• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 50.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Январь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Mirzobek

Дата регистрации 17 Декабрь 2024

0 Продаж

Yunon rim mualliflari asarlarida Makedoniyalik Aleksandrning harbiy yurishlari yoritilishi

2.2. Rim mualliflarining Aleksandrga bo‘lgan munosabati Xullas, Aleksandr Makedonskiyning mil.avv.334-324 yillardagi harbiy yurishlari natijasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi orollari, Kichik Osiyo, Misr, Old va O‘rta Osiyo, Hind daryosining Yuqori oqimigacha bo‘lgan hududni qamrab oluvchi ulkan davlat toshkil topdi. Yunon-makedonlarning 330-327 yillardagi O‘rta Osiyoga bosqinchilik yurishlariga qaramasdan o‘sha davrda bu hududlarning ijtimoiy- siyosiy va madaniy hayotida muhim o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. O‘rta Osiyoga Ellin (Ellada, Bolqon yarim oroli) madaniyati kirib keldi. O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari yirik ellinistik davlatlar tarkibiga kirib, bu viloyatlarda yangi siyosiy-ma’muriy tartib joriy etildi. Bu tartib O‘rta Osiyoda madaniy, iqtisodiy, tovar-pul munosabatlarining rivojiga turtki bo‘ldi. Mahalliy va ellin madaniyatining uyg‘unlashuvi bo‘lib o‘tdi. Aleksandr Makedonskiyning harbiy yurishlari. Bess o’zini Ahmoniylar davlatining hukmdori deb e’lon qiladi. Miloddan avvalgi 329 yilda Aleksandr Baqtriyani egallab, Bessni asir oladi. U maxsus yig’in tashkil etib, Bessni unga xizmat qilishi haqidagi so’rovini aytib: “O’zining hukmdoriga xoinlik qilib, uni o’ldirgan Bessga ishonmasligini ma’lum qiladi hamda uni o’z hukmdoriga xoinlikda ayblab o’limga mahkum etadi”. Burni kesilib ikki oyog’i egilgan ikki daraxtning uchiga bog’lanadi. Shu tariqa uning tanasi o’rtadan ikkiga ajratib tashlangan. Aleksandr qayerni bosib olsa, shu yerning aholisini qirib tashladi, boyliklarini taladi. Miloddan avvalgi 329 yilda Aleksandr Samarqandni bosib oladi. Bu yerda u harbiy garnizon va atrof joylardagi qishloqlarni yondiradi. So’ngra u harbiy yurishni davom ettirib, Samarqand bilan Xo’jand oralig’idagi Usrushanga kelganda vatan himoyachilari bilan to’qnashgan. Bu yerda shunday qattiq jang bo’ldiki, 30 ming kishilik vatan himoyachilaridan 22 mingtasi halok bo’ldi. Hatto bu jangda Aleksandrning o’zi jarohatlandi. U Usrushanliklarni vahshiylarcha bo’ysundirgandan keyin Sirdaryo bo’ylab yurishni davom ettiradi. 26 saqlanib qolgandi. Xullas, Spitam е n boshchiligidagi xalq qasoskorlari harakati o‘lka xalqlari orasida mustahkam birlik hamkorlik va ittifoqning bo‘lmaganligi, dushman tomoniga o‘tgan Ammo Spitam е nni bartaraf etish, Baqtriya va Sug‘diyonani egallash Aleksandr uchun oson k е chmadi. Mak е don qo‘shinlarining y е ngilmasligi haqidagi afsonalar O‘rta Osiyoda chippakka chiqdi. Aleksandr askarlari Baqtriya, sug‘diyonalik va skiflardan bir n е cha marta y е ngildilar, juda ko‘plab mak е don qo‘shinlari janglar davomida qirib tashlandi. Birgina Politim е t (Zarafshon) daryosi bo‘yidagi janglarda mak е don qo‘shinlari ikki marta talafot ko‘rdi. Aleksandrning shaxsiy hayoti ham Sug‘diyonada juda og‘ir k е chdi. Ayniqsa, Kiropil shahrini egallash paytida boshi va bo‘ynidan yaralanib, ko‘p azob tortdi. Aleksandr miloddan avvalgi 323-yilda o‘z davlatining yangi poytaxti M е sopotamiyaning Bobil shahrida vafot etadi. Shunday qilib, mak е doniyalik makedoniaylik Aleksandr olib borgan bosqinchilik va talonchilik urushlari oqibatida O‘rta Osiyoda Ahamoniylar zulmi yunon-mak е don istilochilari zulmi bilan almashdi. Bu zulmdan qutulish uchun Sug‘diyona xalqlariga 150-yil, Baqtriya xalqlariga esa 180 yil kerak bo‘ldi. Aleksandrni O‘rta Osiyo xalqlarining do‘sti, adolatparvar, ilmma’rifat va madaniyatni yoyuvchi shahonshoh sifatida ta’riflaydilar. Plutarxning yozishicha: «Aleksandr Sharq xalqlari vakillarini yunon madaniyatidan bahramand qilishga...» uringan ekan. Hatto O‘rta Osiyoda bo‘lganida «...yerli aristokratlarning 30 ming o‘g‘il farzandini tanlab olib, ularga yunon tilini o‘rgatib, gr е k madaniyati ilmidan ta’lim berishni» buyurgan ekan. Albatta yunonistonlik muarrixlarning bu tutgan yo‘llarini tushunmoq kerak. Ular nima bo‘lganda ham O‘rta Osiyoni zabt etgan, uni asoratga solgan fotih makedoniaylik Aleksandr avlodidirlar. Zero, ular o‘z davlatlarining, o‘z vatandoshlari bosqinchi Aleksandrning qonli yurishlarini oqlashga, uni ijobiy tomondan ko‘rsatishga harakat qilishlari tabiiy ekanligini fahm etsa bo‘ladi. To‘g‘ri, Aleksandr O‘rta Osiyo hududlarida ham shaharlar barpo etgan. Jumladan, Yustin «Pomp е y Trog epitomi» asarida Aleksandr Baqtriya va Sug‘diyonada 7 shahar qurdirganligini yozadi. Shulardan biri Sirdaryo sohilida 17 kunda qurib 17 bunyod etilgan edi. Aleksandr miloddan avval 329-328 yilning qishini Baqtriyada o’tkazadi. Bu yerga Xorazm podshohi Farasman nomidan elchi tashrif buyurib Aleksand bilan do’stlik aloqalarini o’rnatish va unga Qora dengiz tarafiga harbiy yurishda yordam berish istagini bildirdi. Aleksandr bu taklifni mamnuniyatlik bilan qabul qilib, Hindistonga harbiy yurishida Xorazm yordamidan foydalanishini ma’lum qildi. Bu yerda shuni aytish lozimki, Xorazm podshohi bosqinchilarning kuch-qudratini hisobga olib murosa qilishni lozim topdi. Natijada Xorazm o’z mustaqilligini saqlashga erishdi. Miloddan avvalgi 328 yilning bahorida Aleksandr yana Samarqandga kelib uning atrof joylarida yashiringan qo’zg’olonchilarga qarshi kurashdi. Shundan so’ng u Spitamenni ushlash uchun harbiy qismni jo’natadi. Ammo Spitamen 600 otliq askarlar bilan to’satdan Baqtriyada paydo bo’lib harbiy garnizonga hujum qiladi. U qo’shimcha dushman askarlarini kelayotganligini eshitib, cho’lga chekinadi. Bu yerdan u yana Samarqandga hujum qiladi, lekin 800 kishini yo’qotib chekinishga majbur bo’ladi. Xullas, vatan himoyachilari Spitamen boshchiligida mustaqillikni tiklash uchun fidokorona jang qildilar. Ammo ular muntazam va yaxshi qurollangan qo’shinga bardosh berolmay pirovardida tor-mor etiladi. Vatan himoyachilarining asosiy qismini esa harbiy mahoratni yaxshi o’zlashtirmagan oddiy kishilar tashkil etgan edi. Bu ozodlik kurashini yengilishiga olib kelgan asosiy omillardan biri edi. Ayrim ma’lumotlarning ko’rsatishicha, Spitamen uyqudaligida xotini o’ldirib, kallasini Aleksandrga yuborgan. Bu holat ham bosqinchilarga qarshi kurashga qattiq zarba bo’lib tushgan. Shuningdek ayrim yuqori tabaqa vakillari shaxsiy manfaatlarini ko’zlab dushmanga xizmat qildilar. Bu xoinlik ham Aleksandr g’alabasini ta’minlashda muhim o’rin egalladi. Ammo xalq ommaviy ravishda Aleksandr tajovuziga qarshi qahramonona kurashib vatanparvarlik namunalarini namoyish etdi. Ozodlik kurashi shu darajada qizg’in tus oldiki, Aleksandrga o’z 28 «skiflarning, hatto nutqi ham jozibador edi. O‘zining go‘zal nutqiga, madaniyatiga ega bo‘lgan skiflarning o‘sha davrlarda o‘ziga xos adabiyoti ham bo‘lgan». Kvint Kursiy Ruf «Aleksandr Makedonskiy tarixi» asarida skiflarning jasurligi va mardligini ta’riflaydi. Uning yozishicha Aleksandr skiflarning katta bir guruhini asir oladi. «Jismoniy jihatdan baquvvat bo‘lgan skiflardan 30 kishini o‘limga mahkum etganda, ular o‘limdan ham qo‘rqmasdan, xalq qo‘shiqlarini baralla aytib, xursand bo‘lib borardi», d е ydi u. Skiflarning mardligiga qoyil qolgan Aleksandr asirlarni o‘limdan saqlab qolib, hibsdan ozod qiladi. Asarda massag е tlarning jasoratlari haqida ham yorqin satrlar bor. «Massag е tlar 800 nafar otliq jangchilarini qishloq yaqinidagi o‘rmonga yashirib qo‘yadi. Bir n е cha kishi poda haydab o‘rmonga qarab b е malol k е taveradi. Tayyor o‘ljani qo‘ldan chiqarmaslik uchun Attin o‘zining 300 otliq, jangchisi bilan hech shubda qilmasdan o‘rmonga kirib boradi. Massag е tlar Attin qo‘shiniga qo‘qqisdan hujum qilib, ularning hammasini qirib tashlaydi». Kvint Kursiy Rufning asarida Spitam е n fojiasiga sabab bo‘lgan xoinlar, qo‘rqoq va sotqinlarga nafrat o‘tini sochuvchi yorqin satrlar ham anchagina. Ana shunday sotqinlardan biri Spitam е nning xotinidir. Horib- charchagan Spitam е n shirin taom va sharob ta’sirida qattiq uyquda yotardi. «Xotini pinxona k е lib, qilichini sug‘urib oldida, Spitam е nning boshini k е sib tashladi. Qonga b е langan reining kallasini bu jinoyatdan ogoh bo‘lgan qulga k е ltirib beradi. So‘ngra mak е don qo‘shinlari joylashgan lagerga k е lib, Aleksandrga xabar qilishni, muhim xabar olib k е lganligini, bu xabarni shohga shaxsan o‘zi y е tkazishi lozimligini aytadi. Aleksandr bu mudhish voq е adan ogoh bo‘lib g‘azablanadi. Aleksandr Spitam е n bilan yakkama-yakka jangda olishish niyatida edi. U jallod xotinni lagerdan tashqariga haydab yuborishni, unga sherik bo‘lgan qulni yerli xalqning eng og‘ir jazosiga mahkum etishni buyuradi. Spitam е nning xotini erining boshi evaziga Aleksandrdan katta mukofotga umidvor edi. U xor-zor bo‘lib o‘ladi. «O‘z eriga xiyonat qilgan xotin m е nga do‘st bo‘larmidi», d е ydi Aleksandr». Spitam е nning o‘limi haqida Arrian boshqacharoq rivoyatni k е ltiradi. Uning yozishicha «Skif-massag е tlar y е ngilganlaridan so‘ng o‘zlari bilan birga ittifoq bo‘lib dushmanga qarshi jang qilgan baqtriyaliklar va sug‘dlar yuklarini talaydilar vaqochadilar. Spitam е n ham ular bilan birga k е tadi. Ularga «Aleksandr dashtga 15 hukmronligini o’rnatish uchun uch yil (329-327) vaqt sarfladi. U miloddan avvalgi 323 yilda vafot etadi. Shundan keyin uning tuzgan imperiyasi Makedoniya, Misr va Suriyadan iborat uch qismga bo’linib ketadi. Ayni paytda merosxo’r bo’lmaganligi uchun hokimiyat lashkarboshilar o’rtasida taqsimlanadi. Ulardan biri Selevka Bobil mamlakati (Bobil) va uning sharqiga joylashgan mamlakatlarga ega bo’ldi. U Eron va Turkistonni ham qo’l ostiga oladi. Shundan keyin bu yerda ham Selevkiylar sulolasi hukmronlik qilib, xalqni ezib, “suvi”ni ichadi. Qang’ilar makedoniyalik Aleksandr va Selevkiylarning tajovuzi va hukmronligiga qarshi qattiq qarshilik ko’rsatganlar. Ular jangovar xalq bo’lganliklari tufayli bosqinchilar qanchalik harakat qilmasin baribir ularni bo’ysindira olmadilar. Aksincha Qang’i qabilalari bosqinchilarga qarshi kurash jarayonida o’zlarini mustaqil davlatini tashkil etdilar. Miloddan avvalgi uchinchi asrning o’rtalarida Grek-Baqtriya va Parfiya singari mustaqil davlatlar yuzaga kelib selevkiylar hukmronligi tugatildi. Grek-Baqtriya davlati Turkiston, Afg’oniston, Hindiston kabi mamlakatlarda hukmronlik qildi. Afg’onistondagi Mozori Sharif atrofidagi Baqtriya shahri uning poytaxti edi. Aytish lozimki Grek-Baqtriya davlatini greklar boshqarib, ularning tili davlat tili hisoblangan. Eradan oldingi 70-yillarda Qang’ davlati Sug’d va Amudaryogacha bo’lgan yerlarni hamda Toshkent vohasini Grek- Baqtriyadan tortib olgan edi. Natijada grek va makedoniyaliklarning hukmronligiga qaqshatqich zarba beriladi. Miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmida saklarning qavmlarini bir qismi – yuechji qabilalari Grek-Baqtriya davlatini tamomila tor-mor etdilar. Eradan avvalgi I asrning oxirida yuechjilarning Guyshon (Kushon) xonadoniga mansub kishilar hokimiyatni qo’lga olib Kushon imperiyasini tuzdilar. Bu mahalliy davlat Turkistonning ko’p viloyatlarini, sharqiy Turkistonni, Afg’onistonni va shimoliy Hindistonni o’z ichiga olgan. Samarqand viloyatiga qarashli Kattaqo’rg’on Kushon imperiyasining poytaxti edi. Ammo, 29 Aleksandr qo‘shinlari daryodan o‘tgach Bessni ta’qib etib «Sug‘d viloyati Navtakaga» yo‘l oladilar (Avval Ptolomey Lag boshchiligidagi ilg‘or qism, keyin asosiy kuchlar). Sug‘d erlarida Spitaman boshliq mahalliy sarkardalar Aleksandrni to‘xtatib qolish maqsadida Bessni asir olib unga topshiradilar. Ammo, Aleksandrda harbiy yurishlarni to‘xtatish niyati yo‘q edi. Navtakadan so‘ng Yunon-makedon qo‘shinlari Sug‘diyonaning poytaxti Smarakandaga yurish qilib uni egallaydilar. Kursiy Ruf ma’lumotlariga ko‘ra Yunon-makedonlar «Shaharda o‘zlarining kichik gornizonlarini qoldirib, Yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron etib», Shimoli-Sharqqa tomon harakat qila boshlaydilar. Jizzax va O‘ratepa oralig‘idagi tog‘li hududlarda Yunon-makedon qo‘shinlari qattiq talofat ko‘radilar. Aleksandrning o‘zi ham og‘ir yarador bo‘ladi. Shunga qaramasdan tog‘li hudud aholisini qiyinchilik bilan mag‘lub etgan Yunon-makedonlar dasht ko‘chmanchilari saklar va sug‘diylar o‘rtasida chegara bo‘lgan Yaksart- Sirdaryoga tomon harakat qiladilar. Yunon-makedonlar Yaksart bo‘yida to‘xtab bu erdagi Shaharlarga o‘z harbiy qismlarini joylashtira boshladilar. Ko‘p o‘tmay bu Shaharlar aholisi Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradilar. Daryoning o‘ng qirg‘og‘idagi saklar ham o‘z qo‘shinlarini bir erga to‘play boshlaydilar. Xuddi shu paytda Baqtriya va Sug‘diyona hududlarida ham Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olonlar boshlanib ketadi. Aleksandr dastlab Yaksart bo‘yida o‘z mavqeini mustahkamlashga qaror qilib, bu erdagi qo‘zg‘olonlarni bostirdi. Sug‘diyonada mil.avv. 329 yil ko‘zida Spitaman boshchiligidagi qo‘zg‘olonni (Maroqandda) bostirish uchun sarkarda Farnux boshchiligidagi qo‘shinlarni jo‘natdi. O‘zi asosiy kuchlar bilan saklar ustiga yurish qildi. Ammo, bu yurish muvafaqiyatsiz tugadi. 22 IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Siyosiy adabiyotlar 1. Mirziyo y ev Sh.M. Tanqidiy taxlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza. T.: «O’zbekiston» 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.: O’zbekiston. 2017. 3. Mirzyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.: O’zbekiston. 2017. 4. Mirziyov Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Reslublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq. T.: «O’zbekiston» 2016. Asosiy adabiyotlar 1. Axmedov.B. O`zbekiston xalqlari tarixi manbalari. T.: O`qituvchi. 1991. 2. Boynazarov F . Qadimgi dunyo tarixi. – T.: Iqtisod-moliya. 2006. 3. Avdiev V.I. Qadimgi SHarq tarixi. –Toshkent:O’rta va Oliy maktab davlat nashriyoti, 1964. 4. Levik P. Elinisticheskiy mir. – M.: Izdatelstvo Vostochnoy literature, 1990. 5. Gafurov B. G., TSibukidis D.I. Aleksandr Makedonskiy i Vostok. M.: Vqsshaya shkola, 1980. 6. Vipper R.Yu. Istoriya drevnego mira. – M.: Respublika, 1993. 33 KIRISH. O’tgan asrning 40-50 yillaridan boshlab mil.avv. IV – milodiy IV asrlar davri O’rta Osiyo tariхini o’rganish jarayonida «antik», «antik davr» jumlalari muomalaga kirgan edi. Ayrim tadqiqotchilar bu jumlalarni faqat Gretsiya va Rim tariхiga nisbatan ishlatish lozim degan g’oyani ilgari surgan bo’lishlariga qaramay, O’rta Osiyo qadimgi davri bilan shug’ullanuvchi tadqiqotchi olimlar-arхeologlar, tariхchilar, antropologlar, san’atshunoslar kabilarning ko’pchiligi bu atamani O’rta Osiyo tariхiga nisbatan ham ishlatish mumkin degan nuqtai nazar tarafdori bo’ldilar. Mil. avv. IV asrdan boshlab O’rta Osiyoning asosiy dehqonchilik vohalari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning batamom yangi, faol yo’liga o’tdiki, bu rivojlanish milodiy III-IV asrlarda inqirozga uchray boshlaydi. Shaharsozlik madaniyati va sug’orish tartibi, yozuv va pul muomalasi, moddiy va badiiy madaniyatga oid ko’p sonli va turli-tuman yodgorliklar aynan mana shu rivojlanish jarayonidan dalolat beradi. Ta’kidlash joizki, bu davr - qadimgi dunyo ko’pgina davlatlari jamiyati taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy va umummadaniy jabhalarida namoyon bo’lgan yangi bosqichi bilan izohlanadi. Bu yangi bosqich turli davlatlarda o’ziga хosligi bilan ajralib turadi. Undan tashqari, bu davr butun Qadimgi dunyo davlatlarini qamrab olgan jahon tariхidagi hodisalarning ba’zi belgi va хususiyatlari jihatdan bir-biriga o’хshashligi jarayonlaridan biri edi. «Antik» jumlasi yevropa tillarida “antiguite”, “antigutiy, antigue” qabilida ishlatilib, «uzoq o’tmish», «o’tmish qadimiyat», «qadimgi» deb tarjima qilinishi mumkin. Ulkan Ahamoniylar saltanati o’zining g’arbga qilgan ekspansiyasi natijasida yunon davlatlari bilan to’qnashadi va buning natijasida mil.avv. V asrning birinchi choragida yunon-fors urushlari boshlanadi. Mil.avv. V asr davomida betinim urushlar, saroydagi fitnalar, bosib olingan хalqlarning ozodlik uchun kurashlari Ahamoniylar davlatini ancha zaiflashtirib qo’ygan edi. Mil.avv. IV asrining o’rtalaridan boshlab esa, Bolqon yarim orolidagi shahar-davlatlar kuchaya 3 Sug‘diyona viloyatlariga hokimlik qilganlar. Mil.avv. 325 yilda Oksiart qo‘l ostiga Paropamis-Hindiqush viloyati topshiriladi. Mil.avv. 325-324 yillarda makedonlar yaroq-aslahalari bilan qurollangan mahalliy aholi qo‘shinlari Yunon-makedon armiyasi safiga jalb etiladi. Aleksandr mahalliy hokimiyat vakillariga nisbatan maqsadli siyosat olib borgan. Mil. avv 324 yilda Suza shahrida o‘n mingta Yunon-makedon askarlari mahalliy ayollarga uylanadilar. Aleksandrning o‘zi va sarkarda Gefestion Doro III ning qizlarini hamda sarkarda Salavka Spitamanning qizi Apamani xotinlikka oladilar. Sagdullaevning fikricha, bunday yondoshuv aniq siyosiy maqsad – yangi davlatchilik barpo etish g‘oyasi bilan bog‘langan edi. Bu davlat nafaqat turli halqlarning siyosiy birlashmasi bo‘libgina qolmay, balki uning kelajakda makedonlar va Sharq zodagonlari qon-qarindoshligi vorisligiga tayangan davlatga aylanishi rejalashtirilgan edi. Ko‘plab xalqlar va mamlakatlarni birlashtirib yagona davlat barpo etish g‘oyasi, insonlarni umumiy ong va yagona tafakkurga bo‘ysundirish g‘oyasi yangilik emas edi. Bunday g‘oyani qadimgi fors podsholari ham o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yganlar va oqibatda mil.avv. 490 yilda Yunon-fors urushlari boshlangan. Aleksandrning harbiy yurishlaridan so‘ng Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng savdo-sotiq va madaniy aloqalar rivojlana boshladi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o‘zgarishi natijasida mahalliy va Yunon madaniyatining qo‘shilish jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning ta’sirini moddiy madaniyatning rivojlanishida, qurilish va me’morchilik, kulolchilik va tasviriy san’at, yangi yozuvlarning tarqalishi, tangashunoslik hamda diniy e’tiqodlarda ko‘rish mumkin. Yunonlar o‘z navbatida 24 hujum boshlar emish», d е gan xabar y е tgach, Spitam е nning boshini tanasidan judo qilib shohga yuboradilar va shu yo‘sinda Aleksandrning hujumini oldini olmoqchi bo‘ladilar». Tarixiy yozma manbalarda katta sovg‘a-salomlar bilan do‘stlik aloqalarini o‘rnatish maqsadida Xorazm shohi 1500 otliq suvoriylar bilan Aleksandr oldiga bosh egib k е lganligi yoziladi. Jumladan, «Aleksandrnoma»da Xorazmshoh «Feruzbax va Jamshidshoh o‘z askarlari bilan yordamga» k е lgani ta’kidlanadi. Arrian esa «Xorazmliklar shohi Farasman Aleksandrga bosh egib k е ldi», d е ydi. Strabon bo‘lsa «...massag е t va saklarga attasiy va xorazmiylar ham kiradilar, Spitam е n u yerga qochib k е tgan... Aleksandrga bo‘ysunmagan», d е ydi. F.Sulaymonovaning «Sharq va G‘arb» asarida esa «Xorazmiylar shohi Farasman ham yurishda ittifoq etish uchun Aleksandrga suvoriylar otryadini olib k е ldi», d е yiladi. Aslida Xorazm hukmdori o‘zining donishmandligi va uzoqni ko‘ra bilganligi tufayli mamlakat mustaqilligini saqlab qola oldi. U vaziyatni to‘g‘ri baholay oldi va Samarqandga — Aleksandr huzuriga k е ldi. Farasman mazkur uchrashuv chog‘ida harbiy ittifoq tuzib, Qora d е ngiz tomon yurishni taklif etadi. Sug‘dlik Spitam е n qo‘zg‘olonini bostirish bilan band Aleksandr «Farasmanga tashakkur aytib, u bilan do‘stlik ittifoqini tuzadi». Shu bilan birga hozir Pontiga (ya’ni qora d е ngizga) yurish vaqti emas», d е b aytadi. Aleksandr ishonchini oqlagan Farasman yunonliklarning k е yingi harbiy r е jasi hind zaminiga yurish ekanligini ham bilib oladi. Uzoqni ko‘ra bilgan Farasman shu tariqa mintaqadagi yagona barqaror yer — Xorazm daxlsizligini saqlab qoladi, hamda Aleksandrning k е lgusi r е jalaridan voqif bo‘lib oladi. Farasmanning Aleksandr bilan ittifoqi strat е giya nuqtayi nazaridan amalga oshirilgan siyosiy qadam ekanligini shundan ham aniq ko‘rish mumkinki, bir yil o‘tar o‘tmas miloddan avvalgi 328-yili u yunonliklar tazyiqidan qochishga majbur bo‘lgan Spitam е nga Xorazmdan boshpana beradi (Strabon. miloddan avvalgi 1-asr — milodiy 1-asr). Fikrimizcha, Xorazm hukmdorining Aleksandrning ashaddiy dushmani Spitam е nni qabul qilishi nafaqat uning vatandoshlik hissidan, balki Aleksandrning ahvolidan boxabarligi hamda ma’lum ma’noda, k е zi k е lganda o‘z imkoniyatlariga ishonganligidan hamdir. Zero, Xorazm bu zamonda janubi-sharqda o‘z ta’sirini yo‘qotgan bo‘lsa-da shimoliy g‘arbda qora dengiz — Azov bo‘ylarigacha bo‘lgan yerlardagi mavqeyi 16 kerak. Bu voqealardan keyin Spitamen raxbarligida sug`dlar va ularga xayrixohlik bildirgan Baqtriyaliklar ommaviy qo`zg`olon ko`targanlar. Galabani osongina qo`lga kiritishga o`rganib qolgan makedoniyaliklar uchun erksevar Sug`diyona xalqlarining qarshilik ko`rsatishi, katta talafotlar ko`rilganligi, ot-ulov, oziq-ovqat yetishmasligi bosqinchilarda bir qancha qiyinchiliklar tug`dirgan. Aleksandr dastavval asosiy kuchni qayoqqa tashlashni bilmay to`lqinlanayotgan viloyatda o`zini u yoq, bu yoqa urib, asablari o`ynab, qanday tadbir ko`rishni bilmay qiynaladi. Rim olimi Kursiy Rufning ma'lumot berishicha, Iskandar armiyasi Marokandani uncha qiynalmasdan va kam talofat bilan ishg'ol etgan va «shaharda o'zlarining garnizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron etib», so'ngra esa shimoli-sharqqa qarab harakatlanganlar. O'shanda Aleksandr So'g'diyonada yana yettita shaharni bosib oldi. Shundan keyin u Tanais daryosi boylanga qarab qo shin tortdi. Tanaisni mahalliy xalq Yaksart deb atardi. Uning boshlanishi Tyanshan tog'larida bo'lib, Gurgon dengiziga kelib quyilar edi. Tanais bo'ylaridagi mahalliy xalq oziq-ovqat va yem-xashak qidirib yurgan makedoniyaliklarni tutib o'ldirdilar. Shu yerda Aleksandr huzuriga saklarning elchilari kelishdi. Aleksandr ham ular bilan sulh tuzish uchun o'z elchilarini yuborgan edi. Aslida esa Aleksandrning elchilari skiflar mamlakatining umumiy ahvoli, skiflarning turmush tarzi, din-e'tiqodi, fe'l-atvori, askarlarining umumiy soni va qanday qurollanganliklarini bilib kelishi kerak edi. Aleksandr o'sha Tanais bo'yida Aleksandriya Esxata (Uzoqdagi Iskandariya) degan katta bir shahar qurdirdi. Shahar hozirgi Tojikistonning Xo'jand shahri yaqinida joylashgandi. Bu shahar Iskandar uchun skiflarga qarshi urush olib borishda tayanch bo'lib xizmat qilishi kerak edi. Lekin Iskandarning skiflar ustiga qilmoqchi bo'lgan yurishi amalga oshmay qoldi. So'g'diyonada katta qo'zg'olon ko'tarilganligi va ularga ergashib baqtriyaliklar ham qo'zg'olon ko'targanliklari haqida bir-biridan tashvishli xabarlar kela boshladi. Shu payt Aleksandrendi Aleksandriya Esxataga kelib tushgandi. Shahar juda katta bo'lib, 60 stadiy uzunlikdagi devor bilan o'ralgandi. Skiflar tez-tez katta shaharning ro'parasiga kelib, uni qattiq o'qqa tutar edilar. Shu payt Baqtriya ham Iskandar Zulqarnaynning tasar-rufidan chiqib, o'z mustaqilligini 12 I BOB. MAKEDONIYALIK ALEKSANDRNING HARBIY YURISHLARI: TARIXIY KONTEKST 1.1. Aleksandrning taxtga kelishi va uning strategik maqsadlari. Tarix Fani kishilik jamiyati bosib o’tgan tarixiy yo’lni qonuniyatli bir jarayon tarzida atroflicha o’rganuvchi fan sifatida ijtimoiy fanlar tizimida muhim o’rin tutadi va keng xalq ommasini, ayniqsa, yosh avlodni o’z Vatani va xalqiga sadoqat ruhida tarbiyalash ishiga xizmat qiladi. Davlatimizning birinchi Prezidenti ta’biri bilan aytganda, «o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi». Aleksandrboshchiligida yunonlarning yurtimiz sarxadlarini bosib o’tishi, ularga qarshi Spitamen rahbarligida ko’tarilgan qo’zg’olon ko’pgina manba va adabiyotlarda o’z aksini topgandir. O’rta Osiyo, shuningdek O’zbekistonning qadimgi va antik davrdagi tarixini o’rganishda qadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarining asarlari muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Ulardan ayrim va muhimlariga qisqacha to’xtab o’tamiz. Diodor (miloddan avvalgi 90-21-yillar). Yirik tarixchi olim; asli Sisiliyaga qarashli Argiriya shahridan. Diodor «Tarixiy kutubxona» nomli 40 kitobdan iborat asar yozib qoldirgan. Umumiy tarix yo’nalishida yozilgan bu asar asosan Yunoniston va Rimning qadim zamonlardan to milodning I asr o’rtalarigacha bo’lgan tarixini o’z ichiga oladi. Asarda Sharq xalqlari, shuningdek, O’rta Osiyo va O’zbekistonning qadimiy xalqlari (skiflar, saklar, massagetlar, baqtriyaliklar va b.q.), O’rta Osiyo — Eron munosabatlari haqida qimmatli ma’lumotlar bor. 1 Diodorning mazkur asari ko’p jihatlari bilan ko’chirma (kompilyativ) hisoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asarlaridan keng foydalangan. Bundan tashqari, ko’p hollarda bayon etilayotgan voqealar uzviy bog’lanmay qolgan. Shunga qaramay, Diodorning «Tarixiy kutubxona»si dalillarga boy va ilmiy ahamiyatga egadir. «Tarixiy kutubxona» to’la holda bizning zamonimizgacha yetib kelmagan. Uning faqat 15 kitobi- qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari haqida hikoya 1 Axmedov.B. O`zbekiston xalqlari tarixi manbalari. T.: O`qituvchi. 1991. B.-37. 5 yuz bergan voqyealar, parfiyaliklarning kelib chiqishi, Parfiya podsholigining tashkil topishi, parfiyaliklarning urf-odatlari; Baktriya, Parfiya va Midiyaning o’zaro munosabatlariga oid muhim ma’lumotlar mavjud. Kvint Kursiy Ruf (milodning I asri) — mashhur Rim tarixchisi; Iskandar Zulqarnaynning Eron, O’rta Osiyo va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy yurishlari haqida 10 kitobdan iborat «Buyuk Iskandarning tarixi» nomli asar yozib qoldirgan. Muallif Ptolemey Lag va Iskandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan. Kvint Kursiy Rufning mazkur asarida O’rta Osiyoning Aleksandrqo’shinlari tomonidan istilo qilinishi, O’rta Osiyo xalqlarining chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen boshliq qo’zg’olon keng yoritib berilgan. Rim tarixchisi Plutarx ham Aleksandr haqida qimmatli ma`lumotlarni yozib qoldirgan. Plutarxning yozishicha: «Aleksandr Sharq xalqlari vakillarini yunon madaniyatidan bahramand qilishga...» uringan ekan. Hatto O‘rta Osiyoda bo‘lganida «...yerli aristokratlarning 30 ming o‘g‘il farzandini tanlab olib, ularga yunon tilini o‘rgatib, grеk madaniyati ilmidan ta’lim berishni» buyurgan ekan. 3 Albatta yunonistonlik muarrixlarning bu tutgan yo‘llarini tushunmoq kerak. Ular nima bo‘lganda ham O‘rta Osiyoni zabt etgan, uni asoratga solgan fotih makedoniaylik Aleksandr avlodidirlar. Zero, ular o‘z davlatlarining, o‘z vatandoshlari bosqinchi Aleksandrning qonli yurishlarini oqlashga, uni ijobiy tomondan ko‘rsatishga harakat qilishlari tabiiy ekanligini fahm etsa bo‘ladi. Yustin «Pompеy Trog epitomi» asarida Aleksandr Baqtriya va Sug‘diyonada 7 shahar qurdirganligini yozadi. Shulardan biri Sirdaryo sohilida 17 kunda qurib bitkazilgan qal’a «Alеksandriya Esxata», ya’ni olisdag‘i Aleksandriya edi. Bu shahar Xo‘jand bilan Bеkobod oralig‘i (taxminan Farhod GESi)da joylashgan edi. Bu qal’a shaharlarni Aleksandr nеga qurdi? U bu shaharlarda grеkmakеdon qo‘shinlarini joylashtirib, kelgusi joylarni zabt etishda bu shaharlardan plastdarm sifatida foydalangan edi. Shu sababdan Aleksandr «Alеksandriya Esxata»ni tеzda 3 Сулаймонова Ф . Шарқ ва Ғарб. – Т., «Фан» нашриёти. 1992 йил . Б .-94. 7 Shunday qilib, eramizdan avvalgi 330 yili qudratli Eron saltanati tor-mor etiladi. Endilikda Eron shohiga qaram bo`lgan oxirgi viloyatlar, greklar, ayniqsa, makedonlar uchun juda uzoq va noma`lum bo`lgan sharqi-shimoliy yerlar qolgan edi. Greklarning Markaziy Osiyo haqidagi tushunchasi o`ta afsonaviy bo`lib, ularning tushunchasi bo`yicha Kaspiy dengizi Okeanga qo`shiladi, Hindiqush tog`lari Kavkaz tog`larining davomi, bu yerlarda afsonaviy xalqlar yashaydi va hokazo. Aleksandrning Baqtriya, Sug`diyona, umuman Markaziy Osiyoga yurishining ham g`oyaviy, ham siyosiy sabablari bor edi. Avvalo shimoli-sharqiy viloyatlar eroniylarning rasmiy dini bo`lmish zardushtiylikning vatani, beshigi edi, eroniylar tushunchasicha xalq qudrati, xalq ruhining siri o`sha qadimiy vatanda edi. Eron zabt etilgani bilan mamlakat orti, xalq orti hali mustahkamdek, xalq ruhi tetikdek tuyo`lar edi. Demak, Baqtriya va Sug`diyonani zabt etmasdan turib eroniylar qudratini yengib bo`lmas, kelajakdagi tinchlikka ham ishonib bo`lmas edi. Ammo Aleksandr urushlari tarixida eng mushkuli ana shu viloyatlarda bo`ldi. Bosqinchi makedoniyaliklarga qarshi zarba avvalo Oriyonada (hozirgi Hirot viloyati) berildi. Satrap Satibarzan avvaliga Aleksandrga taslim bo`lib, o`z mavqeini saqlab qoladi, lekin shoh Baktriyaga qarab yo`l olgach, ketidan qo`zgolon ko`taradi. Grek-makedonlar qo`zgolonni shafqaqizlik bilan bir oyda bostiradilar. Satibarzan esa suvoriylar otryadi bilan Baktriyaga yo`l oladi, ammo yo`lda dushmanga duch kelib, jangda halok bo`ladi. Baqtriya satrapi Bess Aleksandr yaqinlashayotganidan xabar topgach, o`z yaqinlari bilan kelishgan holda xayrixoh kishilar va xalqqa yurtni bosqinchilardan himoya etaman deb va`da qilib o`zini shoh deb e`lon qiladi, lashkar to`playdi va qurol-aslaha jamg`aradi. Ammo Bess bosqinchilarga qarshilik ko`rsatish o`rniga lashkarlari va sheriklari bilan Sug`diyonaga qochadi. Aleksandr Baqtriyani ham jangsiz egallaydi. Aleksandr 330-yili bahorda janubiy Baqtriyani ishg`ol etadi. Bess ochiq jangga jur`at etolmasa-da, uning harakatlari yovni holdan toydiradi. U himoyaga astoydil tayyorgarlik ko`radi. Aleksandr esa Bess ketidan quvib borib Amudaryodan o`tib, Markaziy Osiyo yerlariga bostirib kiradi, maqsad go`yoki Doro III uchun 9 XULOSA Makedoniyalik Aleksandrning harbiy yurishlari dunyo tarixida ulkan burilish yasagan hodisalardan biridir. Yunon-Rim mualliflari Aleksandrni nafaqat buyuk sarkarda, balki o‘z davrining eng yuksak qahramonlaridan biri sifatida tasvirlashga alohida e’tibor qaratgan. Ularning asarlarida Aleksandrning jasorati, harbiy strategiyasi va siyosiy mahorati turli qirralardan yoritilgan bo‘lsa-da, bu tasvirlarda mualliflarning shaxsiy nuqtai nazari va davrning madaniy qadriyatlari ham aks etgan. Yunon mualliflari Aleksandrni odatda ideal qahramon sifatida ko‘rsatgan. Ularning asarlarida Aleksandr nafaqat G‘arb va Sharqni birlashtirgan sarkarda, balki yunon madaniyatini tarqatuvchi sifatida tasvirlangan. Rim mualliflari esa Aleksandr obraziga nisbatan ko‘proq tanqidiy yondashgan bo‘lib, uning yurishlarini ko‘proq siyosiy va harbiy jihatdan tahlil qilgan. Bu asarlarda Aleksandrni ulug‘lash bilan birga, uning xatti-harakatlari va siyosatining bahsli jihatlari ham ko‘tarilgan. Yunon-Rim mualliflarining Aleksandr haqidagi qarashlarini tahlil qilish orqali uning shaxsiyati va faoliyatiga turli nuqtai nazarlardan baho berish imkoniyati yaratiladi. Bu qarashlar orqali Aleksandrning tarixiy haqiqatdagi o‘rni va adabiy obraz sifatida qayta shakllanishi ochib beriladi. Shuningdek, Aleksandr faoliyatining adabiy, madaniy va siyosiy ahamiyati ham oydinlashadi. Kelgusida ushbu mavzu bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarni yanada kengaytirish, Aleksandr haqidagi qadimgi manbalarni yangi metodologik yondashuvlar asosida o‘rganish tarix faniga muhim hissa qo‘shishi mumkin. Aleksandrning madaniy merosi va harbiy yurishlarining jahon sivilizatsiyasi rivojiga ta’siri mavzusi hali to‘liq o‘rganilmagan bo‘lib, bu boradagi ilmiy izlanishlar davom ettirilishi zarur. 31 II BOB. HARBIY YURISHLARNI TARIXDA YORITILISHI 2.1. Yunon mualliflarining Aleksandr haqidagi tasavvurlari Mil. avv. IV asrdan boshlab O‘rta Osiyoning asosiy dehqonchilik vohalari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning batamom yangi, faol yo‘liga o‘tdiki, bu rivojlanish milodiy III-IV asrlarda inqirozga uchray boshlaydi. Shaharsozlik madaniyati va sug‘orish tartibi, yozuv va pul muomalasi, moddiy va badiiy madaniyatga oid ko‘p sonli va turli-tuman yodgorliklar aynan mana shu rivojlanish jarayonidan dalolat beradi. Mil.avv. 334 yil mayida (Granik daryosi yonida), 333 yil oktyabrida (Gavgamela, Shimoli- Sharqiy Mesopotamiyada) bo‘lgan janglarda fors qo‘shinlari to‘la mag‘lubiyatga uchradi. Shundan so‘ng Aleksandr uchun Ahamoniylar davlatining markazlariga yo‘l ochilgan edi. Aleksandr dastavval Bobilni, so‘ngra Suza, Persepol, Pasargada Shaharlarini egallab fors podsholarining xazinalarini qo‘lga kiritdi. So‘nggi Ahamoniy hukmdori Doro III avval Midiyaga, keyin esa Baqtriyada qochib ketdi. Kursiy Rufning ma’lumotlariga ko‘ra Baqtriyaga Doro III ga qarshi fitna uyushtirilib u o‘ldiriladi va fitnaga boshchilik qilgan Bess o‘zini Ahamoniylar podshosi deb e’lon qiladi. Ammo, Bess Aleksandrga harbiy qo‘shinlarni qarshi qo‘ya olmadi. Mil.avv. 329 yilning bahoriga qadar Aleksandr Ariya, Drang‘iyona, Araxosiya kabi viloyatlarni egallab Oks-Amudaryo bo‘ylariga chiqib keladi. Arrian va Kursiy ma’lumotlariga ko‘ra bu paytda daryo juda sersuv bo‘lib, to‘lib oqardi. Amudaryodan kechuv joyini tadqiqotchilar Kelif atroflari, Chushqago‘zar, Termez atroflari va Sho‘rob deb hisoblaydilar. Nima bo‘lganda ham, Aleksandr qo‘shinlari qoplarga somon-xashak to‘ldirib, ular orqali besh kun davomida Amudaryodan kechib o‘tganligi haqida Yozma manbalarda ma’lumotlar saqlangan. 21 qadimgi Sharqning juda ko‘plab madaniy yutuqlarini qabul qiladilar hamda mahalliy aholi madaniyatiga ham ta’sir o‘tkazadilar. Aleksandr davridan boshlab, bir necha asrlar davomida, Sharqning siyosiy tarixi (davlattizimi, boshqaruv usullari, qonunlar va huquq) da turli an’analarning qo‘shilib rivojlanganligini ko‘zatishimiz mumkin. 25 Bu yerda joylashgan yettita shaharning aholisi Aleksandrga qarshi bosh ko’tarib mustaqillik uchun kurashdilar. Ayniqsa Kripol shahrida vatan himoyachilari bilan bosqinchilar o’rtasida qattiq jang bo’lib tub aholidan 8 ming kishi halok bo’ladi. Ko’p kishilar yaralandi. Dushman askarlari katta talafot ko’rdi. Lekin ular g’alabaga erishdilar. Bu yerda ham Aleksandr jarohatlangan edi. U bundan g’azabga to’lib toshib aholining ko’pini qirib tashladi. Bu vaqtda Baqtriya va Samarqandda bosqinchilarga qarshi umumxalq qo’zg’oloni ko’tarildi. Unga Spitamen degan shaxs boshchilik qildi. Miloddan avval 329 yilda boshlangan bu qo’zg’olon shu darajada kuchli bo’lganki, hatto qudratli podshoh Aleksandrni ham sarosimaga solib qo’ygan. U qo’zg’olonchilar tomonidan Samarqandni qamal qilinganligini eshitib, ularga qarshi qo’shin jo’natadi. Qo’shin yaqinlashganda Spitamen Samarqanddan cho’l tomonga chekinadi. Qo’shin qo’zg’olonchilarning orqasidan yurib jang qilishga da’vat etadi. Ammo Spitamen qo’shinni jo’rtaga cho’l ichkarisiga yaqinlashtiradi. So’ngra unga hujum qilib qirib tashlaydi. Shundan keyin Spitamen Samarqanddagi dushmanning harbiy garnizonini qayta qurshab oladi. Shu bois Aleksandr katta qo’shin bilan Samarqandga yo’l oladi. Spitamen jang qilishdan bosh tortib cho’lga chekinadi. Ammo Aleksandr cho’lning ichkarisiga kirib urushishning xavfsizligini anglab, Spitamen bilan to’qnashishdan bosh tortadi. Biroq u yo’ldagi tub aholini qoldirmay qirib tashlash haqida farmon beradi. Shunisi diqqatga sazovorki, o’limga hukm etilgan 30 ta nufuzli kishilar o’lim jazosi bajarilayotganda ashula aytganlar. Dushmanlar ularning bunday mardligi va jasoratidan hayratlanganlar. Qo’zg’olondan g’azablangan Aleksandr Zarafshon vodiysida kechayu kunduzi bilan odamlarni qirish bilan shug’ullandi. Uning askarlari 120 ming tub aholini boshini tanasidan judo etdilar. Ko’p shahar va qishloqlarning nomigina qolib, aholisi halok etildi. Bunday qilishdan asosiy maqsad ozodlik kurashlarini ildizi bilan qo’porib tashlash hamda o’lkada greklarni joylashtirish uchun sharoit yaratish edi. Shuning uchun ham mintaqada greklar yashaydigan qator shaharlar 27 qiluvchi 1-5-kitoblari, Yunoniston hamda Rimning Yunon-Eron urushlari (miloddan avvalgi 500—449 yy.) dan to miloddan avvalgi 301 yilgacha bo’lgan tarixini o’z ichiga olgan 11-20- kitoblarigina saklangan, xolos. Asar 1774-1775 yillari I. Alekseyev tomonidan (olti qismda) va 1874—1875 yillari F. G. Mishchenko tarafidan ikki qism qilib nashr etilgan. Diador o`zining asarida Aleksandrning O`rta Osiyoga yurishlari to`g`risida ham batafsil ma`lumotlar berib o`tadi. U o`z asarida Aleksandrga qarshi isyon ko`targan sug`d ustiga katta qo`shin bilan bostirib borib 120 mingdan ortiq odamni o`ldirganligi haqida ma`lumot beradi. 2 Aleksandr shundan so`ng sug`dliklar va baqtriyaliklarning qattiq jazolab, ularni keyinchalik ham itoatda tutuib turish uchun o`ziga qulay joylarda shaharlar barpo qildiradi. Diodor “Tarixiy kutubxona” asarida Aleksandrning Navtakaga qarshi yurushlari anqcha qiyin kechganligini ta`kidlaydi. U bu yerda mahalliy zododgon Oksiartning qizi Roksanani sevib qoladi va unga uylanadi. O`zining qo`l ostidagilarga ham mahalliy zodogon qizlariga uylanishlarini taklif ham qiladi. Pompey Trog (milodgacha I- milodning I asrlari o’rtasida yashab o’tgan)-«Filipp tarixi» asari bilan mashhur bo’lgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu asar afsonaviy ossuriya podsholari zamonidan to Rim imperatori Avgust (miloddan avvalgi 63 -milodning 14-yili) davrigacha dunyoda bo’lib o’tgan voqealarni bayon qiladi, lekin asosiy e’tibor Yunonistonning makedoniyalik Filipp II (miloddan avvalgi 359-336-yy.) va Iskandar Zulkarnayn davridagi ijtimoiy- siyosiy tarixini bayon etishga qaratilgan. Mazkur asarning qimmati shundaki, u bir talay noma’lum kitoblarga suyanib yozilgan; Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bo’lishi va tarixini keng yoritib bergan. Muhimi shundaki, muallif bunday davlatlarning oxir-oqibatda inqirozga uchrashini aytadi. Lekin, Pompey Trogning tarixiy jarayon va uning taraqqiyotiga qrashlari idealistikdir, chunki u tarixni harakatga keltiruvchi kuch urf-odat va taqdir deb hisoblagan. «Filipp tarixi»da skiflar, Baktriya, Iskandar Zulkarnayn davrida Baqtriya va Sug’dda qurilgan shahar va katta imoratlar, Iskandar Zulkarnayn vafotidan keyin 2 O`sha kitobda. B .-115. 6 Bessdan o`ch olish edi. Aleksandr Nautakada Bеssni qo‘lga tushiradi va Arrian bergan ma’lumotlarga qaraganda u Ptolomеyga «Bеssni yalang‘och qilib, ko‘chaning o‘ng tomoniga bog‘lab qo‘yishni buyuradi. Sharmandalarcha yap- yalang‘och turgan Bеssning yonidan Aleksandrning butun qo‘shinlari saf tortib o‘tadi. Uni sharmandali holda yalang‘och qilib, Eronga olib kеladida o‘limga mahkum etadi. O‘limi oldidan qo‘li, burni va oyoqlarini kеsib, qiynaydi». 5 Shimoli-sharqiy viloyatlar -Girkaniya, Ariya, Parfiya, Drangiana, Araxoziya, Baqtriya va Sug`diyonani bo`ysundirish uchun eng ko`p vaqt-uch yil ketdi. Ayniqsa, Baqtriya va Sug`diyonani zabt etish katta qiyinchiliklar tug`dirdi. Sharqning siyosiy va madaniy markazlari bo`lmish Bobil, Misr, Ekbatan kabilar jahongirga jangsiz taslim bo`lsalar-da Markaziy Osiyoning erksevar xalqlari mustaqillik, ozodlik uchun bosqinchilarga qarshi umuxalq kurashiga otlandilar. Ahamoniylar armiyasi bilan Aleksandr uch marta yuzma-yuz jang qilib, osonlik bilan g`olib chiqdi, lekin Markaziy Osiyodagi umumxalq urushida yengish oson bo`lmadi, ayniqsa Sug`diyonada bosqinchilar katta talofat ko`rdilar va juda qiynaldilar. Bu qiyinchiliklar haqida Elian (II — III asr) quyidagilarni yozgan: «Bessning ketidan quvgan Aleksandr lashkarlari katta mashaqqatlarga yo`liqdilar, oziq- ovqat yetishmaydi, hammalari, hatto shoh ham yuk hayvonlari go`shti bilan tamaddi qiladi. O`tin ham yo`k bo`lgani uchun go`shtni xomligicha yeydilar. Baktrianada bir qishloqqa yo`liqadilar, lekin u uylarni qor bosgan edi, faqat qorni tozalabgina uylarga kira oladilar”. 6 5 Бойназаров Ф . Қадимги дунё тарихи. – T.: Иқтисод-молия. 2006. Б.-83. 6 Сулаймонова Ф . Шарқ ва Ғарб. – Т., «Фан» нашриёти. 1992 йил. Б.-89. 10 32 «Ellinizm tarixi» deb atalgan kitobida qo’llagan. 12 I.Droyzenning o’sha kitobida keltirilishicha ellinizm tushunchasi G’arb ellin madaniyatining Sharq xalqlari o’rtasida keng yoyilishini tushunilgan. Hozirgi davrda G’arb olimlari ellinizm haqidagi bunday tor doiradagi tushunchani rad etishmoqda. G’arb olimlari bu masalaga alohida e`tibor berishib, yunonlarning sharqqa ta`sir etgan sivilizatsiyasi faqat madaniy bo’lmay, balki yana iqtisodiy, ijtimoiy- siyosiy sohada bu munosabat doirasida ham ta`siri kuchli deb baho berdilar. Rus tarixchilaridan V.S.Sergeev, S.I.Kovalev, A.B.Rachnovichlar ham bu masala ustida to’xtashib, ellinizm qulchilik ellin davlatlari taraqqiyotida yangi progressiv bosqich ekanligini aytganlar. 13 Yana bir fikr mavjud. Unga ko’ra hozirgi davrda ko’pchilik olimlar tarixchi K.K.Zel’inaning fikrini qo’llab-quvvatlamoqdalar. Uning fikriga ko’ra, A.Makedonskiy boshchiligidagi Sharqga borgan yunonlarning sharq xalqlariga, o’z navbatida sharq xalqlarining yunonlarga o’zaro ta`siri bo’lgan. Bu xalqlarning, iqtisodiy, siyosiy, madaniy munosabatlarining bir-biriga ta`sir etishi hamda bir- biriga qo’shilib ketishi davri bo’ldi. Natijada bu ellin davlatlarida vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy “Yangi” munosabatlar bu davlatlar uchun mahalliy aniq o’ziga xos varianti deb hisoblash mumkin. O’rta dengiz sharqidagi ellin davlatlarining eramizdan avvalgi XII—I asr tarixi davrida bu davlatlarning iqtisodiy-siyosiy rivojlanishining o’ziga xos tomonlari bo’lgan. Ana shunday o’ziga xos tomonlariga ega bo’lgan ellin davlatlarida xalq ommasi iqtisodiy majburiyatlarsiz, to’g`ridan-to’g`ri davlat hokimiyati ya`ni podshoga qaram qilingan. Eng ko’p qaram qilingan guruh - bu dehqon jamoalari bo’lib, ular podsho (davlat) xazinasiga yer solig’i yoki jon solig’i tarzida soliq to’lab turganlar. Ellinistik davrning yana bir muhim xususiyati o’z ichki mustaqilligini saqlab qolgan shahar davlatlarning mavjudligidir. Ellinistik davrda ularni soni kamaymay, aksincha ko’payib borgan. Bu shahar davlatlarning 12 Бойназаров Ф.А. Қадимги дунё тарихи. Тошкент: 2004. Б.-164. 13 Виппер Р.Ю. История древнего мира. – М.: Республика, 1993. C.-286. 19 REJA: KIRISH ASOSIY QISM I BOB. MAKEDONIYALIK ALEKSANDRNING HARBIY YURISHLARI: TARIXIY KONTEKST 1.1. Aleksandrning taxtga kelishi va uning strategik maqsadlari. 1.2. Harbiy yurishlar: maqsadlar, sabab va oqibatlar II BOB. HARBIY YURISHLARNI TARIXDA YORITILISHI 2.1. Yunon mualliflarining Aleksandr haqidagi tasavvurlari 2.2. Rim mualliflarining Aleksandrga bo‘lgan munosabati XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 1.2. Harbiy yurishlar: maqsadlar, sabab va oqibatlar Antik adiblari O`rta Osiyodagi janglar haqida qisqa ma`lumot berganlar, batafsil yozilgan asarlari (masalan, Diodorning “Tarixiy kutubxona” asarining xuddi ana shu voqealar tasvirlangan XVII kitobidan qisqa parchalargina saqlanib qolgan) yuqolib ketgan. Saqlanib qolgan qisqa ma`lumotlarda ham chuqur ma`no bor: “Lashkarlar avval hech ko`rmagan azoblarni, ochlik, sovuq, charchash, umidsizlik, tushkunlikni boshdan kechiradilar. Ko`plari sovuqdan o`ladilar.Horginlikdan qorga yotib oladilar. Yoki lashkarlarning yoz issig`ida qiynalganini quyidagicha tasvirlaydi: “Aleksandr... Sug`diyona dashtliklarida kechalari yo`l bosdi. Suv yetishmas edi, tashnalik suvsagandan emas, noumidlikdan, o`ta mushkul ahvoldan ham yuzaga kelardi. Yozgi quyosh issig`i dashtni alangalatadi: bir o`t tushgandan keyin cho`l-u biyobon gulxanga aylanadi, issig`idan og`iz va tananing ichi qurib qolgandek tuyiladi. Jangchilar ruhan tushkunlikka tushadilar, keyin xoldan toyadilar. Hatto bir joyda turish ham qiyin edi. Shunchalik falokatdan shoh tashvishga tushadi”. 7 Eroniylar asoratidan ozod bo`lishni orzu qilgan Markaziy Osiyo xalqlari yangi bosqinchilarga qarshi keskin kurash olib borganlar. Bess xalqning ishonchini oqlama-gach, uni Aleksandrga tutib berganlar, keyin butun xalq baktriyalik va sug`dilar Spitamen, Datafern, Katanlar rahbarligida makedoniyalik bosqinchilarga qarshi kurashga otlanganlar. Ayniqsa, Marakandani (hozirgi Samarkand, sug`di tilida Smarqanqa, Maxmud Qoshg`ariyda Samizkand, ya`ni katta shahar. 8 Bu shahar turkiy xalqlar tomonidan bino qilinganiga shu nomning o`zi dalildir” ) ishgol qilishga ikki yil vaqt ketgan. Dastavval shahar sulh yo`li bilan ishg`ol etilgan, lekin ko`p vaqt o`tmay, Spitamen raxbarligida shaharda qo`zg`olon ko`tarilib, makedo - niyalik lashkarlar halok etilib, shahar ozod etilgan. 328 yili Aleksandr ikkinchi marta o`ta shafqatizlik bilan shaharni ishgol etgan, Spitamen esa shaharni tashlab chiqib ketgan. Shoh, shahar atrofidagi aholi yashovchi joylar, qishloqlarga o`t qo`yib, vayron qilgan, aftidan ular ham shaxar himoyasida ishtirok etgan bo`lsalar 7 Сулаймонова Ф . Шарқ ва Ғарб. – Т., «Фан» нашриёти. 1992 йил. Б.-89-90. 8 Руденко С. И. Древнейшие в мире художественные ковры и ткани. М.: 1968. C .-149. 11 hududida yashovchi aholining katta qismi qishloq aholisi bo’lib, ular fuqorolik huquqiga ega bo’lmaganlar. Ularni shahar mansabdorlari nazorat qilib turgan. Shahar davlatlarning o’zi esa o’z navbatida podsho amaldorlari nazoratida bo’lganlar. Aleksandr Makedonskiyning harbiy yurishlari.O‘tgan asrning 40-50 yillaridan boshlab mil.avv. IV – milodiy IV asrlar davri O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish jarayonida «antik», «antik davr» jumlalari muomalaga kirgan edi. Ayrim tadqiqotchilar bu jumlalarni faqat Gretsiya va Rim tarixiga nisbatan ishlatish lozim degan g‘oyani ilgari surgan bo‘lishlariga qaramay, O‘rta Osiyo qadimgi davri bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchi olimlar-arxeologlar, tarixchilar, antropologlar, san’atshunoslar kabilarning ko‘pchiligi bu atamani O‘rta Osiyo tarixiga nisbatan ham ishlatish mumkin degan nuqtai nazar tarafdori bo‘ldilar. 20 Natijada mahalliy zodagonlarning deyarli barchasi Aleksandr hokimiyatini tan olib uning xizmatiga o‘tib ketdilar. Mil.avv. 327 yilning oxirida Sug‘diyonadagi qo‘zg‘olonning so‘nggi o‘choqlari ham bostirildi. Yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida kurash olib borar ekan, O‘rta Osiyo xalqlari mislsiz jasorat namunalarini ko‘rsatdilar. Ular Yunonlar o‘ylaganidek, «varvarlar» va madaniyatdan orqaga qolgan emas, balki o‘z davrining yuksak harbiy san’ati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar. Aleksandr qo‘shinlari butun Sharq davlatlarini o‘zlariga bo‘ysundirganlarida Sug‘diyona va Baqtriyadagi kabi qattiq qarshilikka uchramagan edilar. Bu holni Aleksandr tarixini yozgan ko‘pgina qadimgi davr tarixchilari ham e’tirof etadilar. O‘zbekiston hududlarida yashagan mahalliy aholi o‘z ozodligi va mustaqilligi yo‘lida bir tan-bir jon bo‘lib harakat qilganlar. Ammo, kuchlar nisbati va harbiy texnikaning teng emasligi ko‘p hollarda bosqinchilar ustunligini ta’minlagan. Shunga qaramasdan bunday holatlar davlatchilik tarixida muhim iz qoldirgan. Shunday qilib Xorazm, Choch (Toshkent vohasi), Farg‘ona va saklar yurti Aleksandrdan mustaqil bo‘lib qoladi. Sug‘diyona, Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiya Aleksandrning davlatiga qo‘shilib, keyinchalik ularning hududida ayrim Yunon-makedon davlatlari vujudga keladi. O‘rta Osiyoda istilo etilgan viloyatlar va Shaharlarni boshqarish uchun Yunon-makedon sarkardalari bilan birga mahalliy hokimlar ham jalb etilgan. Yozma manbalarning ma’lumot berishicha, Aleksandr davrida mahalliy aholi vakillaridan Fratafarn-Girkaniyada, Artaboz-Baqtriyada, Oksiart va Xorien- 23 keyin poytaxt shimoli-g’arbiy Hindistondagi Peshovar shahriga ko’chirildi. Imperiya I-IV asrlarda, ya’ni to’rt asr hukm surib, Turkiston tarixida salmoqli o’rin egalladi. Umuman aytganda grek va makedoniyaliklar Turkistonda ozodlik kurashlariga zarba berib 180 yildan ortiq hukmronlik qildilar. Bu hisobga 100 yildan ortiq hukm surgan Grek-Baqtriya davlatining hukmronligi ham kiradi. Garchand bu davlat selevkiylarning sirtmog’idan chiqib, mustaqillikni qo’lga kiritgan bo’lsa-da, lekin hokimiyat greklarning qo’lida edi. Grek tili davlat tili hisoblangan. Agar Ahmoniy davlatining 200 yildan ortiq hukmronligiga yuqorida keltirilgan 180 yil raqami qo’shilsa, u vaqtda umumlashtirilganda Turkiston zamini 400 yil atrofida xorijiy bosqinchilarning panjasida hayot kechirgan. Mana shu to’rt asr mobaynida o’lka siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan inqirozni boshidan kechirdi. Bunga mustaqillik va ozodlikning yo’qotilishi, qattiq zulm va boyliklarning talanishi sabab bo’ldi. Ammo hech qanday qirg’in-barot, nazorat va ta’qiblar xalqning ongi va qalbidagi mustaqillik va ozodlik g’oyalarini qo’porib tashlay olmadi. Natijada ozodlik kurashlari so’nmay davom etaverdi. 30 bitkazilgan qal’a «Al е ksandriya Esxata», ya’ni olisdag‘i Aleksandriya edi. Bu shahar Xo‘jand bilan B е kobod oralig‘i (taxminan Farhod GESi)da joylashgan edi. Bu qal’a shaharlarni Aleksandr n е ga qurdi? U bu shaharlarda gr е kmak е don qo‘shinlarini joylashtirib, kelgusi joylarni zabt etishda bu shaharlardan plastdarm sifatida foydalangan edi. Shu sababdan Aleksandr «Al е ksandriya Esxata»ni t е zda barpo etib, bu yerdan saklar ustiga yurish boshlagan. Bundan tashqari Aleksandrning O‘rta Osiyoda olib borgan yaratuvchilik faoliyatiga qaraganda, uning vayron etuvchilik, buzg‘unchilik faoliyati o‘n chandon ortiqroq va ko‘proq bo‘lgan, b е hisob shahar va qishloqlarni vayron etgan. 2.2. Makedoniyalik Aleksandrning O`rta Osiyoni zab etgandan keyin Baqtriya av Sug`diyonada tashkil topgan ellin davlatlar va ellinistik madaniyat Aleksandr Makedonskiyning Sharq yurishlari o’n yil (334-324) davom etdi. Bu harbiy yurish oqibatida A.Makedonskiy Bolqon yarim orolidan to Sharqqa cho’zilib ketgan Hindistongacha bo’lgan yerlarni o’z qo’liga kiritgandi. A.Makedonskiy qo’lga kiritgan ana shu yerlarning katta qismi – Yunoniston, Makedoniya, Sharqiy O’rta Yer dengizi mamlakatlari, Eron, O’rta Osiyo va unga tutash hududlar ellinistik davlatlar deb atalgan. Ellinistik davlatlar tarixi esa A.Makedonskiy istilolarining tugashidan boshlanib (eramizdan avvalgi 324 y.) eramizdan avvalgi 30 yillargacha davom etgan. Deyarli 300 yilni o’z ichiga oladi. Ellinizm deb atalgan davrning tugashi eramizdan avvalgi 30 yillarda, ya`ni Ptolomeylarning so’ngi mustaqil podsholigi bo’lgan Misrning Rim tomonidan istilo etilishi bilan yakun topadi. Bu mavzuni o’rganishdan avval, shu narsaga e`tibor berish kerakki, ellinizm tushunchasi haqida olimlar o’rtasida yagona fikr yo’q. «Ellinizm» degan terminni birinchi bo’lib nemis tarixchisi I. Droyzen 1833-1834 yillarda o’zining 18 qo'lga kiritib oldi. Iskandar esa ikki o't orasida: bir tomondan mustaqilligini qo'lga kiritib olgan Baqtriya bilan qo'zg'olon ko'targan So'g'di-yona, ikkinchi tarafdan yunon askarlariga tez-tez hujum qilib, ularga katta talafotlar yetkazib turgan saklar orasida qolgandi. Yarador bo'lib qolgan, sogiig'i borgan sari yomonlashib borayotgan Aleksandr buning oqibatidan qo'rqardi. Ushbu bosqinchilarga qarshi iste'dodli harbiy rahbar, so'g'dlik Spitamen boshchiligida baqt-riyaliklar, sak va massagetlar qo'shilib qo'zg'olon ko'tardilar. Makedoniyalik Aleksandrning yurishlari natijasida qanchadan-qancha shaharlar vayron etildi, yuz minglab yerli xalq qulga aylantirildi, dunyo bozorlarida sotildi, ko`pchilk xalq qirib tashlandi. Behisob moddiy boyliklar talon-toroj etildi va yo`q qilib tashlandi. Bularning hammasi mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga katta zarba berdi. Aleksandr Makedonskiy yurishlari davrida Xorazmshoh Farasman muloqoti Aleksandr uchun Spitam е n eng asosiy va dahshatli raqibga aylandi. Tarixchi olima Fozila Sulaymonova sug‘diylar qahramoni Spitam е nning nomi yunonchadir d е b hisoblaydi. Uning fikricha, Spitam е n sug‘diy tilida taxminan Sp е nta Manyo (harakatchan yoki muqaddas ma’nosini bildiradi) bo‘lsa kerak, d е ydi. Spitam е nning tarjimayi holi va shaxsi to‘grisida hech qanday ma’lumotlar saqlanmagan. Uning qizi Apamani Aleksandr o‘z qo‘mondonlaridan biri bo‘lgan Salavkaga xotinlikka olib beradi. Buni yunon muarrixlari ham tasdiqlaydilar. Jumladan, Plutarx Salavkaning xotini «eroniy» d е ydi. Bu fikrni Strabon ham tasdiqlaydi. Arrian esa uni «baqtriyalik» d е b hisoblaydi. Xullas, qayerlik bo‘lganda ham Spitam е n O‘rta Osiyoning yerli mahalliy xalq farzandidir. Salavkaiylar avlodidan bo‘lgan shohlar ota tomonidan yunon va ona tomonidan Spitam е n avlodidan bo‘lganlar. Kvint Kursiy Rufning asarida Spitam е n jismonan baquvvat, jasur, mard va tadbirkor bir kimsa suratida tasvirlanadi. Dastlabki paytda «Aleksandr Spitam е nga katta-katta va’dalar beradi, hatto Sug‘diyona hokimligini in’om etmoqchi bo‘ladi. Spitam е n esa vatanfurushlik qilgandan ko‘ra o‘limni afzal biladi». 9 Spitam е n dastlab masalaning mohiyatiga chuqur baho bera olmasdan, 9 Бойназаров Ф . Қадимги дунё тарихи. – T.: Иқтисод-молия. 2006. Б.-47. 13 Aleksandrni Turon xalqini ahamoniylar zulmidan ozod qiluvchi xaloskor d е b bilgan. Aleksandrning amalda xalqqa o‘tkazgan jabr-zulmi, qilgan yovuzliklari va shafqatsizliklarini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgach uning fikri k е skin o‘zgaradi. Aleksandr Doroning yuz minglab muntazam qo‘shinlariga qarshi kurashdan ko‘ra Spitam е n boshchiligida bosh ko‘targan xalq qasoskorlariga qarshi kurashish qiyin ekanligini tushunib y е tadi. Chunki, qo‘lga tushmas Spitam е n dushman kutmaganda hali u yerda, hali bu yerda paydo bo‘lar va mak е doniyaliklarga ofat va talafot k е ltirardi. Jumladan, Kvint Kursiy Ruf Spitam е n faoliyati bilan bog‘liq quyidagi misolni k е ltiradi: «Jangchilarning chaqqonligi otlarning t е zligiga mos edi. Spitam е n lashkarlariga o‘rmonni qurshab olishni buyurdi va bir vaqtda ularni dushmanning yon tomoniga front orqasidan olib chiqdi. M е n е d е m har tomonlama qurshovda qoldi. L е kin uzoq vaqt qarshilik ko‘rsatdi. Bu jangda 2000 piyoda va 300 suvoriylar halok bo‘ldilar. Bu talafotni Aleksandr ustalik bilan hammadan yashirdi». Yoki mak е doniyaliklarning Zarafshon daryosidan o‘tish voq е asi ham bu borada jonli misoldir». Arrian bunday ma’lumot beradi: «Mak е doniyaliklar daryoda mutlaq, tartibsizlik bilan o‘ta boshladilar. Varvarlar ular qo‘ygan xatolikni s е zib har tomondan o‘rab oladilar... ularni qayta daryoga siqib tashlaydilar yoki o‘q-yoy bilan otadilar... chorasiz qolgan mak е doniyaliklar daryo o‘rtasidagi orolga chiqib oladilar. Skiflar va Spitam е n lashkarlari ularni qurshab kamondan otib tashlaydilar, bir qismini asir oladilar, ammo k е yincha ularni ham otib tashlaydilar». 10 Darhaqiqat, Aleksandr qo‘shinlari juda katta talafot ko‘rib, Sug‘diyona va Baqtriyadagi qo‘zg‘olonni bostira olmagan. Unga o‘ziga qarashli viloyatlardan 19 ming yollanma qo‘shin yordamga y е tib k е lgach, bu isyon bostirilgan. Yunon muarrixlarining asarlarida Spitam е n bilan birgalikda Aleksandrga qarshi jang qilgan skiflar, baqtriyaliklar, massag е tlarning jasorati va ularning ajoyib urfodatlari va madaniyatlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar berilgan. Jumladan, Kvint Kursiy Rufning ta’kidlashicha, skiflar boshqa «varvar» xalqlardan farq qiladilar, «ularning fikr ifodalanishlari qo‘pol emas, madaniyati ham durust edi». Yana u davom etib yozadi: «Aytishlaricha, ularning orasida donishmandlari ham bor ekan». 11 Kvint Kursiy Rufning qayd qilishicha 10 Сулаймонова Ф . Шарқ ва Ғарб. – Т., «Фан» нашриёти. 1992 йил. Б.-91. 11 Бойназаров Ф . Қадимги дунё тарихи. – T.: Иқтисод-молия. 2006. Б.-50-51. 14 boshlaydi. Bu davrda Makedoniya podshosi Filipp II Bolqon yarim orolida o’z mavqeini mustahkamlab olib Ahamoniylarga qarshi kurashga tayyorgarlik ko’ra boshlaydi. Filipp II o’z davriga mos harbiy islohotlar o’tkazib tartibli va yaхshi qurollangan qo’shin tuzishga muvaffaq bo’ldi. Mil.avv. 336 yilda Ahamoniylar davlatiga qarshi kurash boshlandi. Ammo, Filipp II ning o’ldirilishi tufayli bu kurash to’хtab qoldi. O’sha yili taхtga Filipp II ning o’g’li 20 yoshli Aleksandr taхtga o’tirdi. U Ahamoniylarga qarshi urushga jiddiy kirishib Kichik Osiyodan Parmenion boshliq qo’shinlarni chaqirtirdi. Harbiy kengash tuzib quruqlikda va suvda harakat qilayotgan qo’shinlar oldiga aniq vazifalar qo’ydi. Shundan so`ng Aleksandr sharqqa qarab keng ko`lamli harbiy yurishlar uyushtirishga kirishadi. Ushbu kurs ishida Makedoniyalik Aleksandrning Sug`diyona va Baqtriyaga harbiy yurishlari, bu haqida yozib qoldirilgan eng qadimgi yozma manbalar, Aleksandrga qarshi ozodlik kurashlari atroflicha yoritiladi. 4 barpo etib, bu yerdan saklar ustiga yurish boshlagan. Bundan tashqari Aleksandrning O‘rta Osiyoda olib borgan yaratuvchilik faoliyatiga qaraganda, uning vayron etuvchilik, buzg‘unchilik faoliyati o‘n chandon ortiqroq va ko‘proq bo‘lgan bеhisob shahar va qishloqlarni vayron etgan. 4 Aleksandrning Baqtriya va Sug’diyonaga yurishlari Eramizdan avvalgi IV asrda, ya`ni Aleksandrgacha bo`lgan Makedoniya Bolqon yarim orolida joylashgan bo`lib, patriarxal mamlakat edi. Makedoniyalik shohlar o`zlarining kelib chiqishlarini Zevsning o`gli Heraklga olib borib bog`laganlar. Shoh Filipp (er. av. 382-336 yillar) davrida Makedoniyada quldorlikka asoslangan davlat tuzumi shakllanib bitadi. Filipp II uzoqni ko`zlagan, tadbirkor davlat arbobi bo`lib, yunon madaniyatiga chuqur hurmat bilan qarar va o`zi ham u madaniyatdan bahramand edi. Filipp II juda ko`p hududlarni zabt etdi. Ammo erishilgan zafarlar bilan qanoatlanmay, Eronni zabt etishni rejalashtiradi. Lekin niyatiga yetolmay, eramizdan avvalgi 336 yili saroy bazmi vaqtida o`ldiriladi. Filipp vafot etganida Epir shohining qizi Olimpiadadan tug`ilgan o`g`li Aleksandr 19 yoshda edi. Olimpiada o`ta shuhatparast, hammaga o`z amrini o`tkazishni yaxshi ko`rgan, qattiqo`l ayol edi. U o`z raqiblarini, hatto hali tug`ilmagan, lekin taxtga merosxo`r bo`lishi mumkin bo`lganlarning hammasini sovuqonlik bilan yo`q qilib tashlaydi. Aleksandrning tarbiyasini Olimpiada o`z qarindoshi Leonidga topshiradi, u o`z navbatida Lisimax ismli grekni yollaydi. Leonid Aleksandrni qattiqo`llik bilan, qiyinchiliklarga bardosh beruvchi etib tarbiyalaydi. Filipp o`g`li tarbiyasiga jiddiy e`tibor berib, shahzoda 13 yoshida ekanida buyuk olim, faylasuf Aristotelni taklif etadi. Olim shahzodaga shoh saroyida 3-4 yil ta`lim beradi. 4 Shamsutdinov.R., Karimov.Sh. Vatan tarixi. T .: 2010. B .-59. 8
Купить