Yosh voleybolchilarni sportning muhim sifatlarini rivojlantirish xususiyatlarini hisobga olgan holda texnik-taktik tayyorgarligi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	559.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Yosh voleybolchilarni sportning muhim sifatlarini rivojlantirish xususiyatlarini hisobga olgan holda texnik-taktik tayyorgarligi

Sotib olish

1Yosh voleybolchilarni sportning muhim sifatlarini rivojlantirish
xususiyatlarini hisobga olgan holda texnik-taktik tayyorgarligi
MUNDARIJA:
Kirish: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
I.Bob. Yosh voleybolchilarni tayyorlashni texnik-taktik bosqichlari
1.1 Yosh voleybolchilarni muhim sifatlarini rivojlantirish . . . . . . . . . . . . . . ....6
1.2 Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy s ifatlarni xisobga olish va
tayyorgarlik ko’rish.............................................................................................11
1.3 Yosh voleybolchilarda sportning muhim sifatlarini rivojlantirish
xususiyatlarini hisobga olgan holda tayyorlash....................................................20
II.Bob Voleybolchilarni muhim sifatlarini rivojlantirish va texnik-taktik
tayyorgarligini oshirish
2 .1 Yosh voleybolchilarga sportning muhim sifatlarini o’rgatish.................. 25
2.2 Sportchilarni jismoniy qobiliyatlarning umumiy tavsifi ..............................30

XULOSA ...............................................................................................................35
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................36

2Kirish
Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari
faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to’g’risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi
“Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to’g’risidagi, “2024 yil Parij shahrida
(Fransiya) bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o’yinlariga O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport
ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport
turlari bo’yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o’yinlariga alohida tayyorgarlik ko’rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir.

3Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo’lida. “Vatanimizning
kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini
avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga
bog’liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas
kuch” kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli
qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish,
rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la
bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport
maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora
chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik
vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir
ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog’lom bolalar
mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga
chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi
va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq
deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy
natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning ishtirokisiz
amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak avlodning
sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy sharoitlaga, irsiy va
shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik qismining sog’lom o’sishi,
asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan va shu soha
hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.Taraqqiy etgan mamlakatlarda
millatning sog’lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport omillari bilan
erishilayotgani hech kimga sir emas. Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning
jismonan har tamonlama uyg’un kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat
bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.

4Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni
boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun yaxshi
imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport anjomlari
bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va chidamlilik faol
rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil atletika, kurash,
velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan muntazam
shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda quyidagi
maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash, uloqtirish,
irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy harakatlarni tartibli
bajarish:
 Sabr chidamga o’rgatish
 O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo’lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda
shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus
jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus
mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday
tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi.
Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy
sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo)

5tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi. Shu yo’lda
umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani (kompleks) sport
tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o’rganish
va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi
maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda
kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .E’tirof etish zarurki, har bir sport
turida
ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda xilma-xil
jismoniy
mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va
jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda
muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini
tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo’llash yullarini ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish,ikkita bob, 5 ta reja xulosalar, adabiyotlar ro’yxati 36
sahifadan iborat. bayon qilingan, ta jadval vata rasm bilan yoritilgan. Adabiyotlar
ro’yxati ta manbani o’z ichiga oladi,Internet saytlari mavjud.

6I.Bob. Yosh voleybolchilarni tayyorlashni texnik-taktik bosqichlari
1.1 Yosh voleybolchilarni muhim sifatlarini rivojlantirish
Shaxsning jismoniy madaniyatini shakllantirish jarayonida
shug’ullanuvchilar harakatlarni va ular bilan bog’liq bilimlarni o’zlashtiribgina
qolmay, o’z jismoniy qobiliyatlarini ham rivojlantiradilar. Hozirgi vaqtda
insonning harakat imkoniyatlarini tavsiflash uchun “jismoniy qobiliyatlar” va
“jismoniy sifatlar”atamalaridan foydalaniladi. Bu tushunchalar ma’lum ma’noda
o’xshash bo’lsalarda, lekin bir xil emaslar.Afsuski, adabiyotlarda mazkur
tushunchalarning ta’rifi va o’zaro aloqasi haqida birmuncha qarama – qarshi
fikrlarni uchratish mumkin. Masalan,bir holatda jismoniy qobiliyatlar
organizmning harakat faoliyatida ishtirok etayotgan hamda uning ta’sirini
belgilaydigan funkstional tizimlar layoqatining namoyon bo’lish shakllari sifatida
tushuniladi boshqasida hayotda, ayniqsa, harakat faoliyatida amalga oshiriladigan
va asosini jismoniy sifatlar tashkil etadigan insonga xos imkoniyatlar nazarda
tutiladi qobiliyatlar deganda, organizmning ruhiy - fiziologik va morfoligik
xususiyatlariga asoslanuvchi rivojlangan tug’ma qobiliyat nishonalari tushuniladi.
Jismoniy qobiliyatlar - insonning u yoki bu mushak faoliyati talablariga javob
beradigan va uning samarali bajarilishini ta’min-laydigan ruhiy-fiziologik hamda
morfologik xususiyatlari majmua-sidir.Inson harakat imkoniyatlarining alohida
jihatlarini ifodalash uchun uzoq vaqt “jismoniy (harakatlantiruvchi) sifatlar” degan
atama qo’llanilgan. Hozir ayrim mualliflar uni “jismoniy sifatlar”tushunchasining
sodda formalastik mazmuni tufayli ilmiy muomaladan chiqarib yuborishni va
ularning o’rniga faqat “jismoniy qobiliyatlar”atamasini qo’llashni taklif
qilmoqdalar. Shunga qaramay, kundalik nutqda va ilmiy - uslubiy adabiyotlarda
mazkur atama ancha keng tarqalgan. Shuning uchun, ehtimol, bu ikki tushuncha
orasidagi o’xshash va farqli tomonlarni aniqlash, ulardan foydalanish vaziyatlarini
belgilab olish o’rinlidir.
Eng avvalo, qayd etib o’tish kerakki, “sifat” tushunchasi har doim biron-bir
narsaga nisbatan qo’llanilib, uning boshqa narsalardan farqlab turadigan,

7mohiyatiga xos belgisini ifodalaydi, xususan, buyum,xom ashyo, oziq-ovqat
mahsuloti, hayot sifatlari, shaxsning, bilimning sifati va hokazo haqida shunday
gapiriladi. Jismoniy tarbiya sohasida ham bu atamadan xuddi shu ma’noda
foydalanish lozim. Demak, insonning jismoniy sifatlarini uning harakat
imkoniyatlariga xos ba’zi xususiyatlar singari jismoniy qobiliyatlar namoyon
bo’ladigan u yoki bu shakllarga nisbatan qo’llab tekshirish, ya’ni ular to’g’risida
amalga oshirib bo’lingan qobiliyatlar asosida fikr yuritish mumkin.Inson sifat
jihatidan bir - biridan farq qiluvchi turli-tuman qobiliyatlar egasi bo’lishi mumkin.
Aynan shu turli jismoniy qobiliyatlarning sifati o’ziga xosligi uning jismoniy
sifatlari to’g’risida guvohlik beradi. Turmushda, jismoniy tarbiya va sportda inson
qobiliyatlarining sifatiga xos xususiyatlar “kuchli”, “tezkor”, “chaqqon”,
“egiluvchan” degan iboralarda o’z aksini topgan. Bu sifatlarning hayotdagi
ahamiyati ularni ayirib ko’rsatish mezoni hisoblangan. Aslida, jismoniy sifatlar
alohida jismoniy qobiliyatlarning erishilgan darajasi, ularning aniqligi, o’ziga
xosligi, ahamiyati ifodasi sanaladi. Masalan,insonning kuch qobiliyatlarini olaylik.
Ular mushaklarning zo’riqish darajasi yuqori, qisqarish tezligi esa nisbatan uncha
katta bo’lmagan kuch mashqlarida namoyon bo’ladi. Asli kuch qobiliyatlari “sust
kuch”, “siquvchi kuch”, “statik kuch” kabi kuch sifatlarini tavsiflaydi. Tezlik -
kuch qobiliyatlari mushaklarning jiddiy zo’riqishi va ularning yuqori qisqarish
tezligini talab etuvchi mashqlarda yuzaga chiqadi. Tezlik-kuch qobiliyatlarining
rivojlanishi, eng avvalo “portlovchi” kuch deb ataladigan sifatda aks
etadi.Yuqorida tilga olingan kuch sifatlari insonning kuch qobiliyatlarini yaxlit
tarzda aniqlash va farqlashga imkon beradi. Xuddi shunday boshqa jismoniy
qobiliyatlarning ham sifat tafovutlarini ifodalash mumkin. Jismoniy qobiliyatlar va
sifatlar orasida ko’p ma’noli bog’liqlik bor.Bir xil qobiliyat turli jismoniy sifatlarni
namoyon qilishi, turli qobiliyatlar esa ulardan faqat bittasini tavsiflashi mumkin.
Masalan,”epchil” sifati asosida ko’pgina qobiliyatlar: muvofiqlash, tezkorlik,kuch
va boshqalar yotadi. Tezlik-kuch qobiliyatlari faqat “kuch” emas,”tezkorlik”
sifatida ham o’z aksini topadi .Shunday qilib, insonning jismoniy sifatlari jismoniy
qobiliyatlari bilan uzviy bog’liq bo’lib, turli harakatlar chog’ida ularning namoyon

8bo’lish xususiyatlari bilan belgilanadi, jismoniy qobiliyatlarning rivojlanish va
namoyon bo’lish darajasiga bir tomondan atrof-muhit omillari (turmushning
ijtimoiy-maishiy sharoitlari, iqlimiy va geografik sharoit mashg’ulot o’tkaziladigan
joylarning moddiy ta’daqlanganligi, ularni rivojlantirish usuliyati va h.k.), ikkinchi
tomondan esa organizmning turli tas’irlarga o’ziga xos reakstiyasi bilan bog’liq
bo’lgan irsiy omillar ( “ motor ” qobiliyat nishonalari ) ta’sir o’tkazadi, jismoniy
qobiliyat nishonalari sifatida inson organizmining anatomik, fiziologik va ruhiy
xususiyatlari yuzaga chiqadi. Biror-bir faoliyatni bajarish jarayonida “motor
nishonalar” organizmning moslashish o’zgarishlari asosida takomillashib, tegishli
jismoniy qobiliyatlarga aylanadi. Ta’kidlash zarurki, “motor nishonalar” ko’p
funkstiyali bo’lib, mushak faoliyati sharoitlariga qarab u yoki bu yo’nalishda
rivojlanishi va u yoki bu shakldagi jismoniy qobiliyatlar rivojini ta’minlashi
mumkin. Professor Yu.V. Verxoshanskiyning fikricha, bunday shakllar harakat
faoliyati turlari qancha bo’lsa, shuncha ko’p bo’lishi mumkin, chunki ularning har
biriga o’ziga xos tuzilish, harakatlarning maqsadli yo’naltirilganligi, mushaklar
muvofiqlashi, organizm faoliyati rejimi hamda uning quvvat bilan ta’daqlanishi
kabi xususiyatlar xosdir. Shu sababli ham organizmdan chidamlilik yoki harakatlar
tezkorligini rivojlantirishga javobgar bo’lgan qandaydir alohida mexanizmlarni
izlash befoyda. Ularning takomillashuvi asosida inson organizning
morfofunkstional ixtisoslashuviga olib keladigan moslashtiruvchi ta’sir, butun bir
adaptiv reakstiya yotadi.Morfofunkstional qayta qurishlar organizmni to’laligicha
qamrab oladi. Biroq bu eng ko’p darajada va birinchi navbatda asosiy ish
yuklamasini ko’taradigan mushak guruhlari hamda ularning ish qobiliyatini
ta’minlovchi fiziologik tizimlarga taalluqlidir. Funkstional ixtisoslashuvning
bunday tanlash xususiyati, asosan, organizmning ma’lum faoliyat sharoitidagi ish
rejimiga, uning yaqqol namoyon bo’lish darajasi esa jismoniy yuklamalarning
shiddati va hajmiga bog’liq. Hozirgi vaqtda jismoniy qobiliyatlarni besh asosiy
turga ajiratish qabul qilingan: kuch, tezkorlik va muvofiqlash qobiliyatlari,
chidamkorlik va egiluvchanlik. Ularning har biri harakat faoliyatining har xil
turlarida xilma xil shakllarda namoyon bo’ladi.

9Turli yoshdagi voleybolchilar maxsus jismoniy sifatlarini rivojlantirish metodlari.
Maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish masalalari ko’pgina tadqiqotchilar
ishlarida va ilmiy adabiyotlarda o’z ifodasini topgan.Jumladan, A.M.Naraliev
(1987) vertikal sakrash misolida malakali voleybolchilarning tezkorlik-kuchlilik
sifatini “zarbdor” uslubda rivojlantirish imkoniyati afzal ekanligini ko’rsatib
o’tgan.Uning fikricha “portlovchi” kuchni rivojlantirishda ushbu uslubdan
foydalanish yaxshi natija beradi, lekin bunday mashg’ulotlarni musobaqadan 10-12
hafta avval 3 martadan o’tkazib turish lozim bo’ladi. Chan Suan Dong (1987) o’z
tadqiqotlariga asoslangan holda shuni ma’lum qiladiki, voleybolchilarning o’yin
samarasini ta’minlovchi maxsus jismoniy sifatlar tayyorgarlik davrining barcha
bosqichlarida ikki omil bilan belgilanadi: tezkorlik-kuchlilik tayyorgarligi va
tayyorgarlikning aralash omili ( tezkorlik va tezkorlik chidamkorligi ).
1- bosqichda ularning ulushi 83,3% ga teng. Bunda tezkorlik-kuchlilik
tayyorgarligi 1-o’rinda tursa, tezkorlik tayyorgarligi 2-o’rinda turadi.2-bosqichda -
93,2% va 3 boqichda - 100%. Bu bosqichlarda tezkorlik va tezkorlik chidamliligi
1-o’rinda tursa, tezkorlik-kuchlilik tayyorgarligi 2 o’rinda bo’lishi
kerak. E.A.Sergeev (1979) fikriga ko’ra, tayyorgarlikning dastlabki bosqichida
tananing uzunligidan tashqari, sakrovchanlik va chaqqonlik sifatlari ko’rsatgichlari
o’ta muhim hisoblanadi. Keyingi bosqichlarda esa tezkorlik, ko’l mushaklari kuchi
va diqqatning turg’unligi ustuvor ahamiyatga ega bo’ladi.Voleybol elementlari
bilan ko’shib o’tiladigan jismoniy tarbiya darsini kichik sinf o’quvchilari jismoniy
tayyorgarligiga ta’sir etish darajasini o’rganish natijasida 3uoza Aureliyus-Kazis
Kazevich (1989) shunday hulosaga keldiki, aniq maqsadga yo’naltirilgan voleybol
darslari nafaqat yosh o’quvchilarni tarbiyalashda samarali vosita bo’lib
hisoblanadi, balki voleybol to’garagiga dastlabki tanlov asosida qabul qilish va
ularning o’yin ixtisosligini bashorat yordamida belgilab olish imkonini
beradi.Sakrovchanlik sifatini rivojlantirishga qaratilgan yangicha uslubiyatni taklif
qilgan, bu uslubiyatni yosh voleybolchilarda sinab ko’rdi.

10U shu voleybolchi bolalarni tana bo’g’imlarining uzunligiga qarab 4 ta
guruhga ajratdi:
1) qisqa boldirli va uzun son va gavdali bolalar; 2)uzun son va govda
hamda qisqa boldirli bolalar;
3) uzun boldirli va qisqa son va gavdali bolalar;
4) kalta son va uzun gavdali hamda boldirli bolalar.Aynan shu
morfologik xusmusiyatlarni e’tiborga olgan holda har bir guruhdagi bolalarni
o’ziga hos aksariyat sakrovchanlik mashqlari bilan shug’ullantirdi va ma’lum vaqt
o’tganidan so’ng ushbu mashqlar samarasini tekshirib ko’rdi.Uzoq yillar davomida
malakali voleybolchilar sakrovchanligi va sakrash chidamkorligining o’sishini
kuzatib kelgan M.Bayirbekov (2003) ilmiy va amaliy ahamiyatga ega qator
xulosalar qilishga muvaffaq bo’ldi.Jumladan, uning fikricha yuqori malakali
voleybolchilar bir o’yin mobaynida zarba berish va to’siq qo’yish uchun 306
martadan 600 martagacha sakrar ekanlar. Ushbu malakalarni ijro etish uchun eng
ko’p marta sakrash 4 partiyaga to’g’ri keladi (142 marta). To’siq quyish uchun
sakrash (122 marta), zarba berish uchun sakrashdan ko’proq qaytarilar ekan (113
marta). Kuzatuvlarga ko’ra bitta mashg’ulot mashg’uloti davomida bajariladigan
sakrash soni, bitta musobaqada sakrash sonidan kam ekanligi aniqlangan.Yuqorida
qayd etilganidek o’yin davomida sakrash sifatini nafaqat soni, balki uni qanday
balandlikda ijro etilayotganligi ham katta ahamiyatga egadir. Shuning uchun bu
sifatni dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab, samarali mashqlar asosida
shakllantirish zarur. Sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini oshirishda nafaqat
maxsus mashqlar, balki turli moslama-trenajyorlardan ham foydalanish yaxshi
natija beradi. Masalan: Sakrash tumbasi sakrovchanlikni va sakrash chidamliligini
rivojlantiradi. Tumba bo’limlaridan iborat bo’lib, uni har hil balandlikka quyish
mumkin. Asosan sakrovchanlikni oshirishda bajariladigan mashqlar quydagilardan
iborat. Bir oyoqda va ikki oyoqda depsinib sakrash; Sakrab o’tish; Yuqoriga
sakrash va xujumchi zarbasini bajarishdagi sakrashlar kiradi. Sakrash espanderida
mashq bajarish sakrovchanlikni rivojlantiradi. Bunda belga va polga amartizator
boylanadi va osilib turgan to’pga ko’lni tekkizish uchun sakraladi.

111.2 Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda jismoniy
Sifatlarni xisobga olish va tayyorgarlik ko’rish
Zamonaviy voleybolda samarali o’yin ko’rsatish va yuqori natijalarga
erishishi faqat o’ta shakllangan jismoniy tayyorgarlik evaziga amalga oshirilishi
mumkin. Voleybolchilar uchun jismoniy sifatlar ichida tezkor - kuchlilik muhim
ahamiyat kasb etadi. Aynan shu sifatlar aksariyat o’yin malakalarining samarali
ijro etilishiga ta’sir ko’rsatadi. Lekin, bunday xulosadan voleybolchilar uchun
boshqa jismoniy sifatlarni ahamiyati kamroq degan fikr kelib chiqishi kerak emas.
Aksincha, kuch va chidamkorlik, kuch bilan zarba berish, ish qobiliyatini
tushirmasdan uzoq vaqt malakalarni samarali bajara olish qobiliyatlari ham
yotakchi o’rinda turadi. Shuning uchun sport tayyorgarligi jarayonida tezkorlik,
kuch, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlariga alohida e’tibor qaratish
maqsadga muvofiqdir. Chunki, ushbu sifatlarning etarli darajada rivojlangan
bo’lishi sport mahoratining samarali shakllanishiga olib keladi. Boshqacha qilib
aytganda, bu sifatlar sport mahoratini tez va mukammal o’sishi uchun eng zarur
poydevordir.
Ushbu fikrni V.F.Bashkirov (1987), V.P.Filin (1987) lar ham qo’llab
quvvatlagan. A.A.Ruziev (1999) o’zining ko’p yillik tadqiqotlariga asosan shunday
xulosaga keldiki, yosh kurashchilarning o’quv-mashg’ulot jarayonida o’rgatish
yoki takomillashtirish bosqichlaridan qat’iy nazar umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlik masalasiga alohida e’tibor qaratish lozim.
Uning fikricha umumiy jismoniy tayyorgarlikka oid mashqlarning hajmi
barcha bosqichlarda ham maxsus jismoniy tayyorgarlik mashqlariga nisbatan ustun
bo’lishi kerak, lekin, tayyorgarlikning ikki ushbu turlari kurash turlari xususiyatiga
muvofiqlashtirilgan bo’lishi darkor.
F.A.Kerimov (1996) kurashchilarni jismoniy sifatlarini baholash uchun
quyidagi test mashqlarini tavsiya etgan:
- Baland startdan 30 metrga yugurish;
- Arqon o’zra oyoqlar yordamisiz chiqish (5m);
- Qo’l-elka va bel mushaklari kuchini aniqlash;

12- 2x800 metrga yugurish; Katta tezlikda (20 s) manekenni ko’tarib tashlash.
Voleybolchining maxsus tezkorligi
Voleybolchining maxsus tezkorligi uni qisqa muddat ichida maydoncha
bo’ylab harakatlanishi va o’yin malakalarini vaziyat talabiga mos ravishda
samarali ijro etishi bilan belgilanadi.
Tezkorlik voleybolda 3 xil shaklda namoyon bo’ladi:
- turli ishora va vaziyatni fahmlash tezligi (jamoadoshiningishorasi, o’yin
vaziyatini o’zgarishi va uni baholash, raqib o’yinchining joylashishi va hokazo);
- ushbu vaziyatlarga nisbatan tezkor va maqsadga muvofiq harakatqilish;
- harakatlanish yoki bir necha harakatlarni ko’p martalab ijro etish tezligi
Namunaviy mashqlar:
- murabbiyni turli ishorasiga turli harakatlar bilan tez va aniq javob berish:
Masalan:
murabbiy bir marta chapak chalsa
- to’pni yiqilib olish malakasini taqlid qilish, ikki marta chapak chalsa
- sakrab zarba berish taqlidini bajarish, bir qo’lini yuqoriga ko’tarsa
- sakrab to’p uzatish taqlidi va hokazo;
- voleybol maydonchasi maketida turli taktik vazifalarni qisqa muddatda
echish (taktik vaziyatni baholash va to’g’ri qaror qabul qilish tezligini
takomillashtirish);
- har bir zonada shu zona o’yinchisi funksional harakati (malakasi)ni taqlid
qilish (umumiy tezlik baholanadi).
Masalan:
1- zona
- to’p kiritish; 6- zona
- raqib tomondan yo’naltirilgan to’pni yiqilib olish;
5-zona raqib tomondan kiritilgan to ’ pni 2-zonaga uzatish;

134- zona
–baland uzatilgan to’p
– sakrab zarba berish;
3- zona
– qisqa uzatilgan to’p
–sakrab zarba berish;
2- zona
– 2, 3 va 4-zonalarda to’siq qo’yish va hokazo.

14Tezkor va tezkor-kuch chidamkorligi
Tezkor va tezkor-kuch chidamkorligi – bu maydoncha bo’ylab
harakatlanish va o’yin malakalarini katta tezlikda ko’p marta samarali ijro etish
imkoniyatini anglatadi. Ushbu sifatlarni rivojlantirish yuqori tezlikda ijro
etiladigan maxsus mashqlarni ko’p martalab qaytarish yordamida amalga
oshiriladi. Bu sifatlarni rivojlantirishda o’ta charchash yoki zo’riqish hollarini
oldini olish uchun katta tezlik bilan ijro etilayotgan mashqlar (yoki mashqlar
majmuasi)ning bir marta qaytarilishi 20-30 s bo’lishi, mashqlarni ijro etish oralig’i
(dam olish) 1-3 daqiqa, qaytarilish soni esa 4-10 martaga teng bo’lishi maqsadga
muvofiqdir.
Namunaviy mashqlar:
- “mokkisimon” yugurish;
- “archasimon” yugurish;
- “yulduzsimon” yugurish;
- maydonchada diagonal yo’nalish (X)da yugurish;
- shu mashqlarni og’irlik moslamalar bilan bajarish;
- 2, 3, 4-zonalarda to’siq qo’yish taqlidi;
- 2, 3, 4-zonalarda zarba berish taqlidi;
- turli zonalarda to’pni yiqilib “olish” taqlidi va hokazo.

15Tezkor-kuchlilik va uning voleybol o’yinidagi ahamiyati. Tezkor-kuchlilik
- bu, vertikal yoki gorizontal masofani engib o’tish uchun yuqori
darajada mushak va irodaviy kuchlanishli qobliyatdir. Voleybolchilar uchun asosiy
jismoniy sifatlardan biri sakrovchanlikdir.
Maktab yoshidagi bolalar harakat faoliyatining rivojlanishida sezgi bosqichlari
topografiyasi (A.A.Gujalovskiy bo’yicha).
Jismoniy
cifatlar Yosh davrlari (yil)7-
8 8- 9 9- 10 10- 11 11- 12 12- 13 13- 14 14- 15 15- 16 16- 17
Kuch ●●
●●● ●●●
●●● q q ●●●
●●● ●●●
●●●
q ●●● ●
●●● q ●●● q ●●● ●●●
●●●
Tezkorlik ●●●
●●● ●●
●●● q q ●●●
●
q q q q q q q q q q q q
Tezkorlik-
kuch sifatlari
q ●● q ●●● q ●●● q ●●● q ●● q ●●● q ●●● q ●●● q ●●● q ●●●
Statik
chidamlilik q q q q ●●●
●●
●
q q q q q
q
●●● q ●●● q q q
●●●
Dinamik
chidamlilik
q
●
●
●● ●●●
q
●
q ●●●
●●●
●
q q q
qq
q
● qq
Umumiy
chidamlilik
q ●● q ●●● q q ●
●●● q q q
●●● q q q
●●● q q q
●●●
Egiluvchanli
k q q q q
q
● q q
●
q q q
●
●●● ●●
q
q
●●● ●●
Muvofiqlash q q
●●
q
q
●●● q q q q q q q q q q q q q q
Shartli belgilar:
q - Subkritik va kritik davrlar;
● - past sezgirlik bosqichi;
●● - o’rtacha sezgirlik bosqichi;
●●● - yuqori sezgirlik bosqichi .

16Sakrovchanlik tezkor-kuchlilik sifatlariga mansub bo’lib oyoq
mushaklarining qisqa muddat ichida kuchli qisqarish bilan ifodalanadi. Aynan shu
sifatni yuksak darajada bo’lishi nisbatan past bo’yli o’yinchilarni baland bo’yli
o’yinchilar bilan raqobatini va asosiy o’yin malakalarini (zarba berish va to’siq
qo’yish) samarali ijro etilishini ta’minlaydi.Sakrovchanlikni rivojlantirish uchun
eng qulay davr bu 10-12 yoshdir.
Bu davrda yosh voleybolchilarda joydan turib balandga sakrash 12,5 sm
gacha ortishi kuzatiladi.Sakrovchanlik sifatining turlari ko’p. Masalan, ikki oyoq
bilan debsinib yugurib kelib yoki joydan turib vertikal sakrash bir oyoq bilan
debsinib vertikal yoki uzunlikka sakrash, ikki oyoq bilan debsinib uzunlikka
sakrash va hoqazo. Har bir sakrash turining o’ziga hos maqsadi va maqsadga mos
ijro etish tartibi (texnikasi) bo’ladi.
Voleybol, basketbol, futbol va boshqa sport o’yinlari bilan shug’ullanuvchi
sportchilarning sakrovchanligi bir-biridan farq qiladi. Ta’kidlash lozimki, hatto bir
sport o’yinida, masalan voleybolda - zarba yoki to’siq qo’yish, to’p kiritish yoki
uzatish uchun ijro etiladigan sakrashlar mohiyati jihatidan bir-biriga sira
o’xshamaydi. Boz ustiga yana shuni eslatish o’rinliki, faqat bir o’yin malakasi -
zarba berish turiga qarab (qisqa yoki baland to’pdan zarba berish) sakrash
xususiyati umuman boshqacha bo’ladi. Binobarin, sakrovchanlik yoki sakrash
chidamkorligi degan tushuncha ko’p qamrovli mazmun, mohiyat, xususiyat va
ma’noni anglatadi.Demak, bu sifatlarni rivojlantirish haqida gap borganda
muayyan sakrash turi va uni o’ziga munosib mashqlariga alohida e’tibor berilishi
o’ta muhim masaladir. So’nggi o’illarda voleybol musobaqasi qoidalarining tubdan
o’zgarishi o’yin faoliyati va o’yin malakalarining ijro etilishiga batamom yangicha
tus berib yuborgan. Hozirgi kunda deyarli barcha o’yin malakalari aksariyat
vaziyatlarda “havoda”, ya’ni sakrab ijro etiladi (zarba, to’siq qo’yish, to’p kiritish,
uzatish, to’pni qabul qilish, yiqilib qabul qilish). Ushbu holatni yuzaga kelishi
voleybol amaliyotida sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi sifatlariga e’tibor
qaratishni nafaqat kuchaytirayapdi, balki bu sifatlarni jadal rivojlantirishga
qaratilgan yangi ilmiy texnologiyalar yaratishni taqozo etmoqda.

17Shuning uchun ko’p yillik sport tayyorgarligi jarayonida malakali
voleybolchilarni tayyorlash samarasi sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi
sifatlarini har tomonlama mukammal tarbiyalash ustivorligiga bevosita bog’liq
bo’lib boryapdi. Voleybolchilar sakrovchanligi va sakrash chidamkorligini
rivojlantirish muammolarini yorituvchi ilmiy tadqiqotlar hamda ilmiy adabiyotlar
doirasi juda keng. Yuqori malakali sportchilarni erishgan yutug’lari ma’lum
manoda ularning fundamental tayyorgarligiga bog’liqdir. Shunday ekan, yuqori
malakali voleybolchilarni tayyorlash va ular sport mahoratini yuksak darajaga olib
chiqish dastlabki o’rgatish jarayoni samaradorligiga to’g’ridan - to’g’ri bog’liqdir.
Yu.D.Jeleznyak (1991) ni fikricha voleybolga ixtisoslashgan mashg’ulotlar
bilan ilk bor shug’ullanishni 10-12 yoshdan boshlash maqsadga muvofiqdir. U
o’zining tadqiqotlarida aynan shu yoshda bolalarni jismoniy va texnik
tayyorgarligini jadal o’stirish imkoniyatlarini ochib berdi. Isbot qilinganki
dastlabki tayyorgarlik bosqichida yosh voleybolchilarning kelajakdagi istedodini
aniqlashga yordam beradigan test mashqlarini tanlay bilish va qo’llash katta
ahamiyatga ega.
E.A.Sergeev (1979) bunday mashqlar qatoriga birinchi navbatda
sakrovchanlik va chaqqonlikni baholovchi mashqlarni kiritish muhimligini
ta’kidlaydi. Tayyorgarlikning keyingi bosqichlarida asosiy jismoniy sifatlarni, shu
jumladan maxsus sifatlarni baholash imkoniyatini beruvchi test mashqlari tarkibini
oshirish tavsiya etiladi. Maxsus jismoniy tayorgarlik ( MJT ) sport faoliyatidagi
dolzarb muammolardan biridir va barcha sport turlarida yuksak sport natijalarga
erishish uchun muhim axamiyatga ega. Shuning uchun maxsus jismoniy sifatlarni
( MJS ) rivojlantirish sportchilarni musobaqa oldi tayyorgarligining asosiy
yo’nalishlaridan biri bo’lib turibdi. “Voleybolchilar mashg’ulotsining
muvaffaqiyati, o’yinchilar maxsus jismoniy simfatlarining rivojlanish darajasini
aniq va to’g’ri nazorat qilinishiga bog’liqdir. Pedagogik nazorat ( PN ) alohida
MJSni o’zgarish darajasi dinamikasini aniqlash imkoniyatini beradi. Buni asosida,
MJTni samarali boshqarishni yangi yo’llarini belgilash mumkin”.

18Jismoniy tayyorgarlikni, pedagogik nazorat turlarini o ’ rganish:
M.A.Godik, 1977, 1981; V.M.Zastiorskiy, 1982 ; va boshqalarni ishlarida
tez-tez uchraydi, ma’lum ravishdagi MJT ni PN ning aniq belgilangan savollariga
javob bera oladi. Maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tayergarligi hamda
jismoniy tarbiya va sportga bo’lgan extiyojini oshirish uchun maktab jismoniy
tarbiya shakli, vosita va uslubiyatini takomillashtirish zaruriyatini tug’diradi.
Hozirgi jaxon sportidagi ko’rsatkichlarning jadal ravishda yangilanib
borayotganligi, yosh sportchilarni tayyorlashning yangi, yanada samarali
vositalarini, uslublarini va shakllarini izlashni taqozo etadi. Ko’pgina tadqiqotlar
shuni ko’rsatadiki, voleybolchilarning sport maxoratini yuksalishi aksariyat
hollarda tezkor - kuchlilik sifati bo’yicha belgilanadi.
Ushbu sifatni rivojlantirish voleybolchilarni tayyorlashning muxim
vazifalaridan biridir. Yuqorida qayd etilgan ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, yosh
voleybolchilarni maxsus jismoniy tayyorgarligini oshirish, ularning texnik
malakalarini shakillanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, yuqori malakali
voleybolchilar tayyorlashda maxsus jismoniy sifatlar ularning asosiy o’yin
malakalarini takomillashishida muxim o’rinni egallar ekan. Voleybol nazariyasi va
amaliyoti soxasi doirasidagi ko’pgina mutaxasislar fikricha “tezkor-kuch” va
tezkor-kuch bo’yicha tayyorgarligi voleybolchilarning o’yin davomida ijro
etiladigan texnik malakalar samarasini belgilab beradi. Har bir o’yinda ishtirok
etuvchi jamoa o’yinchilarining sport maxorati, jismoniy tayyorgarligi va o’yin
partiyalarining davom etishiga qarab texnik malakalar hajmi va samaradorligi
turlicha bo’lishi o’z - o’zidan ma’lum.
L.R.Ayrapetyanst (1983) o’yin samarasini baholashda nafaqat ijro
etiladigan texnik malakalar hajmi, balki ularning turlarini ham e’tiborga olish
muhimligini ta’kidlaydi. Uning tadqiqotlariga ko’ra, to’p kiritish, zarba berish,
to’siq qo’yish malakalari o’tkazilgan musobaqalar mavqeiga qarab turli
samaradorlik bilan ijro etilishi mumkin. Ayrim tadqiqotchilar, turli musobaqa
o’yinlarida tezkor - kuchlilik talab etiladigan ba’zi texnik malakalar xajmini
aniqlab, o’yin mavqei va davom etishiga qarab tezkor - kuch harakati hajmi

19turlicha bo’lishini e’tirof etishgan. Shu narsa ma’lumki, ijro etilgan malakalar, shu
jumladan tezkor-kuch harakati ham o’yin mavqei va natijasiga nisbatan o’yin
samarasini aniqlashda tulaqonli mezon bo’laolmaydi.
Chunki, g’alabaga yoki mag’lubiyatga uchragan jamoa o’yichilarida
malakalar hajmi bir xil bo’lishi, xatto mag’lubiyatga uchragan jamoa
o’yinchilarida xajm ko’p ham bo’lishi mumkin. Demak, o’yinda malakalar, shu
jumladan tezkor-kuch harakati hajmi yuqori bo’lgani bilan uni sifati (samaradoligi)
bo’lmasa o’yinning yakuniy natijasi ham ijobiy bo’lmaydi. Shunday bo’lsada,
ushbu ko’rsatgichlar mezon sifatida mashg’ulot yuklamasini baholashda muhim
omil bo’lib hisoblanadi Musobaqa jarayonida tezkor - kuchlilik sifatlarining
muhim ko’rsatkichlari ekanligi N.A.Belyaev (1975) tomonidan uziga xos ravishda
talqin qilingan. Muallifning fikriga ko’ra, musobaqada o’ynalgan partiyalarning
soni ortishi bilan ularga sarflanadigan vaqt ham turlicha o’zgarib boradi. Masalan,
5 partiya davom etgan o’yinda 1 partiya 19 daqiqaga teng bo’lsa, 5 partiya 95
daqiqani tashkil etdi. So’nggi partiyalarning davom etish vaqti uzayishi bilan zarba
berish, o’yinga to’p kiritish, to’siq qo’yish, himoya qilish, to’p qabul qilish uchun
bajarilgan tezkor-kuchlilik harakati xajmi ortib borishi kuzatilgan. Bundan tashqari
partiyalarning davom etish vaqti uzayishi, ma’lum darajada o’yindagi raqobatning
kuchayganligidan dalolat beradi.

201.3 Yosh voleybolchilarda sportning muhim sifatlarini rivojlantirish
xususiyatlarini hisobga olgan holda tayyorlash
Bugungi voleybol o’yinining mohiyati, jumladan texnik-taktik
harakatlarining ijro etilishi aksariyat “havoda”, ya’ni tayanchsiz holatda amalga
oshirilishi bilan farqlanadi. Sakrab zarba berish, to’siq qo’yish, to’p uzatish, yiqilib
to’p qabul qilish, to’p kiritish bunga yaqqol misol bo’laoladi. So’nggi yillarda
o’yin qoidalarining keskin o’zgarishi (tanani barcha qismi bilan to’p qabul qilish,
hisobni tay-breyk tizimida olib borilishi, “libero” o’yinchisining joriy etilishi,
o’yinchi almashinuvining to’g’ridan to’g’ri amalga oshirilishi, to’rning pastki
qismiga tegishga ruxsat berilishi va h.k.) o’yin sur’atini yanada jadallashishiga olib
keldi.
Mutaxassislar tomonidan aniqlanganki, har bir musobaqa o’yinida
voleybolchilar 300-600 marta, hatto undan ko’p sakrab ijro etiladigan texnik -
taktik malakalarni bajarar ekanlar. Agar o’yindan oldingi “razminka” davomidagi
sakrashlar, o’yin vaziyatlarida to’psiz ijro etiladigan chalg’ituvchi sakrashlar
e’tiborga olinsa, qayd etilgan sakrashlar hajmi yanada ortadi. Bordi-yu bu
sakrashlarning yillik hajmi nazarda tutilsa, zamonaviy voleybolda yuksak natijaga
erishish qanchalik jismoniy imkoniyatlarga bog’liq ekanligi ayon bo’ladi.
Demak, jismoniy tayyorgarlik texnik - taktik tayyorgarlik bilan
chambarchas bog’liq bo’lib, yuksak sport mahoratini ta’minlanishida poydevor
sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.
Jismoniy tayyorgarlikning umumiy asoslari
Inson bolalikdan turli yo’nalishdagi harakat malakalarini ongsiz va ongli
tarzda bajaradi. Natijada shu harakatlar ma’lum jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamkorlik, egiluvchanlik) tusida rivojlana boradi. Sekin - asta
hayotiy zarur harakat malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to’xtash, osilish va
h.k.) sayqal topadi.Mutaxassislarning fikricha, asosan shu jismoniy sifatlar va
hayotiy zarur harakat malakalari, o’yinlar yordamida yanada samaraliroq
rivojlanishi isbotlab berilgan.

21Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, turli bosqichdagi ta’lim
maskanlarida ushbu muammoga har doim ham rejali va ilmiy jihatdan
yondoshilmaydi. Jismoniy mashqlarni to’g’ri qo’llash, ularni bolalar qanday
o’zlashtirayotganligini nazorat qilib borish, shu bolalardagi jismoniy sifatlarni,
uning qaddi-qomati, jismoniy va funksional taraqqiyoti to’g’ri yo’nalishda
tarbiyalanib borishiga imkon yaratadi.Ma’lumki, insonning jismoniy sifatlari uning
tug’ilishidan boshlab shakllana boradi. Lekin, uning bolaligida shu sifatlar qanday
darajada shakllanishi, oddiy yoki murakkab harakatlarni o’zlashtirib olishi nafaqat
uni o’sib, yashab kelayotgan muhitga bog’liq, balki bolaning muayyan sifatini
qanday vositalar yordamida rivojlantirilishi bilan belgilanadi. Shu bilan bir qatorda
harakatni turi, yo’nalishi va qanday maqsadga qaratilganligiga (kasb, ro’zg’or ishi,
sport, harbiy faoliyat va h.k.) qarab, har bir jismoniy sifatni shu harakat ijrosidagi
o’rni turlicha bo’ladi. Shunday bo’lsada, turli kasb faoliyatlarida yoki sport
turlarida shu jismoniy sifatlarning integral ahamiyati o’ziga xos ulushga ega
bo’ladi. Ammo qanday bo’lmasin, ko’pgina tadqiqotchilarning fikricha, barcha
harakat faoliyatida ayrim jismoniy sifatlarning ustuvorligi darhol ko’zga
tashlanadi.
Zamonaviy sport amaliyotida yuqori natijalarga erishish sportchining uzoq
muddat davomida yuqori sifatli va samarali ish qobiliyatini saqlay olish imkoniyati
bilan bog’liqdir.Har xil sport turlari bo’yicha o’tkaziladigan musobaqalar muddati
halqaro musobaqalar qoidalari bilan belgilanadi. Shu musobaqalar muddatida qaysi
sportchi o’z ish qobiliyatini sifati va samaradorligi jihatidan qanchalik uzoq vaqt
saqlay olsa yoki uni oshira olish “kuchi”ga ega bo’lsa, unga muvaffaqiyat
shunchalik “kulib” boqishi muqarrar. Boshqacha qilib aytganda, ish qobiliyatining
sifat va samaradorlik darajasini ko’p yoki kam vaqt davomida saqlanishi umumiy
va maxsus chidamkorlik sifatlarining turlari (tezkorlik, kuch, tezkor - kuchga
bo’lgan chidamkorlik, sakrashga bo’lgan chidamkorlik, texnik-taktik chidamkorlik
va h.k.) qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi.Ma’lumki, ish qobiliyati haqida
gap ketganda, ayniqsa so’z uning sifati va samaradorligiga tegishli bo’lsa,
masalaning mohiyati va pirovard “mag’izi” boshqa jismoniy sifatlarning

22shakllangan yoki shakllanmaganligiga borib taqaladi. Ya’ni samarali natijaga mos
umumiy va maxsus chidamkorlik, kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik
sifatlarini o’zida mujassam qilgan bo’ladi. Ushbu sifatlarning o’zaro uzviy
bog’liqligi va ularning yuksak darajadagi integral natijasi mahoratning muayyan
taqdirini belgilab beradi.
Jismoniy tayyorgarlik - tayyorgarlik turlaridan biri bo’lib, voleybolchining
organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini
takomillashtirishga, hamda o’yin faoliyatini samarali amalga oshirilishini
ta’minlovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir.
Zamonaviy voleybol shug’ullanuvchilardan nihoyatda katta kuch,
tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport
o’yinlari turiga mansubdir. O’yinning mohiyati o’yinchi harakatining turli
yo’nalish va o’zgaruvchan vaziyatda o’ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro
etilishi bilan ta’riflanadi. Voleybolchining har bir o’yin davomida ko’pdan ko’p
to’siq qo’yish, zarba berish va to’p kiritish uchun sakrashlari, yiqilishlar, yugurish,
to’xtash, burilish, egilish va boshqa harakatlarni yuqori tezlikda ijro etilishi katta
jismoniy kuch, o’ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruhiy uyg’unlikni
talab qiladi. Binobarin, ushbu yuklama ta’siri shug’ullanuvchi organizmining
funksional jihatdan mukammal shakllangan bo’lishini taqozo etadi.
Bugungi voleybolchi bo’yi jihatdan 185-200 sm. va undan katta uzunlikka
ega bo’lib, harakatchan, tezkor, sakrovchan, ziyrak, zukko, tez fikrlovchi, o’tkir
zehnli, maydonda ro’y beradigan vaziyatni tez fahmlab “foydali” javob qaytara
oladigan ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak. Sportchilarning yoshiga,
tayyorgarligiga, malakasiga, hamda sport mashg’ulotsi davriga va vazifalariga
qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmuni, hajmi va shiddati turlicha bo’ladi.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Sog’liqni mustahkamlash.
Hayotiy zarur harakat malakalarini takomillashtirish (yurish, yugurish, sakrash
va hokazo).

23UJT ni amalga oshirish jarayonida har xil sport uskunalaridan,
anjomlardan, trenajyorlardan va tabiat omillaridan foydalanish maqsadga
muvofiqdir. Sport mashg’ulotsining ayrim bosqich va davrlarida UJT mashqlari va
mashg’ulotlarining hajmi, shiddati, yo’nalish va tuzilishi o’ziga xosligi bilan
farqlanadi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik - tanlangan sport turida yuqori natijalarga
erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga ega bo’lgan
jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan jarayondir.
Vazifalari:
voleybolga xos maxsus harakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik, kuch-
tezkorlik, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va hokazo) rivojlantirish;
o’yin texnikasini o’zlashtirishda zarurbo’lganqobiliyatlarni rivojlantirish;
- o’yin taktikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
MJT sport mashg’ulotsining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat
jihatidan munosib me’yorda qo’llaniladi.
Jismoniy tayyorgarlikning vositalari va uslublari.
Jismoniy tayyorgarlik bo’yicha qo’yilgan vazifalarni yechishda turli
vositalar: tayyorgarlik mashqlari, harakatli va sport o’yinlari, o’quv o’yinlari va
musobaqalardan foydalanish mumkin. Shug’ullanuvchilarning individual
xususiyatlariga mashqlarning moslab qo’llanilishi asosiy shartlardan biri bo’lib
hisoblanadi.
a) tana, qo’l, oyoq mushaklarining rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuch
va tezkorlik - kuch mashqlari;
b) chidamlilik sifatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi (tezkorlik -
chidamlilik, tezkorlik - kuch chidamliligi) mashqlar;
v) harakatlanish tezkorligiga ta’sir etuvchi mashqlar;
g) chaqqonlik sifatiga ta’sir etuvchi mashqlar;
d) egiluvchanlik sifatiga ta’sir etuvchi mashqlar;
Bu mashqlardan foydalanish texnik va taktik usullarni bajarish sifatiga
to’g’ridan to’g’ri ta’sir etadi.

24Jismoniy tayyorgarlikda qo’llaniladigan uslublar.- Shug’ullanuvchilar
uchun zarur bo’lgan jismoniy sifatlarni tarbiyalashda quyidagi uslublardan
foydalaniladi:
1. Bazaviy chidamlilikni tarbiyalash uchun bir tekis uzoq muddatli
yugurish.
2. Maxsus chidamlilikni tarbiyalashda o’zgaruvchan xarakterdagi
ishlarni bajarish.
3. Takroriy mashq usuli. Bu usul tezkorlik, kuch va chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishda qo’llanilib, bunda dam olish oraliqlari organizmning
to’liq tiklanishiga imkoniyat yaratishi zarur.
4. Oraliq uslub. Bu uslub asosan tezkorlik va kuch chidamkorligini
tarbiyalashda qo’llaniladi. Bunda ish va dam olish qat’iy ravishda tartiblashtiriladi.
Dam olish oralig’i odatda katta bo’lmaydi.
5. Almashinuvchi mashq usullari. Bu usulning muhim tomoni
mashqning borishiga qarab ta’siri bir maqsadga qaratilgan holda o’zgarishidir.
Bunga turli hollarda turlicha yo’l bilan yuklamaning ayrim ko’rsatkichlarini to’g’ri
o’zlashtirish yo’li bilan erishiladi. Bunda organizmning funksional imkoniyatlariga
odatdagidek bo’lmagan, ya’ni tobora kattaroq talablar qo’yiladi va bu bilan
ularning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratiladi. Shu bilan birga, harakat shakli
va sharoitini yangilab turish tufayli o’zlashtirilgan malakalarning dinamik
stereotipiga o’zgartirishlar kiritiladi.
Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun berilayotgan
mashqlar ularning yoshlik xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yoshlik
davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirilishi juda muhim hisoblanadi.
Tezkorlikni tarbiyalash
Tezkorlik deb, muayyan faoliyatni qisqa muddat ichida ijro etilishiga
aytiladi. Tezkorlik namoyon bo’lishining uchta asosiy shakllari mavjuddir:
1. Harakat reaksiyalarining latent (yashirin) vaqti.
2. Ayrim harakatlar tezligi (tashqi qarshilik kichik bo’lganda).
3. Harakatlar chastotasi.

25II.Bob Voleybolchilarni muhim sifatlarini rivojlantirish va texnik-taktik
tayyorgarligini oshirish
2.1Yosh voleybolchilarga sportning muhim sifatlarini o’rgatish.
Sport faoliyatida texnik - taktik malakalarni samarali ijro etish va muayyan
sport turida yuqori natijalarga erishish sportchilarni shakllangan jismoniy
tayyorgarligiga bevosita bog’liqdir. Binobarin, jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamkorlik, egiluvchanlik) maqsadga muvofiq shakllantirish sport
tayyorgar-ligining muhim shartlaridan biridir.
Jismoniy tayyorgarlik umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik
jarayonlaridan iborat bo’lib, muvofiq sport turining xususiyatiga mos ravishda
tashkil qilinishini taqozo etadi.Ushbu jarayonning asosiy maqsadi umumiy va
maxsus jismoniy sifatlarni tarbiyalashga qaratiladi.Umumiy jismoniy sifatlarning
rivojlanganlik darajasi maxsus jismoniy sifatlarni samarali yoki samarasiz
shakllanishiga bog’liq bo’ladi.Maxsus jismoniy tayyorgarlik sportchilar
organizmining funksional imkoniyatlarini oshirish va maxsus jismoniy sifatlarni
rivojlantirishga qaratiladi. Barcha sport turlari kabi voleybolda ham o’yin
malakalarini tez, aniq va vaziyatga nisbatan maqsadga muvofiq ijro etish eng
avvalo maxsus jismoniy sifatlarga bog’liqdir.
Maxsus jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositalari turli yo’nalishda ijro
etiladigan maxsus mashqlar bo’lib to’p kiritish, qabul qilish, uzatish, zarba berish,
to’siq qo’yish kabi o’yin malakalaridan iboratdir.Ma’lumki, zamonaviy voleybolda
barcha o’yin malakalari aksariyat vaziyatlarda o’ta katta tezlikda tayanchsiz
holatda ijro etiladi. Demak, maxsus jismoniy tayyorgarlik jarayonini tashkil
qilishda sport tayyorgarligining davri va bosqichlariga qarab sakrash, turli
yo’nalishda qisqa oraliqlarga chopish, «yiqilish», to’xtash, depsinish mashqlari
alohida yoki o’yin malakalarini ijro etish bilan qo’llanilishi mumkin.
Jismoniy tayyorgarlik - tayyorgarlik turlaridan biri bo’lib, voleybolchining
organizmini rivojlantirish uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini
takomillashtirishga, hamda o’yin faoliyatini samarali amalga oshirishni

26ta’minlovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir. Zamonaviy voleybol
shug’ullanuvchilardan nixoyatda katta kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidmkorlik va
egiluvchanlik sifatlarini talab kiluvchi sport o’yinlari turiga mansubdir.
O’yinning mohiyati o’yinchi harakatining turli yo’nalish va o’zgaruvchan
vaziyatda o’ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro etilishi bilan ta’riflanadi.
Voleybolchining har bir o’yin davomida ko’pdan - ko’p to’siq qo’yish, zarba
berish va to’p kiritishdagi sakrashlari, yiqilishlar, yugurish, to’xtash,burilish,
egilish va boshqa harakatlarni yuqori tezlikda ijro etishni katta jismoniy kuch, o’ta
chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruxiy uyg’unlikni talab qiladi. Binobarin,
ushbu yuklama ta’siri shug’ullanuvchi organizmining funkstiolnal jihatdan
mukammal shakllangan bo’lishini taqozo etadi. Bugungi voleybolchi bo’yi
jihatdan 185-200 sm, harakatchan, tezkor,sakrovchan, ziyrak, zukko, tez
fikrlovchi, o’tkir zexnli, maydonda ro’y beradigan vaziyatni tez faxmlab “foydali”
javob qaytara oladigan ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak. Sportchilarning yoshiga
tayyorgarligiga, malakasiga, hamda sport mashg’uloti davriga va vazifalariga
qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmuni, xajmi va shiddati turlicha bo’ladi.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni.- Jismoniy tayyorgarlikning
vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Sog’liqni mustahkamlash.
2. Xayotiy - zarur harakat malakalarini takomillashtirish (yurish,
chopish, sakrash va hakozo).
3. Harakat sifatlarini rivojlantirish.
4. Harakat malakalarini xajmini oshirish va ularni ijro etish doirasini
kengaytirish.
5. Organizmning o’yin davomida ishtirok etuvchi organ bulim va mushak
guruhlarining funkstiyalarini shakllantirish.
6. O’yin malakalarini samarali o’zlashtirishni ta’minlovchi maxsus
sifatlarni rivojlantirish.
Jismoniy tayyorgarlik ikki xil bo’lib: umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlikka bo’linadi.

27Umumiy jismoniy tayyorgarlik sport mashg’ulotini muhim vazifalaridan
biri. Shug’ullanuvchilarning to’la qonli jismoniy taraqqiyotini va har tomonlama
jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratilgan. UJT hayotiy zarur harakat
malakalarini takomillashtirishga va asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirishga
yo’naltirilgan jarayondir. Maqsadi - MJT ning poydevori bo’lgan UJT bazasini
yaratishdir. Vazifalari - asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish, organizmni
funkstional imkoniyatlarini oshirish, harakat malakalarining xajmi va ijroiy
chegarasini kengaytirish, sog’liqni mustahkamlash, tiklanish jarayonini
faollashtirish, organizmning tashqi va ichki ta’sirlariga bo’lgan bardoshini
oshirishdan iborat. Umumiy jismoniy sifatlarga kuch, tezkorlik, chaqqonlik,
chidamkorlik va egiluvchanlik kiradi. UJT - jismoniy sifatlarni alohida yoki
birgalikda rivojlantiruvchi o’ziga xos jismoniy mashqlardan iborat. UJT ni amalga
oshirish jarayonida har-xil sport uskunalaridan, anjomlardan, trenajyorlardan va
tabiat omillaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Sport mashg’ulotining ayrim
bosqich va davrlarida UJT mashqlari va mashg’ulotlarining xajmi, shiddati,
yo’nalish va tuzilishi o’ziga xosligi bilan farqlanadi.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik: - tanlangan sport turidan yuqori natijalarga
erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga eaga bo’lgan
jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan jarayondir.
Vazifalari:
- voleybolga xos maxsus harakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik,
kuch - tezkorlik, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va hakozo) rivojlantirish.
- o’yin texnikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
- o’yin taktikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
MJT sport mashg’ulotining barcha bosqich va davrlarida xajm va shiddat munosib
me’yorda qo’llaniladi.
Funkstional tayyorgarlik .- Voleybolchi organizmining funkstiional
imkoniyatlari undagi jismoniy tayyorgarlikning asosini tashkil qiladi. Funkstional
imkoniyatlarning darajasi konkret sport ishchanligida namoyon bo’ladi.

28Chunonchi, mashg’ulotlar ta’sirida bo’ladigan o’zgarishlar mustahkam bo’lishi
uchun o’yinchi uzoq vaqt davomida o’ziga xos (spestifik) ishni bajarish
qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Mashg’ulotlar jarayonida voleybolchiga xajm va
intensivligi jihatidan anchagina katta nagruzkani bajarishga to’g’ri keladi.
Ko’pincha bu yuklama musobaqa yuklamasidan ham ortiqroq bo’ladi.
Ma’lumki, o’yinda faol ishtirok etgan o’yinchi harakatlanadi, sakraydi, to’pga
zarbali urush qiladi, to’siq qo’yadi va hakozo. Bunday sharoitda bajarayotgan
ishning darajasi organizmning faqat energetika imkoniyatiga bog’liq bo’lmay,
balki ma’lum darajada, nerv - mushak kordinastiyasiga, texnik kamolotga va
harakat faoliyatining mustahkamligini hamda tejamkorligini ta’minlab beruvchi
boshqa faktorlarga ham bog’liq bo’ladi. Sportchilarning funksional imkoniyatlari
mushaklardagi energetik moddalarni umumiy zaxirasidan tashqari gipakstiya
xolatiga psixik tayyorgarlik bilan qarshilik ko’rsata bilish ya’ni tolikishni
chikaradigan kislorod etishmasligiga bardosh bera olishiga ham bog’liq.
Organizmni haddan tashiqari katta ish ta’sirida toliqishdan saqlab qolishga
sub’ektiv toliqish sezgisi yordam beradi. Toliqish sportchi bajargan ishga doimo
adekvat bo’lavermaydi. Murabbiy sportchini toliqish alomatlariga to’g’ri baho
berishga, o’z organizmining haqiqiy ishchanligini bilishga o’rgatishi kerak. Shu
bilan bir qatorda, shikastlanishlar dastavval qattiq toliqishdan, nagruzkaning hajmi
va intensivligi juda katta bo’lishidan, razminkaning etarli darajada
bo’lmaganligidan kelib chiqishligini esda tutish kerak. Voleybolda harakat
faoliyati spestifik bo’lgani uchun mashg’ulotni turli intensivlikda bajariladigan
mashqlari qisqa va uzoq intervalda vaqt sust va faol dam olish bilan birgalikda olib
borilishi lozim.
Jismoniy qobiliyatlarning umumiy tavsifi
Shaxsning jismoniy madaniyatini shakllantirish jarayonida
shug’ullanuvchilar harakatlarni va ular bilan bog’liq bilimlarni o’zlashtiribgina
qolmay, o’z jismoniy qobiliyatlarini ham rivojlantiradilar. Hozirgi vaqtda
insonning harakat imkoniyatlarini tavsiflash uchun “jismoniy qobiliyatlar” va
“jismoniy sifatlar” atamalaridan foydalaniladi. Bu tushunchalar ma’lum ma’noda

29o’xshash bo’lsalarda, lekin bir xil emaslar.
Demak, insonning jismoniy sifatlarini uning harakat imkoniyatlariga xos
ba’zi xususiyatlar singari jismoniy qobiliyatlar namoyon bo’ladigan u yoki bu
shakllarga nisbatan qo’llab tekshirish, ya’ni ular to’g’risida amalga oshirib
bo’lingan qobiliyatlar asosida fikr yuritish mumkin. Inson sifat jihatidan bir-
biridan farq qiluvchi turli - tuman qobiliyatlar egasi bo’lishi mumkin. Aynan shu
turli jismoniy qobiliyatlarning sifati o’ziga xosligi uning jismoniy sifatlari
to’g’risida guvohlik beradi. Turmushda, jismoniy tarbiya va sportda inson
qobiliyatlarining sifatiga xos xususiyatlar “kuchli”, “tezkor”, “chaqqon”,
“egiluvchan”degan iboralarda o’z aksini topgan. Bu sifatlarning hayotdagi
ahamiyati ularni ayirib ko’rsatish mezoni hisoblangan.

30 Aslida, jismoniy sifatlar alohida
jismoniy qobiliyatlarning erishilgan darajasi, ularning aniqligi, o’ziga xosligi,
ahamiyati ifodasi sanaladi. Masalan, insonning kuch qobiliyatlarini olaylik. Ular
mushaklarning zo’riqish darajasi yuqori, qisqarish tezligi esa nisbatan uncha katta
bo’lmagan kuch mashqlarida
namoyon bo’ladi. Asli kuch qobiliyatlari “sust kuch”, “siquvchi kuch”,
“statik kuch” kabi kuch sifatlarini tavsiflaydi.Ularning har biri harakat
faoliyatining har xil turlarida xilma xil shakllarda namoyon bo’ladi .
2.2 Sportchilarni jismoniy qobiliyatlarning umumiy tavsifi
Harakatga o’rgatish va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish jarayonlari,
ularning ta’sir ob’ekti bitta - jismoniy mashqlarni bajarayotgan muayyan odam
bo’lishiga qaramay, turli qonuniyatlarga bo’ysunadi. Qonuniyatlarning o’ziga
xosligi ularni ro’yobga chiqarish uchun tegishli pedagogik amallarni talab qiladi:
harakatlarga o’rgatish uchun - bir xil pedagogik tamoyillar, jismoniy qobiliyatlarni
rivojlantirish uchun boshqalari. Aytmoqchi, harakat faoliyatlarini o’zlashtirishda
bu pedagogik jarayonning alohida xususiyatlaridan hisoblanadi. Jismoniy tarbiya
sohasida pedagogik jarayonni olib boruvchi kishi uni faqat ta’lim va tarbiya

31tamoyillariga emas, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish tamoyillariga muvofiq
ravishda qurishi kerak bo’ladi. Bunda shuni hisobga olish lozimki, jismoniy
mashqlarga o’rgatish tamoyillari yagona talablarni o’zida aks ettiradi: har qanday
pedagogik jarayon onglilik, faollik va boshqa tamoyillar asosiga qurilishi zarur.
Ammo mazkur tamoyillarning aniq ro’yobga chiqarilishi hal etiladigan vazifalarga
muvofiq bo’lishi shart.
Deylik, harakat faoliyatini o’rgatishda tadrijiylik tamoyili hozirlovchi
mashqlar tizimi qurish orqali, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda esa jismoniy
yuklama tizimi qurish orqali amalga oshiriladi. Demak, jismoniy qobiliyatlarni
rivojlantirishning har qanday usuliyati didaktik tamoyillarning o’ziga xos tarzda
amalga oshirilishini ko’zda tutishi lozim. Harakatlarga o’rgatish o’rganuvchiga
berilayotgan jismoniy yuklamalarning ta’siriga bog’liq ekan, organizmning taxmin
qilinayotgan yuklamalarga javob ta’siri qonuniyatlarini hisobga olish ehtiyoji
paydo bo’ladi. Shuning uchun ham insonning holati bilan jismoniy yuklamalarning
ularni vaqt nuqtai nazaridan tashkil etish bilan bog’liq tarzdagi aloqalari
qonuniyatlarini ifodalovchi alohida, o’ziga xos tamoyillar mavjud.
Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantrishda yosh xususiyatlari.
Yosh sportchilarni tayyorlash ishini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun
rivojlanishning yosh xususiyatlarini, tayyorgarlik darajasini, tanlangan sport turi
xususiyatlarini, jismoniy sifatlar rivojining o’ziga xos jihatlarini, harakat ko’nikma
va malakalarining shakllanishini sinchiklab hisobga olish
zarurdir. O.V.Goncharovaning fikricha yosh sportchilarning maxsus jismoniy
tayyorgarligi tanlangan sport turi bo’yicha musobaqa faoliyatining xususiyatlari
qo’yadigan talablarga qat’iy rioya qilgan holda jismoniy qobiliyatlarni
rivojlantirishga qaratilgan.
Murabbiyning yosh zonalarini bilishi ko’p yillik mashq jarayonini yaxshiroq
tizimlashtirishga imkon beradi. Biroq yosh ko’p yillik mashg’ulotning oqilona
tizimini qurishda e’tiborga olish zarur bo’lgan yagona omil emas. Sportchilarning
alohida jismoniy qobiliyatlarini, jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun eng qulay
davrlarni, shuningdek, texnik-taktik faoliyatlarni sifatli o’zlashtirish uchun

32moyillikni ham chuqur o’rganish lozim.
Yoshlik davrida barcha jismoniy qobiliyatlar zahirasi mavjud bo’ladi.
Buning uchun oqilona va muntazam pedagogik ta’sirotlar ta’daqlangan bo’lishi
kerak. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan
pedagogik ta’sirot yoshga mos rivojlanish jarayonining u yoki bu pog’onasida
o’sishi eng yorqin ifodalangan qobiliyatlarning to’la namoyon bo’lishiga yordam
beradi. Maktab yoshidagi bolalar harakat faoliyatlarining rivojlanishidagi sezgi
bosqichlari topografiyasi berilgan. Yuqoridagi qatorda o’g’il bolalarda harakat
faoliyati rivojlanishining sezgirlik bosqichlari, pastki qatorda esa qizlardagi xuddi
shunday bosqichlar ko’rsatilgan.
Mazkur ma’lumotlarning hisobga olinishi trenerga u yoki bu jismoniy
qobiliyatlarning o’sishidagi to’xtab qolishlarga barham berish imkoniyatini
yaratadi. Jismoniy qobiliyatlar tushunchasiga aynan harakat faoliyatining namoyon
bo’lishi bilan birga bu namoyon bo’lishning o’ziga xosligini belgilovchi ruhiy –
fiziologik xususiyatlar ham kiradi. Kuchning miqdoriy o’lchami sifatida mushak
zo’riqishining kattaligi xizmat qiladi; tezkorlikning o’lchami -
mushakqisqarishlari tezligi, uning yashirin davri, shuningdek, muayyan masofa
kesmasida harakatlanish tezligi;
chidamkorlikniki - mushak ishining bajarilish davomiyligidir. Periferik
harakat apparati, ichki organlar faoliyatining holati, biokimyoviy jarayonlar har bir
jismoniy sifatning namoyon bo’lishida o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi.

33
Tayyorgarlikning boshlangich bosqichida jismoniy sifatlarni tarbiyalash
Tezkorlik - ma’lum ishning qisqa vaqt ichida bajarilishini talab etuvchi sifat
bo’lib, uni samarali rivojlantirish ayniqsa yosh bolalarda (7-11 yosh) yaxshi natija
beradi. 12-15 yoshli bolalarda tezkorlikning rivojlanishi ko’proq ularning mushak
kuchini, tezkorlik - kuch sifatini orttirish hisobiga ro’y beradi. Tezkorlik uchta
tarkibiy qismdan iborat: Oddiy aks ta’sir (tezkorlik). M: joyda o’tirgan holda turli
tashqi ta’sirlarga (lampochkaning yonishi, issiq, sovuq, tovush va hakozo) tez
“javob” qaytarish.
Murakkab aks ta’sir yoki tana harakati bilan ta’sirlarga (vaziyatga) “javob”
qaytarish. M: bokschi, voleybolchi, voleybolchini tezkor harakati.
Siklik harakatning qaytarilishi. M: velosipedchi, suzuvchining tezkor
harakati. Tezkorlikning ushbu taraqqiy qismlari bir-biri bilan uzviy bog’liq
bo’lmaydi, ya’ni oddiy aks ta’sir harakatini qanchalik ko’p mashq qilinsa ham tana
harakati yoki stiklik harakat deyarli rivojlanmaydi va aksincha. Tayyorgarlikning
boshlangich bosqichida tezkorlik sifatini tarbiyalash quyidagi vosita - mashqlar
yordamida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: harakatli o’yinlar, qisqa
masofaga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid mashqlar, gimnastika va
akrobatika mashqlari, qoidasi soddalashtirilgan sport o’yinlari. Mazkur vositalarni
qo’llashda kompleks uslubdan foydalanish yaxshi samara beradi. Ushbu
bosqichda tezkorlik va tezkor kuch sifatlarini rivojlantirish bilan bir qatorda
mushaklar kuchini taraqqiy ettirishga e’tibor berish lozim.
Tezkorlikni tarbiyalash.- Jismoniy fazilatlardan biri bo’lgan tezkorlik
deganda biz voleybolchining ma’lum sharoitda qisqa vaqt ichida, harakatlarni
bajara olish qobiliyatlarini tushunamiz.
Tezkorlik namoyon bo’lishining quyidagi formalari mavjuddir:
- tafakkur (fikrlash) jarayonining tezligi;
- oddiy va murakkab reakstiyalarning qanday bo’lmasin biron bir
tashqi ta’sir yoki kompleks ta’sirlarga javoban tezligi;

34- yakka harakatni bajarish tezligi;
- harakatlar chastotasi.
O’yinchi harakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda harakatlarni
koordinastiya kiluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib bo’lishi
lozim. Voleybolchining tezkorligi konkret reakstiya tezligida, jadal siltanishda,
hamda to’p bilan, to’psiz usullarni bajarish tezligida aniq ifodalanadi. Tezkorlikni
rivojlantirish uchun yugurishda qayta tezlanish, velosipedda uchish va shunga
o’xshash har xil maksimal chastota bilan bajariladigan stiklik mashqlardan
foydalaniladi. Qayta tezlanishda maksimal darajaga etkazadigan qilib tezlikni
sekin-asta, tekis oshirib borib, harakat amplitudasini kattalashtirish lozim.
Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana ko’pgina mashqlarni
keltiramiz:
- yonboshlab, orka bilan jadal yugurishni bajarish;
- tizzani yuqoriroq ko’tarib va qadamlarni maksimal chastotada qo’yib
yugurish;
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab harakat qilish;
- maksimal chastotada aylantirilayotgan kalta va uzun arg’amchi
bilan sakrash, aylanib turgan arg’amchi ustidan yoki tagidan yugurib o’tish;
- o’rta masofaga yugurayotganda tempni to’satdan o’zgartirish;
- dastlabki yugurib borishdan so’ng 20-30m masofada maksimal
tezlikka erishish.
Siltanish va tez yurishlar har-xil estafetalarda musobaqa uslubi bilan
o’tkazilgani ma’qul. Bir mashg’ulotga mo’ljallangan tezkorlikni rivojlantirishga
qaratilgan mashg’ulot ishining xajmi uncha katta bo’lmasligi kerak. Kuch - bu
tashqi qarshilikni engish yoki uni “ushlab” turish ma’nosini anglatadi. Kuch ikki
turga bo’linadi: dinamik kuch yoki statik kuch. Dinamik kuch - bu o’zgaruvchan
kuch. Statik kuch - bu bir xil vaziyatda ijro etiladigan kuch.

35
va taktik malakalarining musobaqa jarayonida faol ijro etilishiga zamin bo’ladi.
Chidamkorlik shug’ullanuvchi sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga,
malakasiga qarab tarbiyalanishi kerak bo’ladi. Bunda harakatli va sport o’yinlari,
estafetalar, turli og’irliklar bilan bajariladigan mashqlar, chopish-krossdan
foydalanish qo’l keladi. Umumiy chidamkorlik uzoq masofaga chopish, suzish,
velosipedda uchish kabi vositalar yordamida rivojlantirilishi mumkin.
Voleybolchilarga xos maxsus chidamkorlikni tarbiyalash uzoq vaqt davomida
voleybol va boshqa sport o’yinlari, harakatli o’yinlar, har xil yo’nalishlarga -
o’zgaruvchan yo’nalishlarga qayta-qayta chopish, charchash xolatida turli
mashqlarni bajarish asosida amalga oshiriladi .

36XULOSA.
Yosh voleybolchilarni sportning muhim sifatlarini rivojlantirish
xususiyatlarini hisobga olgan holda texnik-taktik tayyorgarligi va jismoniy
tayorgarlik deganda shugullanuvchilarning jismoniy sifatlarining tarbiyalash, zarur
harakat ko’nikmalari va malakalarini egallash, funksional imkoniyatlarini
oshirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon tushiniladi. Shug’ullanuvchilarni
funksiol imkoniyatlari va jismoniy sifatlari bo’lmish kuch, chaqqonlik (harakat
koordinatsiyasi), tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlikning yuqori darajada
rivojlanganligi harakat malakalarini egalashda asosiy o’rin tutadi.
Bir vaqtning o’zida jismoniy tayyorgarlik vazifalarining amalga oshirilishi
psixologik va irodaviy sifatlarini shakillanishiga ham yordam beradi. Zaruriy
jismoniy sifatlarni rivojlantirish uzoq muddatli va murakkab jarayon hisoblanadi.
Chunki sport yuqori darajadagi jismoniy tayyorgarlikni talab etadi. Shuning uchun
jismoniy sifatlarni proporsional rivojlantirish juda ahamiyatlidir.
Jismoniy tayyorgarlik bo’yicha qo’yilgan vazifalarini hal etishda turli
vositalari: tayyorgarlik mashqlari, harakatli va sport o’yinlari, o’quv o’yinlari va
musobaqalardan foydalanish mumkin.Shug’ullanuvchilarning individual
xususiyatlariga mashqlarning moslab qo’lanilishi asosiy shartlardan biri
hisoblanadi.Shug’ullanuvchilar uchun beriladigan jismoniy mashqlarga
quydagilarni kiritish mumkin:
a) tana, qo’l, oyoq mushaklarining rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuch va
tezkorlik - kuch mashqlari;
b) chidamlilik sifatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi (tezkorlik -
chidamlilik, tezkorlik - kuch chidamliligi) mashqlar;
v) harakatlanish tezkorligiga ta’sir etuvchi mashqlar;
g) chaqqonlik sifatiga ta’sir etuvchi mashklar;
d) egiluvchanlik sifatiga ta’sir etuvchi mashqlar;
Bu mashqlardan foydalanish texnik va taktik usullarni bajarish sifatiga
to’g’ridan - to’g’ri ta’sir etadi.

37Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro ‘ yxati
1. B Mamuro v , A Mamanazaro v , K Abdullae v , I Davrono v . Acmeological
Approac h to the Formation of Healthy Lifestyle Among University Students. III
International Scientific Congress Society of Ambient …, 2020. https://
ww w .atlantis-press.com/proceedings/isc-sai-20/125937241
2. Bakhodir Mamuro v . Scientific basis of the acmeological approach to the
process of training and education. http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/
article/view/348
3. Mamurov Bakhodir B. Forming skills of academic process design for future
teachers and methods of determining its qualit y . https://ww w .elibrar y .
ru/item.asp?idq28408580
4. Mamurov B. B. The Need to Prepare Future T eachers to Design a
Student-Centered Educational Process. Eastern European Scientific Journal,
2017. http://journale.auris-verlag.de/index.php/EESJ/article/ viewFile/600/596
5. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Formation of a healthy lifestyle among
students T e k st n a uchnoy s t a ti po spetsi a ln o sti «N a uki o z do- rove».
https://cyberleninka.ru/article/n/form a tion-of-a-healthy-lifestyle- among-students
6. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Psychological features of attitudes of
students to their own health in conflict situations. journal of critical reviews.
ISSN- 2394-5125 VOL 7, ISSUE 17, 2020. http://ww w .jcrevie w . com/?
secqcissue.
7. Samarova Sh.R. Fairy Picture Of The W orld: Gender Scenario Of The
Person [S k a z o chnaya K a r tina Mira: G enderno’y Stsenariy Lichn o sti].
https://scientific-conference.com/h/sborniki/pedagogicheskie-nauki2/956- fairy-
picture.html
8. Ayr a petyants L. R . V o leyb o l. Uchebnik. 2000 g . T ash k en t .
9. Akramo v a G . R . Dida k tich e skie o snovo’ fo r miro v aniya k ontseptsii
to lerantn o sti u uchahi x sya n a ch a lno’x klassov: k and. n a uk. diss. a v t . T .,
2007.

3810. Akramo v a G . R . Sotsi a lno’y aspe k t prots e s s a razvitiya kriti-
ch e s k o g o mo’shleniya uchahi x sya. https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy-
aspekt-protsessa-razvitiya-kriticheskogomyshleniya-uchaschihsya/
1 1 . Akramo v a G . R . E f fe k tivno’e me t o do’ razvitiya kritich e s k o g o mo’sh- leniya
u uchahi x sya. https://scientific-conference.com/images/PDF/2018/1/
effective1.pdf/
12. Achilov A.M. Akramov J.A. G oncharo v a O.V. B o l a larning jismoniy
sif a t larini t arbiyalash. O’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t .
13.B Mamurov. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu mo- l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. P e da g ogich e s k o e obra z o v anie i na- u k a, 2016.
http://ww w .manpo.ru/manpo/publications/ped_obraz/n2016_03. pdf#pageq147
14. G oncharo v a O.V. Yosh spo r tchilarning jismoniy qobiliya t larini
ri v o jlantirish. o’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t .
15. Qo’chqaro v a O.V., Qipchoqov V.V., B o l t aev G .V. V o leyb o l. o’quv
qo’llan m a. 2001y. T osh k en t .
16.Mamurov B.B. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu m o l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. http://ww w .manpo.ru/manpo/
publications/ped_obraz/n2016_03.pdf#pageq147
17.Ma’murov B. B. Bo’lajak o’qi t u v chilarni sha x sga yo’n a ltirilgan t a’lim-
t arbiya jarayonini loyih a lashga t ayyo r lash- da qo’llaniladigan t amoyillar.
Sovremenn o e obra z o v anie ( U z b e- kis t an), 2017.
https://cyberleninka.ru/arti c le/n/b-lazhak-ituvchilarni- shahsga-y-naltirilgan-talim-
tarbiya-zharayonini-loyi-alashga-tayyorlashda- llaniladigan-tamoyillar
18.S a l o mov R .S., K erimov F.A. Jismoniy t arbiyada p e da g o- gik
t e xn o logiyalar. O’quv qo’llan m a. 2002 y. T osh k en t .
19. U smon x o djaev T .S. v a boshqa. B o l a lar v a o’smi r lar spo r ti m ash/ u l o t lari
nazariyasi v a usl u biya t lari. 2005 y. T osh k en t .

Yosh voleybolchilarni sportning muhim sifatlarini rivojlantirish xususiyatlarini hisobga olgan holda texnik-taktik tayyorgarligi

Sotib olish