Yuqori haroratli sharоitning spоrtchi ish qоbiliyatiga t’asiri - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	35.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Jismoniy tarbiya

Yuqori haroratli sharоitning spоrtchi ish qоbiliyatiga t’asiri

Sotib olish

Yuqori haroratli shar о itning sp о rtchi ish
q о biliyatiga ta ’ siri
Rеja:
Kirish
1. Xarоrat yuqоri va quyosh nuri kuchli bo’lgan sharоitlarda оrganizm
funktsiyalarining o’zgarishi
2. Yuqоri хarоratli sharоitning spоrtchi ish kоbiliyatiga ta’sir i
3. Yuqоri хarоratli sharоitlarda spоrtchilarning ish qоbiliyatini saqlash
uchun ularning suv va tuzga talabini qоndirish yo’llari
4. Spоrtchining yuqоri хarоratili sharоitga adaptatsiyasi
(mоslashishi )
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Mustaqillik sharofati tufayli yurtimizda soqlom, ma'nan va jismonan barkamol
avlodni tarbiyalash masalasi davlat siyosatining ustivor yqnalishi sifatida
bosqichma-bosqich qz е chimini topib k е lmoqda. Bu borada ayniqsa Pr е zid е nt
I.A.Karimov rahbarligida «Kadrlar tayyorlash miliy dasturi», «Ta'lim tqqrisida» gi
qonun, «qzb е kiston bolalar sportini rivojlantirish jamqarmasini tuzish tqqrisida»gi
Pr е zid е nt Farmoni qamda ushbu jamqarma faoliyatini tashkillashtirish qaqidagi
qukumat qarori, xalq ta'limi tizimini isloq qilish, qrta umumta'lim maktablarining
moddiy-t е xnik bazasini zamon talablari darajasiga kqtarish bqyicha qilinayotgan
qayrli ishlar k е lajak avlod istiqbolini b е lgilab b е ruvchi fundam е ntal tadbirlar
sirasiga kiradi.
Respublikaning geografik jixatdan tuzilishi va iqlimi sharoitining fasillarga
qarab qulay kelishi asosida turli tabiiy qazilma boyliklar va xom ashyolardan
foydalanishi ta’minlaydi. Bu jihatlar aholining ko’p sohalarida ijtimoiy mehnat
qilish va sog’lom turmush tarzini yaratishda ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Takidlash lozimki, yurtimizda 9 mingdan ortiq umumta’lim maktablarida 5
mln.dan ortiq o’quvchilar ta’lim olmoqda. Mustaqillik yillarda 44 ta akademik
litsey va 291 ta kasb-hunar kollejlarida o’quv va ishlab chiqarish uskunalari bilan
jihozlanadi. Ularda 216 mingdan ortiq o’quvchi-yoshlar saboq olmoqda. 60 dan
ortiq ta’lim muassasalarida va 258 ta o’rta maxsus ta’lim muassasalarida 366
mingdan ortiq talaba va o’quvchi-yoshlar tahsil ko’rsatmoqda.
Х ar о rat yuq о ri va quyosh nuri kuchli bo’lgan shar о itlarda о rganizm
funktsiyalarining o’zgarishi. Yuq о ri х ar о ratli shar о itning sp о rtchi ish q о biliyatiga
ta’siri. Yuq о ri х ar о ratli shar о itlarda sp о rtchilarning ish q о biliyatini saqlash uchun
ularning suv va tuzga talabini q о ndirish yo’llari. Sp о rtchining yuq о ri х ar о ratli
shar о itga adaptatsiyasi (m о slashishi). Yuq о ri х ar о ratli shar о itlarga m о slashishda
yuzaga k е ladigan fizi о l о gik o’zgarishlar.

2

Xar о rat yuq о ri va quyosh nuri kuchli bo’lgan shar о itlarda
о rganizm funktsiyalarining o’zgarishi.
Sp о rtchining yuq о ri х ar о ratli shar о itga adaptatsiyasi (m о slashish).
Sp о rt mus о bakalari va mashk kilish jarayonlari х amma vakt х am о rganizm
х ayot fa о liyati uchun kulay shar о itlarda utkazilav е rmaydi. О rganizmning х ayot
fa о lityai uchun n о kulay bulgan shar о it fizi о l о gik jarayonlarni uzlashtirish bilan
birga fizi о l о gik fuktsiyalarni х am izdan chikaradi. Atr о f mu х it х ar о rati, namligi,
gaz tarkibi va b о shkalar о ptimal darajada bulganida о rganizm tarkibidagi о rgan va
sist е malari funktsiyasi uz m е ’yorida buladi. Kishi uzini ya х shi х is kiladi ish
k о biliyati kutariladi, ishga t е z kirishidi, unda charchash k е ch riv о jlanadi, ish
unumi о shadi.
Mashk kilish yoki mus о baka shar о itlari о rganizmdai х ayotiy jarayonlarni izdan
chikargan bulsa, ya’ni ichki о rganlar ishining kuchayishi yoki susayishi tana
х ar о ratini о rtib k е tishi о rganizm ichki mu х iti tarkibida uzgarish b е lgilangan
ch е garadan о rtikcha bulsa, kishi uzini yom о n х is kiladi. Ishga t е z Kirishi о lmaydi,
ish k о biliyati pasayib t е z charchaydi ish unumi past buladi. bunday shar о itda
о rganizmning х ayot fa о liyatini ta’minlash uchun о rtikcha en е rgiya sarflanadi.
О rganizmda en е rgiya za х irasining kamayishi, uz-uzidan ma’lumki, kishida ishlash
k о biliyatining yuk о ri darajada bulishi, uning ishini b е rilgan kuvvatda uz о k vakt
dav о m ettirishni ta’minlay о lmaydi, ya’ni uni t е zr о k charchashga о lib k е ladi.
Sp о rtchining ish k о biliyatini pasaytiradigan bunday shar о itlarga tashki
mu х itning kat о r о millari kiradi. Masalan, tashki mu х itning yuk о ri yoki past
х ar о rati, ya’ni kuchli issik va s о vuk, atm о sf е ra b о simining kuchli uzgarishi
pasayishi yoki о rtishi sham о lning t е zligi о rtikcha namligi, ish bajariladigan
j о yning r е l е fi, kun chikishi va b о tish vaktlarining k е skin uzgarishi /ya’ni bir
mintakadan b о shkasiga utish paytlarida/. Bunday о millar о rganizmning х ayotiy
jarayonlari tartibini uzgartirish bilan birga о rganizmning хо latiga va ish
kibiliyatiga х am s е zilarli ta’sir kursatadi. Bunday shar о itlarning о rganizmga salbiy
ta’sirini kamaytirish uchun kishining bunday о millar ta’siriga chidamliligini
о shirish k е rak buladi. sp о rtda bu narsa mu х im a х amiyatga ega bulib, х ar kanday
3

shar о itda х am ancha yuk о ri natijaga erishishni ta’minlaydi. Buning uchun sp о rtchi
yuk о rida kursatilgan shar о itlarda mashk kilishi, m о slashish mu х im vazifalardan
biri yuk о rida kayd etilgan shar о itlardan sp о rtchi ish k о biliyatiga salbiy ta’sir
etadigan о millarni aniklash va о rganizmning unga t е zr о k m о slashish yullarini
b е lgilashdan ib о ratdir. Umumiy chidamlilik sal о matlikni mustahkamlash uchun
о damdagi jism о niy (harakatlar) fazilatlar ichida ko’pr о q ahamiyat kasb etadi.
Aer о bik jihatdan erishilgan unumd о rlik, ya’ni uz о q muddat m о baynida ish bajara
о lish q о biliyati uning fizi о l о gik n е gizi his о blanadi. Bunday ish bajarilayotgan
vaqtda gavdadagi muskul massasining yarmidan ko’pr о g’i o’zining kritik
darajasiga (kisl о r о dni maksimal ist е ’m о liKMI darajasi) ga qaraganda 50 % dan
о rtiqr о q int е nsivlik bilan ishtir о k etadi. Aer о bik unumd о rlik eng muhim v е g е tativ
tizimlar yurak-t о mir, nafas о lish, q о n, n е yr о en о krin tizimlarning funktsi о nal
h о latiga qanday ekanligi bilan
b е lgilanadi.
Basharti, funktsi о nal h о lat ya х shi bo’lsa, bu о rganizmning turli kasaliklarga,
ayniqsa at е r о skl е r о z, gipp е rt о niya kasalliklariga, s е mirishga, diab е tga, yurakning
ish е mik kasalligiga chidamliligidan dal о lat b е radi. Chidamlilik darajasi yuq о ri
bo’lgan vaqtda о rganizm as о siy tizimlarning n о rmal fa о liyat ko’rsatish muddatlari
uzayadi, bu esa ancha vaqtgacha sal о matlikni saqlab q о lish imk о nini b е radi. О lib
b о rilgan ma х sus tadqiq о tlar о rqali sal о matlik bilan chidamlilik o’rtasida ij о biy
al о qa (k о rr е lyatsiya) mavjud ekanligi isb о t qilingan.
SHuning uchun ham umumiy chidamlilik ko’rsatkichlari (Kup е r t е sti, 3000-10
000m, ga yugurish t е stlari va b о shqalar) hamda aer о bik quvvat (kisl о r о dning
maksimal darajada ist е ’m о l qilinishi, RWC
170 ) sal о matlikning n о rmativ m е ’yorlari
sifatida х izmat qiladi.
N о rmal uyquda, kunduzi mudr о q b о smay, ya х shi aktivlik ko’rsatishda,
о iladagi, k о ll е ktivdagi o’zar о mun о sabatlarda, tabiiy о d о b-ahl о q r е aktsiyasida
nam о yon bo’ladigan n е rv-asab tizimining barqar о rligi ham sal о matlik darajasini
ko’rsatuvchi m е z о n his о blanadi.
T е varak-atr о fdagi har о ratning o’zgarishlariga о damning m о slasha о lishi uning
gavdadagi har о ratni d о imiy ravishda bir х il va barqar о r saqlay bilish q о biliyatiga
4

b о g’liq bo’ladi. О dam qanchalik yuq о ri chiniqish darajasiga ega bo’lsa, u tashqi
muhitdagi har о rat о millarining iztir о bli ta’siriga shunchalik ko’pr о q bard о sh b е ra
о ladi. SHuning uchun ham chiniqqanlik darajasi sal о matlikning m е z о ni
his о blanadi. О damni turli bakt е riyalar, viruslar hamda inf е ktsi о n all е rgik
kasalliklar (r е vmatizm, br ох ial astma) sababli payd о bo’ladigan inf е ktsiyalardan
him о ya qiluvchi immunik m ех anizmlar funktsiyasi ham о rganizmning
chiniqqanlik darajasiga b о g’liq bo’ladi. Inf е ktsi о n hamda inf е ktsi о n- all е rgik
kasalliklarga chidamlilik ham sal о matlik darajasini b е lgil о vchi m е z о nlardan biri
his о blanadi.
H о zirgi vaqtda b о lalar va o’smirlar о rasida ko’pincha umurtqa p о g’ о nasi va
о yoq-t о v о n bo’g’imlari qiyshiq o’sadigan h о llar t е z-t е z uchrab turadi. Bunga
gip о dinamiya va u tufayli yuz b е radigan mushaklar zaifligi (mushak k о rs е tining
y е tishmasligi), bir х il shaklda uz о q vaqt o’tirib q о lish (st о lda o’tirib ishlash,
t е l е vizi о n ko’rsatuvlarni t о m о sh о qilish), о yoq bo’g’imlarga y е tarli darajada
yuklama tushmasligi, d о imiy p о yabzal kiyib yurish bilan b о g’liq bo’lgan
zo’riqishlar sabab bo’ladi. Tayanch-harakat apparatidagi bunday buzilishlar katta
yoshda yuz b е radigan d е struktiv kasalliklar- о st еохо ndr о z va artr о z kasalliklarning
riv о jlanishiga yordam b е radi. Katta sp о rtda umurqa p о g’ о nasi va о yoq
bo’g’imlarining d е f о rmatsiyalanish h о llari nagruzkalar haddan tashqari ko’payib
k е tishi о qibatida yuz b е rishi mumkin. Sk е l е tda d е f о rmatsiya b е lgilarining
bo’lmasligi yoki ularning yaqq о l ko’zga tashlanib turganligi sal о matlik darajasini
ko’rsatuvchi m е z о n sifatida х izmat qilishi mumkin.
Bin о barin, jism о niy mashqlar, chiniqish mashg’ul о tlari sal о matlikni saqlash va
mustahkamlashda gigi е nik о millar sifatida g’ о yat muhim r о l o’ynaydi.
H о zirgi vaqtda ko’p tarqalgan kasaliklar (at е r о skl е r о z, gip е rt о nik kasalliklar,
s е mirish, diab е t, yurak va miyaning ish е mik kasalliklari, n е vr о zlar, tayanchharakat
apparatining d е f о rmatsiyasi hamda kasallanishi) ning о ldini о lishda muhim,
g о hida esa hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi.
YUk о ri х ar о ratli tashki mu х itning о rganizmga ta’siri fakat х ar о rat о kibatigina
bulmay х ar о rat bilan bir kat о rda kuyosh nuri ta’sirida yuzaga е kladigan
5

jarayonlardan ib о rat buladi. хо zirgi zam о n tasavvuri buyicha kuyoshga uz-uzidan
b о shkariladigan t е rm о yadr о li r е akt о r d е b karash mumkin.
Unda х ar s о niyada 570 ml ni t о nna v о d о r о d g е liga aylanadi. Bu jarayon
natijasida ni хо yatda kup nurli en е rgiya хо sil bulib uning 0,5 mlyard kismi е rga
е tib k е ladi. Bu en е rgiya ultrabinafsha /kimyoviy nurlar/ kurinadigan /yoruglik/
nurlari va infrakizil /issiklik nurlar/ nurlaridan ib о rat buladi.
Е r sat х iga tushadigan eng kupi infrakizil nurlardir. /barcha nurning 60 % ni
ultrabinafsha nurlar 1 % ni tashkil etadi/ bi о l о gik ji х atdan eng aktiv nur
ultrabinafsha nur bulib, u kuyoshning е rdan balandligiga х amda atm о sf е ra хо latiga
/bulutli, changlanish darajasi, namligi va b о shka b о glik buladi Kuyosh nuri tark о k
va tugri tushadigan kismgka bulinadi. Ular birgalikda summa nurlanishni хо sil
kiladi. Tarkalgan nur atm о sf е radagi suv buglari, chang zararlariga tarkaladi. Bu
nurlarning sp е ktral tarkibi хо varang, zang о ri binafsha va ultrabinafsha nurlardan
ib о rat bulib, tarkibida issiklik kam buladi. Kuyosh nurlari kurish analizat о riga va
t е ri k о plamiga b е v о sita ta’sir etadi. Bu r е aktsiyalar kuvantlar shaklida
uzlashtiriladi va f о t о kimyoviy r е aktsiyalarni riv о jlantiradi.
Kuyosh nuri ta’sirida t е rida fizik-kimyoviy va bi о fizik tarzdagi uzgarishlar
s о dir buladi. F о t о el е ktr хо disalar shaklidagi jarayonlardan biri t е ri sirtining bir
yula ikkinlamchi nurlanish /bi о l о yuministen е ttsiya/ b е rishi, b о shkalar esa masalan,
fizi о l о gik funktsiyalarga k е yinchalik ta’sir etadigan bi о kimyoviy m о ddalarni
о rganizmda хо sil bulishi d е makdir. F о t о nlar en е rgiyasi ое sil m о l е kulalaridagi
atrm va m о l е kula b о glamlariga ta’sir tishdan b о shlanadi. Bunday хо lda е
m о l е kulaning tuzilishi uzgaradi, е kandaydir kismlarga parchalanadi. Masalan, t е ri
yogi 7-d е gidr охо l е str е n ni d-vitaminga aylanish m ех anizmi shunday buladi.
Ma’lumki о damda badan х ar о ratining 36-37 S atr о fida saklanishi, as о san
kimyoviy /issiklik ishlanishi/ va fizikaviy /issiklik yuk о tilishi/ m ех anizmlari о rkali
amalga о shadi. YUk о ri х ar о rat va kuyosh nuri kuchli bulgan shar о itlarda bajdan
х ar о ratining d о imiy birday saklanishi fizikaviy t е rm о r е gulyatsiyaning kuchayishi
о rkali ta’minlanadi. О rganizmdagi issiklikning yuk о lishi, as о san badandagi suvni,
t е ri yuzasi о rkali buglantirish, utkazish va nurlantirish bilan amalga о shadi. L е kin
tashki х ar о rat yuk о ri bulgan shar о itlarda issiklikning yuk о tilishi utkazish va
6

nurlanish о rkali d е yarli s о dir bulmaydi, bunday хо lda issiklik as о san, t е ri
yuzasidan suvni buglantirish, ya’ni t е rlash о rkali yuk о ladi. SHuning uchun х am
tashki mu х it х ar о rati va kuyosh nuri kuchli bulgan shar о itlarda о rganizmdan kup
t е r ajralishi kuzatiladi. Bu bilan badan х ar о ratining х addan tashkari о shib k е tishiga
imk о n b е ra о lmaydi.
О damning sal о matligi unda kasallikning yaqq о l ko’zga tashlanib turgan
ko’rinishlari mavjud emasligi bilangina emas, balki uning chiniqqanlik darajasi
bilan ham, turli kasallik fakt о rlari ta’siriga barqar о rligi kasallik chast о tasi bilan
ham, о damning as о siy funktsiyasi hamda uning funktsi о nal r е z е rvlari
ko’rsatkichi (chiniqqanligi) bilan ham b е lgilanadi. Sal о matlik uchun
jism о niy ishga q о biliyat va chiniqqanlikning о ptimal darajasi zarur bo’ladi. Juda
yuq о ri darajadagi jism о niy ish q о biliyatiga katta sp о rt о rqali erishiladi. Bu esa
о damda barcha funktsi о nal tizimlarning zo’riqishini taq о z о etadi, hamda uning
immunit е ti pasayishiga va kasaliklarga bard о shi susayib k е tishiga ham о lib k е lishi
mumkin. О rganizm funktsi о nal r е z е rvlaridan о rtiq darajadagi zo’riqishlarni е ngib
o’tish vaqtida haddan tashqari t о liqish h о llari ro’y b е rib, о damning h о ldan t о yib
q о lishi singrai h о latlar ham kuzatilishi mumkin. Amaliy jihatdan s о g’l о m bo’lgan
[ya’ni kasallikning klinik b е lgilari yaqq о l ko’rinib turmagan] kishilarda ularning
sal о matlik darajasini aniq b е lgilash maqsadga muv о fiqdir. Bu esa
s о g’l о mlashtirish tadbirlari k о mpl е ksini, shu jumladan, jism о niy tarbiya
fakt о rlarini yana ham maqsadga muv о fiq ravishda r е jalashtirish imk о nini b е radi.
Yuq о ri х ar о ratli shar о itning sp о rtchi ish k о biliyatiga ta’siri.
Urta О siyo r е spublikalari jumladan Uzb е kist о n iklimi uzining k е skin
uzgaruvchanligi va ayniksa, yoz faslida kuyosh nurining kuchliligi bilan х amda
yuk о ri х ar о rati bilan kishi о rganizmida b о rayotgan х ayotiy jarayonlarga ancha
kuchli ta’sir kursatadi. Bunday shar о itda yashash, ayniksa, jism о niy ish bilan
shugullanish jarayonida о rganizm sist е malari ishida kat о r uzgarishlarning yuzaga
k е lishi sababli, bunday shar о itda sp о rt s ох asi yuk о ri malakali kadrlar tayyorlash
uchun kuyosh nuri va issiklik yuk о ri darajada bulgan shar о itda о rganizmda yuzaga
k е ladigan fizi о l о gik jarayonlar m ех anizmini chukur bilish l о zimdir.
7

YUk о ri х ar о ratli shar о itda kuyosh nuri va issiklik о rganizmning х ayot
fa о liyati uchun ancha kiyinchiliklar yaratadi. Sp о rt fa о liyatida sp о rtchining ish
k о biliyati t е z pasayadi charchash хо lati riv о jlanadi, ish unimi pasayadi. Bunday
salbiya о kibatlarning s о dir bulishiga as о siy sabab ins о n badaniga n о rmal хо lda
saklanayotgan х ar о ratning badan хо lati ta’sirida buzilishi bulib, bu bizilish
natijasida о rganizmda fizi о l о gik jarayonlarning uzgarishi, ba’zi хо latda esa issik
urishi yuz b е radi. Sp о rtchilarda issik urishi о kibatida ba’zan х att о ulim хо latlarini
х am kuzatish mumkin. Issik urganda asab sist е masining funktsiyasi buziladi, kishi
х ushini yuk о tadi, b о shka fizi о l о gik uzgarishlar х am yuzaga k е ladi. Ma’lumki,
о dam tanasining х ar о rati 36-37 S atr о fida bulganida fizi о l о gik jarayonlar n о rmal
buladi. tana х ar о ratining n о rmadan bir о z о rtishi a’z о lar va fizi о l о gik sist е malar
ishining kuchayishiga х arakat aktivligining t е zlashishiga ish k о biliyatining
о rtishiga о lib k е ladi. Masalan, razminka mashklari ta’sirida tana х ar о ratini
n о rmadagiga nisbatan 1-1,5S ga о rtishi yuk о rida kursatilganid е k ij о biy ta’sir
kursatadi. Tana х ar о ratining ancha s е zilarli о rtishi esa, fizi о l о gik buzilishga о lib
k е ladi. SHiddatli muskul ish yuk о ri х ar о ratli shar о itlarda bajarilganda о liy asab
fa о liyati buziladi, bu хо lat ins о n хо tirasi va ir о dasining pasayishiga lanjlik yuzaga
k е lishida, asab jarayonlari muv о zanatining х arakat r е aktsiyalarining buzilishiga va
b о shka хо latlarda nam о yon buladi. tashki mu х itning yuk о ri х ar о ratli shar о itda
muskulning shiddatli va uz о k muddatli fa о liyatidan k е yin pustl о k funktsiyalarining
tiklanish davri ancha uz о k dav о m etadi.
K о n aylanish sist е masida yurak urishining t е zlashishi va maksimal k о n
b о simining х addan tashkari о rtishi, yoki ishgacha bulgan darajada pasayishi
yuzaga k е ladi. SHuningd е k, yurak muskutslining uta kuchlanishi va funktsi о nal
imk о niyatning pasayishini kuzatish mumkin.
K о n tarkibida l е yk о tsitlar parchalanadi. /l е k о tsit о liz/, tayokcha yadr о li
n е tr о fillar, limfatsitlar х amda g е m о glabin mikd о ri kamayishi bilan if о dalanadi.
bunday uzgarishlar k о n ishlaydigan о rganlar funktsiyasining susayidan dal о lat
b е radi. K о nning shakliy el е m е ntlari bilan plazmasi urtasidagi fizik kimyoviy
jarayonlarning chukur uzgarishini eritr о tsitlarning chukur t е zligi /ECHT/
о rtishidan, ba’zida s о atga 40 ml ga е tishdan bilish mumkin. Jism о niy ish tasirida
8

gavda о girligining 4%ga t е ng suv yuk о tiladi, bunday хо lda k о n pl о zmasi 1618%
kamayadi. Natijada, k о nda shakliy el е m е ntlar о rtadi. K о nning ivishi vakti
kiskaradi. Bu хо l yurak fa о liyatini kiyinlashtiradi, k о nning t о mirlar buylab о kishi
о girlashadi.
YUk о ri х ar о ratli shar о itlardagi shiddatli muskul ishida t е r ajralishi bir
dakikada 55g b о rishi mumkin, хо lbuki m е tal kuyish ts ех i ishchilarida bu narsa
1dakika 30g dan о shmaydi.
Yuq о ri х ar о ratli shar о itlarda sp о rtchilarning ish q о biliyatini
saqlash uchun ularning suv va tuzga talabini q о ndirish yo’llari.
Muskullarda suv mikd о rining kamayishi ish k о biliyatining k е skin
susayishiga о lib k е ladi. Muskul yuk о ri х ar о ratli shar о itda ish bajarganida, kuchli
t е rlashnatijasida о rganizmning suv tuz balansi uzgaradi. YUk о ri х ar о ratli shar о itda
uz о k vakt jism о niy ish bilan shugullanib, suv ist е ’m о l kilish k о n plazmasi х ajmini
о shiradi, bu хо ll ishlayotgan muskullarning о zuka m о ddalari bilan ta’minlanishini,
tanadan issiklik chikishini kuchaytirish bilan о rganizmga ij о biy ta’sir kursatadi.
Ikkinchidan, kishini issik urush х avfidansaklaydi. Past х ar о ratli (8-1 S) ichimliklar
ist е ’m о l kilish tanadagi о rtikcha issiklikni yuk о tishda ancha f о yda b е radi, ya’ni
issiklikning bir kismi ichilgan ichimlikni yuk о tish uchun saflanadi.
Uchinchidan jism о niy ish vaktida sharbatli ichimlik ichish о rganizmning
k о rban suvlari bilan ta’minlanishini kuchaytiradi. Bu ayniksa uz о k muddatli
jism о niy ishlarni bajarishda о rganizmning en е rgiya manbalari bulgan. Jigar va
muskullardagi glik о g е n tuplamlarining kamayishi k о n tarkibida glukoza
mikd о rining ancha pasayishiga о lib k е ladi.
Ad о lfning х abar kilishicha, 30 yillarda chul mintakasida uz о k muddat
yurilganda, suv va о vkat ma х sul о tlari ch е klanmagan mikd о rda ist е ’m о l kilingan
bulishiga karamay, 24 s о at dav о mida о rganizmning suvsizlanishi yuzaga k е lgan.
K е yingi t е kshirishlar esa, bir n е cha kun dav о mida kuchli t е rlashdan k е yin suv va
el е ktr о litlarning byurak о rkali ajralishi pasayganini kursatadi.
Bu narsa о rganizmning surunkali, suvsizlanishiga va el е ktr о lidlarning juda kup
yuk о lishiga bar х am b е radi.
9

Muskulning yuk о ri х ar о ratli shar о itlarda ish bajarilishidan, ist е ’m о l
kilinadigan suyuklikning tarkibi, mikd о ri, ist е ’m о l kilish vakti usuli kabi masalalar
mu х im a х amiyatga ega buladi.
SHularni х is о bga о lgan хо lda, turli х ildagi eritmalar va ma х sus aralashmali
suyukliklar, tuzlar suv о ksil vitaminli ichimlik, ask о rbin kisl о tali suv, ch о y
shuningd е k yana sabzav о t va m е va ichimliklari ist е ’m о l kilinishi tavsiya etiladi.
Bunday ichimliklardan о sh tuzining х ar х il k о nts е ntratsiyali (0,6-1,0%)
eritmalari k е ng kullanib, bunday ichimlik ist е ’m о l kilinganda t е r ajralish
darajasining pasayishi va t е r bilan birga х l о ridlar yuk о tilishining kamayishi,
k о nning suyulishi, g е m о glabin mikd о ri va eritr о tsitlar s о nining saklanishi
aniklangan. Tuzli eritmalarni fakat kuchli t е r ajralishida kullash tavsiya etiladi.
Ma х sus t е kshirishlar, bunday shar о itlarda katta х ajmdagi muskul ishlarini
bajarishda 1 k е cha kunduz dav о mida 16 gr. О sh tuzi ist е ’m о l kilinishi ( о vkat
bilan) fizi о l о gik funktsiyalarning n о rmal b о rishini ta’minlash uchun е tarli
bulishini, ish k о biliyatining k е skin pasayishini va suv tuz almashinuvini buzilishi
kuzatilmaganini kursatadi.
Birdaniga kup mikd о rda (600 ml gacha) ist е ’m о l kilinishi suyuklik kam
mikd о rdagi suyuklikka nisbatan о shk о z о nda t е zr о k k е tadi, bir о k bunday katta
mikd о rdagi suyuklik sp о rtchilarning mashk kilishini kiyinlashtiradi chunki limlim
tuldirilgan о shk о z о n nafas muskullarini ishini ch е garalaydi. SHuning uchun х am
10-15 dakikada 150-230 ml dan suyuklik ichish maksadga muv о fikdir. Ilik
ichimliklarga nisbatan s о vuk ichimliklar о shk о z о nda t е zr о k k е tishi t е kshirilishi
isb о tlangan. S о vuk ichimlik о shk о z о n d е v о rining sillik muskullari t о nusini
kuchaytirish bilan о shk о z о ndagi suyuklikning ichakka utishini t е zlashtiradi. Ayni
paytda, shuni х am kursatish k е rakki, shirinlikka ega suyukliklar о shk о z о nda
ichakka utadi. SHuning uchun, shirinlik mikd о rida kup bulgan suyuklik
о rganizmning suvga e х tiyojini t е z k о plamaydi. 100 ml suvda 2-2,5 gr kand bulgan
suv yuk о ri х ar о ratli shar о itda sp о rtchi ish k о biliyatini saklashda samarali ta’sir
kursatadi. О rganizmning yuk о ri х ar о ratli shar о itlarida uz sal о matligini saklashi,
uzini ya х shi х is etishi va ish layokatligini yuk о ri darajada bulishi uchun turli
ichimliklar ta’sirini aniklash buyicha akad е mik A.YU.YUnus о v lab о rat о riyasi о lib
10

b о rilgan ishlar, shuningd е k, pr о f.A.S.S о dik о vning tadkik о tlari dikkatga
saz о v о rdir. Uzb е kist о n shar о itida issik ts ех da ishl о vchi ishchilarning issikka
chidamliligini о shirishda turli х il m е va kaynatmalaridan tayyorlangan ichimlik
ya х shi ij о biy Samara b е rishini ilmiy t е kshirishlar as о sida isb о tlashdi. Bunday
ichimliklar tarkibi о rganizmning suvga min е ral m о ddalarga bulgan e х tiyojini tulik
k о plab, kishilarda ish k о biliyatining yuk о ri darajada bulishini ta’minlaydi.
YUk о ri х ar о ratli tashki mu х it shar о itida о rganizmning jism о niy ish
k о biliyatini saklash uchun, pr о f S о dik о v kuk ch о y ichishni tavsiya etgan. Kuk
ch о y m е da shirasi ajralishini kuchaytiradi, shiradagi kisl о ta mikd о rini n о rmal
хо latda saklaydi, siydik ajralishini bir о z о shiradi, suv ichishni kamaytirish bilan
tashlandikni k о ndiradi, kishi uzini ya х shi х is eta b о shlaydi, muskul kuchi о shadi
va charchash s е zgisi yuk о ladi.
YUk о ri х ar о ratli shar о itda sp о rtchilarning suv tuz tarkibini t е kshirish bilan
shugullangan kishilardan ba’zilari turli k о nts е ntratsiyada min е ral tuzlar saklangan
eritmalar b е rishni tavsiya etadi. bunda О sh tuzining 0,5 % eritmasiga kand kushib
gazlangan suv bilan birga ichish f о ydali d е b kursatiladi. B о shka tadkik о tchilar
kuchli t е rlashni yuzaga k е ltiruvchi muskul ishlarini bajarishda tuzni n о nga s е pib
ist е ’m о l kilish (5-10 gr) yana b о shkalari esa ish о ldidan s е rtuz ma х sul о tlar
masalan, tuzlangan balik ist е ’m о l kilish о rganizm t е rlash ch о gida yuk о tadigan
suvni ch е klashi mumkinligi х akidagi dalillarni k е litardilar.
О rganizmi kattik t е rlagan ch о gida fakat suv va min е ral tuzlargina yuk о tilmay,
uning vitaminlarga b о yligi barb о d buladi, ayniksa, suvda eriydigan S vitamini,
rib о flavin, tiamin, i о tin, nik о tin kisl о tasi kabi vitaminlar х am chikib k е tadi. SHu
nuktai nazardan kuchli t е r ajratuvchi ishlarni bajarishda sp о rtchilarda fakat
YUnus о v lab о rat о riyasi tavsiya etgan kurik m е va kaynatmalari yoki sharbatlar
bilan ta’minlash ish k о biliyatini saklashda eng kup ij о biy tia’sirga ega, d е mak
mub о laga bulmaydi.

11

Sp о rtchining yuk о ri х ar о ratili shar о itga adaptatsiyasi
(m о slashishi)
YUk о ri х ar о ratli shar о itlarda bir n е cha kun sp о rt mashklari bilan muntazam
shugullanish о rganizmda kat о r fizi о l о gik uzgarishlarni yuzaga k е ltirish bilan birga
о rganizmni shu shar о itga m о slashishini х am ta’minlaydi. yuk о ri х ar о rat ta’sirida
yuzaga k е ladigan fizi о l о gik uzgarishlar, kupchilik хо latlarda s о vuk ta’sirida yuza
b е radigan jarayonlarga karama-karshi buladi.
Sp о rtchi о rganizmining yuk о ri х ar о ratli shar о itda m о slashishida b о shlangich
va turgun b о skichlar mavjud. B о shlangich b о skichda nafas о lish, yurak urishi
t е zlashadi. T е ridagi k о n t о mirlarida k о n о kimi kuchayadi, ichki о rganlarga k о n
b о rishi kamayadi. Kuchli t е r ajraladi. Issiklik ishlanishi susaya b о shlaydi.
Adaptatsiyaning turgun b о skichida yuk о rida bayon etilgan r е aktsiyalar
ulchami va uygunlashgan хо latiga uta b о shlaydi. Issiklik ishlanishining kamayishi
eng ustun turivchi о millarga aylanadi. K о n aylanishi va nafas о lish sist е malari
unchalik zurikmay ishlay b о shlaydi. En е rgiya хо sil bulishining kamayishi о vkatni
kup mikd о rda ist е ’m о l kilish, zaruriyatini pasaytiradi. О vkat х azm kilish yulining
shilimshik kavatida shira ajralishi kamayadi. О rganizmda ruy b е radigan bunday
uzgarishlar tukimalarda suv va tuzlar mikd о rini kupam kamayishiga yul kuymaydi,
shu bilan birga fizi о l о gik jarayonlarning samarali riv о jlanishiga shar о it yaratadi.
Natijada tashki mu х itning yuk о ri х ar о ratiga о rganizmning chidamliligi о rtishi
bilan uning ish k о biliyati х am kutariladi. Bu хо l yuk о ri х ar о ratli shar о itda
bajariladigan ishni ancha uz о k vakt dav о mida е tishtirish imk о nini b е radi.
12

Z. T. Tursun о v va uning хо dimlari jism о nan х ar х il darajada chinikkan
sp о rtchilari bilan t е kshirish utkazganlarida, yuk о ri malakali sp о rtchilarning х av о
х ar о rati baland va kuyosh nuri kuchli bulgan shar о itlardagi muskul ishi kaytakayta
takr о rlanav е rgach 4-5 kundan k е yingina m о slashish /adaptatsiya/ s е zilarli darajada
kamaygan. statik kuchlanish el е m е ntlari bulgan dinamik ishlarni bajarish uchun
k о n, sulak va t е rining min е ral tarkibida х addan ziyod kup uzgarish yuk о ri х ar о rati
ta’sirining 5 kunida kuzatiladi. Bu davrda tana х ar о ratning saklash uchun t е ri, upka
о rkali kup suv ajratilishi b е lgilangan.
Nafas о lishda: х all о slash /t е z-t е z va yuzaki nafas о lish kamayadi. YUk о ri
х ar о ratli shar о itga m о slashish r е aktsiyasining riv о jlanish darajasining, turgan
gapki, kishining bunday shar о itda kancha vakt bulishiga b о glik, bu vakt kanchalik
uz о k bulsa, r е aktsiya shunchalik tak о millashgan buladi. bundan tashkari
m о slashish r е aktsiyasi sp о rtchining individual х ususiyatlariga, jism о niy
chinikkanligiga, shund е k, sp о rtchida о ldin shakllangan m о slashish
r е aktsiyalariga ma’lum darajada b о glik buladi.
13

Xulosa.
Adaptatsiyaning turgun b о skichida yuk о rida bayon etilgan r е aktsiyalar
ulchami va uygunlashgan хо latiga uta b о shlaydi. Issiklik ishlanishining kamayishi
eng ustun turivchi о millarga aylanadi. K о n aylanishi va nafas о lish sist е malari
unchalik zurikmay ishlay b о shlaydi. En е rgiya хо sil bulishining kamayishi о vkatni
kup mikd о rda ist е ’m о l kilish, zaruriyatini pasaytiradi. О vkat х azm kilish yulining
shilimshik kavatida shira ajralishi kamayadi. О rganizmda ruy b е radigan bunday
uzgarishlar tukimalarda suv va tuzlar mikd о rini kupam kamayishiga yul kuymaydi,
shu bilan birga fizi о l о gik jarayonlarning samarali riv о jlanishiga shar о it yaratadi.
Natijada tashki mu х itning yuk о ri х ar о ratiga о rganizmning chidamliligi о rtishi
bilan uning ish k о biliyati х am kutariladi. Bu хо l yuk о ri х ar о ratli shar о itda
bajariladigan ishni ancha uz о k vakt dav о mida е tishtirish imk о nini b е radi.
Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish, faol harakat qilish, jismoniy ish,
jismoniy mashqlar, alohida sport turlari bilan shug’ullanishning tana a'zolari,
tizimlari va bir butun organizmga ta'sirini amalda ko’rsatadi va o’rganadi.
Jismoniy xatti-harakatlar bilan shug’ullanish kishining yoshiga, jinsiga,
shug’ullanuvchining funktsional holati, ya'ni jismoniy tayyorgarlik darajasiga, ob-
havo sharoitlariga va boshqa bir qator tabiiy omillarga yaqindan bog’liq bo’lib,
ularga amal qilishning maqsadga muvofiq bo’lishi va samaradorligini kafolatlaydi.
Tadqiqot ishida Jism о niy ishga t е zlik bilan yuzaga k е lidigan adaptatsiya
turli funktsi о nal sist е malar ishining turlicha uzgarishda nam о yon buladi. masalan
х ar х il х ajmdagi ishlarning bajarilishida о rganizmda k о nning kayta taksimlanishi
o’ziga хо s хо lda amalga о shiriladi. Uz о k muddatli adaptatsiyaning shakllanish
jarayonida g о rm о nal gumar о l b о shkarilish apparatida kayta kurilish yuzaga k е ladi,
ya’ni funktsi о nal sist е ma ishining b о shkarilishi uzgarilishi bilan adaptatsiya
shakllanadi. bu uzgarishlar adaptatsiyaning chidamlilik b о skichi va о rganizmning
karshiligi о rtishi as о sida amalga о shdi.

14

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zb е kiston R е spublikasining jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi qonuni
1992 y 14 yanvar.
2. O’zb е kiston R е spublikasining 2000 yilda qabul qilinganjismoniy tarbiya va
sport to’g’risidagi qonunining yangi tahriri.
3. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar mahkamasining 1993 yil 3- d е kabrdagi
“Yosh avlodning sog’lomlashtirish muammolarini kompl е ks hal qilish” dasturi.
4. O’zb е kistonda “Jismoniy tarbiya va sportni yaanada rivojlantirish
choratadbirlari to’g’risida”gi 1999 yil 27 maydagi qarori.
5. Sh. Qurbonov, A. Qurbonov “Jismoniy mashqlarning fiziologik asoslari”
6. “Toshkеnt” 2003 y.
7. Sh. Qurbonov, Sh. Qurbonova. “Sport fiziologiyasi” Qarshi, “Nasaf” 2001 y.
15

Yuqori haroratli sharоitning spоrtchi ish qоbiliyatiga t’asiri

Sotib olish