbekiston hududida qadimdan ikkita kurash turi shakllangan: raqib
belbog‘ini oldindan ushlab olish va raqibni erkin ushlab olish. Kurashning birinchi
turi “farg‘onacha”, ikkinchisi - “buxorocha” usul deb nomlandi. Kurashning bu
turlari hozirgi kunda ham respublikamizda keng tarqalgan. Ushbu turlar buyicha
respublika, Osiyo va xalqaro musobaqalar o‘tkaziladi.
1998 yilda Xalqaro kurash assotsiatsiyasi tashkil qilindi. 1999 yildan boshlab
jahon chempionatlari o‘tkazib kelinmoqda. A.Qurbonov, K.Murodov va
T.Muxammadievlar birinchi jahon chempioni unvonini qo‘lga kiritgan
sportchilardir.
Ta’lim-tarbiyaning kaliti bo‘lib pedagogik jarayonlar hisoblanadi. Shu
o‘rinda jahon poeziyasining namoyandalaridan biri Rasul Hamzatovning “Eshikni
tepma, kalitini burasang o‘zi ochiladi” degan hikmatli iborasi ta’lim-tarbiyaga juda
mos keladi. Yuksak madaniyat esa ta’lim-tarbiya jarayonida shakllanadi, rivoj
topadi va takomillashadi. Pedagogik ta’limning muhim bosqichlaridan bi ri
4
Kerimov F.A. Sport kurashi: nazariyasi va usuliyati. –Toshkent: O‘zDJTI, 2011. - 286 b.
30

jismoniy tarbiya hisoblanib, uning negizida xilma - xil mashqlar, sport turlari,
sayyohatlar, tabiatning sog‘lom l ashtiruvchi (quyosh, suv, havo vannalari, gigienik
talablar) omillari qatorida harakatli o‘yinlar ham mustahkam o‘rin egallaydi.
Boshida ta’kidlanganidek, insonlarning tabiiy harakatlari maxsus jismoniy
mashqlar va maxsus xarakatli o’yinlar orqali tarbiyalanadi, ularning rivojlanishi va
takomillashishida xizmat qiladi. Ayniqsa, bu o‘yinlar jismoniy holatlar va insoniy
fazilatlarni shakllantirish, ularni tobora kengaytirishda muhim omillardan bo‘lib
hisoblanadi. Deyarli barcha harakatli o‘yinlar aqliy, estetik, mehnat va axloqiy
tarbiya bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi. Shu asosda bolalar nutqini o‘stirish, til
boyligini kengaytirish, ruhiy-emotsional holatlami (zukkoklik, quvnoqlik, shodlik,
xursandlik va h.k.) rivojlantirishda muhim ahamiyatga egadir. Onglilik, ko‘rish,
eshitish, his etish kabi tuyg‘ulami rivojlantirishda mazmun va maqsad jihatdan
qollash uchun o‘yinlar g‘oyat ko‘pdir.
Masalan, tunda oy yorug‘ida “Oq suyak” o‘yinini yoshlar va katta yoshdagi
kishilar aralash holda o‘ynashadi. Bunda ko‘zlar yumuq bo‘lib, uzoqqa otilgan
suyakning yerga tushishini eshitish, his etish talab etiladi. Suyakni topib manzilga
yetkazishda tezlik, epchillik va kuch zarur bo‘ladi. Chunki suyakni raqiblar tortib
olishi mumkin. “Ovchilar”, “G‘ozlar”, “Karyoshka ekish”, turli estafetali
o‘yinlardagi harakatlar: yugurish, yiqilishlar, to‘p tushirib qo‘yish va uni ushlab
olish kabi holatlar o‘yinchilaming zavqini oshiradi. Tomoshabinlarda kulgu-
shodlikni uyg‘otadi. “Oqterkami, ko‘k terak”, “G‘ozlar” kabi o‘yinlardagi qo‘shiq-
she’rlarning kuylanishi-aytilishi o‘yinchilarda nutqni o‘stirish, nafas yollarini
chiniqtirishda o‘ziga xos tarbiyaviy jihatlarga ega. Harakatli o‘yinlarning eng
muhim va ustuvor tomoni shundaki, o‘yin joylari ma’lum chegara bilan belgilanadi
hamda o‘yin qoidalariga to‘liq rioya qilishni talab etiladi. o‘yin qoidalarini bilib-
bilmay buzganlarga jarima yoki shartli jazolar beriladi. O‘yinlarning tartibli,
mazmunli va qiziqarli bo‘lib o‘tishida o‘qituvchi va faol o‘quvchilarning roli
g‘oyat kattadir. O’yinlarning o‘tishini nazorat qilishda hakamlar (faol o‘quvchilar
yoki jismonan ojiz bolalar) adolatli ish olib borishlari kerak. Bundan tarbiyaviy
31

jihatlar maxsus xarakatli o’yinlarning pedagogik jarayonlaridagi ibratli
tadbirlardan deyish mumkin. Ko‘rgazmali, ya’ni didaktik tamoyillar (prinsip) va
usullar harakatli o‘yinlarni o‘rganish, ularni o‘tkazishda ko‘p qo‘llaniladi. Maydon
yoki o‘yin joylarini chizib ko‘rsatish, qoidalarni qollar bilan ifodalash,
o‘yinchilarning texnik harakatlarini chizishda (rasm-sxema) ifodalashlar muhim
ahamiyatga egadir. Jadvallar, chizmalar (sxemalar), slaydlar, videotasvirlar va
boshqa texnik vositalardan foydalanib, harakatli o‘yinlarning ijrosi to‘la aks
ettiriladi. Bularni bo‘lajak jismoniy tarbiya o‘qituvchilari izchil va mukammal
egallashlari lozim bo‘ladi. O‘yinlarning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini
mazmuniy jihatdan o‘rganish va tahlil qilish, ularni o‘quvchi-yoshlar, talabalar va
katta yoshdagi kishilar o‘rtasida tashkil qilishda ana shu maqsadlami belgilab
beradi. Shu sababdan talabalar kurs, diplom (bitiruv) ishlarini tayyorlashda maxsus
harakatli o‘yinlami chuqurroq o‘rganishlari, ularning tarbiyaviy jihatlariga
e’tiborni jalb qilishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi. Xalq pedagogikasi va
ma’naviy-ma’rifiy madaniyatimiz o‘quvchi-yoshlarni m a’naviy hamda jismoniy
kamolotga yetkazish yo‘llarini aniq belgilab bergan. Bu yo‘lda «Davlat ta’lim
standartlari», Kadrlar tayyorlash maxsus dasturi, «Sog‘lom avlod uchun» davlat
dasturi va boshqa bir qator rasmiy manbalar keng yo‘l ochib berganligini e’tirof
etmoq kerak. Ma’lumki, aksariyat ko‘pchi1ik jismoniy tarbiya o‘qituvchilari
harakatli o‘yinlami ikkinchi darajali deb hisoblaydilar. Shu tufayli sport o‘yinlari,
gimnastika, yengil atletika, kurash kabi mashg‘ulotlarda harakatli o‘yinlarni
nomigagina (yuzaki) tashkil qiladilar. “Harakatli o‘yinlar” uchun alohida ajratilgan
soatlami ham boshqa turlarga qo‘shib yuboradilar. Shuningdek, maxsus xarakatli
o’yinlarning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlari haqida yetarlicha ma’lumot
bermaydilar, ba’zilari hatto ular haqida eslamaydilar ham. Kuzatishlar, suhbatlar,
rasmiy muroja’tlaming natijalariga asoslangan holda shuni aytish mumkinki,
umuta’lim o‘rta maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari hamda oliy
o‘quv yurtlarida o‘zbek xalq maxsus o‘yinlaridan yetarlicha darajada
foydalanilmaydi. Chunki sof maxsus o‘yinlar to‘plami hozirgacha ishlab
32

chiqilmagan yoki ular nashr qilish uchun tayyorlanmagan. Mavjud bo‘lgan
“Harakatli o‘yinlar” to ‘plamlarida (adabiyot ro‘yxatiga qarang) boshqa millatlarga
xos (tobe) bo‘lgan o‘yinlar ko‘proq yoritilgan va shu bilan birgalikda bir tizimga
solinmay, aralash-quralash holda berilgan. Ta’kidlash lozimki, harakatli o‘yinlar
mazmunida barcha jismoniy sifatlar mujassamlangan bo‘lsa-da, ularni turkumlarga
ajratishda umumiy mulohazalar berilgan. Shu sababdan to‘plamlarning keyingi
nashrlarida maxsus xarakatli o’yinlarni har bir jismoniy sifatga (tezlik, efbchillik,
kuchlilik, chidamlilik, egiluvchanlik va h.k.) qarab alohida ajratish lozim. Bu, o‘z
navbatida, o‘yinlami mashg‘ulotlaming turlari (gimnastika, yengil atletika, kurash,
sport o‘yinlan) va sport o‘larining (trenirovka) mazmuniga moslashtirib qo‘llashda
qulaylik yaratadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligiga qarab
o‘yinlarni tashkil qilish imkoniyatlari yaratiladi. E’tiborli tomonlardan yana biri
shuki, tuman, shahar va viloyatlardagi malaka oshirish hamda qayta tayyorlash
kurs-seminarlari, institutlarda maxsus xarakatli o’yinlarning ijtimoiy-pedagogik
xususiyatlarini keng ko‘lamda izohlab berish, tinglovchilarni yangi o‘yinlarni
tuzib, ularni nashrga tayyorlash kabi faoliyatlarga jalb etish lozim. Maxsus
xarakatli o’yinlarning jamiyat va davlat oldidagi ahamiyati, aholining jismoniy
tayyorgarligini yanada yaxshilash, o‘quvchi-yoshlar va talabalarning jismoniy
barkamolligini oshirish va boshqa sohalardagi tadbirlarda mazkur muammolarni
keng targ‘ibot qilish zarur boladi. Bunda quyidagi imkoniyatlardan keng va
maqsadli foydalanish lozim bo‘ladi:
- o‘quv yurtlari va turli mehnat jamoalari, muassasalar, mahallada, qishloq
joylarida “Sport” devoriy gazetasi tashkil qilib, unda va boshqa mahalliy
matbuotda maxsus xarakatli o’yinlarning inson tarbiyasidagi afzalliklarini doimo
yoritib borish;
- tuman, shahar radiolarida maxsus o ‘yinlaming turlari, shakllari va mazmuniga
keng o‘rin berish;
- viloyatlar va markaziy gazetalar, jumallar, rasmiy to‘plamlar, televideniya va
radioda maxsus xarakatli o’yinlar mazmunini yoritib borish;
33

- mutasaddi tashkilotlar, tegishli idoralar hamkorligida maxsus xarakatli
o’yinlarming to‘plamlarini ko‘p sonda chop etish;
- respublika va xalqaro ilmiy anjumanlar dasturlarida maxsus o£yinlarga alohida
o‘rin berish;
- ilmiy izlanishlar bilan shug‘ullanuvchilar, magistrantlar, aspirantlar va
talabalarga maxsus xarakatli o’yinlar bilan bog‘liq dolzarb muammolarni mavzu
qilib berish kerak.
HARAKATLI O‘YINLARNI PEDAGOGIK AHAMIYATI.
Bizning mamlakatimizda o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash
amaliyoti shunga guvohlik beradiki, bolalarda va o‘smirlarda yuqori axloqiy va
jismoniy sifatlarni shakillantirishni eng muxim vositalardan biri bo‘lib xisoblanadi.
Ayniqsa maktabgacha yoshdagi va maktab yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyasida
juda katta o‘rin egallaydi, chunki ular salomatlikni saqlash va mustaxkamlashda,
jismoniy rivojlanishni normal bo‘lishiga harakat malakalarini kompleks
takomillashtirishga qulaylik tug‘diradi .
1.3- §. Jismoniy tarbiya tizimida maxsus xarakatli o’yinlarning o‘rni.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida jismoniy madaniyat va sport
harakati hamda jismoniy tarbiya vositalarini maxsus tizimlar turkumi deb
ishlatiladi.
Jismoniy tarbiya tizimining muhim bosqichlaridan biri jismoniy vositalardir.
Ularning tarkibiy qismi esa gimnastika, sport turlari, harakatli o‘yinlar va
tabiatning sog‘lomlashtiruvchi (quyosh, havo, suv, gigienik omillar) ta’sir
kuchlaridan iborat.
Ko‘rinib turibdiki, harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya tizimining muhim
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Harakatli o‘yinlar mazmun va shakl
jihatdan quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Jamoali (komanda) o‘yinlar.
2. Ommaviy (ko‘pchilik birgalikda o‘ynaydigan) o‘yinlar.
34

3. Yakka yoki juft tartibdagi o‘yinlar.
4. Estafetali o‘yinlar.
Jamoali (komanda) o‘yinlari ikki yoki undan ortiq jamoalar (guruhlar)
ishtirok etadi. M: “Oq terakmi, ko‘k terak”; “Karyoshka ekish”.
Ommaviy harakatli o‘yinlarda barcha qatnashchilar baravariga o‘yinda ishtirok
etadi. M: “Yomg‘ir”, “Kalhat keldi qoch bolam”, va hokozo.
Yakka yoki juft bo‘lib o‘ynaydigan harakatli o‘yinlarda bir yoki ikkita
qanashchi ishtirok etadi: M: “mushuk va sichqon” , “Xo‘rozlar jangi”, “Yelka
urishtirish va hokozo”
Estafetali harakatli o‘yinlar ham jamoali, umumiy va yakka (juft) tartibda
bo‘lishi mumkin. M: jismoniy tarbiya tizimida mashqlar va harakatli o‘yinlarni
yoshlarga o‘rgatadigan umumiy va maxsus tamoyillar (prinsiplar) va usullar
mavjud, ya’ni shug‘ullanuvchilarning yoshi jismoniy tayyorgarligi va jinsiga qarab
o‘yinlar turkumi belgilanadi. Umumta’lim maktablarning jismoniy tarbiya
dasturida maxsus xarakatli o’yinlar sinflarga (1-4,5-7,8-9,10-11) qarab aniqlangan.
Chunki, ta’kidlanganidek o‘yinlar bolalarning yoshiga qarab o‘rgatiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan harakatli o‘yinlar yuqori sinf
o‘quvchilari uchun o‘ta oson va uncha qiziqarli bo‘lmaydi. Yuqori sinflar uchun
belgilangan o‘yinlar esa quyi sinf o‘quvchilari uchun qiyin bo‘ladi.
Bunday holatlar akademik litseylar, o‘rta maxsus kasb-hunar kollejlari va oliy
o‘quv yurtlarida qo‘llanilmasada, lekin o‘yinlar ularning bo‘lajak kasb-hunarlariga
moslashtirilishi lozim.
Ta’kidlash lozimki, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari, sport o‘lari,
(trenirovka), turli xil sport musobaqalari jarayonlaridagi harakatli o‘yinlarni tashkil
qilish va o‘tkazishga maxsus tayyorgarliklar talab etiladi. (Bu to‘g‘risida ikkinchi
bo‘limlarda ma’lumot berilgan). Ayniqsa o‘qituvchi (tashkilotchi), turli xil sport
musobaqalari o‘yinlarini mukammal bilishi, uning turli variantlarini qo‘llashi
lozim. Harakatli o‘yinlar uchun eng avvalo sharoitlarni (vaqt, joy, qiziqishini,)
hisobga olishi zarurdir. Keng va toza joylar maydonlardagi harakatli o‘yinlarni
35

uyushtirish ancha qulayliklar yaratadi. Ayniqsa shug‘ullanuvchilarning erkin
yugurishi, sakrashi va turli harakatlarni mustaqil ravishda bajarishlari, quvnab,
xursand bo‘lib o‘ynashlari uchun imkoniyatlar bo‘ladi.
Mashg‘ulotdan tashqari (katta tanaffus, uy shariti, ko‘cha, maydont a h.k,)
vaqtlarda tashkil etiladigan harakatli o‘yinlarni bajarishda ham yuqorida
ta’kidlangan,talabalar amalga oshiriladi. Aks xolda kichik va katta yoshdagi
bolalarning aralashib o‘ynashlari janjal, yig‘i, jaraohatlarni keltirib chiqarishi yoki
yuqumli kasalliklarga duchor bo‘lish hollari yuzaga kelishi mumkin.
Jismoniy madaniyat va sport harakatida jismoniy tarbiya tizimining
tarmoqlari juda ko‘p. Aholi istiqomat joylari, dam olish va ko‘ngil ochish istirohat
bog‘lari, yozgi dam olish-sog‘lomlashtirish oromgohlari, talabalarning yozgi sport
maskanlari, shifoxonalar va sanatoriyalardagi jismoniy tarbiya ishlari shular
jumlasidan hisoblanadi.
E’tirof etish mumkinki, mazkur maskanlarda ommaviy tashkil etiladigan ommaviy
sog‘lomlashtiruvchi jismoniy madaniyat va sport tadbirlari mazmunida maxsus
xarakatli o’yinlar salmoqli o‘rin tutadi.
Maxsus xarakatli o’yinlarsiz bironta ham sport o‘lari (trenirovka)
o‘tkazilmaydi, deyish mumkin. Hatto oliy ligadagi futbolchilar, volleybolchilar va
boshqa sport turlarida shug‘ullanuvchi mohir sportchilar ham o‘larda va yakka
tartibda o‘zlariga xos bo‘lgan harakatli o‘yinlarni bajarishadi. Buning boisi
shundaki, harakatli o‘yinlar gavda (mushak) chigallarini yozish (razminki), ko‘ngil
ochish (kulish, xursand bo‘lish va h.k) va jismoniy sifatlarni tayyorlashda maxsus
yoki umumiy mashq-o‘yin sifatida xizmat qiladi.
Jismoniy tarbiya tizimida oila va bog‘chalarda harakatli o‘yinlarni tashkil
qilishga alohida e’tibor berildi.
Oilada bola tug‘ilgan kundan boshlab, uni sog‘lom usishi uchun bor
imkoniyatlar ishga solinadi. Ovozli (shiqillovchi) o‘yinchoqlar va hayvonlar
shaklidagi o‘yinchoqlar (mushuk, qo‘y, kuchuk, ayiq turli parrandalar, mashinalar,
to‘plar va h.k) bolalarning harakat qilishi, emaklashi va asta-sekin turib
36

yurishlariga sabab bo‘ladi. Yura boshlagan bolalarni to‘p bilan o‘ynatish ulardagi
barcha tabiiy maxsus harakatlarni ixcham, tez bajarishga yetaklaydi. Maydonlarida
o‘ynagan bolalarning harakatlari qiyin va qiziqarli o‘yinlarini mustaqil ravishda
bajarib olishadi. Umuman olganda oila sharoitida o‘rgangan harakatli o‘yinlar
bolalar hayoti va xotirasida uzoq vaqtlar davom etadi, ularni takomillashtiradi.
Jismoniy tarbiya, jismoniy ta’lim tizimida maktab yoshigacha bolalar
muassasalari (bog‘chalar) mashqlar, harakatli o‘yinlar eng zarur va qiziqarli
jarayondir.
O‘quvchilarni jismoniy tarbiya ishlari bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab
chiqilib, O‘quvchilarning yoshiga (12-14) qarab turli mashqlarni o‘yin sifatida
o‘tkaziladi. Estafeta, osilib chiqish, oshib tushish kabi o‘yinlar ko‘p qo‘llaniladi.
Harakatli o‘yinlarning eng muhim xususiyatlari shundaki, eng kichik
yoshdagi bolalar gapirishi, yangi so‘zlarni o‘rganishi hamda boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining nutqini o‘stirishga xizmat qiladi. Shuningdek, o‘yinlar
mazmunida axloqiy tarbiya, musiqani sevish ruhiy xolatlarni yaxshilash,
muvozanatlarni saqlash kabi juda kabi fkazilatlar va sifatlar mujassamlashgan
bo‘ladi.
Qaysi yoshdagi bolalar bo‘lmasin va qanday o‘yinlar qo‘llanilmasin ularni
mazmun va maqsadlari gavdani to‘g‘ri o‘stirish, harakatchanlik tezlikni
tarbiyalash, sog‘ o‘sish va chiniqishga qaratiladi. Bunday o‘yinlar hayotiy ehtiyoj
mashqlari (yurish, yugurish sakrash, uloqtirish, osilish, suzish va h.k) hisoblanib,
ularning ko‘pchiligi ijodiy fikrlash va amalda qo‘llashni talab etadi.
Jismoniy tarbiya tizimida amaliy-kasbiy jismoniy tarbiya muhim o‘rin
egallaydi. O‘t o‘chiruvchilar (yong‘inga qarshi) harbiy xizmatchilar (ularning
tarkibi va tarmog‘i keng), tez yordam ko‘rsatuvchilar hayotida umumiy va maxsus
jismoniy tayyorgarlik muhim omillardan hisoblanadi. Ularning kasbiy jismoniy
mehnatlari va ish faoliyatlarida harakatli o‘yinlar (musobaqa shaklida) asosiy
o‘rinda turadi. Masalan, suv sepish, o‘t o‘chirish asboblari , narvon va boshqa
zaruriy texnik vositalarni manzilga yetkazish, ko‘p qavatli uylarga chiqish kabi
37

maxsus harakatlarni o‘rgatishda eng avvalo o‘yin-musobaqa (estafeta) shaklida
o‘tkaziladi.
Chegaralarda otda yurish, tog‘-yoshlardan o‘tish, daryolarda suzish
samolyotdan sakrash mashqlarini o‘rgatishda ham maxsus tayyorgarliklar o‘yin
musobaqa shaklida amalga oshiriladi.
Umuman olganda, jismoniy tarbiya va uning asosiy vositalari, shuningdek,
harakatli o‘yinlar qo‘llanilmaydigan biron soha yo‘q deyish mumkin.
O‘zbekiston Mustaqilligi yillari davrida jismoniy madaniyat va sportning
tarmoqlari ancha kuchaymoqda.Buni nogironlar sporti, davolash muassasalari
hamda sog‘lomlashtirish markazlaridagi jismoniy tarbiya (trenajyorlar) misolida
ko‘rish mumkin.Ularning mazmunida maxsus sport turlari, xilma-xil mashqlar,
uqalash (massaj) va boshqa amallar qatorida haraatli o‘yinlar ham o‘rin olib,
ulardan maqsadli foydalanilmoqda.
Xulosa qilib aytilsa, harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya tizimida musobaqa
shaklida o‘ziga xos ijtimoiy tarbiyaviy va ilmiy pedagogik izlanishlarga molik
bo‘lgan amaliy jarayondir Ulardan maqsadli foydalanish jismoniy barkamollik va
sport mahoratlarni oshirishi yo‘llarida samarali natijalar beradi. 1992 yildan
boshlab viloyatlarda kurash musobaqalari va turnirlarini ommaviy tarzda o tkazishʼ
keng yo lga qo yildi. Masalan, Xorazmda Pahlavon Mahmud, Buxoroda Tursun
ʼ ʼ
ota Yusupov, ulug alloma Bahouddin Naqshband, Shahrisabzda buyuk sarkarda
ʼ
Аmir Temur, Termizda Аl-Hakim at-Termiziy turnirlari har yili ikki yilda bir
marta o tkazib kelinayotir.
ʼ
1999 yilda Аl-Hakim at-Termiziy xotirasi uchun o tkazilgan IV kurash
ʼ
musobaqasi, Xalqaro Kurash assotsiatsiyasi tashabbusi bilan ochiq Osiyo
chempionati deb e lon qilindi. Unda jahonning 21 davlatidan kurash
ʼ
mutaxassislari, 19 mamlakatdan polvonlar ishtirok etdi.
Аl-Hakim at-Termiziy xotirasiga bag ishlab, Termiz shahrida 1993, 1995,
ʼ
1997, 1999, 2001, 2003, 2005, 2007, 2009, 2022, 2013 yillarda kurash turnirlar
o tkazilib, ularda 50 dan ziyod mamlakatlardan dovruqli polvonlar qatnashishdi.
ʼ
38

Ushbu bellashuvlarda vatanimiz polvonlaridan Boboxon Xudoyberdiev, Jo raʼ
Toshmatov, O rol To raev, Rustam Ergashev, To ra Eshnaev, Baxtiyor Аrziev,
ʼ ʼ ʼ
Toshtemir Muhammadiev, Yaxshiboy Farshiev, Kamol Murodov, Bahrom
Аvazov, Maxtumquli Mahmudovlar g oliblik shoxsupalariga ko tarilishdi.
ʼ ʼ
Kurash bo yicha 2009 yil aprelь oyida Termiz shahrida bo lib o tgan Xalqaro
ʼ ʼ ʼ
turnir g oliblari Аbdulla Tangriev, Аbdulla Xoliyorov, Bobomurod Rustamov,
ʼ
2009 yil sentyabr oyida Eronda bo lib o tgan kurash bo yicha Osiyo
ʼ ʼ ʼ
chempionatida Аrslonbek Mahmudov g olib bo ldi. 2010 yilda Gretsiyada
ʼ ʼ
o tkazilgan Prezident kubogi muosbaqasida Sharof Xolmamatov g olib, Davlat
ʼ ʼ
Choriev va Sherali Jo raevlar sovrindor bo lishdi.
ʼ ʼ
O zbek delegatsiyasining taklifiga ko ra, kurash bo yicha birinchi jahon
ʼ ʼ ʼ
chempionati 1999 yil aprelь-may oyida Toshkentda o tkazilishi kelishib olindi.
ʼ
Ta sis majlisida Xalqaro kurash assotsiatsiyasi Prezidenti etib bir ovozdan
ʼ
saylanganO zbekistonning taniqli polvoni Komil Yusupov qadimiy manbalarda
ʼ
keltirilgan ma lumotlarni jamlab dunyo andozalariga mos kurash qoidalarini ishlab
ʼ
chiqdi. Ularning umumiy mezoni kurashning u yoki bu usulini qo llash,
ʼ
ishtirokchilarni vazniga qarab turkumga ajratish, bir xilda kiyinishga erishish
hozirgi musobaqalar qoidalariga asos bo lib kirdi.
ʼ
Bu kurashga jo shqin tus berib, uni tomoshabop sport turiga aylantirdi,
ʼ
O zbekistondagi mutaxassislar va murabbiylar tarafidan turli darajadagi
ʼ
musobaqalarning, shu jumladan, xalqaro turnirlarni o tkazishning butun bir tizimi
ʼ
yaratildi
Xalqaro dzyu-do federatsiyasi birinchi vitse-prezidenti Frants Xokendayk
kurash bo yicha O zbekiston milliy federatsiyasi taklifiga ko ra, Zahiriddin
ʼ ʼ ʼ
Muhammad Bobur xotirasiga bag ishlangan xalqaro turnir chog ida O zbekiston
ʼ ʼ ʼ
Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov ta sis etgan sovrin uchun
ʼ
kurash musobaqasiga borgan edi. Janob Xokendayk musobaqaning tashkil
etilishiga katta baho berdi va o sha chog dayoq Yevropa mamlakatlarining kurash
ʼ ʼ
bo yicha bo ladigan turnirlarda ishtirok etishi masalalarini muhokama qildi.
ʼ ʼ
39

Respublika Prezidenti topshirig iga ko ra, o zbek kurashi sharafiga o shandaʼ ʼ ʼ ʼ
kurash bo yicha Xalqaro Аssotsiatsiyani tashkil etish xaqidagi fikr o rtaga
ʼ ʼ
tashlandi. Bu taklif 1998 yilning martida Dublinda (Irlandiya) muhokama qilindi.
Bu yerda Yevropa dzyu-do ittifoqi taftish komissiyasi majlisi bo lib o tib, unda
ʼ ʼ
Irlandiya MOKi prezidenti, Yevropa Olimpiya qo mitalari ittifoqi vitse-prezidenti
ʼ
XOKI ijroiya qo mitasi a zosi, Olimpiya o yinlarini o tkazishga nomzod
ʼ ʼ ʼ ʼ
shaharlarga ijozat beruvchi komissiya rahbarlaridan biri Partik Xiki hamda Xalqaro
dzyu-do federatsiyasining birinchi vitse-prezidenti Frants Xokeydayk ishtirok etdi.
Shuni qayd etib o tishni istardikki, o zbek delegatsiyasini qator mamlakatlar
ʼ ʼ
qo llab-quvvatladi.
ʼ Kurashni tashviqot qiluvchi matbuot nashrlarini, video
materiallarini Dublinda Litva dzyu-do federatsiyasi Prezidenti Gintautas Vileyta
taqdim etdi.
Tashabbus qo llab-quvvatlandi va Yevropa dzyu-do ittifoqi rahbariyati
ʼ
Ittifoqning Monakoda may oyida bo lib o tadigan 50- kongressiga O zbekiston
ʼ ʼ ʼ
Respublikasi davlat sport qo mitasi raisi Bahodir Maxsitovni va O zbekiston milliy
ʼ ʼ
kurash federatsiyasi rahbari Komil Yusupovni kurashni jahon miqyosida
rivojlantirish masalalarini muhokama etishga taklif kildi.
А yni chog da Toshkentda kurash bo yicha Xalqaro assotsiatsiya (XK
ʼ ʼ А ) ni
ta sis etishga hamda shu muddatda Yevropa, Osiyo va
ʼ А merika pahlavonlari
ishtirokida xalqaro turnir o tkazishga kelishib olindi.
ʼ
Birinchi xalkaro turnirning “Jar” sport majmuida o tkazilishi buning yorqin
ʼ
dalili bo ldi. O zbekiston Prezidenti tomonidan ajratilgan 21 ming dollar
ʼ ʼ
miqdordagi sovrinning kimga nasib etishini kurishni istagan milliy kurash
ishqibozlari majmuani liq to ldirdilar.
ʼ
Turnirda turkiyalik Selim totar o g li g olib chiqdi. Bu pahlavon finalda
ʼ ʼ ʼ
Barselona Olimpiadasi chempioni gruziyalik pahlavon David Xakaleytvilini yutdi.
Uchinchi o rin Estoniyadan kelgan Indrek Pernilson va gruziyalik sportchi Ramaz
ʼ
Chochashviliga nasib etdi. Tallinlik kurashchi dzyu-do bo yicha Yevropa mutloq
ʼ
chempioni bo sa, Ramaz qit aning bronza medali sovrindoridir.
ʼ ʼ
40

1999 yil 1-2 may kunlari o zbek kurashi tarixida oltin harflar bilan yozilibʼ
qoladigan voqea yuz berdi. Toshkent shahridagi “Yunusobod” tennis saroyida
O zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti muhtaram Islom Karimov
ʼ
ishtirokida kurash bo yicha birinchi jahon chemponati ochildi. Birinchi jahon
ʼ
chempionatida dunyoning barcha qit alaridagi ellikdan ortiq mamlakat sportchilari
ʼ
va kuzatuvchi vakillar yetib keldilar.
Musobaqa “Yunusobod” tennis saroyidan “Jar” sport kompleksiga ko chirildi
ʼ
va minglab tomoshabinlar ishtirokida uch vazn kategoriyasi bo yicha keskin
ʼ
bellashuv bo lib o tdi. Bu chempionatda X
ʼ ʼ А K rahbariyati va a zolari, juda ko plab ʼ ʼ
mamlakatlardan milliy kurash federatsiya rahbarlari, mutaxassislar va ommaviy
matbuot xodimlari qatnashib, unga katta baho berdilar.
Barcha uchta vaznda ham yurtimiz polvonlari А kobir Qurbonov (73 kg),
Kamol Murodov (90 kg) va mutloq birinchilikda Toshtemir Muhammadievlar
birinchi jahon chempionlari deb e lon qilindi.
ʼ
1999 yil 22 oktyabr ь kuni Termizda O zbekiston Respublikasi Prezidenti
ʼ
sovrini uchun kurash bo yicha II xalqaro turnir bo lib o tdi. Dunyoning o ttizdan
ʼ ʼ ʼ ʼ
ortiq mamlakatidan kelgan polvon va vakillar musobaqaga xaqiqiy sport bayrami
tusini berdi. Termizdagi “ А lpomish” o yingohiga yig ilgan o n mingdan ziyod
ʼ ʼ ʼ
tomoshabin polvonlarni qarsaklar bilan kutib oldilar. O zbek milliy kurashi qisqa
ʼ
muddatda jahon bo yicha tan olinishida an anaviy Prezident sovrini
ʼ ʼ
musobaqalarining o rni alohida e tiborga loyiq.
ʼ ʼ
Surxon zamini azaldan chapani va mard, samimiy insonlar, yelkasi yer
ko rmagan polvonlar yurti bo lib kelgan. Davlatimiz rahbari Termiz shahriga
ʼ ʼ А mir
Temur ordenini topshirishga bag ishlangan tantanali marosimda ta kidlaganidek,
ʼ ʼ
“...nafaqat yurtimizda, balki butun mintaqamizda ma lumu mashhur bo lgan
ʼ ʼ
“ А lpomish” dek qahramonlik dostonining aynan Surxon zaminida yaratilgani aslo
tasodif emas. А gar mendan, eng kuchli, eng baquvvat polvonlar qaerda yashaydi,
deb so rasa, hech ikkilanmasdan avvalo Surxondaryoda, deb aytgan bo lardim.
ʼ ʼ
O zbek kurashining vatani, makoni ham aslida Surxon vohasidir. Xammamiz
ʼ
41

yaxshi bilamizki, mana shu kurash bellashuvlarida “halol” degan so z eng oliyʼ
baho sifatida yangraydi. Shaxsan menga bu ibora bamisoli butun xalqimizga,
jumladan, Surxon eliga mansub eng ulug fazilatni ifoda etayotgandek bo lib
ʼ ʼ
tuyuladi”.
Darxaqiqat, xalolligu poklikni yuksak qadriyat sifatida yuragida saqlaydigan
surxonliklar sport sohasida ham doimo birinchi safda bo lib kelmoqda.
ʼ
Milliy kurash surxonliklarning qon-qoniga singib ketgan qadriyat sifatida
ajdodlardan avlodlarga o tib kelmoqda. Chunki unda xalqimizning xalolligi,
ʼ
mardligi, o ziga xos oriyati, kerak bo lsa, vatanparvarligi o z aksini topadi. Har
ʼ ʼ ʼ
ikki yilda bir marta Surxondaryoda А l-Hakim at-Termiziy xotirasiga bag ishlab
ʼ
o tkazib kelinayotgan xalqaro turnirning nufuzi jahon miqyosida yildan-yilga ortib,
ʼ
ishtirokchilar safi kengayib borayotgani quvonarlidir. Chunki shu orqali kuplab
yosh polvonlar kashf etilib, milliy sportimiz dovrug i jahon uzra keng yoyilmoqda.
ʼ
Ushbu turnirni tashkil etishda vohaning ajoyib farzandlari va milliy kurashimiz
minglab shinavandalarining o rni nihoyatda kattadir.
ʼ
А yniqsa А l-Hakim at-Termiziy xotirasiga bag ishlab o tkazilgan milliy
ʼ ʼ
kurash bo yicha dastlabki turnirlarning tashkil etilishida elimizning ajoyib
ʼ
farzandi, ko p yillar Surxon vohasida sidqidildan xizmat qilgan va o sha paytlarda
ʼ ʼ
viloyat xokimi bo lgan Hakim Berdievning xizmatlarini alohida ta kidlab o tish
ʼ ʼ ʼ
maqsadga muvofiq. Milliy kurashimizning chinakam jonkuyari, targ ibotchisi,
ʼ
viloyatimizdan yetishib chiqqan ko plab polvonlarning ustozi, suhbati dilkash,
ʼ
samimiy inson Juma Toshpo latovning milliy kurashimizni keng kitobxonlar
ʼ
ommasi o rtasida targ ib etishda va milliy kurashimizning amaliy jihatlarini ishlab
ʼ ʼ
chiqishdagi xizmatlari ham kattadir. Chunki Juma Toshpo latov o zining ko plab
ʼ ʼ ʼ
ilmiy va ilmiy-ommabop ishlarida aynan milliy kurashimiz bilan bog liq jihatlarini
ʼ
targ ib qilganligi keng kitobxonlar ommasiga ma lum.
ʼ ʼ
А l-Hakim at-Termiziy xotira turnirini tashkil etishda Qo chqor
ʼ А hmedovning
hizmatlari katta ekanligini ta kidlash joiz. Surxon vohasini sevimli farzandi,
ʼ
tashkilotchi, tashabbuskor, taniqli rahbar А hmedov Qo chqor Xasanovich 1944 yil
ʼ
42

7 yanvarda Sherobod tumani Rabatak qishlog ida tug ilgan. U 1964 yilda Toshkentʼ ʼ
Politexnika institutiga o qishga kirdi. 1972 yilda institutni tugatib, Surxondaryo
ʼ
viloyati avtotransport boshqarmasida mehnat faoliyatini boshladi.
Qo chqor
ʼ А hmedov 1985-1990 yillarda viloyatning bir qancha mas ul ʼ
lavozimlarida ishladi. 1990-1992 yillarda esa Surxondaryo viloyati ijroiya
qo mitasi raisining o rinbosari lavozimida faoliyat yuritdi. 1992-1993 yillarda
ʼ ʼ
Termiz shahar hokimi, 1993-2001 yillarda Surxondaryo viloyat hokimining
o rinbosari vazifalarida ishladi.
ʼ
Qo chqor
ʼ А hmedov 2001-2009 yillarda Surxondaryo viloyati Sinov-sertifikat
markazi direktori sifatida faoliyat olib bordi. Uning vatanga, xalqimizga bo lgan
ʼ
cheksiz hurmati, o zbek va turkman xalqlarining o zaro hamdustligi, milliy urf-
ʼ ʼ
odatlar, an analar, qadriyatlarni tiklash, ularni zamonaviy tusda yuksaltirish
ʼ
sohasidagi jonkuyarligi tufayli xalqimiz o rtasida katta hurmat va e tiborga
ʼ ʼ
sazovor bo ldi.
ʼ
Qo chqor
ʼ А hmedov Termiz shahar hokimi bo lgan kundan e tiboran ʼ ʼ
mustaqillik bergan imkoniyatlar ta sirida yoshlarni sportga jalb etib, milliy kurash
ʼ
bo yicha hakamlarni to plab, taniqli sport ustasi, milliy kurashning jonkuyari,
ʼ ʼ
tajribali inson, Surxondaryo viloyati sportining rivojiga munosib hissa qo shgan
ʼ
Juma Toshpo latov bilan hamkorlikda milliy kurash bo yicha dastlabki shahar
ʼ ʼ
musobaqalarini boshlab yubordi.
1992 yildan А l-Hakim at-Termiziy xotirasiga bag ishlab o zbek milliy
ʼ ʼ
kurashi bo yicha dastlabki musobaqaga tayyorgarlik boshlanib ketdi. Ushbu
ʼ
musobaqani o tkazish bilan bog lik jami moddiy javobgarlik mas uliyati Qo chqor
ʼ ʼ ʼ ʼ
А hmedov zimmasiga yuklatildi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida O zbekiston Respublikasining birinchi
ʼ
Prezidentimiz muhtaram I.Karimovning bevosita tashabbusi, rahbarligi va moddiy
hamda ma naviy qo llab-quvvatlashi bilan Termizda
ʼ ʼ А l-Hakim at-Termiziy
xotirasiga bag ishlangan O zbek Milliy kurash turniri o tkazilishi yo lga qo yildi.
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
43

Surxondaryo viloyati hokimi Hakim Eshboevich Berdiev ushbu xotira
turnirini har tomonlama namunali o tkazish uchun butun imkoniyatlarini ishgaʼ
soldi va turnirga Qo chqor
ʼ А hmedovni mas ul etib tayinladi. Qo chqor ʼ ʼ А hmedov
Termiz paxta zavodi bog ida Surxondaryodagi jami polvonlarni yig ib,
ʼ ʼ
maslaxatlashib ish boshladi. Shu yuksak ishonchini amalga oshirishda Qo chqor
ʼ
А hmedovga yaqindan yordam bergan А bdujabbor Xasanov, Hamro Ermatov,
Juma Toshpo latov kabilarning mehnati tufayli 1992-1993 yillarda milliy kurash
ʼ
bo yicha kattagina amaliy ishlar bajarildi.
ʼ
Polvonlarni saralash, tanlash, haqikqiy milliy kurash usullarini tiklash,
hakamlar hay atini shakllantirish, sport anjomlarini topish, milliy o zbek kurash
ʼ ʼ
kiyimlarini yaratish, polvonlarga xos muloyimlik, odob-ahloq qoidalarini joriy
qilish kabi murakkab vazifalarni bajarishda Surxondaryo viloyati sport
boshqarmasi boshlig i voha sportining taniqli fidoyisi Juma Toshpo latovning
ʼ ʼ
hizmatlari katta bo ldi. Juma Toshpo latov yaqin do sti Jo raqul Tursunov bilan
ʼ ʼ ʼ ʼ
birgalikda ushbu ulkan mas uliyatni nihoyatda qoyilmaqom qilib uddaladi.
ʼ
Milliy kurash musobaqasini o tkazish bo yicha tuzilgan xay atning tinimsiz
ʼ ʼ ʼ
mehnati va izlanishlari tufayli turnir bilan bog liq jami tayyorgarlik ishlari
ʼ
muvaffaqiyatli bajarildi. Nihoyat 1993 yil aprel oyida А l-Hakim at-Termiziy
xotirasiga bag ishlangan birinchi turnir o tkazildi. O zbek Milliy kurashi
ʼ ʼ ʼ
turnirining Termizda muvaffaqqiyatli o tkazilishi va uning jahonga yuz tutishi
ʼ
natijasida Muhtaram birinchi Prezidentimiz I. А .Karimovning 1995 yildagi farmoni
bilan milliy kurash bo yicha xotira turniri xar ikki yilda bir marta o tkazilishi
ʼ ʼ
belgilandi.
Qo chqor
ʼ А hmedov milliy kurashni tashkil qilish va o tkazish davrida ʼ
insonparvar, vatanparvar, mehnatsevar, o zbek xalqi milli urf-odatlarini,
ʼ
an analarini qadrlaydigan rahbar sifatida ko pchilikning qalbida iliq taassurot
ʼ ʼ
uyg otdi. Qo chqor
ʼ ʼ А hmedov 1995, 1997, 1999 yillardagi turnirlarni o tkazish ʼ
bo yich tashkiliy qo mitaning raisi bo lib, o zbek milliy kurashining jahonga
ʼ ʼ ʼ ʼ
yoyilishiga munosib hissa qo shdi.
ʼ
44

Qo chqor ʼ А hmedov Surxon vohasi buguni, kelajagi uchun fidokorona xizmat
qilib kelayotgan, chuqur mulohazali rahbarlardan biridir. U o zining tinimsiz
ʼ
mehnati, samimiyati va fidoyiligi tufayli xalqimizning sevimli farzandiga aylandi.
Bir so z bilan aytganda, Qo chqor
ʼ ʼ А hmedov o zbek milliy kurashining faol ʼ
targ ibotchisi, uning yanada keng ravnaq topishiga sidqidildan hissa qo shgan
ʼ ʼ
kamtarin insondir.
I b ob bo‘yicha xulosa
Maxsus xarakatli o’yinlarsiz bironta ham sport o‘yinlari (trenirovka)
o‘tkazilmaydi, deyish mumkin. Hatto katta-katta sport musobaqalarida xam keng
ko‘lamda foydalaniladi. Shu bilan birgalik Sport o‘yinlaridan futbolchilar,
volleybolchilar va boshqa sport turlarida shug‘ullanuvchi mohir sportchilar ham
o‘larda va yakka tartibda o‘zlariga xos bo‘lgan harakatli o‘yinlarni bajarishadi.
Buning boisi shundaki, harakatli o‘yinlar gavda (mushak) chigallarini yozish
(razminki), ko‘ngil ochish (kulish, xursand bo‘lish va h.k) va jismoniy sifatlarni
tayyorlashda maxsus yoki umumiy mashq-o‘yin sifatida xizmat qiladi.
Jismoniy tarbiya tizimida harakatli o‘yinlarni tashkil qilishga alohida e’tibor
beriladi.
45

II BOB. YOSH KURASHCHI QIZLARDA TEZKOR KUCH
QOBILYATLARINI RIVOJLANTIRISH UCHUN MAXSUS XARAKATLI
O‘YINLARDAN FOYDALANIB TAYYORLASH
TEXNOLOGIYALARINING MAZMUNI, SHAKL VA METODLARI
2.1- §. Harakatli o‘yinlarning mazmuni
O‘yin – tarixiy tashkil topgan ijtimoiy voqa, mustaqil faoliyat turi, kishiga
xosdir. O‘yin faoliyati juda ham turli-tumandir: o‘yinchoqlar bilan o‘ynaladigan
bolalar o‘yinlari, stol o‘yini, doira bo‘lib o‘ynaladigan o‘yin, harakatli o‘yinlar,
sport o‘yinlari. O‘yin o‘zi-o‘zini bilish vositasi, o‘yin-kulgi, dam olish, jismoniy va
umumiy ijtimoiy tarbiya vositasi, sport vositasi bo‘lishi mumkin. O‘yin madaniyati
elementi sifatida jamiyatni barcha madaniyati va kishilarning har xil extiyojlari
bilan rivojlanadi: o‘yin-kulgi, dam olishda, ma’naviy, aqliy va jismoniy kuchni
rivojlanishida katta o‘rin egallaydi.
O‘yin faoliyati- nafaqat madaniyatni bir elementi xisoblanadi, balki u bolalar
va o‘smirlarni tarbiyalashda ham foydali vosita xisoblanadi. U hardoim maqsadga
yo‘naltirilgan va turli-tuman maqsadli yo‘l-yo‘riq hamda asoslangan harakat bilan
o‘ziga xos xususiyatni ko‘rsatib turadi. O‘yin faoliyati ko‘proq mehnat bilan
umumiylikka ega, ayniqsa bolalik davrida. Biroq o‘yin jarayonida xayotiy
extiyojlarni qondirish uchun kishi moddiy boylikni yarata olmaydi. O‘yin-juda
ham quvnoq jo‘shqin faoliyatidir, shuning uchun u yoshlar va bolalar bilan
tarbiyaviy ish olib borishda katta boylik kasb etadi. O‘yinni turli-tumanligi katta-
kichiklar orasida ayniqsa o‘smirlar va bolalar o‘rtasida eng keng tarqalgani bu
harakatli o‘yinlardir. Ular esa ushbu o‘quv qo‘llanma fani xisoblanadi. Harakatli
o‘yinlarni o‘ziga xos fazilati o‘yinni mazmuni harakatni rolini yorqin ifoda qilish
xisoblanadi (yugurish, sakrashlar, uloqtirish, otish, to‘pni uzatish va ilib olish,
qarshilik ko‘rsatish va b.q). Bu harakatlantiruvchi harakatlanish uni mazmunini
asoslab beradi (mavzu, g‘oyasi). U o‘yinda qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘lida,
turli-tuman qiyinchiliklarni, to‘siqlarni yengib o‘tishiga yo‘naltiriladi. Harakatli
o‘yinlarni orasida xaqiqatdan ham (elementar) harakatli o‘yinlar va sport o‘yinlari
46

bilan farq qiladi. Xaqiqatan ham (elementar) harakatli o‘yinlar o‘ynovchilarning
o‘zlarini ixtiyoriy ravishda o‘rnatilgan, maqsadga shartli ravishda erishishga
yo‘naltirilgan, o‘zida ongli ravishda tashabbuskorlik faoliyatini
mujassamlashtirgan bo‘ladi. O‘ynovchilarning maqsadga erishishda faol
harakatlantiruvchi harakat talab qiladi, uni bajarishi o‘ynovchilarni o‘zlarining ijod
qilishiga va tashabbuskorligiga bog‘liqdir (nishonga tezda yugurib borish,
nishonga tez otish, “Raqibiga” tez va epchillik bilan yetib olish yoki undan qochib
ketish va x.k). Harakatlantiruvchi harakatli o‘yin qoidalari bilan belgilanadi, uni
bajarilishini o‘yinchilardan tashabbuskorlik xulqini o‘rnatilgan qoidalar
chegarasida mos kelishini talab qiladi. O‘yin qoidasi maqsadga erishish yo‘lida
o‘yindagi qiyinchiliklarni va to‘siqlarni xarakterini aniqlaydi. Qoidani soni va
murakkabligi jixatdan o‘yinni o‘zining murakkabligiga bog‘liqdir. Xaqiqatdan ham
harakatli o‘yinlar o‘yin qatnashchilaridan maxsus tayyorgarlikni talab qilmaydi.
Shuning uchun o‘yin qoidasi o‘yin qatnashchilarini va rahbarlarni (o‘qituvchilar)
o‘zlari o‘tkazilayotgan o‘yinni sharoitiga qarab uni o‘zgartirib boradilar. Chunki
unda o‘ynovchilarni aniq belgilangan soni, maydonni aniq katta kichikligi yo‘q,
shuningdek asbob-anjomlar ham o‘zgartirib turiladi (bulava yoki kegli, voleybol
yoki oddiy to‘p, kichik koptoklar yoki qum solingan xaltachalar, gimnastika yoki
oddiy tayoqchalar va x.k).
Sport o‘yinlari – bu harakatli o‘yini eng yuqori bosqichidir 5
. Bunda o‘yin
qoidasi qa’tiy belgilangan bo‘lib, ular maxsus maydonga va jixozlarni talab
qilinadi. Sport o‘yini uchun o‘ziga xosligi o‘yin jarayonida ma’lum taktikada
o‘zini tutishi va murakkab harakat texnikasi xisoblanadi. Bu esa o‘yin
qatnachilaridan maxsus tayyorgarlikni, trenirovkani talab qiladi. Har bir sport
o‘yini belgilangan o‘yinchilarni soniga, ma’lum maydoncha, asbob – anjomlari
xisoblanadi. Ayrim sport o‘yinlarida ayrim o‘yinchilarda mutaxassisligi bo‘lishi
zarurdir (xujumga, ximoyaga, darvozabon va b.q). Sport o‘yinlari u yoki bu
o‘yinda qa’tiy qoidaga mos ravishda maxsus xakamlik qilishni talab qladi. Ayrim
5
Xo‘jaev F., Usmonxo‘jaev T. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari. – Toshkent: O‘qituvchi,
2012. - 184 b
47

sport o‘yinlarida o‘yin qatnashchilari tarkibiga qarab birnecha marta (o‘quvchilar
yoki kattalar, erkaklar yoki o‘smir qizlar) o‘zgartirilishi mumkin.
Sport o‘yinlari sport turi xisoblanadi. Bular bo‘yicha har xil darajadagi
musobaqalar o‘tkaziladi. Natijada sport o‘yinlari bo‘yicha o‘tkaziladigan
musobaqalarda eng yaxshi o‘yinchilarga sport razryadlari va unvonlar beriladi.
Ayrim harakatli o‘yinlar (Masalan, “Lapta”, “Voleybol” va b.q) o‘ni maqsadi,
ko‘rsatmasi va uni tashkil qilish usullariga bog‘liq holda, ayrim xolatlarda
xaqiqatdan ham o‘zi xarakteriga qarab harakatli (elementlari) o‘yin deb yuritiladi,
boshqalari esa sport o‘yinlari sifatida o‘tkaziladi. Masalan, o‘yin qatnashchilari
tasodifan yig‘ilib qolganda (dam olish o‘yinlarida, sayrlarda) ular xaqiqatdan ham
harakatli o‘yin xarakteriga ega bo‘ladi. Harakatli o‘yinlar yoshlarni, bolalarni
umumiy jismoniy tayyorgarlik vositasi sifatida foydalaniladi, shuningdek sport
o‘yinlariga va boshqa sport turlariga va “Alpomish” va “Barchinoy” test
me’yorlarini topshirishga tayyorlash vositasi bo‘lib ham xisoblanadi.
Harakatli o‘yinlar o‘ziga xos bo‘lishi mumkin (yakka tartibda), u xammadan
ko‘proq tez-tez bolalarni o‘zlari tomonidan (to‘p o‘yini, arg‘amchi bilan,
chambarakni aylantirish va b.q) tashkil etiladi. Ular tarbiyachi pedagog va
yetakchilar tomonidan bolalarni faol dam olishini tashkil qilish maqsadida
foydalanishi mumkin (tanaffusda, kuni uzaytirilgan guruxda va boshqa xolatlarda).
Jamoa bo‘lib o‘ynaladigan (gurux) harakatli o‘yinlar aloxida pedagogik
ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki ularda o‘ynovchi guruxlar, sinflar, zvenolar,
bo‘limlar, sport seksiyasida shug‘ullanuvchilar qatnashadilar. Jamoa bo‘lib
o‘ynaladigan harakatli o‘yinlar har doim musobaqalashish elementi o‘ziga xos
bo‘lib (har bir kishi o‘zi uchun yoki har bir kishi o‘z jamoasi uchun), shuningdek
belgilangan maqsadga erishishida qiziqishni uyg‘otishda bir-biriga yordam berish,
o‘zaro yordamdan iborat bo‘ladi. Jamoa o‘yinlari uchun o‘ziga xosligi shundaki,
o‘yinda hamma vaqt xolatni o‘zgarib turishi, o‘yinchilardan tezlik raksiyasini talab
qilinadigan bo‘ladi. Shuning uchun o‘yin jarayonida o‘zaro munosabat hardoim
o‘zgarib turadi: har bir kishi o‘zi uchun yoki o‘zining jamoasi uchun “Raqiblarini”
48

nisbatan eng qulay xolatni yaratishga intiladilar. Harakatli o‘yinlar bo‘yicha
musobaqalar o‘tkaziladi. Ularni aloxida o‘yinlar bo‘yicha o‘tkazish mumkin,
o‘yinga qo‘yilgan vazifa taxminan bir xil sinflar bir xil yoshdagi o‘quvchilarning
jismoniy imkoniyatlariga mos kelishi kerak. Biroq harakatli o‘yinlar majmuasi
bo‘yicha musobaqa o‘tkazishni pedagogik qimmati shundaki, bunga har xil
jismoniy sifat va malakalarni tarbiyalashga yordam beradigan, turli-tuman o‘yinlar
kiritiladi. Harakatli o‘yin majmuasi bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqada har xil
yoshdagi bolalar, o‘smirlar, yoshlar va kattalar qatnashishlari mumkin, biroq
o‘yindagi vazifa har xil bo‘lishi mumkin. Harakatli o‘yin bo‘yicha o‘tkaziladigan
musobaqadagi bu juziy o‘zgarish, sport o‘yinlari bo‘yicha o‘tkaziladigan
musobaqalarga ko‘ra ular bir muncha farq qiladi, chunki sport o‘yinlarida qa’tiy
belgilangan sharoitda va qoida bo‘yicha o‘tkazishni talab qilinadi. Har bir harakatli
o‘yinn o‘zining mazmuni shakli (tuzilishi) va metodik xususiyatiga egadir.
Harakatli o‘yinlarni mazmuni quyidagilardan iborat: mavzu yoki mazmun (ifodali
yoki shartli o‘ylab qo‘yilgan ish, o‘yin rejasi) maqsadga erishish uchun o‘yinga
kiradigan, harakat va qoidadir. Harakatli o‘yinlarni shakli - qo‘yilgan maqsadga
erishish usullarini keng tanlash imkoniyatiga ega bo‘lishi, o‘yin qatnashchilarini
harakatini tashkil qilishdir. O‘yin qatnashchilari bir xil o‘yinlarda o‘zining shaxsiy
qiziqishlariga erishish uchun yakka yoki gurux bo‘lib harakat qiladilar
boshqalarida esa o‘zlarining jamoalarini, o‘zlarining komandalarini qiziqishlarini
ximoya qiladilar. Shuningdek o‘yin uchun o‘ynovchilar har xil tuzilishda yoki
shaklda turadilar (sochilib yoki tarqalib, doirada, safda, qatorda). O‘yin shakli
mazmuni bilan bog‘liq ravishda kelib chiqadi. O‘yinni metodik jixatdan o‘ziga xos
xususiyatiga uni mazmuni va shakliga bog‘liqdir. Harakatli o‘yinlar metodik
jixatdan o‘ziga xos bo‘ladi: a) jonliligi; b) chegaralangan qoida bo‘yicha maqsadga
erishishda mustaqil harakat qilish; v) qoida bilan mos ravishda ijodiy
tashabbuskorlik bilan harakat qilish; g) o‘yindagi aloxida rollarni bajarish, uni
mazmuniga muvofiqligi, o‘yin qatnashchilarini jamoadagi ma’lum darajadagi
o‘zaro munosabati o‘rnatiladi; d) to‘satdan o‘yinda o‘zgarib qolish xolati bu esa
49

o‘yinchilardan tashabbuskorlikni, tez reaksiyani talab qiladi; ye) o‘yindagi
musobaqa elementlari o‘yinda jo‘shqinlikni (emotsionalnost) oshiradi va kuchni
to‘liq sarf qilishni talab qiladi; j) o‘yinda kelib chiqadigan “Kelishmovchiliklarni”
xal etishda qarama-qarshi tomonlar manfatlarini bir-biriga zid qo‘ymoq esa, yuqori
darajadagi jo‘shqinlik tonusini yaratadi;
Harakatli o‘yinlar nafaqat vosita bo‘ladi, balki bolani jismoniy tarbiya
metodi bo‘lib ham xisoblanadi. Tarbiyada o‘yin metodini tushunchasi o‘yin
metodikasini o‘ziga xos xususiyatini inkor qiladi, ya’ni bu boshqa tarbiya
jixozlaridan uni metodi munosabatda bo‘lishida farqlanadi (musobaqa elementi,
syujetni mavjudligi, maqsadga erishishni turli-tuman usullari, nisbatan mustaql
harakati). O‘yin metodi ayniqsa murakkablashgan o‘zgartirilgan sharoitda
harakatni kompleks takomillashtirish uchun foydalaniladi. Harakatli o‘yinlar
jismoniy tarbiya va o‘yin metodi vositasi sifatida jismioniy sifatlarni
takomillashtirishga va tarbiyalashga yordam beradi. Bundan tashqari harakatli
o‘yinlarda gimnastika, yengil atletika, chang‘i va boshqa sport turlari o‘larida
aloxida malaka va ko‘nikmalarni hamda tabbiy harakatlarni mustaxkamlaydi va
takomillashtiradi.
Pedagogika amaliyotida harakatli o‘yinni ikkita asosiy turlaridan
foydalaniladi:
1. Erkin, ijodiy yoki erkin o‘yinlar, bunda o‘yin qatnashchilarini o‘zlari o‘yin
rejasini belgilaydi va belgilangan maqsadni o‘zlari amalga oshiradilar. Bu
bolalarda go‘daklik, maktabgacha yoshda va kichik maktab yoshida ular
hammadan ko‘ra tez-tez mazmunli bo‘ladi, chunki o‘yinni mazmuniga qarab
rolni taqsimlanadi, shuning uchun ularni psixologiyada g‘o‘la shaklida
o‘ralgan deb ataladi. Ular aloxida yoki bir kishilik va gurux shaklida bo‘lishi
mumkin.
2. Belgilangan qoida bilan tashkil qilingan harakatli o‘yinlar, esa unga katta
yoshdagi yoki bolalar-yetakchilarni o‘zlarini rahbarlik qilishlarini talab
qilinadi.
50

2.2- §. Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanib tayyorlash texnologiyalarining
o‘ziga xosligi
Maxsus xarakatli o’yinlar insonni har tomonlama tetik, hushyor, qobiliyatli
bo‘lib kamolga yetkazadiki, bunda ular donolar aytganidek, “go‘zallik tarbiyasi”
ga aylanadi. Tabiat qo‘ynida yoki ozoda-shinam sport zalida o‘quvchilarning
harakatli mashqlar bilan shug‘ullanishi - bularning hammasi ularda nafosat his-
tuyg‘usini, aqliy tushunchasini va didini tarbiyalaydi. Shubha yo‘qki, xilma-xil,
aniq, ifodali bajarilgan jismoniy mashqlar estetik kechinma, hislarni yuzaga
keltiradi. Jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida harakatlar maqsadining ham
shakl, ham mazmun jihatidan birbiriga mos kelishi esa uning go‘zaligini
ta’minlaydi. Go‘zallik - bu avvallo harakatlarning sodda, yengil, izchil va tugal
bo‘lishidirki, o‘qituvchi ham o‘quvchi ham bunga intilsalar, nafosatga erishiladi.
Albatta, jismoniy tarbiyaning vazifasi o‘quvchida faqat go‘zallikni idrok etishgina
shakllantirish bo‘lib qolmay, balki ularni kishi harakatidagi holatida ham ko‘rish
mumkin . Bolalarni jismoniy chiniqtirishda jismoniy tarbiya va jismoniy
madaniyat o‘qituvchisining ma’suliyati katta. U O‘zbekiston Respublikasining
“Kadrlar tayyorlash maxsus dasturi” talablari asosida o‘z faoliyatini tashkil qilib,
shakllanib kelayotgan yosh avlodning organizmini chiniqtirish, sog‘ligini
mustahkamlash va rivojlantirish, o‘quvchilarda yangi jismoniy harakat turlarini
hosil qilish va qurollantirish, bolaning yoshiga, jinsiga, chiniqqanlik darajasiga
mos keladigan jismoniy harakat sifatlarini rivojlantirish va o‘z sog‘ligiga ongli
munosabatda bo‘lishni amalga oshiradi. yosh kurashchilarni tayyorlash
texnologiyalarini foydalanishda murabbiy va j ismoniy tarbiya o‘qituvchisi
bolalarni muntazam ravishda ertalabki badan tarbiya qilishga odatlantiradi,
maktabda jismoniy tarbiya bo‘yicha amalga oshiriladigan tadbirlarga jalb etadi.
Bolalarni chiniqtirish masalasini nafaqat jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida, balki
51

jismoniy tarbiya bo‘yicha olib boriladigan o‘quvchi xafaqonlik kasalliklarga
duchor bo‘lmoqdalar. Ammo sog‘lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxassislarning tasdiqlashlaricha, kelajak
avlodning sog‘lom bo‘lishi 50 foiz turmush tarziga, 15 – 20 foiz sotsial va tabiiy
sharoitlarga, irsiy va shu singari omillarga bog‘liq ekan. Aholi ko‘pchilik
qismining sog‘lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirilayotgan va shu soha xodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog‘liqdir.
Shu bois jismoniy tarbiya va sport o‘qituvchilarining “Sog‘lom avlod uchun”
shiori ostida ko‘rsatayotgan g‘ayrat – shijoatlari ayni muddao. Har bir sinfda o‘z
sinfdoshlaridan jismoniy tayyorgarligiga ko‘ra yaqqol ajralib turadigan o‘quvchilar
bor. Ulardan ba’zilari mashqlarni bajarishda oqsaydilar, boshqalari esa aksincha,
jismoniy mashqlarni bajarishda yuqori natijalar ko‘rsatadilar. K.M Maxkamjonov
ta’kidlashicha, «jismoniy tarbiya mashg‘ulotida jismonan zaif bolalar o‘rtoqlari
oldida bo‘shangliklarini bildirib qo‘ymasligi uchun ko‘pincha tortinib turadilar,
mashqlarni istar – istamas bajaradilar yoki ularni bajarishdan bosh tortadilar» 6
Bunday paytlarda jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat o‘qituvchisi shunday
shug‘ullanuvchilarga xotirjam ovozda dalda beradi, ba’zi mashqlarni bajarish
shartini yengillashtiradi, ularning o‘zlariga ishonmasliklari vaqtincha ekanligini,
ular mashg‘ulotdan tashqari vaqtlarda qo‘shimcha shug‘ullansalar, o‘z o‘rtoqlariga
yetib olishlari mumkinligini aytib bolalarda umid va ishonch hosil qiladi. Bunday
o‘quvchilar uchun o‘qituvchi mashg‘ulotda hech qanday alohida sharoit
yaratmaydi, ularga sinf diqqatini qaratmaydi, balki ular bilan yakkama – yakka
ishlaydi. Shuningdek, yaxshi tayyorgarlikka ega bo‘lgan bolalar ham o‘zlariga
yakkama–yakka yondoshishga ehtiyoj sezadilar. Ular mashg‘ulotda barcha
o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan mashqlarning osonligidan zerikadilar. Shuning
uchun ularni betartib va xohlamaygina bajaradilar. Bunday paytlarda mazkur
o‘quvchilarga topshiriqlarni bajarishda oshirilgan talablar qo‘yish va mashqlarni
6
Maxkamjonov K.M. Tayyorlov sinflarida jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari. – T.: O‘qituvchi, 2014. - 124 b.
52

tez - tez murakkablashtirib borish zarur. Bunday o‘quvchilarning faolligini oshirish
maqsadida ularga o‘z o‘rtoqlariga yordam berish vazifasini topshirish, ularni
mashqlarni ko‘rsatishga jalb qilish lozim. Lekin har qanday sharoitda ham
o‘qituvchi ularni boshqalardan ustun qilib ajratib ko‘rsatmaydi. Ko‘pincha
qat’iylik va botirlikni talab qiladigan mashqlarni ishonchsiz bajaradigan
o‘quvchilar uchrab turadi. Ko‘proq muvozanat saqlashda, balandlikdan va
balandlikka sakrashda shunday bo‘ladi. Bularda o‘z kuchlariga ishonch yo‘qligi,
mashqlarning qiyin bo‘lib ko‘rinishi bilan, mashqlarni muvaffaqiyatsiz bajarishdan
qo‘rqish bilan izohlanadi. Bu kamchilikni bartaraf etish uchun o‘qituvchi, ehtiyot
choralarni ko‘rgan holda, mashqlarni osonlashtirib bajartirish kerak. Masalan,
muvozanat saqlash mashqlarini bajartirishda o‘qituvchi yakkacho‘pni pasaytirishi
yoki o‘quvchi yakkacho‘p bo‘ylab harakat qilayotganida uning qo‘lidan ushlab
turishi mumkin; balandlikka sakrashda plankani tushurishi yoki planka o‘rnida
rezina tortib qo‘yishi mumkin. Odatda, bunday yordam ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va
mashqni bajarishni hadeb talab qilaverishdan farqli o‘laroq, katta samara beradi.
O‘qituvchi o‘quvchiga individual yondashganda mashqlar miqdorini va takrorlash
sonini cheklashga, bajarish sharoitini yengillashtirishga, mashg‘ulotlarda shifokor
tomonidan tavsiya etiladigan maxsus mashqlarni o‘tkazishga, bajarish texnikasi va
miqdori ko‘rsatkichlariga keraklicha e’tibor qaratishi lozim. O‘quvchilarga
harakatli o‘yinlarga o‘rgatishdan maqsad, bir tomondan ularning sog‘ligini
mustahkamlash bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘quv materiallarining puxta
o‘zlashtirilishiga erishishdir. Mustaqillik sharofati va O zbekistonʼ
Respublikasining birinchi Prezidentimiz I.Karimovning jonkuyarligi tufayli o zbek
ʼ
kurashi olamshumul mavqega ega bo ldi. “Bugun buyuk ajdodlarimiz ruhini shod
ʼ
etib, azal-azaldan xalqimiz g ururiga aylanib qolgan o zbek kurashining jahon
ʼ ʼ
maydoniga chiqishi, uning tan olinishi barchamizni bag oyat quvontirdi”, deb
ʼ
ta kidlagandi Respublikaning birinchi Prezident I.
ʼ А .Karimov.
1992 yilda bu jarayonni amalga oshiradigan ishchi kuchi-Milliy Kurash
Federatsiyasi tashkil etildi. Federatsiyaning me yoriy hujjatlari tasdiqlanib, kurash
ʼ
53

jonkuyarlarining tashabbuskor yig ilishi o tkazildi. Umuman olganda, o zbek ku-ʼ ʼ ʼ
rashining rivojlanish jarayoni bir necha bosqichdan iborat.
Birinchi bosqich 1992-1998 yillarni o z ichiga olib, uning maqsadi kurashni
ʼ
sport turi sifatida shakllantirish va uni xalqaro doiraga olib chiqish uchun asos
yaratishdan iborat edi. Buning uchun birinchi navbatda kurashning yangi
qoidalarini tatbiq qilish, ularni jahon mamlakatlarida targ ib qilishdan iborat edi.
ʼ
Kurash qoidalari ajdodlarimizning urf-odatlari, udumlari, ishlatgan atamalari
asosida sodda va oddiy qilib ish-lab chiqildi. Polvonlarning ijobiy harakati “halol”,
“yonbosh”, “chala” atamalarini ishlatish bilan baholanib, tomoshabinlar tomonidan
tez va oson o zlashtirib olinadi. Eng asosiysi, sport tarixida birinchi marta kurash
ʼ
qoidasida 36 yoshdan 65 yoshgacha va undan katta yoshdagi toifalari kiritilishi
kurashning obro -e tiborini ko tarib yubordi, chunki ko plab yoshi ulug polvonlar
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
musobaqalarda qatnashishdan umidini uzgan edilar.
А na shu qoidalar asosida 1992 yildan milliy kurashimiz bo yicha o tmishda
ʼ ʼ
yashab o tgan pahlavonlar, ulug allomalar xotirasiga bag ishlab nufuzli xalqaro
ʼ ʼ ʼ
musobaqalar boshlanib ketdi. Qorako lda Tursun ota, Shahrisabzda
ʼ А mir Temur,
Surxondaryoda Hakim Termiziy, Buxoroda Bahovuddin Naqshband, А ndijonda
Bobur Mirzo, Xorazmda Pahlavon Mahmud nomli Prezident sovrini uchun
o tkazilgan xalqaro turnirlar o zbek kurashining yuksak darajaga ko tarilishiga,
ʼ ʼ ʼ
jahon sporti olamiga yangi sport turi bo lib kirishiga katta hissa qo shdi.
ʼ ʼ
А lbatta, kurashimizni jahon maydoniga olib chiqish, uni dunyoga tanitish
uchun bu yetarli emas edi. Shu sababli kurash mutaxassislari va jonkuyarlari
Janubiy Koreya (1992), Kanada va Litva (1993), Yaponiya (1994), Irlandiya va
Hindiston (1995), А tlanta (1996), Rossiya va Monako (1998) kabi davlatlarda
o tkazilgan yirik sport anjumanlarida to plangan muhlislarga o zbek kurashi
ʼ ʼ ʼ
xaqida atroflicha ma lumotlar berib, ko rgazmali chiqishlar namoyish etdi.
ʼ ʼ
Ikkinchi bosqich 1998-2005 yillarni o z ichiga olib, maqsadi jahon
ʼ
chempionatlari, xalqaro musobaqalar tashkil etib, jahonda kurash bo yicha o z
ʼ ʼ
tizimini yaratish edi.
54

Tinimsiz mehnat va izlanishlar bekor ketmadi, 1998 yilning 6 sentyabri milliy
kurashimiz tarixiga shonli sana sifatida kirdi. Lotin А merikasi, Yevropa va Osiyo
qit asining 28 davlatidan kelgan vakillar ishtirokida Toshkentda bo lib o tganʼ ʼ ʼ
ta sis kongressida Kurash Xalqaro
ʼ А ssotsiatsiyasi (KX А ) tuzilganligi,
xalqimizning milliy qadriyati “Kurash” nomi bilan xalqaro sport maydoniga
chiqqkanligi e tirof etildi.
ʼ
1999 yil 1 fevralda O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining
ʼ
“Xalqaro Kurash А ssotsiatsiyasini qo llab-quvvatlash haqida”gi farmoni
ʼ
imzolandi. O z vaqtida qabul qilingan bu farmon O zbek milliy kurashining butun
ʼ ʼ
jahonda keng quloch yoyishiga hizmat qilmoqda. Shu yil O zbekiston tarixida ilk
ʼ
bor “Yunusobod” sport majmuida kurash bo yicha 1-jahon chempionati bo lib
ʼ ʼ
o tdi.
ʼ
Bu davrda XK А a zolari bo lgan 6 ta davlat Yaponiya, Vengriya, Hindiston,
ʼ ʼ
Pol ь sha, Rossiya, Bolgariya Milliy federatsiyalari prezidentlari ta sischiligida
ʼ
Jahon kurashni rivojlantirish jamg armasi tashkil etildi. Jamg armaning asosiy
ʼ ʼ
maqsad va vazifalariga jahonda kurashning rivojlanishiga moliyaviy tomondan
ko maklashish, XK
ʼ А ning taqvimiy rejasidagi jahon, qit a chempionatlari, xalqaro ʼ
turnirlarni tashkil etish va o tkazishda asosiy moliyaviy-tashkiliy ta minotchi
ʼ ʼ
vazifasini bajaradi.
2000 yil sport olamida o zbek kurashi dovrug ining ortishi va rivojlanishida
ʼ ʼ
muhim burilish nuqtasi bo ldi, chunki bu vaqt kelib, u har tomonlama
ʼ
takomillashib, xalqaro sport o yinlari qatoridan munosib o rin egalladi va
ʼ ʼ
mutaxassislar tomonidan “XXI asr sporti” deb e tirof etildi. Shu davrda XK
ʼ А
Ijroiya qo mitasining yig ilishida 13 mamlakatning ko zga ko ringan siyosat va
ʼ ʼ ʼ ʼ
sport arboblari ishtirok etdi va “Butun dunyoda kurashni rivojlantirish Dasturi”
qabul qilindi.
Kurashni jahonga yanada kengroq yoyish, nufuzini oshirish va Olimpiya
o yinlari qatoriga kiritish ko p jihatdan shu sohaning yetuk, malakali
ʼ ʼ
mutaxassislarini tayyorlashga bog liq. XK
ʼ А va uning tarkibidagi 10 mamlakat
55

prezidentlarining ta sischiligi asosida 2001 yilda Xalqaro Kurash Instituti (XKI)ʼ
tuzildi. Institutning asosiy maqsadi o zbek kurashini rivojlantirish va butun
ʼ
jahonda ommalashtirishga ko maklashadigan malakali mutaxassislar tayyorlash va
ʼ
qayta tayyorlashdir.
2002 yil 23 fevralda yurtimiz kurashchilarining Berlinda o tkazilgan
ʼ
Germaniya chempionatida ishtirok etishi ikki mamlakat o rtasidagi xalqaro sport
ʼ
aloqalarining yanada mustahkamlanishiga asos bo ldi. Shu yili Germaniya
ʼ
Olimpiya institutida “O zbekiston mamlakati o zining sportini namoyish etadi”
ʼ ʼ
mavzusida seminar o tkazildi.
ʼ
2003 yilda XK А Osiyo Olimpiya Kengashi Nizomiga o zgartirish kiritib,
ʼ
o zbek kurashi Osiyo sporti sifatida e tirof etildi va Osiyo o yinlari dasturiga
ʼ ʼ ʼ
kiritilishiga muvaffaq bo lindi. Sharq mamlakatlari bilan xalqaro sport aloqalari
ʼ
yaxshi o rnatilganligi sababli, Misr, Birlashgan
ʼ А rab А mirligi, Quvayt va boshqa
mamlakatlarda o zbek milliy kurashi federatsiyalari tashkil etildi.
ʼ
Uchinchi bosqich o z ichiga 2005-2015 yillarni olib, asosiy maqsadi XK
ʼ А
ning xalqaro va qit aviy sport tashkilotlari bilan aloqalarini mustahkamlash va
ʼ
rivojlantirish, kurashchini sport turi sifatida Olimpiya va Osiyo o yinlari dasturiga
ʼ
kiritishdan iborat.
O zining eng oliy maqsadi yo lidan aniq qadam bosayotgan XK
ʼ ʼ А
jonkuyarlari Xalqaro Olimpiya qo mitasi rahbarlari bilan muzokaralarni boshladi.
ʼ
2005 yilning may va iyul ь oylari XOK shtab-kvartirasi joylashgan Lozanna
shahrida XK А prezidenti K.Yusupov XOK prezidenti Jak Rogge bilan uchrashdi.
Shu kunlarda Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Milliy Olimpiya Qo mitasi bilan
ʼ
XOQ ning Olimpiya muzeyida kurashga va uning tarixiga bag ishlangan bir yillik
ʼ
ko rgazma ish boshladi.
ʼ
Xalqaro Olimpiya Xartiyasiga ko ra, yangi sport turini Olimpiya o yinlari
ʼ ʼ
dasturiga kiritish uchun XOQ amaldagi 114 nafar a zosidan 50 foizi shu sport
ʼ
turini yoqlashi zarur. Shu sababli XK А kurashni xalqaro maydonda qo llab-
ʼ
56

quvvatlash va ommalashtirish maqsadida, XOK ning 30 dan ortiq amaldagi
a zolari va rahbarlari bilan muzokaralar o tkazildi.ʼ ʼ
Shu kungacha dunyoning bir nechta mamlakatlarida o zbek mil-liy kurashi
ʼ
bo yicha 1000 dan ortiq turli darajadagi xalqaro turnirlar tashkil etildi. Jahon va
ʼ
Osiyo chempionatlaridan tashqari, Buyuk Britaniya, Gretsiya va Frantsiyada
“Islom Karimov”, Turkiyada “Bosfors” va Eronda “Puriyolvaliy” xalqaro turnirlari
o tkazildi.
ʼ
Bugungi kunda XK А ning jahonning barcha qit alarida 117 ta kurash
ʼ
federatsiyalari tashkil etilgan va ularning safi kundan-kunga ko paymoqda. Bu
ʼ
urinda Osiyo, Yevropa, А frika va Janubiy А merika qit asi davlatlari bilan
ʼ
bo layotgan hamkorlikni alohida ta kidlash joiz. Bundan tashqari, XK
ʼ ʼ А
YuNESKO qoshidagi “Jismoniy tarbiya va sport fani xalqaro kengashi” a zosidir.
ʼ
Kurashning jaxondagi nufuzini yanada oshirish maqsadida А ssotsiatsiyaning oliy
nishoni- “XK А Oltin ordeni” ta sis etilgan. Uning birinchi sohibi O zbekiston
ʼ ʼ
Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov, so ngra Hindiston Milliy
ʼ
kongressi partiyasi yetakchisi Sonya Gandi, XOK prezidenti Jak Rogge, OOK
prezidenti Shayx А hmad А l-Fahd as-Sabah va boshqa ko zga ko ringan insonlar
ʼ ʼ
sazovor bo ldi.
ʼ
1992 yilda milliy kurashimiz fidoyisi Komil Yusupov O zbekiston
ʼ
Respublikasining birinchi Prezidenti I.Karimov qabulida bo ldi. Bo lib o tgan
ʼ ʼ ʼ
suhbat chog ida o zbek kurashini nafaqat ona diyorimizda, balki chet ellarda ham
ʼ ʼ
rivojlantirish masalalari muhokama etildi. Kurashni haqiqiy xalqaro sport turiga
aylantirish, keyinchalik esa olimpiada o yinlari dasturiga kiritish masalalari
ʼ
muhokama qilindi. O sha uchrashuvdan so ng, Komil Yusupov boshchiligidagi
ʼ ʼ
faollar guruhi o zbek kurashini xalqaro miqyosda rivojlantirishga qaratilgan
ʼ
faoliyatni boshlab yubordilar. Ular tomonidan O zbekistonning turli hududlarida
ʼ
uyushtirilgan qator yirik musobaqalar muvaffaqiyati haqiqatan ham barchani
hayratga soldi.
57

Mamlakatning turli chekkalaridan kelgan minglab kurashchilar
musobaqalarda ishtirok etish istagini bildirgan bo lsa, millionlab kurashʼ
ishqibozlari ushbu jozibali musobaqalardan bahra olish ishtiyoqida respublika
bo ylab stadionlarni to ldirdilar.
ʼ ʼ
Kurash faollarining sa y-harakatlari O zbekiston bilan chegaralanib qolmadi.
ʼ ʼ
Ular 1992 yildan boshlab Janubiy Koreya, Kanada, Yaponiya, Hindiston, А QSh,
Monako va Rossiyada o tkazilgan qator nufuzli sport anjumanlarida o zbek
ʼ ʼ
kurashini tanitishga qaratilgan tadbirlarga bosh-qosh bo ldilar.
ʼ
Ushbu sa y-harakatlar natijasida O zbekiston poytaxti Toshkentda bo lib
ʼ ʼ ʼ
o tgan kurash bo yicha birinchi xalqaro musobaqalarda dunyoning 30 ga yaqin
ʼ ʼ
mamlakati vakillari ishtirok etdilar. Toshkent markazida 30 ming kishiga
mo ljallangan stadion tomoshabinlarga to lib ketdi. O zbekiston va uning
ʼ ʼ ʼ
tashqarisidagi millionlab teletomoshabinlar televizorda batafsil olib ko rsatilgan
ʼ
musobaqalarni yaqindan kuzatib bordilar. O zbekiston Respublikasining birinchi
ʼ
Prezidenti sovrini tikilgan birinchi xalqaro musobaqa muvaffaqiyatli o tdi. Turk
ʼ
sportchisi Salim Tataroglu musobaqa g olibi bo ldi.
ʼ ʼ
Birinchi xalqaro musobaqa bilan bir paytda mamlakat yana bir muhim tarixiy
voqeaning guvohi bo ldi. 1998 yilning 6 sentyabrida Yevropa, Osiyo va
ʼ
А merikaning 28 mamlakati vakillari Xalqaro Kurash Uyushmasiga asos soldilar.
XKU xalqaro miqyosda o zbek kurashini namoyon etuvchi rasmiy tashkilotga
ʼ
aylandi. Dastlabki ta sis kongressi davomida yangi xalqaro sport tashkilotining
ʼ
nizomi tasdiqlandi, Kurashning xalqaro qoidalari qabul qilindi hamda XKU ning
boshqaruvi organi Ijroiya qo mitasi saylandi. Kurashni xalqaro miqyosda
ʼ
rivojlantirish g oyasining dastlabki tashabbuskori O zbekiston Respublikasining
ʼ ʼ
birinchi Prezidenti Islom Karimov XKU ning Fahriy Prezidenti lavozimiga
saylandi.
Kurash xalqaro qoidalari muallifi Komil Yusupov esa XKU Prezidenti etib
saylandi. Tashkilot ijroiya qo mitasi 15 kishidan iborat bo lib, qo mita a zolari
ʼ ʼ ʼ ʼ
58

XKU kongressi tomonidan ko pchilik ovoz asosida to rt yil muddatga saylanadilar.ʼ ʼ
Ular, shuningdek, qayta saylanish huquqiga ham egadirlar.
1999 yilda Toshkent yana bir olamshumul voqeaning guvohiga aylandi. Shu
yili bo lib o tgan kurash bo yicha birinchi jahon chempionatida Yevropa, Osiyo,
ʼ ʼ ʼ
А frika, Shimoliy va Janubiy А merika qit alarining 48 mamlakati vakillari ishtirok
ʼ
etdi. Yangi sport turi bo yicha birinchi marta o tkazilayotgan jahon chempionatida
ʼ ʼ
shuncha davlat vakillarining ishtirok etishi sport olamida olamshumul voqea
bo ldi.
ʼ
Chempionatning ochilish marosimida O zbekiston Respublikasining birinchi
ʼ
davlat rahbari, XKU fahriy Prezidenti Islom Karimov o zbek kurashi ushbu azim
ʼ
ulka xalqi tabiatiga xos bo lgan mardlik, jasurlik, o z raqibiga bo lgan mexr-
ʼ ʼ ʼ
oqibat, adolat, xaqqoniylik va insonparvarlik kabi hislatlarni o zida mujassam
ʼ
etganini qayd etdi. Ushbu hislatlarni o zida mujassam etgan sport turi esa jahon
ʼ
miqyosida hayrihohlik ila kutib olinishi va qo llab-quvvatlanishi muqarrardir.
ʼ
O zbekistonning tomoshabinlar bilan to lib-toshgan stadionlari ajoyib
ʼ ʼ
manzaraning guvohi bo ldilar. 50 dan ortiq mamlakatlardan tashrif buyurgan
ʼ
yuzlab kurashchilar ushbu bellashuv turi bo yicha jahonda tengi yo q ekanliklarini
ʼ ʼ
isbotlash uchun gilamga tushdilar.
Musobaqalar uch vazn toifasida o tkazildi 73, 90 kilogramm va mutloq vazn.
ʼ
Bellashuvlar juda xam zavqli, shu bilan birga, qizg in ruhda o tdi. Musobaqa
ʼ ʼ
natijalariga ko ra uchala vazn toifasida ham o zbekistonlik kurashchilarning
ʼ ʼ
g oliblik shoxsupasiga ko tarilganligida alohida ma no bor. O shandan buyon
ʼ ʼ ʼ ʼ
XKU yillik asosda kattalar orasida jahon chempionati bellashuvlarini muntazam
o tkazib kelmoqda. Kurash bo yicha jahon birinchiligi Toshkentda, ikkinchisi
ʼ ʼ
А ntaliyada, uchinchisi Budapeshtda, turtinchisi Yerevanda, beshinchisi yana
Toshkentda, oltinchisi Ulan-Batorda, yettinchisi А lushta shahrida bo lib o tdi.
ʼ ʼ
Bunday yirik musobaqalarda o zbekistonlik polvonlardan
ʼ А kobir Qurbonov,
Kamol Murodov, Toshtemir Muhammadiev, Mahtumquli Mahmudov, Bahrom
59

А vazov, Isoq А hmedov, Furqat Mamatov, Ramziddin Saidov, А bdulla Tangrievlar
jahxon birinchiliklarining oltin medalini qo lga kiritdilar.ʼ
O zbek kurashining jahon bo ylab parvozi boshlangan kundan xotin-qizlar
ʼ ʼ
kurashi ham shiddat bilan rivojlana boshladi. 1999 yil 7 iyunda Rossiyaning
Bryansk shahrida o tkazilgan ayollar o rtasidagi xalqaro turnir, 2000 yil 6-7 may
ʼ ʼ
kunlari Rossiyaning Tver ь shahrida o g il-qiz o simirlar o rtasida birinchi jahon
ʼ ʼ ʼ ʼ
chempionati, 2000 yil 13-17 iyul ь kunlari Turkiyaning А ntaliya shahrida kurash
bo yicha erkaklar va ayollar o rtasida ikkinchi jahon chempionati o tkazildi. 2000
ʼ ʼ ʼ
yil 13 oktyabrda Buyuk Britaniyaning Bedferd shahrida Islom Karimov xalqaro
turniri erkaklar, ayollar va fahriylar o rtasida o tkazildi. 2001 yil 28-29 aprel
ʼ ʼ ь
kunlari Toshkent shahrida o tkazilgan kurash bo yicha Osiyo chempionatida qizlar
ʼ ʼ
ham qatnashdi.
2007 yil 13 aprel ь kunlari Termiz shahrida Prezident sovrini uchun А l-Hakim
at-Termiziy xotirasiga bag ishlangan VIII xalqaro turnir bilan birga, ayollar
ʼ
o rtasida ham birinchi jahon chempionati bo lib o tdi. 2006 yil 14-16 aprel
ʼ ʼ ʼ ь
kunlari Termiz shahrida xotin-qizlar o rtasida birinchi marta O zbekiston
ʼ ʼ
Respublikasi chempionati bo lib o tdi. Musobaqada Surxondaryo viloyati terma
ʼ ʼ
jamoasi birinchi o rinni egallab, Birlashgan
ʼ А rab А mirliklarida o tkaziladigan ʼ
jahon chempionatiga yo llanma olishdi. Musobaqaning xotin-qizlar bahsida
ʼ
hamyurtlarimiz Muqaddas Kubeeva, O g iloy Nuralieva, Sevara Dehqonovalar
ʼ ʼ
birinchi, Shohida Nazarova ikkinchi o rinni egalladi.
ʼ
2000 yilning iyul ь oyida Turkiyaning O rtaer dengizi qirg oqlarida
ʼ ʼ
joylashgan А ntaliya kurort shahrida bo lib o tgan ikkinchi jahon chempionatida
ʼ ʼ
ayollar ham ishtirok etdilar. Jahon birinchiligi 2001 yilning avgust oyida Vengriya
poytaxti Budapesht shahrida bo lib o tdi.
ʼ ʼ
XKU kattalar o rtasidagi birinchiliklar bilan bir qatorda yoshlar o rtasida ham
ʼ ʼ
jahon chempionati o tkazib kelmoqda. Ushbu toifadagi birinchi ikki chempionat,
ʼ
jahon birinchiligi 2001 yilning may oyida Rossiyaning Tver ь shahrida bo lib o tdi.
ʼ ʼ
60

XKU 1999 yilning iyunida ayollar o rtasida xalqaro bellashuvni o tkazdi.ʼ ʼ
Bellashuv maskani etib Rossiyaning Bryansk shahri tanlandi. Unda 9 mamlakatdan
kelgan 25 jamoa ishtirok etdi. Germaniyalik Gretta Muller musobaqa g olibi
ʼ
bo ldi. Ikki nafar Rossiya va musobaqa g olibining yana bir vatandoshi ikkinchi va
ʼ ʼ
uchinchi o rinlarni baham ko rdilar.
ʼ ʼ
Kurash bo yicha qit a chempionati 1999 yilning dekabrida bo lib o tdi.
ʼ ʼ ʼ ʼ
Belorussiya poytaxti Minsk shahri kurash bo yicha Yevropa chempionatiga
ʼ
mezbonlik qildi. А yollar hamda erkaklar ishtirok etgan kurash bo yicha birinchi
ʼ
Osiyo chempionati 2001 yilning aprel ь oyida bellashuvning vatani Toshkent
shahrida bo lib o tdi. 2001 yilning iyul
ʼ ʼ ь oyida Janubiy А frikaning Xartenbos
shahrida А frika qit asining birinchi qit a chempionati bo lib o tdi. Birinchi Pan
ʼ ʼ ʼ ʼ
А merika chempionati esa 2002 yilning mart oyida Boliviya poytaxti La-Pas
shahrida bo lib o tdi.
ʼ ʼ
XKU doirasida uyushmaga a zo davlatlarda turli xalqaro turnirlar ham
ʼ
muntazam ravishda o tkaziladi. Shu kabi nufuzli bellashuvlar sirasiga 2000 yildan
ʼ
buyon Britaniya kurash uyushmasi tomonidan o tkazib kelinayotgan Islom
ʼ
Karimov xalqaro bellashuvini keltirish mumkin. O zbekiston Respublikasining
ʼ
birinchi Prezidenti va XKU fahriy Prezidenti sharafiga tashkil etilgan mana
shunday musobaqalar dastavval 2000 yilning oktyabr ь oyida Buyuk Britaniyaning
Bedford shahrida bo lib o tdi.
ʼ ʼ
Ikkinchi turnir 2001 yilning noyabr ь oyida Buyuk Britaniyaning Dartford
shahrida o tkazildi. 2001 yildan buyon XKU “Eng yaxshi kurashchi”, “Eng yaxshi
ʼ
hakam”, “Eng yaxshi federatsiya” kabi 12 turli nominatsiyada yilning eng yaxshi
voqeasini va polvonlarini aniqlashni yo lga qo ydi. Kurash tarixida birinchi
ʼ ʼ
marotaba “2001 yilning eng yaxshi kurashchisi” nominatsiyasida O zbekistonda
ʼ
bo lib o tgan bellashuvda ajoyib o yin ko rsatib g olib chiqqan braziliyalik
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
kurashchi А leksandr Katsuragi oliy mukofot sazovori bo ldi. Budapeshtda bo lib
ʼ ʼ
o tgan jahon chempionatida g olib chiqqan pol
ʼ ʼ ь shalik Dorota Sikora “Yilning eng
yaxshi kurashchi ayoli” deb topilgan. “Eng yaxshi texnika” nominatsiyasida 2001
61

yilda O zbekistonda bo lib o tgan ikki xalqaro turnirning mutlaq g olibi, o zbekʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
kurashining navqiron yulduzi, og ir vaznli sportchi
ʼ А bdulla Tangriev mukofotni
qo lga kiritdi.
ʼ
Bugungi kunga kelib o zbek kurashi butun jahonda e tirof etildi. Boliviya,
ʼ ʼ
Kanada, А QSh, J А R dan boshlab, Gollandiya, Turkiya, Rossiya va Yaponiya kabi
mamlakatlarda kurash ma lumu mashhur. Xozirda XKU Osiyo, Yevropa,
ʼ А merika
va А frika davlatlarida joylashgan 4 kit a va 40 dan ortiq milliy kurash
ʼ
federatsiyalarini birlashtiradi, XKU ning xalqaro sport tashkiloti sifatidagi nufuzi
kundan-kunga ortib bormoqda. А lbatta, XKU Prezidenti va tashkilot ijroiya
qo mitasi a zolarining turli xalqaro sport uyushmalari va tashkilotlari rahbarlari
ʼ ʼ
bilan olib borayotgan muzokara va uchrashuvlari ko p jihatdan bunga turtki bo ldi.
ʼ ʼ
Dunyoda milliy sport turlari ko p.
ʼ А mmo ularning ommalashishi uchun bir
necha o n yil kerak bo lgan. Mustaqillik sharofati bilan yurtimizda azaliy
ʼ ʼ
qadriyatlarimizni tiklash va ularni keng yoyishdek ezgu maqsad ham bugun
o zining yuksak samaralarini bermoqda. Xususan, milliy sport turi-kurashni keng
ʼ
ommalashtirish maqsadida istiqlol yillarida O zbekiston Respublikasi Prezidenti
ʼ
sovrini uchun Shahrisabzda А mir Temur, Termiz shahrida А l-Hakim at-Termiziy
xotirasiga bag ishlab xalqaro turnirlar tashkil etildi. Shundan keyin Janubiy
ʼ
Koreya, Kanada, Yaponiya, Hindiston, А QSh, Rossiya kabi mamlakatlarda bo lib
ʼ
o tgan yirik sport anjumanlarida o zbek kurashi keng namoyish qilindi.
ʼ ʼ
Hozirda Xalqaro Kurash А ssotsiatsiyasiga 100 dan ortiq davlatlar a zo, 120
ʼ
dan ortiq davlatlar XK А ni tan oldi va xamkorlikda ish olib borilayapti.
Gollandiyalik Frants Xu Gendeuk o z maktubida shunday yozadi: “Shaxsan men
ʼ
kurashni XXI asr sporti deya baralla ayta olaman”.
1999 yil poytaxtimizda kurash bo yicha o tkazilgan 1-jahon chempionatida
ʼ ʼ
sayyoramizning ellikka yaqin davlatidan kelgan polvonlar g oliblik uchun
ʼ
bellashishdi. Uch vazn toifasida o tgan bahslarda hamyurtlarimizdan
ʼ А kobir
Qurbonov, Kamol Murodov va Toshtemir Muhammadiev jahon chempioni degan
yuksak sharafga sazovor bo lishdi. Shundan so ng o zbek milliy kurashi bo yicha
ʼ ʼ ʼ ʼ
62

jahon chempionatlariga А ntaliya, Budapesht, Yerevan, Ulan-Bator va А lushta
shaharlari mezbonlik qildi. Shuningdek, Buyuk Britaniya, Gretsiyada kurash
bo yicha Islom Karimov sovrini uchun xalqaro turnirlar qtkazib kelinmoqda.ʼ
Bu o zbek kurashining jahon miqyosida jadal sur atlar bilan ommalashib
ʼ ʼ
borayotganidan dalolatdir. Shu bilan birga, “Kurash” xalqaro assotsiatsiyasi
tomonidan ushbu sport turini jahonning besh qit asida keng ommalashtirish, shu
ʼ
orqali milliy qadriyat va urf-odatlarimizni targ ib qilishga alohida ahamiyat berildi.
ʼ
Bugun sayyoramizning besh qit asida kurash konfederatsiyalari faoliyat olib
ʼ
bormoqda, 130 dan ortiq mamlakatda kurash federatsiyalari ishlab turibdi. Xozir
dunyoning istalgan mamlakatiga borsangiz, sport zallarida egniga o zbek milliy
ʼ
kurashi kiyimini kiygan polvonlar qo lini ko ksiga qo ygan xolda ta zim bilan
ʼ ʼ ʼ ʼ
gilamga chiqayotganiga yoki jahon arenalarida “xalol”, “chala”, “yonbosh”,
“g irrom”, “dakki” kabi sof o zbekcha so zlar jaranglayotganiga guvoh bo lasiz.
ʼ ʼ ʼ ʼ
А yniqsa, Xalqaro olimpiya qo mitasi prezidenti Jak Roggening “Xalqaro olimpiya
ʼ
Qo mitasi eshiklari kurash kabi ajoyib sport turi uchun xar doim ochiq” degani
ʼ
ushbu milliy sport turiga berilgan eng munosib bahodir. Shubhasiz, bu Mustaqil
O zbekistonimizning tarixiy yutug i hamdir.
ʼ ʼ
Millatimiz nomi bilan jahon sportiga aylangan kurash bugun dunyoning 100
dan ziyod mamlakatlarida jadal rivojlangani Vatanimizning shonu shavkatiga
daxldorman degan kishilarni g ururlantirmoqda. Xo sh, o zbek sporti kurashida
ʼ ʼ ʼ
qanday sir-sinoat borki, bugun jahon sporti oilasining teng huquqli a zosiga
ʼ
aylandi?
А lbatta, azaliy qadriyatimiz bo lgan kurashning xalqaro maydonda obru-
ʼ
e tibor qozonishi, Osiyo,
ʼ А frika, Panamerika sport o yinlari doirasiga ko tarilishi, ʼ ʼ
Olimpiada sport oilasiga qo shilishi borasida amalga oshirilgan ishlar, qo ulga
ʼ ʼ
kiritilgan natijalarning bosh omili-Vatanimizning mustaqillikka erishishidir. Biron-
bir sport turini xalqaro maydonda rivojlantirish, uni Osiyo va Olimpiya o yinlari
ʼ
safidan joy egallashida amalga oshirilayotgan ishlarning ko lamiga nazar tashlab,
ʼ
fahr tuyasan kishi.
63

Bugun iftihor bilan aytish mumkinki, ota-bobolarimizning asriy orzusi
ro yobga chiqdi, azaliy qadriyatlarimiz butun bo y-bastini dunyoga namoyishʼ ʼ
etmoqda. Xususan, kurash o z halolligi va insonparvarlik tamoyillari bilan
ʼ
umumbashariyatning nodir mulkiga aylandi. 2007 yil Frantsiyaning Xenday
shahrida bo lib o tgan “O zbekiston Prezidenti Gran-pri” 1-xalqaro turniri
ʼ ʼ ʼ
kurashning xalqaro maydonda obro si ortib borayotganligidan dalolatdir.
ʼ
А yni paytda Buyuk Britaniya, А fg oniston, Gretsiya, Turkiya, Eron, Ukraina,
ʼ
Rossiya, Frantsiya, Janubiy А frika Respublikasi, Boliviya kabi dunyoning bir
necha mamlakatlarida 300 dan ziyod turli darajadagi xalqaro turnirlar tashkil etildi.
2001 yildan Toshkentda “Kurash” xalqaro instituti hamda akademiyasi faoliyat
olib bormoqda. Bu yerda murabbiy va hakamlar tayyorlash, qayta tayyorlash,
kurashning ilmiy-nazariy asoslarini yaratish bo yicha ishlar qilinayapti.
ʼ
2011 yilning 14 iyuli. Bu sana o zbek sporti-kurashning Olimpiya o yinlari
ʼ ʼ
dasturiga kirishi yo lda tashlagan yana bir dadil qadami sifatida tarix sahifasidan
ʼ
o rin egalladi. Yaponiya poytaxti Tokio shahrida bo lib o tgan Osiyo Olimpiya
ʼ ʼ ʼ
kengashining yubiley XXX Bosh А ssambleyasida “Kurash” xalqaro assotsiatsiyasi
rahbariyati ham ishtirok etdi va milliy sport turi 2013 yili Janubiy Koreyaning
Incheon shahrida yopiq sport inshootlarida va jangovar san at turlari bo yicha
ʼ ʼ
tashkil etilgan IV Osiyo o yinlari dasturidan o rin egallagani rasman e lon qilindi.
ʼ ʼ ʼ
2.3 -§. Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanib tayyorlash texnologiyalarini
o‘rgatish metodlari
Jismoniy sifatlarni tarbiyalashda harakatli o‘yinlarni axamiyati judda katta:
tezlik, epchillik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik shu bilan birga harakatli
o‘yinlarda jismoniy sifat kompleks ravishda rivojlanadi.
Ko‘pchilik harakatli o‘yinlarda o‘yin qatnashchilaridan tezlikni talab qiladi
(tez qochib ketish,quvlab yetish, tovush, ko‘rish signaliga bir onda javob berish).
64

O‘yinda doimiy ravishda o‘zgarib turadigan vaziyat, o‘yin qatnashchilaridan
bir harakatdan boshqa harakatga tezda o‘tish talab qiladigan, epchillikni
tarbiyalashga yordam beradi. Tezkor-kuch bo‘yicha yo‘nalishdagi o‘yinlar kuchni
tarbiyalaydi.
Zo‘r g‘ayrat bilan qilingan harakatni ko‘proq kuch va energiyani sarif qilish
bilan bog‘liq bo‘lgan o‘yinlar chidamlilikni rivojlantiradi.
Harakat yo‘nalishni tez-tez o‘zgartirishi bilan bog‘liq bo‘lgan, o‘yinlar
egiluvchanlikni rivojlantirishga yordam beradi.
Bolani ma’naviy tarbiyalashda harakatli o‘yinlar judda katta ahamiyatga
egadir. Harakatli o‘yinlar jamoa xarakteridagi deb nomlanadi, shu bilan birga
bolalarni jamoa faoliyatiga o‘rgatadi. O‘yin bolalarda o‘rtoqli xissini bir-birini
qo‘llashni va do‘stlarni bir-birlarini harakatlariga javobgarlikni rivojlatiradi. Bola
jamoa o‘yinida qatnashib komanda manfaatini ko‘zlab o‘zlarini qiziqishlari bilan
fido qiladilar: yaxshi xolatda turgan o‘rtog‘iga to‘pni in’om qilish, “asir”ga
tushirgan o‘rtog‘ini qutqarishga harakat qilish va shunga o‘xshash. O‘yinda asta-
sekin bir-birini harakatini qo‘llashni va do‘stlik tuyg‘usini tarbiyalaydi.
Maktabgacha tarbiya bolalaridan to kichik maktab yoshidagi bolalargachan
o‘yinda faqat o‘zlarini harakatlarini o‘rtoqlarini harakatlari bilan o‘zaro
moslashishini talab qiladi. O‘yinda keyinchalik bir-birlarini qo‘llash o‘rtog‘iga
yordam berish namoyon bo‘ladi. Va nixoyat oxirida o‘z komandalari, o‘z
jamoalariga qiziqishini, bo‘ysunishini harakatlari bilan o‘yin paydo bo‘ladi.
O‘yinda o‘ziga xos bo‘lgan harakat bitta o‘yinchi boshqasiga bir komanda
boshqa komandaga qarshi harakatidir. Shu bilan bog‘liq bo‘lgan o‘yinchilarni
oldida, o‘z vaqtida xal etishni talab qiladigan turli-tuman vazifalar kelib chiqadi.
Buning uchun qisqa vaqt ichida kelib chiqqa vaziyatni baxolashda turli harakatni
tanlash va uni bajarish zarur. Bu o‘yinchini o‘z-o‘zini kuchini bilishga yordam
beradi.
O‘yinchila o‘rtasidagi aniq o‘zaro munosabat musobaqalashish, kurashish
nafaqat o‘zaro xamkorligini, psixologik o‘zaro moslashganligini umumiy xarakteri
65

bilan ko‘pchilik o‘yin harakatlarini, jadallik bilan bajarish xususiyati va
kuchlanishni umumiy katta kichikligi, ayrim kechinmalari o‘tkirligi bilan
aniqlanadi.
O‘yin qoidalari ongli intizomini, o‘zini tuta bilishni kuchli quzg‘alishdan
keyin “o‘zini qulga olishni” bilish, o‘zining birdan egallash jo‘sh urib ketishini
tarbiyalashga yordam beradi.
Harakatli o‘yinlar bolalarni sa’natga va badiylikka tarbiyalashga ham
yordam beradi. Bolalarda ijodiy badiylikni birinchi bor namoyon bo‘lishi o‘yin
shaklida qabul qilinadi. Bolalar o‘yinida xususan maktabgacha va kichik maktab
yoshidagi bolalarda ijodiy tasavvur etish katta o‘rin egallaydi: oddiy tayoqchani ot
qilib minish, velosiped, miltiq va qilich bo‘lishi mumkin. G‘o‘la shaklidagi
o‘yinlar va syujetli mazmuni bilan tashkil qilingan harakatli o‘yinlarni tasavvur
etishni riojlantiradi.
O‘yin atrofidagi muxitni ta’siri, bolalar tushichasida aloxida shaxslarni
rolini, rollarni taksimlash bilan voqialarni ijro etish tushunishida, uni bajarishida
bolalar o‘zlarining ijodiy tasavvur qilishlarini kiritadilar. Bunday o‘yinlar
jarayonida ijodiy tasavvur qilish rivojlanadi va takomillashib boradi. Ular sezishni
va idrok qilishni rivojlantirishga yordam beradi, atrofni o‘rab turgan buyumlarni va
uni barcha o‘zaro aloqasini paydo bo‘lishini qabul qilishni o‘rgatadi, uni o‘rab
turgan atrofidagi muxitni bilish va bolalarga yangi taassurot yaratadi,
kuzatuvchilikka shuningdek mantiqaiy fikrlashga o‘rgatadi.
Musiqa jo‘rligi bilan tashkil qilinadigan o‘yinlar bolalarda musiqa
qobiliyatini rivojlantiradi. Pedagog bolalarda musiqa qobiliyatini tarbiyalashda
o‘yin metodidan foydalanadi: musiqa sadolari ostida harakat bilan o‘tkaziladigan
o‘yinlar musiqa shakllarini va xarakterini yaxshi egallashga yordam beradi.
Musiqaga oid o‘yinlarda bola o‘zining birinchi raqsga oid qobiliyatini
namoyon qiladi.
Bola o‘yinda o‘zining barcha shaxsiy sifatlarini va xususiyatlari ma’lum
bo‘ladi. O‘yin jarayonida shaxsiy o‘ziga xos xususiyatlarini namoyon bo‘lishi har
66

bir bolani yaxshi bilishga yordam beradi va bizga kerakli yo‘nalishda
rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Faqatgina bitta faoliyat, o‘yinday ravshan va
o‘quvchini shaxsiy xarakter chiziqlarini xar tomonlama ochib bermaydi. Bolani
o‘yinga berilib yoki qiziqib ketishini o‘zining xartomonlama xarakteridan topib
oladi. Sinfida bolalarga aralashmaydigan bola o‘yinda o‘zini mutloqo boshqacha
namoyon qiladi. Bular barchasi g‘oyat muxim bo‘lganligi uchun bolalarga to‘g‘ri
shaxsiy yondoshish kerak. Harakatli o‘yinlar “Alpomish” va “Barchinoy” test
me’yorlarini topshirish uchun zarur bo‘lgan, u yoki bu sifat va malakalarni
takomillashtirishga yordam beradi .
O‘SMIRLAR UCHUN HARAKATLI O‘YINLARNI TASNIFI.
Bolalar xayotidagi bu davrda (13-15 yosh, 7-8 sinf o‘kuvchilari)o‘sishni tez
sur’ati o‘ziga xos xususiyatini ko‘rsatib turadi. Buning natijasida o‘smirlarni
harakat koordinatsiyasi bir muncha buziladi.o‘g‘il bolalar bu yoshda jinsiy
rivojlanishi boshlanadi, qiz bolalarda esa u tugallanadi.
Ya’ni o‘smirni yurak-qontomir sistemasi jinsiy balog‘atga yetishi bilan
kuchli ta’sirchanligiga qaramasdan chidamlilik va tez bajariladigan mashqlarga
yaxshi moslanishi isbot qilingan. Bu uzoq davom etadigan yugurish qarshilik
ko‘rsatishga va kurashish chidamlilikka oid harakatli o‘yinlardan foydalanishga
imkoniyat beradi, biroq buni pedagog va tibbiyot xodimi tomonidan muntazam
ravishda nazorat qilib borishlari kerak.
Tog‘ay to‘qmalarini suyakka aylanishi davom etadi, bo‘g‘imlarni
harakatchanligi kamayadi mushakni xajmi va uni kuchi birmuncha ortadi.
O‘g‘il va qiz bolalarni kuchayishi va tez yugurish imkoniyatlari o‘rtasidagi
farq yana ham kattalashib boradi. Shuning uchun o‘rtadagi bu farqni xisobga olish
zarur va kuchli o‘yinlarda o‘smirlarni jinsiga qarab bo‘lish kerak. Qiz bolalar
ko‘proq muzika jo‘rligida, o‘g‘il bolalar – kuch bilan bajariladigan o‘yinlar
qiziktiradi. Tez yugurishga, to‘siqlardan oshib o‘tishga, uzoqqa uloqtirish bilan
o‘tkaziladigan turli-tuman o‘yinlarda har bir komanda o‘g‘il va qiz bolalarni sonini
67

bir xil bo‘lishini qa’tiy nazorat qilish kerak, ayrim xolatlarda bunday o‘yinlarni
aloxida o‘tkazilgani maqul bo‘ladi.
O‘smirlarda o‘yin doirasi borgan sari torayib boradi. Chunki bu yoshda
ularga shunday o‘yinlar yoqadiki ya’ni ular o‘zlarini eng yaxshi tomonlarini
ko‘rsatishlari mumkin.
O‘smirlar ko‘proq komandali o‘yinlarga qizikadilar. Shu bilan birga
komandalarga bo‘lish oldingilarga o‘xshab o‘ng‘ay emas, rollarni
tabaqalashtirishlari bilan murakkabdir. Xarakterini bejiz emasligi, balki o‘smirda
doimiy komandali o‘yinlarga qiziqishi ortib boradi.
O‘smirlarga mazmunli o‘yinga qiziqishi mutlaqo yo‘qoladi, chunki
o‘yinlarni tashkil qilish tizimiga qarab va harakatga soluvchi mazmunli asosiy
o‘rinni egallaydi.
O‘smirlarda sport o‘yinlari va sportga tayyorlash o‘yinlaridan keng
foydalaniladi.
O‘smirlar sport uchun zarur bo‘lgan, o‘yinda aloxida malakalarni trenirovka
qilishni yaxshi ko‘radilar. Ular uni foydasini tushunadilar va to‘p bilan
o‘ynaladigan o‘yinlarni ayniqsa basketbol, voleybol, futbol, qo‘l to‘piga
tayyorlaydigan o‘yinlarni ishtiyoq bilan o‘ynaydilar. Bu o‘yinda ularni
qiziqtiradigan narsa o‘yinda o‘zini tuta bilish axloqi taktikasi va o‘yin texnikasi
malakalarini trenirovka qilish xammadan ko‘proq esa o‘yin jarayoni o‘zi.
O‘smirlar qa’tiy xolisona xakamlik qilishni sevadilar va o‘yin qoidalariga
rioya qilishga harakat qiladilar.
Bu yoshdagi o‘kuvchilar uchun o‘ziga xosligi o‘zlarini kuchlarini xaddan
tashqari oshirib baxolashga moylligidir.
O‘smirlarda suvda suzish bilan shug‘ullanganda va kurash elementlari bilan
o‘ynaladigan o‘yinlarga yana xam ko‘proq o‘rin egallaydi.
Oddiy harakatli o‘yinlar qisman sport o‘yinlari bilan almashtiriladi ayniqsa
o‘smirlar bilan maktabdan tashqari sharoitda va sinfdan tashqari vaqtda o‘tkaziladi,
chunki o‘yinchilarni soniga qarab chegaralangan o‘yin qoidalari va uni o‘tkazish
68

uchun ko‘p vaqt talab qilinadi. Mashg‘ulotda ularni o‘tkazish qa’tiy bo‘ladi.
Agarda u o‘tkaziladigan bo‘lsa unda soddalashtirilgan qoidalar bo‘yicha
o‘tkaziladi.
Harakatli o‘yinlar bo‘yicha to‘siqlardan oshib o‘tish bilan estafeta, kurash,
uloqtirish, sakrash, tirmashib chiqish va oshib o‘tish bilan shuningdek yarim sport
o‘yinlari bo‘yicha musobaqalar keng qo‘llaniladi.
II b ob bo‘yicha xulosa
Bola o‘yinda o‘zining barcha shaxsiy sifatlarini va xususiyatlari ma’lum
bo‘ladi. O‘yin jarayonida shaxsiy o‘ziga xos xususiyatlarini namoyon bo‘lishi har
bir bolani yaxshi bilishga yordam beradi va bizga kerakli yo‘nalishda
rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Faqatgina bitta faoliyat, o‘yinday ravshan va
o‘quvchini shaxsiy xarakter chiziqlarini xar tomonlama ochib bermaydi. Bolani
o‘yinga berilib yoki qiziqib ketishini o‘zining xartomonlama xarakteridan topib
oladi. Sinfida bolalarga aralashmaydigan bola o‘yinda o‘zini mutloqo boshqacha
namoyon qiladi. Bular barchasi g‘oyat muxim bo‘lganligi uchun bolalarga to‘g‘ri
shaxsiy yondoshish kerak. Harakatli o‘yinlar “Alpomish” va “Barchinoy” test
me’yorlarini topshirish uchun zarur bo‘lgan, u yoki bu sifat va malakalarni
takomillashtirishga yordam beradi .
III BOB. YOSH KURASHCHI QIZLARDA TEZKOR KUCH
QOBILYATLARINI RIVOJLANTIRISH UCHUN MAXSUS XARAKATLI
69

O‘YINLARDAN FOYDALANIB TAYYORLASH
TEXNOLOGIYALARINING TAJRIBA-SINOV ISHLARI MAZMUNI VA
UNING SAMARADORLIK DARAJASI
3.1- §. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etishning maqsadi, vazifalari va mazmuni
Tajriba-tadqiqotda qatnashgan dastlabki malakani tarkib toptirish bosqichi
o‘quvchilarning fiziologiya mexanizmi jihatidan ham tavsiflanadiki Bunda
o‘rganuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarida bo‘lmagan reflekslarning
yangilarini barqaror etish sodir bo‘ladi. Natijada bosqich oxirida o‘quvchilarning
faoliyat texnikasining asosiga mos keluvchi harakat reflekslari sistemasi tarkib
topadi. Bu bosqichning o‘ziga xos xususiyatlari: a) harakatlarning fazo va vaqt
jihatidan yetarli darajada aniq bo‘lmasligi, muskul harakatlarining aniq emasligi;
b) harakat akti ritmining barqaror emasligi; a) keraksiz qo‘shimcha harakatlarning
mavjudligi; g) murakkab harakat fazalari o‘rtasida yaqinlikning yo‘qligidir. Ishda
qatnashishi kerak bo‘lgan funksional harakat birliklari bilan bir qatorda, bu birlikka
ularning markazida qo‘zg‘alishning irradiatsiya qiluvchi protsessi taqsimlangan
boshqa birliklar ham jalb bo‘ladi.
Mazkur bosqichda tajriba metodikasi didaktik tamoyillarni amalga
oshirishda o‘rgatishning shu bosqichi uchun qator xususiyatlarga egaligi bilan
ajralib turadi.
Harakatlarni o‘rganishning boshlang‘ich payti shu harakatlar bilan oldindan
tanishib chiqish hisoblanadi. Bunga harakatlarning ahamiyati va xususiyatini
so‘zlab berish, namoyish etish, harakat texnikasining asosini qisqacha tushuntirib
berish, shuningdek, amalda bajarib ko‘rsatish orqali erishiladi.
So‘z orqali ifodalash metodi – o‘rganuvchilar harakatlardan ko‘zda tutilgan
maqsadni, harakatlarning ahamiyatini tushunib olishadi, bu ularda harakatlarni
bajarishga qiziqish uyg‘otishga va jismoniy harakatlarni o‘zlashtirish uchun zarur
stimul, irodaviy kuch yaratishga yordam berishi zarur. Ushbu metod orqali
harakatning paydo bo‘lishi, uning amaldagi va sport sohasidagi ahamiyati, yuksak
70

muvaffaqiyatlar va shug‘ullanuvchilar uchun yaqin bo‘lgan normativlar haqida
ma’lumot beriladi.
Namoyish metodi ikki aspektda amalga oshiriladi. Birinchidan, harakat
tabiiy mukammallashgan ko‘rinishda namoyish qilinadi. (Odatda asosiy variant
ko‘rsatiladi). Harakatni bajarish texnikasining asosi dastlab maksimal darajada
umumiy va qisqa qilib, usul va uning qismlarining aniq terminologik nomlarini
aytgan holda tushuntirilishi kerak. Bu bosqichda harakatni bajarish texnikasini
batafsil ravishda tushuntirish maqsadga muvofiqdir, chunki o‘rganuvchilar yangi
axborotlarning ko‘pligidan butun tafsilotlarni eslab, harakat amallarini to‘la bilib
olishlari mumkin emas. Harakatlarni ularni o‘rganib borish jarayonida to‘la bilib
olinadi. Shuning uchun bilib olish o‘rgatishning qaysi bir bosqichi xususiyatiga
mos kelishiga qarab unga amal qilish kerak. Harakat tarkibining murakkabligiga
qarab, bu harakatni to‘la – asosiy yoki yengillashtirilgan variantda bajarish tavsiya
etiladi. Yangi harakatni to‘la bajarishga kirishish uchun avvalo o‘rganuvchilar bu
harakatni bajara olishlariga kat’iy ishonch bo‘lishi kerak.
Dastlabki o‘rganish bosqichida topshiriqni bajarish: a) o‘quvchilarda harakat
tajribasining qanchalik ko‘pligi, b) o‘rganiladigan harakat struk-turasining
qanchalik murakkabligi, v) strukturaning o‘rganuvchilarning jismoniy
imkoniyatlariga qanchalik muvofiqligi bilan belgilanadi.
Dastlabki malakaning tez hosil bo‘lishi va sifati o‘quvchilarning harakat
tajribasining qanchalik boyligiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Bu tajriba qanchalik har
tomonlama bo‘lsa, yangi harakatlar tizimi shuncha tez va oson hosil bo‘ladi.
Harakatli o‘yinlarda murakkab tarkibdagi mashqni, u haqda yaxlit tasavvur
yaratilgandan keyin, qoidaga ko‘ra, bo‘lib tashlash metodi bilan qismlar bo‘yicha
amaliy o‘zlashtira boshlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ta’limda bu metodning
umumlashtirilgan, butunlikdagi mashq metodiga nisbatan bo‘lgan afzalligi
uchinchi ilovada o‘z aksini topgan.
71

3.2- §. Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanishga yo‘naltirilgan tajriba-sinov
ishlarining natijalari va uning samaradorlik darajasi
Olingan natijalar asosida aniqlandiki Kurashchilarda maxsus
tezkor-kuch sifati muayyan darajada harakatlar tezligini belgilaydi va
chidamlilik hamda chaqqonlikni talab qiluvchi amallarda katta
ahamiyatga ega bo`ladi. Sportchilarda turli mushak guruhlari
kuchining ortishi bir me’yorda bo`lmaydi va yuqori shiddatga erishadi.
Bunday Kurashchilarning maxsus tezkor-kuch sifatlari topografiyasiga,
ya’ni turli mushak guruhlarining maksimal kuchi nisbatiga o`z muhrini
bosadi. Mushak guruhlari kuchining topografiyasi haqidagi ma’lumot
trenerlar tomonidan sportchilar tayyorlashni ratsionallashtirish uchun
qo`llaniladi.
Trenerlar va sportchilar orasida Kurashdagi sport natijasi
kurashchi uchun alohida asosiy yoki maxsus mushak guruhlarining
tayyorgarlik darajasiga bog`liq, degan fikr keng tarqalgan. Ularga
ko`pincha oyoqlarni bukuvchi, Kurash usullarini bajarishda asosiy ishni
bajaradigan mushaklarni kiritadilar. Shuning uchun ularni
rivojlantirishga alohida ahamiyat beriladi.
Ehtimol, muammoni hal etishga bunday yondashish unchalik
to`g`ri emasdir. Maxsus tezkor-kuch sifatlarini rivojlantirishda barcha
mushak guruhlari (garchi ulardan ayrimlari ko`proq, boshqalari
kamroq jismoniy yuklamani bajarsa ham) ishtirok etadi. Ularning har
biri yetarlicha funksional tayyorgarlikka ega bo`lmagan holda sport
72

natijalari ham o`smaydi. Ko`pincha nisbatan kuchsiz, harakatda kam
qatnashadigan va mashg`ulotda ko`p yuklama berilmaydigan mushak
guruhlari bo`sh halqaga aylanib qoladi.
Kurashchilarda oyoqdagi mushak guruhlarining ko`rsatkichlari
nisbatan ko`rsatkichlariga 8-10 yillik muntazam mashg`ulotlardan
keyin sportchilar tabiatning o`zi yaratib qo`ygan holatga qaytar ekanlar
(turli mushak guruhlarining kuch ko`rsatkichlari orasidagi to`g`ri
nisbat). Shunday qilib, ko`p yillik tayyorgarlikning dastlabki
bosqichlarida Kurashchilarning tezkor-kuch sifatlari rivojlanishini
ratsional deb bo`lmaydi.Bukuvchi mushaklar uchun maxsus
rivojlantirish mashqlarini qo`llanar ekan, Kurashchilarda mavjud
bo`lgan turli mushak guruhlari kuchi orasidagi to`g`ri nisbatni saqlab
qolishga harakat qildik. Pedagogik tajriba natijalari bizning
farazimizni tasdiqladi. Tajriba guruhi maxsus tezkor-kuch
tayyorgarligida nazorat guruhidan jiddiy ustunlikka erishdi, bu texnik
tayyorgarlikda katta ahamiyatga ega. Alohida mushak guruhlarini
ayirib rivojlantirishning yanada samarali vositalarini
izlash natijasida maxsus trenajor qurilmalaridan foydalanildi, bu
mashq jarayonining yanada shiddatliroq bo`lishiga, mashg`ulotlarni
hissiy ko`tarinkilik
bilan, qiziqarliroq o`tkazishga imkon beradi.
Shunday qilib, bizning turli mushak guruhlarining uyg`un
rivojlanishi yosh sportchilarga tezlik-kuch tayyorgarligida yana ham
73

yuqori natijalarga erishish sharoitini yaratishi to`g`risidagi farazimiz
tasdiqlandi.
Kuchni keng ma’nosi ostida organizmning noxush ta’sirlarini
bartaraf eta olish qobiliyati tushuniladi. Fizikaviy tomondan kuch bu
sportchi organizmining turli yuqori darajadagi jismoniy yuklamalarga
bardosh bera olish qobiliyati.
Kurashchilarning bellashuv vaqtida berilgan yuklamalarga
bardosh bera olishi, organizmning bardosh bera olmaslik ko`rsatkichi
ish qobiliyatining pasayishi bilan tushuntiriladi. Kurashchining
chidamliligi kurashning yuqori tempda davom etgan vaqti va butun
musobaqa davomida saqlangan xolati bilan o`lchanadi.
Kurashchiga bellashuv jarayonida quyidagi talablar qo`yiladi: katta
hajmdagi ishni bajarish va ish faoliyatini yuqori darajada uzoq
vaqtgacha ushlab turish, bu talablarning bajarilishi kurashchining
mushak, yurak qon tomir tizimi, asab tizimi faoliyati va alohida ish
bajarayotganda qiladigan mashqlarini, butun musobaqada bajara olish
qobiliyatiga bog`liq.
Shunday qilib, musobaqa oldi tayyorgarlik bosqichidagi maxsus
tezkor-kuch sifatini rivojlantirishga o`tishdan oldin kurashchi
mashqlardan shunday foydalanishi kerakki, butunlay mashqlar yurak
qon-tomir tizimi, nafas olish tizimi, asab tizimi, mushak tizimlariga
yuqori funksional ta’sir ko`rsatsin.
Nafas olish tizimining funksional o`sishi, nafas olish tizimi bo`lgan
talablarning yuqoriligi bilan, o`pkaning tiriklik sig`imining kattaligi
74

bilan, nafas mushaklarining ishlash kuchi bilan, chuqur va energiyali
nafas olishda o`pka ventilyatsiyasining amalga oshishi bilan
xarakterlanadi.
Mashq yuklamalarini bajarish vaqtida bu katta ahamiyatga ega.
Bellashuv jarayonida kurashchilar bunday nafas harakatlarini amalga
oshirmaydi. Kurashchilarning bellashuv vaqtida nafas olishi noritmik
bo`ladi. Ko`p hollarda nafas olish qiyinlashadigan holatlar keladi. Sport
turlarining boshqa usullarida (suzish, yengil atletika, chang’i va
boshqalar) kurashchilar o`pkasining tiriklik sig`imi pastroq bo`ladi.
Havodagi O
2 ga bo`lgan maksimal talab kurashchilarda atigi 3, 5-4
l/daqiqa teng bo`ladi.
Zamonaviy kurashchining talabi bo`yicha O
2 ni havoda iste’mol
qilish maksimal holatda 5 l/min bo`lishi kerak.
Kurashchi o`z nafasini iloji boricha ixtisoslashtirish kerak. Bunda
maksimal ravishda havoda O
2 ni qabul qilishni, bu darajani uzoq vaqt
ushlab turishni va maksimal ravishda nafas jarayonlarining tez
tiklanishini o`zida tarbiyalash lozim. Shu maqsadda quyidagi
usullardan foydalaniladi:
- mashqlar bajarishni vaqtini oshirish;
- mashqlar bajarishni intensivligini oshirish;
- yuklamalarni oshirish;
Mashqlar bajarishda vaqtni oshirish usuli mashg`ulotlarda asta-
sekinlik bilan ko`p marta mashq qilish vaqtining uzayib borishini
taxminan qiladi. Bunda mashqlarning intensivligi o`zgarmaydi.
75

Bu usul nafas tizimi ishini yaxshi yo`lga qo`yishi maqsadida ma’lum
bir ishni bir qancha vaqt birligi ichida bajarishni ta’minlaydi. Shu
sababli ishdagi intensivlik kurashchiga kerakli miqdorda bajarilishi
shart.
Vaqt asta-sekinlik bilan kerakli kattalikgacha oshiriladi. Juda yuqori
bo`lgan intensivlik kurashchining dam olish vaqti - 10 daqiqagacha
davom etadi.
Kurashchining bir kungi davomidagi 4-6 ta kurashni hisobga olgan
holda, to`liq bo`lmagan tiklanishlarda ham unga o`zini ma’lum tempda
ushlab turishni o`rgatish kerak. Demak, vaqtni oshirish usuli
mashg`ulotda bir kurashdan so`ng ikkinchi kurashda vaqt
davomiyligini oshib borishini ta’minlaydi. Bunda bajarilayotgan mashq
iloji boricha ko`p vaqtni o`z ichiga oladi.
Shuni kuzatish kerakki, mashqlarni bajarish jarayonida nafas olish
bir darajada bo`lishi kerak. Me’yoriy kattaliklarga javob berish kerak
(60-80%) kerakli bo`lgan kattalikda, puls 160-180 ur/daqiqa
Buning lozimligi shundan iboratki, mushaklar o`zining kuchiga
yaqin bo`lgan maksimal yuklamalarda o`sish, rivojlanish qobiliyatiga
ega.
Mashqlarni bajarishda intensivlik oshirish usuli. Intensivlik bir xil
vaqt birligida qaytarilishlar miqdori bilan aniqlanadi. Mashq bajarishda
tempni oshirish yuklamani oshiradi va nafas jarayonlarini tez
tiklanishiga olib keladi. Mashqlarni bajarishdagi intensivlikni
mashg’ulotdan mashg’ulotgacha bo`lgan vaqtda asta- sekinlik bilan
76

oshirib borilsa nafas olish imkoniyatlari ko`payadi. Bu usulning turli-
tumanligi shundan iboratki, u o`z ichiga intervalli va qaytar usullarini
o`z ichiga oladi.
Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanib bilimlarni rivojlanganlik darajalarini
belgilash mezonlari
Dara ja Mezonlari
Yuqori
daraja Rivojlanganlik – Maxsus xarakatli o‘ yinlar orqali bilimlarni
amaliy faoliyatga yo‘nalganligi, fikrlash ravonligi,
moslashuvchanlik, yaratuvchanlik ko‘nikmalarining mavjudligi,
aqliy sifatlarning shakllanganligi qobiliyatining mavjudligi
O‘rta
daraja Shakllanganlik - Maxsus xarakatli o‘ yinlar ga oid nazariy
bilimlarning o‘zlashtirilganligi, tashabbuskorlik, yaratuvchilik,
tadqiqotchilik ko‘nikmalari, improvizatsiya va refleksiv
qobiliyatning shakllanganligi
Quyi
daraja Shubhalanish – yosh kurashchilarni maxsus xarakatli
o‘yinlardan foydalanishda amaliy faoliyatga qo‘llashga moyillikning
yo‘qligi, qo‘rquv va xavotir hissining yuqoriligii mavjudligi
Albatta bu fazilatlar asosida har bir o‘quvchida xarakatli o‘yinlar orqali
jismoniy bilimlarni rivojlanganlik darajasini aniqlovchi ko‘rsatkichlarni
belgilashda bilim, ko‘nikma va malakalarini tasniflash muhimdir. Shuning uchun
ham biz olib borgan ilmiy tadqiqot ishlarimiz va ularning ko‘rsatkichlarini umumiy
tarzda yuqori, o‘rta hamda quyi darajalarga bo‘lib chiqdik.
Yuqori daraja – bilim, ko‘nikma va malakalari yuqori darajada rivojlangan,
tozalik, tartib intizomni yaxshi ko‘radigan, maktab hayoti faoliyatida faol ishtirok
etuvchi, jismoniy tarbiya va sport ishlarida faol ishtirok etuvchi o‘quvchilar o‘rin
77

olgan. Ular odob-axloq, gigiena qoidalariga amal qilib, o‘zlarining egallagan bilim,
ko‘nikma va malakalari bilan jamoat joylarida xurmatga ega bo‘ladilar. Bu
guruxdagi o‘quvchilar xarakatli o‘yinlarga o‘rgatishda ijobiy munosabatda
bo‘ladilar. O‘zining sog‘ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan omillarni bartaraf
etishga kirishadi. Ularning bilish darajalari yuqori bo‘lib, o‘quv imkoniyatlaridan
unumli foydalanadilar. O‘z xatti-harakatlari bilan boshqa o‘quvchilarga na’muna
bo‘ladilar. Bu o‘quvchilarning ahloqiy fazilatlari, bilimlari rivojlangan bo‘lib,
mashg‘ulotlar davomida berilgan bilimlarni yaxshi o‘zlashtirgan, har bir ishga
mas’uliyat bilan qaraydilar.
O‘rta daraja – bu guruhdagi o‘quvchilar hatti-harakatlarida o‘zgarishlar
ko‘rinib turiladi. Ular ko‘pgina tushuntiralayotgan qoyidalarni yaxshi tushunadilar
lekin bunga amal qilmaydilar, ular qoidalari haqida yetarli bilimga ega bo‘ladilar,
foyda va zararni to‘g‘ri ajratadilar ba’zi xolarda bu qoidalarga o‘zi rioya etmaydi.
Bu guruh o‘quvchilarga bilim, ko‘nikma va malakalari o‘rta darajada rivojlangan
bo‘lib egallagan bilimlari asosida faoliyat yuritishda qat’iyatlilik yetishmaydi.
Quyi darajada – bilim, ko‘nikma va malakalari past darajada rivojlangan,
tartib intizom qoidalarini yaxshi bilmaydigan, jismoniy tarbiya va sport ishlarida
faol ishtirok etuvchi o‘quvchilar o‘rin olgan. Ular odob-axloq, gigiena qoidalariga
diyarli amal qilmaydilar. Bu guruxdagi o‘quvchilar befarq munosabatda bo‘ladilar.
O‘zini va arofdagi kishilarni sog‘ligi to‘g‘risida qayg‘urmaydi. Sog‘ligiga salbiy
ta’sir ko‘rsatayotgan omillarni faqat ko‘rsatmalar orqali bartaraf etishga kirishadi.
Ularning bilish darajalari past bo‘lib, o‘quv imkoniyatlaridan unumli
foydalanmaydilar. Mashg‘ulotlar davomida berilgan bilimlarni yaxshi
o‘zlashtirmagangan, har bir ishga mas’uliyatsizlik bilan qaraydilar.
Kuch Kurashchining raqib qarshiligini yengib o`tish yoki mushak
kuchlanishi hisobiga unga qarshilik ko`rsatish qobiliyati tushuniladi.
Kuchning quyidagi turlarini ajartish qabul qilingan: umumiy va maxsus,
mutlaq va nisbiy, tezkor va portlovchan, kuch chidamliligi.
78

Umumiy kuch - bu kurashchining maxsus harakatlariga taaluqli
bo`lmagan holda kurashchi tomonidan namoyon qilinadigan kuch.
Maxsus kuch musobaqa harakatlariga mos bo`lgan maxsus
harakatlarda kurashchi tomonidan namoyon bo`ladi. Mutlaq kuch
kurashchining juda katta xususiyatiga ega harakatlarida namoyon
bo`ladigan kuch imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Kurashchilarning kuch
bellashuvlarda muhim ahamiyatga ega. Nisbiy kuch, ya’ni sportchining
bir kg vazniga to`g`ri keladigan kuch kurashchining shaxsiy og`irligini
yengib o`tish imkoniyati ko`rsatkichi hisoblanadi. Bu usullarning
tezkorlik bilan bajarilishida muhim ahamiyatga ega. Tezkor kuch
mushaklarning nisbatan kichik tashqi qarshilikni yengib o`tish bilan
bog`liq harakatlarni tez bajarishga bo`lgan qobiliyatida aks etadi.
Portlovchan kuch qisqa vaqt ichida o`z shiddatiga ko`ra katta
kuchlanishlarni namoyon qilish qobiliyatini tavsiflaydi.
Kuch chidamliligi - bu sportchining nisbatan uzoq vaqt davomida
mushak kuchlanishlarini namoyon qilishga bo`lgan qobiliyatidir.
Kurashchining kuch imkoniyatlarini rivojlantirish uchun quyidagi
uslublar qo`llaniladi: takroriy kuchlanishlar; qisqa muddatli maksimal
kuchlanishlar; tobora o`sib boradigan og`irliklar, zarbdor, birgalikda
ta’sir ko`rsatish; variantililik; izometrik kuchlanishlar uslublari.
Takroriy kuchlanishlar uslubi shundan iboratki, sportchi mashqni
“so`nggi nafasgacha” bajarishda maksimal og`irlikdan 70-80% ga teng
bo`lgan og`irliklar bilan mashqlarni takroran bajaradi. Ushbu uslub
kuch mashqini seriyalab bajarishni nazarda tutadi. Har bir seriya
79

“so`nggi nafasgacha”, hammasi bo`lib 3-4 seriya, seriyalar o`rtasidagi
dam olish oralig`i 3-4 daqiqa.
Takroriy kuchlanishlar uslubining bir turi dinamik kuchlanish
uslubi hisoblanadi. U mashqlarni maksimumdan 20-30% og`irlikda
chegaradagi tezlikda bajarish bilan tavsiflanadi. Bunda katta mushak
zo`riqishi og`irlik vazni hisobiga emas, balki yuqori tezlikdagi harakat
hisobiga erishiladi.
Qisqa muddatli maksimal kuchlanish uslubi hozirgi paytda
mushaklarning mutlaq kuchini oshirish uchun eng samarali
hisoblanadi. U chegaradagi va chegaraga yaqin bo`lgan og`irliklar bilan
ishlashni nazarda tutadi. Mushaklar trenirovkasida maksimal
kuchlanishlar uslubi trenajerlarda va bitta yondashishda bitta-ikkita
harakatlar yordamida, katta og`irlikdagi shtanga bilan bajariladigan
mashklarda (jim, siltab kutarish, dast ko`tarish, o`tirib-turish)
namoyon bo`ladi.
Trenirovkada hammasi bo`lib 3-4 ta yondashish bajariladi.
yondashishlar o`rtasidagi dam olish oralig`i - 3-5 daqiqa
Tobora o`sib boradigan og`irliklar uslubi bitta trenirovka
mashg`ulotida singari keyingilarida ham qarshilik ko`rsatish hajmining
asta-sekin o`sib borishini nazarda tutadi.
Trenirovka mashg`ulotida birinchi yondashishda sportchi 10 marta
ko`tara oladigan og`irlikdan 50% ga teng og`irlik bilan boshlash tavsiya
etiladi. Ikkinchi yondashishda mashq 10 MTdan 75% og`irlik bilan
bajariladi, uchinchi yondashishda esa - 10 MT dan 100% og`irlik bilan
80

bajariladi. Trenirovka davomida hammasi bo`lib 3 ta yondashish
amalga oshiriladi. yondashishlar o`rtasidagi dam olish oralig`i 2-4
daqiqa. Har bir yondashishda mashq chegaradagi tezlik bilan aniq
toliqib qolgunga qadar bajariladi.
Trenirovka va musobaqalarda mushaklarning kamayayotgan
og`irlik energiyasini yutib olishi mushaklarning faol holatga keskin
o`tishiga, ish kuchlanishining tez rivojlanishiga yordam beradi,
mushakda qo`shimcha kuchlanish imkoniyatini hosil qiladi. Bu keyingi
itaruvchi harakat shiddati va tezkorligini hamda qoloq ishdan yengib
o`tiladigan ishga tez o`tishni ta’minlaydi.
Oyoqlar portlovchan kuchini rivojlantirishning zarbdor uslubini
qo`llash usuli sifatida ketidan balandlikka yoki uzunlikka sakrash bilan
bajariladigan chuqurlikka sakrash mashqlarini aytish mumkin. Mashq
70-80 sm balandlikdan oyoq tizzalarini biroz bukkan holda yerga
tushib, ketidan tez va shiddat bilan yuqoriga otilib chiqish orqali
bajariladi. Sakrashlar seriyalab: 2-3 seriyada, har bir seriyada 8-10
tadan sakrashlar bajariladi. Seriyalar o`rtasidagi dam olish oralig`i 3-5
daqiqa Mashq haftada ko`pi bilan ikki marta bajariladi.
Birgalikda ta’sir ko`rsatish uslubi shunga bog`liqki, kurashchining
tezkor- kuch imkoniyatlarini rivojlantirish bevosita ixtisoslashgan
mashqlarni bajarish paytida sodir bo`ladi. Bir vaqtning o`zida
kurashchining tezkor-kuch qobiliyatlari va texnik-taktik harakatlari
rivojlantiriladi hamda takomillashtiriladi. Kurashda birgalikda ta’sir
ko`rsatish uslubdan foydalanishda mashqlarni keltirish mumkinki,
81

kurashchi bu mashqlarda o`z texnik harakatlarini og`irroq vazn
toifasidagi raqib bilan takomillashtiradi.
Og`irlikning optimal o`lchamini aniqlab olish juda muhimdir.
Haddan tashqari katta o`lcham harakat malakasi tarkibining buzilishiga
olib keladi, bu oqibatda harakat texnikasiga salbiy ta’sir ko`rsatadi.
Variantililik uslubi asosan turli vazndagi og`irliklar bilan maxsus
mashqlarni bajarishni ko`zda tutadi. Har xil vazndagi sheriklar bilan
mashqlar seriyalab bajariladi. Bitta seriyada avval og`irroq vazn
toifasidagi raqib bilan 10-12 ta tashlash bajariladi, so`ngra teng
vazndagi raqib bilan o’rta 10-12 ta tashlash, shundan keyin o`z vazn
toifasidagi raqib bilan 10-12 ta tashlash bajariladi. Hammasi bo`lib 3
seriya bajariladi. Dam olish oralig`i - 3-4 daqiqa. Tezkor-kuch sifatlarini
rivojlantirishda variantlilik usulubi ayniqsa samaralidir.
Usullarni ancha og`ir raqib bilan takomillashtirish alohida kuch
imkoniyatlarini rivojlantirishga, kichik vazn toifasidagi raqib bilan esa -
tezkorlik imkoniyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu oqibatda
musobaqa mashqida natijaning oshishiga olib keladi.
Mushaklarning izometrik kuchlanishi uslubi turli mushak
guruhlarining 4- 6 soniya. davom etadigan statik maksimal
kuchlanishini nazarda tutadi. Izometrik mashqlarning qiymati
shundaki, ularning hajmi uncha katta emas, ko`p vaqt olmaydi,
bajarilishi ancha oson. Bundan tashqari, ularning yordamida ma’lum
bir mushak guruhlariga zarur yoki holatlarda, gavda qismlarini bukish
yoki yozishning tegishli bo`g`im burchaklarida tanlab ta’sir ko`rsatish
82

mumkin. Jismoniy tayyorgarlik to`g`ri qaddi-qomatni, harakatlanish
malakalarini shakllantirish, har tomonlama jismonan takomillashtirish,
kurashda texnik harakatlarni egallash uchun zarur bo`lgan jismoniy
sifatlarni rivojlantirishni o`z ichiga oladi. 12-14 yoshda tezkorlik,
chaqqonlik va egiluvchanlikni rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
yoshdagi o`smirlarda kuch rivojlana boshlaydi va tezkorlik kuch
mashqlarini bajarishga qobiliyat namoyon bo`ladi. 16-18 yoshda ko`p
kuch va tezlik talab etiladigan mashqlar osonroq o`zlashtiriladi,
chidamlilikni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratiladi. O`smir
kurashchilarni tayyorlashda shularni e’tiborga olish juda muhimdir.
(12,17,24). Sportchilarning chidamlilikni boshqa jismoniy sifatlar bilan
birga rivojlantirish zarur. Chidamlilikka qaratilgan uzoq vaqt davom
etadigan va bir tomonli trenirovka o`smirlarga xos bo`lgan tezkorlik
yuklamalariga moslashishni pasaytiradi. 13-14 yoshda kuchni
rivojlantirish asosan o`z massasi og`irligi, to`ldirma to`plar, gantellar,
gimnastika tayoqchalari, sherik (turli og`irlikdagi) bilan hamda turli
gimnastika sport anjomlarida mashqlar bajarish yordamida amalga
oshirilishi lozim .
16-18 yoshdagi kurashchilarda kuchni rivojlantiruvchi mashqlar
sport anjomi og`irligini oshirish, dastlabki holatni o`zgartirish, mashq
bajarish vaqtini uzaytirish, mashqlar orasidagi dam olish vaqtini
kamaytirish hisobiga murakkablashtiriladi.
yoshdagi kurashchilarning chidamliligini rivojlantirishda ehtiyotkor
bo`lish lozim o`rtacha yuklamalar, kichik me’yor yoki dam olish uchun
83

tanaffusli o`quv- trenirovka bellashuvlaridan iborat mashqlar.
Yuklamalarga moslashib borgan sari dam olish tanaffuslari
qisqartiriladi. Masalan, tik turishda kurashida (navbatma- navbat
hujumlar va himoyalar) 3 daqiqalik tanaffus asta-sekin 1 daqiqagacha
qisqartiriladi. Parterda bir daqiqa tanaffus bilan navbatma-navbat
kurashishda trenirovka vaqtini o`zaytiriladi. Keyinchalik kurash sur’atini
kuchaytirish mumkin. Chidamlilikni rivojlantirish uchun chegaralangan
joyda bir tomonlama qarshilik bilan (biri faqat hujum qiladi, ikkichisi
faqat himoyalanadi), parterdan yuqori yoki tik turishga chiqish bilan
kurash o`tkaziladi. Bu mashqlar qiyin holatlardan chiqib ketish yo`lini
topishga o`rgatadi.
III b ob bo‘yicha xulosa
Yosh kurashchilarni tayyorlash texnologiyalari, jumladan ustuvorlik tusini
jismoniy mashqlar har doim ham muvofiq jismoniy sifatlarni va ularning jismoniy
ish qobiliyatlarini shakllantirishga qodir bo‘lavermas ekan. Bundan tashqari, yosh
o‘quvchilarning jismoniy holatlari va sifatlarini (kuch, tezlik, chidamlilik,
chaqqonlik, egiluvchanlik) rivojlantirishga mo‘ljallangan mashqlarni qo‘llashda
harakatli o‘yinlardan foydalanish, ularning funksional imkoniyatlarini e’tiborga
olish naqadar muhimligi o‘z ifodasini topadi. Xar bir yuqorida ko'rsatilayotgan
harakatli o'yinlarningmazmuni jixatdan to'g'ri takomillashtirish, o'quvchining
tayyorgarlik darajasini oshirish uchun xizmat qiladi. Shuning bilan birgalikda
kurashmashg'ulotlarini mazmunli tashkil qilish uchun vosita sifatida foydalanish
mumkin.
3.1.-jadval
84

Boshlang‘ich tayyorgarlik va o‘kuv-trenirovka guruhlari uchun kurashda
umumiy hamda maxsus jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha qabul qilish va
ko‘chirish me’yor talablari (A.M.Dyakin bo‘yicha, 1990, qayta
ishlangan)
Sport maktablarining kurash bo‘linmasiga bolalar va o‘smirlarni saralash
uchun testlar
T/r Ko‘rsatkichlar B O S Q I CH L A R
Boshlang‘ich tayyorgarlik guruhlari O‘quv-trenirovka guruhlari
1-yil 2-yil 3-yil 1-yil 2-yil 3-yil 4-yilqabul qilish-
ko‘chi-rish-
qabul
ko‘chi-rish-
qabul qilish-
ko‘chi-rish-
qabul qilish-
ko‘chirish-da
qabul qi-lish-
ko‘chirish-da
qabul qi-lish-
ko‘chirish-da
qabul qi-lish-
ko‘chirish-da
1. 60 m.ga yugurish (s)
100 m(s) 10,8 10,4 10,2 10,0 9,8 9,6 9,4 9,2 8,8
2. 1000 m.ga yugurish
(min.,s)
2000 m. (min, s)
3000 m. (min, s) 5,2 5,1 5,0 4,4 4,3
9,4 9,3 9,0 14,4
8,2 14,2
8,0 13,6
7,4 13,4
3. Tennis koptog.
uloqtirish (m)
granata 700g. (m) 30 32 m 36 37 38 y y 40
26 28 30 32
4. Baland turnikda
tortilish (marta) 3 4 5 5 6 7 8 8 9 10 11 12 13
5. Suzish 50m. (s) - qayd
-siz - qayd
-siz - qayd
-siz 60 58 56 53 55 50 50
6. Arqonga chiqish (4m)
oyok yorda-mida
oyoq yordamisiz 16,0 15,0 14,8 14,4 14,0
13,6 13,2 13,0 12,6 12,4 12,0 11,6 11,0
7. Yotib qo‘llarni bukib-
yozish (marta) 25 30 35 36 40 41 42 44 46 47 48 49 53
85

10 s. ichida (marta)
9 10 11 12
8. 10 s. ichida oyoq-larni
va gavdani ko‘tarish 2 3 4 5 6 8 9 10 11 11 12 12 13
9. Bosh arofida yugu
rish 5 ta chapga
5 ta o‘nga (s) 2
qayd
-siz 3
qayd
-siz 4
qayd
-siz 24,0 22,0 20,0 18,5 18,0 17,0 16,5 16,0 15,5 15,0
10. Ko‘prik holatida
to‘ntarishlar (mar-ta)
(s)
10 marta (s) 3 4 6
44,0 42,0 y,0 36,0 3,0 30,0 29,0 27,0 26,0 24,0
11. Tik turishdan yotish
holatiga o‘tishda
oyoqlarni orqaga
tashlash 10s. ichida
(marta) - 5 6 7 8 9 9 10 10 11 11 12 12 13
12. Yotgan holatdan
gavdani orqadan
ushlab sherigini
ko‘tarish (marta) - 6 9 10 10 11 11 12 12 13
86

X U L O S A
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusiga oid adabiyotlar tahlili shuni aniq va
ravshan e’tirof etish imkonini beradiki, Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch
qobilyatlarini rivojlantirish uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanib
tayyorlash texnologiyalari, jumladan ustuvorlik tusini jismoniy mashqlar har doim
ham muvofiq jismoniy sifatlarni va ularning jismoniy ish qobiliyatlarini
shakllantirishga qodir bo‘lavermas ekan. Bundan tashqari, yosh o‘quvchilarning
jismoniy holatlari va sifatlarini (kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik,
egiluvchanlik) rivojlantirishga mo‘ljallangan mashqlarni qo‘llashda harakatli
o‘yinlardan foydalanish, ularning funksional imkoniyatlarini e’tiborga olish
naqadar muhimligi o‘z ifodasini topdi.
Yosh kurashchilarni tayyorlashda kuzatuv va tajriba guruhlarida o‘tkazilgan
pedagogik tadqiqot natijalari yakuniy magistrlik dissertatsiya ishi mavzusi oldiga
qo‘yilgan maqsad va vazifalar mohiyatini to‘la-to‘kis ochib berdi.
1. Dissertatsiya bo‘yicha qayd etilgan adabiyotlar tahlili shu narsani e’tirof
etishga imkon beradiki, malakali yosh kurashchilarni tayyorlashda tanlab olingan
harakatli o‘yinlardan foydalanib, umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligini
rivojlantirish orqali jismoniy sifatlari tarbiyalash muhim ahamiyatga ega ekan.
2. Dastlabki, o‘rganish jarayonida shug‘ullanishni boshlamagan o‘quvchilar
mashg‘ulotlarda umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikni rivojlantiruvchi
maxsus harakatli o‘yinlardan foydalanib, jismoniy tayyorgarligini rivojlantirish
zarur ekanligi isbotlandi.
3. Kurash bilan shug‘ullanishni boshlagan yosh kurashchilarni jismoniy
sifatlarning ko‘rinishi, yetarli darajaga yetishmasligi, xarakatlarni bajarishda
ko‘nikmalari deyarli shakllanmaganligii kuzatildi. Ma’lumki, xar bir xarakatlarni
bajarish ancha yuqori bo‘lishi kerak.
87

4. O‘tkazilgan pedagogik tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, BO‘SM dasturi
asosida dastlabki o‘rgatish jarayonida shug‘ullanib kelgan yosh kurashchilarni
maxsus jismoniy sifatlar sezilarli darajada o‘zgarmadi.
Aynan shu sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan, tanlab olingan harakatli
o‘yin turlarining mashg‘ulot dasturiga kiritilishi, ulardan foydalangan holda
mashg‘ulotlarning uyushqoqlik bilan tashkil qilinishi va o‘tkazishilishi tadqiqot
guruhida maxsus jismoniy sifatini ko‘rsatkichlarini samarali o‘sganligini ko‘rsatib
berdi.
AMALIY TAVSIYALAR
yosh kurashchilarni bilan mashg‘ulotlarni tashkil qilish va olib borish
jarayonida, ularning yoshi, jinsi, antropometrik ko‘rsatkichlari va asosiysi
salomatlik darajasi hisobga olinishi lozim. Ular bilan ehtiyotkorlik bilan
muomilada bo‘lish, berilayotgan topshiriq va vazifalarni mohirona yetkaza olish,
har bir murabbiy pedagogik va psixologik nuqtai nazardan tajribali bo‘lishi,
mashg‘ulot jarayoniga professional yondashish talab qilinadi.
Mashg‘ulotlarda bajariladigan mashqlarni maxsus xarakatli o‘yinlar bilan
birga taqsimlashda boshlang‘ich jarayonda chigal yozishdan keyin umum
rivojlantiruvchi mashqlar bajarilishi kerak.
Mashg‘ulotlarni o‘tkazishda dastlabki tayyogarlikda mashq yuklamalarini
oddiydan murakkabga ko‘tarib borish darkordir. Bunda dastlabki tayyorlov
mashqlari gimnastika, xarakatli o‘yin, yengil atletika sport turlariga doir bo‘lishi
katta ahamiyatga egadir. Shuning bilan bir qatorda oddiy va murakkab
umumrivojlantiruvchi mashqlar, xar-xil sport jixozlari bilan bajarilgan harakatlar
ham texnik-taktik tayyorgarlikning muhim qismi hisoblanadi.
Ko‘rsatilgan mashqlarni yosh kurashchilarga to‘g‘ri ko‘rishi, o‘zlashtirishi va
bajarishda murabbiyning xatti harakatiga ham bog‘liqdir. Mashg‘ulot davomida
88

o‘quvchilar shunday joylashishi kerakki, mashqlarni bajarayotganda bir-biriga
xalaqit bermasin. Murabbiy o‘yinchilarni doira shaklida yoki 3 qator qilib saflab
mashg‘ulotni olib borishi mumkin.
Mashqlarni bajarishda yosh kurashchilarga to‘g‘ri ko‘rsatish va yetkazishda
murabbiyning mashg‘ulot paytida maydonda joylashuvi, hatti-harakatlari, imo-
ishoralari, so‘z bilan tushuntirishlari barchaga yaqqol ko‘rinib turmog‘i lozim.
Barcha umumiy harakatlari aniq bajarilishi, aniq bo‘lishi va eng asosiysi tushuntira
va yetkaza olishi muhim ahamiyat kasb etadi. Mashqlar va harakatlarni bajarishda
tanbeh va rag‘batlarning o‘z o‘rnida bo‘lishi yosh futbolchilarning bajarilayotgan
mashqlarga nisbatan quvonch hissini uyg‘otishi, ularda emotsiya va shijoatning
paydo bo‘lishi, maqsad sari intilish, dadillik, jasurlik kabi tushunchalar hamda
qobilatlarning paydo bo‘lishiga xizmat qilmog‘i darkor.
89

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʼ
1. I.А.Karimov. “O zbekiston-kelajagi buyuk davlat”. Toshkent,
ʼ
“O zbekiston”. 1998 y.
ʼ
2. Sh.M.Mirziyoev. “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini
ʼ
birgalikda barpo etamiz”. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
ʼ
kirishish tantanali marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo shma
ʼ ʼ
majlisidagi nutq. T.: “O zbekiston” NMNU, 2016 y, 56 bet.
ʼ
3. Sh.M.Mirziyoev. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz”. T.: “O zbekiston” NMNU, 2017 y, 48 bet.
ʼ
4. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2018 yil 5
ʼ
martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan
takomillashtirish chora – tadbirlari to g risida” gi PF – 5368 sonli Farmoni.
ʼ ʼ
5. O zbekiston Respublikasining Qonuni: “Jismoniy tarbiya va sport
ʼ
to g risida” (Yangi tahriri) // Xalq so zi gazetasi, 28-iyun, 2000 y.
ʼ ʼ ʼ
6. O zbekiston Respublikasi qonuni: “Ta lim to g risida”. Toshkent,
ʼ ʼ ʼ ʼ
1997.
7. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kurash milliy sport turini
ʼ
rivojlantirish va uning xalqaro nufuzini yanada oshirish chora-tadbirlari
to g risida”. PQ-4881-son qarori. Toshkent, 2020 y, 4-noyabr.
ʼ ʼ
8. “Jismoniy tarbiya va sport to g risida” gi qonun. //O zbekiston
ʼ ʼ ʼ
Respublikasi Qonuniga o zgartirish va qo shimchalar kiritish haqida. O zbekiston
ʼ ʼ ʼ
Respublikasi Qonuni. “Xalq so zi” gazetasi, 2015 yil 5 sentyabr. №174, 1-4 bet.
ʼ
9. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 iyundagi
ʼ
“Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora – tadbirlari
to g risida” gi 3031 sonli Qarori. Xalq so zi gazetasi. 2017 yil 4 iyun.
ʼ ʼ ʼ
10. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2010 yil 23
ʼ
sentyabrdagi “Sport maktablari trenerlari va mutaxassislari mehnatini moddiy
rag batlantirish tizimini yanada takomillashtirish to g risida” gi 211 – sonli qarori.
ʼ ʼ ʼ
90

11. T.S.Usmonxo jaev, S.S.Tojiboev, N.ʼ А .Chorshamiev,
S.S. А bduxalikov. “O zbek xalq harakatli o yinlari”. T.: “Lesson Press” nashriyoti.
ʼ ʼ
2022 y.
12. T.S.Usmonxo jaev, S.Usmanxodjaev, N.
ʼ А .Chorshamiev,
Sh.E.Keldiyorov, B.X.Xolikov. “Turlariga oid turdosh harakatli o yinlar”. T.:
ʼ
“O zkitobsavdonashriyoti” nashriyoti. 2020 y.
ʼ
13. Sh.S.Mirzanov, U.R.Karimov. “Yakkakurash sport turlari”. T.:
“O zkitobsavdonashriyoti” nashriyoti. 2020 y.
ʼ
14. F. А .Kerimov. “Kurash”. T.: “Ilmiy texnika axboroti-Press nashriyoti”.
2020 y.
15. S.Tursunov, T.Pardaev, O.Begimqulov. “O zbek milliy kurashi: tarixi
ʼ
va an analari”. T.: “Surxon nashr”. 2015 y.
ʼ
16. А .Q. А toev. “Farzandingiz barkamol bo lsin”. T.: “Meditsina”, 1992 y.
ʼ
17. А .Q. А toev. “Kurash. O smir va yoshlarni kurashga o rgatishning
ʼ ʼ
metod va vositalari”. (Ped.oliy o quv yurt. Jismoniy tarbiya o qituvchilari,
ʼ ʼ
BO SM, KSJ va SMOM o qituvchi va murabbiylar uchun o quv qo llanma). T.:
ʼ ʼ ʼ ʼ
O qituvchi. 1987 y.
ʼ
18. А .Q. А toev. “Yosh o smirlarga o zbek kurashini o rgatish uslubiyoti”.
ʼ ʼ ʼ
T.: O zDJTI nashriyot-matbaa bo limi, 2005 y.
ʼ ʼ
19. R.X. А zizov. Belbog li turkiston kurashi. T.: O qituvchi, 1998 y.
ʼ ʼ
20. А . А . А bsattorov, А . А .Istomin. “Dzyudo kurashi”. T.: Ibn Sino
nomidagi nashriyot-matbaa birlashmasi. 1993 y.
21. F. А .Kerimov. “Sport kurashi nazariyasi va uslubiyati”. T.: O zDJTI
ʼ
nashriyot matbaa bo limi. 2005 y.
ʼ
22. F. А .Kerimov. “Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar”. T.: Zar qalam.
2004 y.
23. Sh.Mirzaqulov. “Belbog li kurash nazariyasi uslubiyati”. T.: 2013 y.
ʼ
24. Sh. А . А rslonov, А .Sh.Tangriev. “Sport pedagogik mahoratini
oshirish”. DZYuDO. T. 2017 y.
91

25. “O zbek kurashi dovrug i”. /Tuzuvchilar: X.Bobobekov, M.Sodiqov,ʼ ʼ
Z.Ro ziev va boshq. T.: Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashri. 2002 y.
ʼ
26. S.V.Rasulov. “Kurashchilarni tayyorlash”. T.2010 y.
27. R.S.Salomov. “Sport mashg ulotlarining nazariy asoslari”. T.
ʼ
O zDJTI nashriyoti matbaa bo limi. 2005 y.
ʼ ʼ
28. N. А .Tastanov. “Kurash turlari nazariyasi va uslubiyati”. T. Iqtisod
moliya. 2015 y.
29. N. А .Tastanov. “Yunon-rim kurashi nazariyasi va uslubiyati”. T. 2014
y.
30. А .R.Taymurotov. “O zbek milliy kurashi”. Ibn Sino nomidagi
ʼ
nashriyoti. 1990 y.
31. А .R.Taymurodov, S.F. А tajonov. SPMO “Kurash”. O quv qo llanma.
ʼ ʼ
T.: 2017 y.
32. Z. А .Bakiev. “Erkin kurash nazariyasi va uslubiyati”. T.: 2011 y.
3. E.Bayturaev. “Sambo kurashi nazariyasi va uslubiyati”. T. 2016 y.
m. O.E.Toshmurodov. Milliy kurashning nazariy asoslari. Samarqand,
2017 y.
35. O.E.Toshmurodov, I.R.Turaqulov. “Milliy kurash turlari va uni
o qitish metodikasi” fanidan mustaqil ish topshiriqlari va uni bajarish bo yicha
ʼ ʼ
uslubiy tavsiyanoma (ko rsatmalar). Samarqand, 2016 y.
ʼ
36. N.Tastanov, Sh. А bdullaev, Sh.Tursunov, S. А dilov. SPMO “Yunon-
rim va erkin kurash bo yicha”. T. 2017 y.
ʼ
37. F.Xo jaev,
ʼ А . А chilov. “Kurash va yakka”. T.: Davr nashriyoti. 2013
y.
38. K.Yusupov. “Kurash Xalqaro qoidalari, texnikasi va taktikasi”. T.:
G afur G ulom nomidagi nashriyoti matbaa ijodiy uyi. 2005 y.
ʼ ʼ
y. Sh. А . А rslonov. DZYuDO. T. 2017 y.
40. G. А .Vasil ь kov., V.G.Vasil ь kov. «Ot igr ы k sportu». M. FiS, 1985 g.
81 s.
92

41. V.K.Velitchenko. “Fizkul ь tura dlya oslablenn ы x detey”.
Metodicheskoe posobie. M.: Terra-Sport. 2000 g, 168 s.
42. L.D.Glaz ы rina, T. А .Lopatik. “Fizicheskaya kul ь tura”.
Ucheb.poso.dlya uch-sya 4 kl. M.: Gumanit.izd.tsentr. 2003 g, 144 s.
43. M.N.Jukov. “Podvijn ы e igr ы ”. M.: А kademiya, 2002 g, 160 s.
44. V.M.Igumenov, B. А .Podlivaev. “Sportivnaya bor ь ba”. M.:
“Prosve щ enie”, 1993 g, 240 s.
45. F. А .Kerimov. “Kurash tushaman”. T.: “Meditsina”, 1990 y, 74 b.
46. F. А .Kerimov. “Sport kurashi nazariyasi va uslubiyati”. T.: ShEF-
Press, 2018 y, 286 b.
47. I.M.Korotkov. «Podvijn ы e igr ы v shkole». M.: «Prosve щ enie», 1979
g, 192 s.
48. V.V.Kuzin, S. А .Polievskiy. “500 igr i estafet”. M.: FiS, 2000 g, 304 s.
49. E.Nayminova. “Sportivn ы e igr ы na urokax fizkul ь tur ы ”. Kniga dlya
uchiteley. Fekins, 2001 g, 256 s.
50. T.S.Usmanxodjaev, F.Xo jaev. “1001 o yin”. T.: Ibn Sino, 1990 y,ʼ ʼ
352 b.
51. T.S.Usmanxodjaev, X. А .Meliev. “Milliy harakatli o yinlar”. T.:
ʼ
O qituvchi, 2000 y, 320 b.
ʼ
52. Yu.K.Babanskiy i dr. Vvedenie v nauchn ы e issledovaniya po
pedagogike. Uchebnoe posobie. M.: Prosve щ enie, 1998 g.
53. K.P.Vlasov. Metod ы nauchn ы x issledovaniy t organizatsiya
eksperimenta. Uchebnoe posobie. Sankt-Peterburg, 2000 g.
54. F. А .Kerimov. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. Darslik. T, 2004 y.
55. L.P.Matveev. Osnov ы ob щ ey teorii sporta i sistem ы podgotovki
sportsmenov. Kiev: Olimpiyskaya literatura. 1999 g.
56. V.N.Seluyanov, M.P.Shestakov, I.P.Kosmina. Osnov ы nauchno-
metodicheskoy deyatel ь nosti v fizicheskoy kul ь ture. Uchebnoe posobie. M.:
Sport А kademPress. 2001 g.
93

57. N. А .Tastanov. “Kurash turlari nazariyasi va uslubiyati”. Toshkent,
2017 y.
58. U.Erniyazov. “Kurashchilarning tezkorlik va chidamlilik jismoniy
sifatlarini rivojlantirish uslubiyatlari”. T.:O zDJTI nashriyoti, 2016 y.ʼ
59. M.Dusembetov. “Kurash”. T.: Umid Desing nashriyoti, 2021 y.
60. Sh. А . А rslonov, А .J.Tangriev. “Kurash turlarining musobaqa
qoidalari”. Toshkent, 2016 y.
61. O.Yusupov. “Kurashchilarning texnik tayyorgarligi”. T.: O zDJTI
ʼ
nashriyoti, 2016 y.
62. J.Shomurodov. “Kurashchilarning chaqqonlik va egiluvchanlik
jismoniy sifatlarini rivojlantirish uslubiyatlari”. T.: O zDJTI nashriyoti, 2016 y.
ʼ
94

MAGISTRLIK DISERTATSIYA

Sotib olish