• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Yurtimiz tarixini yoritishda Arab-Fors tilida yozilgan manbalar

va   eng   muhimi,   Vizantiya   imperiyasiga   yollanma   askar   sifatida   xizmat   qilgan   xalq
sifatida   ruslarning   harbiy   ahamiyatini   tushuntiradi.   Komildagi   ruslarga   bir   qancha
havolalar   Vizantiya   harbiy   amaliyotlari   bilan   bog liq.  ʻ Varangiylarning   strategik
ahamiyatini   arablar   al-Muqaddasiy   (taxminan   945–1000)   davridayoq   tan   olishgan,   u
ruslarni “ikki xil vizantiyaliklar” (   jinshon min ar-Rumiy   ) deb ta riflagan edi. 	
ʼ
Komilda   ruslar   haqidagi   birinchi   ma'lumot   943   yilga   oid   ikkita   yozuv   bo'lib,
ruslarning   Kavkazga   bosqiniga   ishora   qiladi.   Ikkinchi   yozuv   1071   yilgi   Manzikert
jangida   Rusning   ishtiroki   bilan   bog'liq.   Tarixning   katta   qismi   salib   yurishlari   davri
bilan   bog'liq;   Bu   qism   DS   Richards   tomonidan   uch   jildda   tarjima   qilingan
bo'lib,   Imod   ad-Din   Zengiy ,   Nur   ad-Din   va   Saladinlar   davriga   qadar   salibchilarning
kelishi   haqida.   Darhaqiqat,   ibn   al-Asirning   salib   yurishlari   boshlanishi   haqidagi
tasviri,   ayniqsa,   salib   yurishlarining   boshlanishiga   musulmonlar   nuqtai   nazaridan
ma'lumot   beradi.   Ibn   al-Asir   salib   yurishlarining   boshlanishini   siyosiy   intriga
muammosi va uning franklar istilosi  nuqtai nazaridan tarixiy ahamiyatini, bor-yo‘g‘i
uzluksiz sxemadagi bir voqea sifatida tavsiflaydi 1
.   U   1085-86-yillardagi voqealarning
kelib   chiqishini   franklar        Andalusiyadagi      islom   erlariga   birinchi   marta   bostirib
kirishi   bilan bog'laydi  va salib yurishlarini   1091-yilda   Sitsiliyaning zabt  etilishi bilan
bog'laydi.   Ibn   al-Asir   salib   yurishining   bevosita   kelib   chiqishi   ortidagi
siyosiy   intrigani   uchta   manbaga   bog'laydi:   Rojer   I ,   Fotimiylar   va   Vizantiya
imperatori .   Al-Asirning   so'zlariga   ko'ra,   Rojer   I   Suriyaga   bostirib   kirishni
manipulyatsiya   qilgan   va   Bolduin   boshchiligidagi   salibchilar   qo'shinlari   tomonidan
Quddusga   yurish   qilgan   -   bu   Flandriya   va   Quddusning   turli   "boldvinlari"   ning
birikmasi.   Rojer I o z hisobida aytilishicha, Afrikani zabt etishdan oldin Sitsiliyadan	
ʻ
oraliq   stansiya   sifatida   foydalanish   haqidagi   Bolduin   so roviga   doir   hamrohlarining	
ʻ
mulohazalarini   rad   etish   uchun   “bir   oyog ini   ko tarib,   baland   ovozda   o pirdim”.	
ʻ ʻ ʻ   Bu
hikoya   qanchalik   asosli   bo'lishidan   qat'i   nazar,   ibn   al-Asir   ba'zi   ijodiy   tahririyatga
1
  Al-Asir,   Ali   ibn   (2008),   Ibn   al-Asirning   salib   yurishlari   davridagi   yilnomasi   al-Komil   fi'l-Ta'rixdan   ,   jild.   3,   DS
Richards tomonidan tarjima qilingan, London:   Ashgate Publishing   ,   ISBN   978-0754669524   jild.   01–12, 
12 berilib   ketgandir,   chunki   hatto   o'rta   asrlardagi   islom   yozuvchilari   ham   ba'zida   o'z
dushmanlarini   qoralashni   odat   qilganlar.     Ibn   al-Asir   ta rifida   Rojer   Bolduinʼ
boshchiligidagi   frank   qo shinlarini   “hosildan   yillik   foyda”ni   saqlab   qolish   uchun	
ʻ
Sitsiliya orqali Shimoliy Afrika o rniga Suriya va Quddus tomon yo naltiradi va shu	
ʻ ʻ
bilan   Rojerning   siyosiy   ziyrakligi   va   hisob-kitobini   namoyish
etadi.   Antioxiyadan   birinchi salib yurishini boshlashga qaror qildi.   Bunday   holda,
ibn   al-Asir   salib   yurishlarining   boshlanishini   Antioxiyani   qamal   qilish   bilan
tavsiflashi   ajablanarli   emas.   1097-yilda   salib   yurishlari   frank   istilolarining   uzoq
tarixiy   naqshining   bir   qismi   bo'lib,   alohida   hodisa   sifatida
kontseptsiyalashtirilmaganligi   sababli,   Fulcher   Chartrelik   kabi   zamonaviy   evropalik
yilnomachilar   shunday   qilishga   intilishgan.   Bundan   tashqari,   Ibn   al-Asir   Frank
qo shinlarini Suriyaga yo naltirishining yana bir sababi sifatida Rojerning Afrikadagi	
ʻ ʻ
musulmon   hukmdorlar   bilan   do stona   munosabatlarni   saqlab   qolishdan	
ʻ
tashvishlanishiga   ishora   qiladi.   Ibn   al-Asir   birinchi   salib   yurishining   boshlanishini
shakllantirgan   deb  da'vo   qilgan   siyosiy   intrigalarning   ikkinchi   manbai   Misrdagi   shia
Fotimiylar sulolasi edi.  
Ibn   al-Asir   bu   shunchaki   "boshqa   voqea"   deb   da'vo   qilsa-da,   u   fotimiylar
franklarni   Suriyaga   bostirib   kirishga   undashda   muhim   rol   o'ynaganligini   aniq
ta'kidlaydi, chunki ular   Saljuqiylar   hokimiyatining kengayishi bilan tahdid qilingan va
himoya   qilish   uchun   franklardan   foydalanmoqchi   edilar.   Saljuqiylar
bosqinidan   Fotimiylar   Misri   ibn   al-Asir,   saljuqiy   sunniy   musulmonlar   sunniy
bo'lmagan   Fotimiylarning   "bid'atchi"   amaliyotlariga   qanday   qarashlarini   ko'rsatib,
Fotimiylar   "musulmonlar"   emasligini   ko'rsatadi.     Ibn   al-Asir   salib   yurishining   kelib
chiqishiga   ta'sir   ko'rsatadigan   uchinchi   siyosiy   fitna   manbai   Vizantiya
imperatoridir.   Ibn   al-Asir   Vizantiya   imperatori   Franklarni   Vizantiya
erlaridan        Levantga      o'tishga   ruxsat   evaziga   Antioxiyani   zabt   etishga   rozi   bo'lishga
qanday majburlaganini tasvirlaydi.    
13 I BOB. Rivojlangan o‘rta asrlar davri tarixiga doir arab  va  Fors tilida yozilgan
manbalar.
1.1  Arab tilidagi tarixiy, tarixiy-jug‘rofiy va adabiy asarlar
Rivojlangan     o‘rta     asrlarda     O‘rta   Osiyoda   sodir   bo‘lgan     ijtimoiy-siyosiy
voqealar arab va fors-tojik     tilida bitilgan juda ko‘p  tarixiy   manbalarda   o‘z aksini
topgan. X-XV asrlarla O‘rta Osiyoga bir necha ajnabiy, asosan arab sayyoxlari tashrif
buyurib   bu   yerda   ko‘rgan-kechirganlarini   o‘z   asarlarida   yozib   qoldirganlar.   Bu
sayyoxlar qatoriga Abu Dulaf, al-Muqaddasiy, al-Idrisiy, Yoqut Hamaviy singari arab
olimlarini   kiritish   mumkin.   Abu   Dulaf   (X   asr)   o‘z   asarlarida   o‘lkamizning   tarixiy
geografiyasini   o‘rganish   uchun   muhim   bo‘lgan   ma’lumotlar   mavjud.       Abu   Dulaf
qator Sharq mamlakatlari, shu jumladan Movarounnaxrga safar qilib, ma’lum muddat
davomida bu yerdagi xukmdorlar saroyida xizmat qilgan. Safarlari   chog‘ida   yiqqan
materiallari   asosida   u   "Risolat   ul-avval"     ("Birinchi   risola")   va   "Risolat   ul-uxro"
("Ikkinchi   risola")   nomli   asarlar   yaratgan.   Abu   Dulafning   xar   ikkala   asarining
qo‘lyozmasi   1923   yilda   Mashxad   kutubxonalarining   biridan   topilgan.   Mazkur
qo‘lyozmani   atroflicha   taxlil   etgan   I.   Yu.   Krachkovskiy   Abu   Dulaf   asarlarida
keltirilgan   fakt   va   dalillar   ob’ektiv   ekanligini   ta’kidlaydi.   O‘lkamizning   XII   asrdagi
tarixiy-geografiyaga doir ma’lumotlar Al-Idrisiyning  «Nusxat al-mushtok» (asarning
to‘liq nomi «Nuzimat al-malok faxtiran ul-ofok», ya’ni «Jaxon bo‘ylab kezib xoldan
toygan   kishining   ovunchog‘i»,   ayrim   xollarda   mazkur   asar   Sitsiliya   qiroli   Rojerga
bag‘ishlanganligi   sababli   «Kitob   al-rujoriy»   deb   ataladi)       va   Yoqut   Hamaviy
«Mu’jai ul buldon» («Mamlakatlar ro‘yxati») nomli asarlarida ham uchraydi 1
. 
X asrda yashab o‘tgan yana bir arab geograf olimi al-Muqaddasiy
947   yilda   Quddus   shaxrida   tug‘ilib,   1000   yilda   vafot   etgan.   Uning   to‘liq   ismi:   Abu
Abdullox   Muhammad     ibn   Axmad   ibn   Abubakr   Muqaddasiy.   947   yili   Kuddusi
sharifda   tug‘ilgan;   Butun   musulmon   mamlakatlari   bo‘ylab   sayoxat   qilgan;   1000   yili
vafot   etgan.   Al-Muqaddasiy   sayoxat   vaqtida   to‘plangan   hamda   boshqa   manbalardan
1
 Maдраимов A., Фузаилова Г. Maнбашунослик. – T.: Фан, 2007.  B.64.
6 katta   rol   o‘ynagan.   U   feodal   tarqoqlikka   barham   berish,   markaziy   davlat   appartini
mustaxkamlash,   davlatning   moliyaviy   ishlarini   tartibga   solish   uchun   kurash   olib
bordi.   Uning   Nizomulmulk,   ya’ni   "Mamlakatni   tartibga   soluvchi"   deb   atalishi   ham
shu   sababdan.   Nizomulmulk   1092   yilda   Isfaxonda   Bag‘dodga   ketayotganda
Ismoiliylar  (shia  mazxabi   oqimi)  tomonidan  o‘ldiriladi.  Nizomulmulk  davlatni   idora
qilish masalalariga bag‘ishlangan "Siyosatnoma" asari bilan nom qoldirgan. Asar   51
bobdan iborat bo‘lib, unda markaziy davlat apparatining tuzilishi va uning moliyaviy
xisob-kitob   ishlari,   qo‘shinning       tuzilishi,   yuqori   davlat   mansablari   va   ularga
tayinlash   tartibi,   qabul   qilish   marosimlari   hamda     ularni   tayyorlash   va   o‘tkazish
tartibi,   mansabdorlar     faoliyati     ustidan   nazorat     qilish   kabi   umumdavlat   masalalari
o‘rtaga qo‘yilgan.  "Siyosatnoma"da   O‘rta   Osiyo   tarixi
xaqida   ham   muhim   va   qimmatli           ma’lumotlar   bor.   Somoniylar   zamonida   turk
g‘ulomlarining   mamlakat   ijtimoiy-siyosiy   xayotida   tutgan   o‘rni,   Turkiston   xonlari
(Qoraxoniylar)   saroyida   xizmat   qiluvchi   xodimlarning   maishiy   axvoli,   Somoniylar
xizmatida bo‘lgan amirlarning unvonlari,    xorazmshox Oltintosh (11017-1032) bilan
sulton   Mahmud   G‘aznaviyning   vaziri     Ahmad   ibn     Xasan   o‘rtasidagi   yozishmalar
shular   jumlasidandir.   Bulardan   tashqari   asarda   karpatiylar,   botiniylar   xarakati,
Muqanna qo‘zg‘oloni xaqida diqqatga sazovor ma’lumotlar bor. Sharqshunos olim R.
D.   Zaxoderning   fikricha,   "Siyosatnoma"ning     43   ta   bobi   Nizomulmulk   tomonidan
so‘nggi 8 ta bobi esa qariib 20 yildan keyin uni qaytadan taxrir qilgan noma’lum olim
tomonidan yozilgan. Asar bir necha xorijiy tillarga, shu jumladan o‘zbek tiliga tarjima
qilnib,   nashr   etilgan.   XI   asrla   yashab   o‘tgan   yirik   tarixchilardan   yana   biri
Abulxay   Gardiziy   xisoblanadi.   Gardiziy   o‘zining   "Zayn   ul-axbor"   ("Xabarlar
bezagi')   nomli   asari   bilan   shuxrat   qozongan.   Asarda   islomiyatdan   oldingi Eron
podshoxlaridan   to   1041   yilgacha   Xurosonda   bo‘lib   o‘tgan   voqealar   xaqida   so‘z
yuritiladi.   Asarda   O‘rta   Osiyoning   turkiy   axolisi   xaqida   Xuroson   va
Movarounnaxrning   arablar     istilosidan   to   XII   asrgacha   bo‘lgan   siyosiy   tarixi
17 Masalan,   u   Somoniylarning   Xurosondagi   noibi   Abu   Ali   ibn   Simjur   (989-998   yy.),
so‘ngra   Ziyoriylardan   Shams   ul-Maoliy   Qobus   ibn   Vushmagir   (978—1012   yy.)ning
shaxsiy   kotibi,   keyinchalik   /aznaviylardan   Sabuktakin   (977-997),   Sulton   Mahmud
(998—1030   yy.)   hamda   Sulton   Mas’ud   (1031—1041   yy.)   saroyida   xizmat   qilgan.
Masalan, u Sulton Mahmudning elchisi  sifatida (999 y.) Garchistonga borgan; keyin
Ganj rustakda sohib barid bo‘lib ishlagan va 1023 yili Sulton Mahmudning amri bilan
xizmatdan chetlatilgan.   Manbalarda, xususan  as-Saolibiy antologiyasida aytilishicha,
al-Utbiy bir necha yirik asar yozgan. 
Lekin,  ulardani  faqat   bittasi  —  «Tarixi  Yaminiy»  («Yamin
ud-davla   tarixi»)   nomi   bilan   mashxur   bo‘lgan   tarixiy   asargina   saqlanib   qolgan.
Olimning yana bir asari —  “ Latoif al-quttob ”  («Kotiblarning latif so‘zlari») ning faqat
nomigina   saqlanib   qolgan,   xolos.   «Tarixi   Yaminiy»   amir   Sabuktakin   hamda   Sulton
Mahmud   zamonida   G‘aznaviylar   imperiyasi   tarkibiga   kirgan.   Afg‘oniston,   Xuroson,
Xorazm va qisman Movarounnaxrning 975—1021 yillardagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
bayon   etadi.   Asarda   Qoraxoniylarning   Movarounnaxrni   bosib   olishi   (992—996
yillari) haqida keltirilgan ma’lumotlar benihoyat qimmatlidir.   «Tarixi Yaminiy» o‘rta
asr   tarixshunosligiga   xos   og‘ir   uslub   (saj)   bilan   yozilgan.   Asarda   xukmron   sinfning
maqsad   manfaatlari   ximoya   qilinadi,   xususan   Sulton   Mahmud   va   uning   yaqinlari
ko‘klarga   ko‘tarib   maqtaladi.   Shuning   bilan   birga,   olim   uzluksiz   davom   etgan
urushlar, zulm,   turli-tuman soliq va jarimalar tufayli xonavayron bo‘lgan mehnatkash
xalqning og‘ir turmushiga ham ayrim o‘rinlarda ko‘z tashlab o‘tadi.
Mazkur   asarning   arabcha   matni   Dehli
(1874 y.), Buloq (1874 y.) va Loxur (1883 y.) shaharlarida chop etilgan. Undan ayrim
parchalar fransuz, nemis va ingliz tillarida (tarjimonlar: K. Shefer, T. Nyoldeke, Elliot
va   Douson)   chop   etilgan.   «Tarixi   Yaminiy»ning   forscha   tarjimalari   ham   bor.   Eng
durusti Abu Sharif Nosih al-Jorbozaqoniy qalamiga mansub bo‘lib, 1856, 1956, 1966
yillari   Eronda   nashr   etilgan.   Asarning   Reynolde   tomonidan   qilingan   inglizcha
8 to‘g‘risida keng ma’lumotlar  beriladi. Faxriddin Muborakshox  Marvarrudiy o‘zining
"Tarixi   Muborakshox"   nomli   asari   bilan   mashxurdir.   Asar   1206   yilda   yozib
tugatilgan.   asar   136   bobdan   iborat   bo‘lib,   Muhammad     payg‘ambardan   boshlab
G‘aznaviylar   va   Guriylar   xukmronlari   davrigacha   bo‘lgan   voqealar   bayon   qilingan.
Asarning   yana   bir   qimmatli   tomoni   shundaki,   unda   Turkistonning   sarxadlari   va
Turkistonda   ishlab   chiqarilgan   mollar   va   matolar,   ularning   xorijiy   mamlakatlarda
e’tibor qozongan navlari, turk qabila va urug‘lari, ularning tili va madaniyati  xaqida
boy faktik ma’lumotlar keltiriladi. "Tarixi Muborakshox" asarining yagona qo‘lyozma
nusxasi   Angliyada   saqlanmoqda.   Asarning   bir   qismigina   ingliz   tilida   nashr   etilgan,
xolos. XI asrda yashab o‘tgan tarixchi olimlardan yana bittasi Abu Fazl Bayxakiydir.
Bayxakiy   19   yil   davomida   G‘aznaviylar   davlatining   devoni   rassilida   (xorijiy
mamlakatlar bilan aloqa yurituvchi maxkama) dabir bo‘lib xizmat qildi va yana 11 yil
davomida   shu   devonga   boshchilik   qildi.   Bayxakiy   "Tarixi   Oli   Mahmud"   ("Jome’   fi
tarixi   Oli   Sabuktakin"   nomi   bilan   ham   ma’lum)   nomli   30   jildlik   asar   muallifidir.
Lekin   bizgacha   bu   asarning   7,   8,   9-jildlari   va   qisman   6,   10-jildlari   yetib   kelgan   Bu
qismlar   sulton   Ma’sud   xukmronligi   davrini   o‘z   ichiga   olganligi   bois   "Tarixi
Mas’udiy" aeb ataladi 1
. 
"Tarixi Mas’udiy" muallif o‘zi ko‘rgan va ishonchli kishilardan eshitgan
materiallar,   shuningdek   hukumat   maxkamalarida   saqlanayotgan   rasmiy   hujjatlar
asosida   yozilgan.   Asar   faktik   materiallarga   boyligi,   voqealarning   keng   va   atroflicha
bayon etilishi  va nihoyat  zo‘r  badiiy mahorat  bilan yozilganligi  bilan boshqa  tarixiy
asarlardan   farq   qiladi.   Asarda   Sulton   Mas’ud   davrida   G‘aznaviylar   imperiyasining
ijtimoiy-siyosiy   axvoli   keng   bayon   etilgan.   Shuningdek   Safforiylar   Saljuqiylar
tarixiga   oid,   G‘aznaviylar   va   Xorazm   davlati,   Saljuqiylar   bilan   Qoraxoniylarning
o‘zaro   munosabatlariga   doir   ma’lumotlar   bor.   XIII   asrda   o‘tgan   yirik   tarixchi   va
davlat           arbobi     Alouddin   Otamalik     Juvayniy     1226-1283   (arab,     fors,   mug‘ul   va
1
 Аҳмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии  XVI - XVIII  вв. Письменные памятники. –   Т.,
1985.  C.82.
18 vazifalarida     xizmat   qilgan   Muhammad     Vafo   1722-1768   yillar   voqealarini   yozgan,
asarning     qolgan   qismini   Olimbek   ibn   Niyozqulibek   ismli   nasaflik   kishi   qalamiga
mansubdir. «Tuxfat ul-xoniy» murakkab saj shaklida yozilgan bo‘lib, voqealarni to‘la
va keng yoritadi. Bu asarning qo‘lyozma nusxalari ko‘p, lekin xozirga qadar nashr va
boshqa tillarga nashr qilinmagan 1
.
«Tuxfat ul-xoniy» asari Buxoro amirligi tarixiga bag‘ishlangan dastlabki tarixiy
asar   edi.   Muhammad     Vafodan   so‘ng   qator   tarixchilar   o‘z   asarlarida   Mang‘itlar
sulolasi     xukmronligi   davrini   yoritganlar.   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmi   va     XIX
asrning   birinchi   yarmida   yashagan   buxorolik   tarixchilar   Mullo   Ibodullo   va   Mullo
Muhammad  Shariflar «Tarixi Amir Xaydar» nomli asar yozib qoldirganlar. Bizgacha
bu   asarning   noma’lum   muxarrir   tomonidan   qisqartirilgan   nusxasi   yetib   kelgan.
«Tarixi amir Xaydar» muhim va ishonchli manbalar asosida yozilgan. Asar xozircha
nashr va boshqa tillarga tarjima qilinmagan. Buxorolik boshqa bir tarixchi Mir Olim
Buxoriy   «Fatxnomayi   Sultoniy»   nomli   tarixiy   asar   yozib,   unda   amirlardan
Shoxmurod,   Xaydar   va   Nasrullo   xukmronlik   qilgan   davrda   sodir   bo‘lgan   voqealar
bayon qilinadi.  Bu  asar   ham  xozircha  nashr  etilmadi.  XIX asrning  ko‘zga  ko‘ringan
mutafakkir   shoiri   va  adibi  Axmad  Donish  tarix  soxasida   barakali  ijod qilgan  alloma
olimlar   qatoriga   kiradi.   U   1827   yilda   tug‘ilib,   1897   yilda   vafot   etgan.   50   yillarda
Ahmad Donish amir Nasrullo xizmatiga qabul qilingan. 1870-yilda     istefoga chiqib,
ijodiy va ilmiy ish bilan mashg‘ul bo‘ldi.    Ahmad     Donish   amir
Nasrullo   va   amir   Muzaffarning   elchilari   tarkibida   uch   marta   1857,   1869   va   1974
yillarda  Peterburgga  safar   qildi   va  Rossiyaning  hayoti  bilan  yaqindan    tanishdi.     Bu
safarlar   olimning dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ahmad   Donish Buxoroning
Rossiyaga     nisbatan   nixoyatda   qoloq   ekanligini   anglab   yetdi.     U   jamiyatni   mavjud
qonun  va davlat tartibini takomillashtirish  yo‘li bilan qaytadan  ko‘rish mumkin, deb
xisoblardi. Olimning bu qarashlari bu uning «Navodir ul-vaqoe’» asarida (1875-1882)
o‘z   aksini   topdi.   Donish   amirga   davlatni   boshqarish   ishlarini   qaytadan   qurishni
1
 Alimova. D. Manbashunoslik. T:. Turon- Iqbol. 2019. B.144.
29 Xulosa
Ko‘rib   turibsizki,   O‘zbekiston   tarixining   rivojlangan   o‘rta   asrlar   davri   tarixi
manbalari rang-barang va katta.   Ular ko‘p tillarda yozilgan bo‘lib, asosan, arab, fors,
turk,   mugul   va   boshqa   tillarda   yozilgan.   Lekin,   ularning   ichidagi   ma’lumotlarni   bir
yerga   to‘plab   o‘rganishning   O ‘ ZI   bo‘lmaydi.   Ularning   hammasini   bir     bitiruv
malakaviy   ishiga   sig‘dirish   ham   mumkin   emas.   Shuning   uchun,   tarixshunos   va
manbashunos   olimlarning   diqqat-e’tiborini   tortish   maqsadida,   ular ning   muhim-
muhimlariga qisqacha to‘xtalib o‘tdik, xolos.
Mazkur kurs ishida asosan, tarixiy, geografik, adabiy,
ya’ni   aziz-avliyolar,   tariqat   yetakchilarining   xayoti   va   karomatlariga   bag‘ishlangan
asarlar,   olimlar,   yozuvchilar   va   sayyoxlarning   esdaliklari,   elchilarning   xisobotlariga
diqqat-e’tiboringizni   tortdik.   Muhtaram   birinchi   Prezidentimiz   I.   A.   Karimov   1998
yili   bir   guruh   yetakchi   tarixshunos   olimlar   bilan   bo‘lgan   uchrashuvda   mamlakatda
tarix   fanining   bugungi   axvolidan   qoniqmayotganliklarini   ro‘y-rost   aytdilar.   Bu,
shubhasiz, haq gap. Mana, milliy mustaqillikka erishganimizga ham o‘n yettinchi yil
o‘tayotibdi.   Lekin   shu   paytgacha   xolis,   xaqqoniy   tariximizni   yoza   olganimiz   yo‘q.
Buning bitta sababi bor. Biz tarixning manbalarini yaxshi bilmaymiz, ko‘pchiligimiz
uni   o‘qiy   olmaymiz   ham.   Manbani   yaxshi   bilgan,   bemalol   o‘qiy   oladigan
tarixchilarimiz yetishmaydi. Manbasiz esa tarixni, haqqoniy tarixni yozib bo‘lmaydi.
Birinchi   Prezidentimizning   so‘zlari   bilan   aytadigan   bo‘lsak,   «(tarixchilarimizning)
talabga javob beradiganlari juda kamchilikni tashkil etadi». 
Til biladigan, manba bilan ishlash malakasiga ega bo‘lgan tarixchilarimiz
xozir   ham   bitta   yarimta   topiladi.   Lekin   ular   qartayib   kolishgan.   Agar   zarur   sharoit
yaratilsa,   ulardan   ham   foydalanish   mumkin.   Lekin,   bu   bi lan   kifoyalanib   bo‘lmaydi.
34 Ibn al-Asir Vizantiya imperatorining “asl niyati musulmonlarga hujum qilishga
undash   edi,   chunki   u   o zi   ko rganʻ ʻ   Kichik   Osiyo   ustidan   yengilmas   nazorati   bo lgan	ʻ
turklar har bir mamlakatni yo q qilishiga amin bo lganini tasvirlaydi.	
ʻ ʻ   ular."    
 Yana Ibn
al-Asir birinchi salib yurishining paydo bo'lishini frank qo'shinlarining o'z buyrug'ini
bajarish   uchun   siyosiy   aktyorlar   tomonidan   manipulyatsiya   qilingan   mahsuli   deb
hisoblaydi. 1
  Birinchi  salib yurishining boshlanishi  nuqtai  nazaridan ibn al-Asir  1097
yil iyul oyida Antioxiyani qamal qilishni boshlang'ich nuqta sifatida ta'riflaydi.   Ibn al-
Asir   o'z   ta'rifida   Antioxiya   hukmdori   Yag'i   Siyoning   Antioxiyadagi   nasroniylarni
ichki qo'zg'olondan qo'rqib, qanday qilib quvib chiqarganini muhokama qiladi.    
Ibn   al-Asir   quvib   chiqarishni   "himoya"   harakati   sifatida   yozadi,   bunda   Yag'i
Siyyan Antioxiyadagi nasroniylarning oilalarini himoya qilishga uringan, garchi u bu
oilalarni   garovda   ushlab   turgani   aniq   vaziyatga   qaramay.   Antioxiya   xristianlarini
salibchilar   qo'shinlariga   qo'shilishdan   qaytarish.     Bundan   tashqari,   Ibn   al-Asir
Antioxiyaning   qulashini   antioxiya   quruvchisining   xiyonati   bilan   izohlaydi   va   u
salibchilarni   bu   yerdan   o tkazib   yuboradi.	
ʻ suv   darvozasi   ,   va   Yag'i   Siyan   vahima
ichida   qochib   ketdi.   Shunday   bo lsa-da,   Ibn   al-Asirning   hikoyalari   hali   ham   qisman	
ʻ
edi,   chunki   u   Yag i   Siyyonning   qochishi   qo rqoqlik   o rniga   vahima   tufayli   sodir	
ʻ ʻ ʻ
bo lganini   ko rsatmoqda;	
ʻ ʻ   u   Yag‘i   Siyanni   parvozdan   keyin   katta   qayg‘u   va   tavbaga
uchraganini   tasvirlaydi.     Bundan   tashqari,   Ibn   al-Asir   franklarning   makkorligining
navbatdagi   xatti-harakatlarini   tasvirlaydi,   chunki   ular   Halab   va   Damashq
hukmdorlariga   "bir   paytlar   Vizantiyaga   tegishli   bo'lgan   shaharlardan   boshqa   hech
qanday   shaharga   qiziqishlari   yo'qligini   aytish   uchun"   xabarlar   yuborishgan.   Bu
hukmdorlarni "Antioxiya yordamiga" kelishdan qaytarishga urinish.  
Keyinchalik,   Ibn   al-Asir   Antioxiyaning   mag'lubiyat   bilan
yakunlangan   musulmon   qamalini   tasvirlaydi.   Ushbu   muvaffaqiyatsiz   qamal   paytida
Ibn   al-Asir   tasvirlagan   voqealardan   biri   Pyotr   Bartolomey   tomonidan   Muqaddas
Nayzaning   topilishi edi, lekin Pyotr Bartolomey bunday "kashfiyot" dan oldin ma'lum
1
  Шиҳобиддин   Муҳаммад   ан - Насавий .  Султон   Жалолиддин   Мангуберди . - Тошкент : O’zbekiston, 2006. – 384  б .
14 bir joyda nayzani ko'mganligi kontekstida tasvirlangan.   Qamal haqida Ibn al-Asir bu
muvaffaqiyatsizlikni   musulmonlar   ayblovini   boshqargan   va   musulmonlarga   “bunday
nafrat   va   nafrat   bilan”   munosabatda   bo lmagani   va   musulmonlarga   franklarniʻ
o ldirishga to sqinlik qilgan	
ʻ ʻ   Qavom ad-Daula Kerbuqa   bilan bog laydi imkoniyat.	ʻ   Ibn
al-Asirning qamal haqidagi ta rifi frank qo shinlarining musulmonlar ustidan g alaba	
ʼ ʻ ʻ
qozonishi   bilan   yakunlandi.   Bu   1099-yilda   salibchilar   tomonidan   Quddusni   zabt
etishning   birinchi qadami edi. 
II BOB. O’rta osiyo tarixiga oid fors tilida yozilgan manbalar.
2.1 F ors tilida yozilgan  yurtimiz tarixiga oid  asarlar
15 uyg‘ur  tillarini mukammal bilgan) uzoq muddat mug‘ul hukmdorlari saroyida xizmat
qilgan   shaxsdir.   Juvayniy   turli   topshiriqlar   bilan   3   marotaba   Mug‘uliston   poytaxti
Qoraqurumga   bordi.   1259   yili   u   Iroq   va   Xozoriston   xokimi   qilib   tayinlandi   va   bu
lavozimda 20 yildan ko‘proq turdi. Aloiddin Otamalik Juvayniy "Tarixi jaxonkusho"
nomli   asar   yozib   qoldirgan   (1260)   asar   Z   qismdan   iborat.   Birinchi   qismda   Mug‘ul
imperiyasi   tarixi,   ikkinchi   qismda   Xorzmshoxlar   davlati   va   Xurosonning   1258
yilgachga   bo‘lgan   tarixi,   uchinchi   qismda   Eronning   1256-1258   yillardagi   siyosiy
axvoli bayon qilinadi. Asarni yozishda muallif Bayxaqiy, Faxruddin Roziy asarlaridan
foydalangan. Juvayniy o‘zining Movarounnaxr, Sharqiy Turkiston va Mug‘ulistonda
qilgan sayoxatlari chog‘ida yiqqan materiallaridan keng  foydalangan. 
Eronlik  boshqa bir  mashxur  olim     Rashiduddin     (1247-1318)
iloxiyot,   tabiiy fanlar, adabiyot, tarix, geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan
edi.       Rashiduddin     Abakaxon     davrida   uning     shaxsiy   tabibi   bo‘lib   xizmat   qilgan.
Keyinchalik       G‘ozonxon   va   Ultoyjuxonlarning   vaziri   bo‘lgan.   Mazkur     xonlarning
xomiyligi     va   o‘zining   tadbirkorligi   tufayli   Rashiduddin   o‘z     zamonasining     eng
badavlat  va   nufuzli  kishisiga aylandi.     Uning   80   ming   gektar   yeri,     250   ming
qo‘yi, 30 ming yilqisi va 10 ming   tuyasi   hamda boshqa boyliklari (jami 35 million
dinorga teng) bo‘lgan.   Rashiduddin feodal tarqoqlik va  separatizm tarafdori bo‘lgan
turk-mug‘ul     zodagonlaridan     farqli     o‘laroq   o‘troqlik   hamda   markaziy   davlat
apparatini   mustaxkamlash   tarafdori   bo‘lgan.  Oxiri   Rashiduddin   Elxoniylar     saroyida
fitna qurboni  bo‘ldi. 1318 yilda uni Ultoyjuxonni   zaxarlab   o‘ldirishda   ayblab qatl
etdilar.   Uning   barcha   mol-mulki   musodara   etildi.   Tabrizdagi   60   ming   boy
kutubxonasi ham  talon-taroj qilindi.
Rashiduddin  juda ko‘p ilmiy asarlar  yozgan.   Lekin bizning
zamonamizgacha uning bittagina asari - "Jome’ ut-tavorix" yetib   kelgan. "Jome’ ut-
tavorix"   Sharq   tarixnavisligida   yangi   an’anani   boshlab   bergan   asardir.   Rashiduddin
avval     o‘tgan   tarixchilarning     ko‘pchiligi   umumiy   tarix   deganda   faqat   musulmon
19 maslaxat berdi. Amir bundan darg‘azab bo‘ldi va 70-yillarning oxirida Axmad Donish
poytaxtdan uzoqlashib, G‘uzorga qozi qilib yuborildi.  1885 yilda Amir Muzaffarning
vafotidan   so‘ng,   u   Buxoroga   qaytib   keldi   va   qolgan     umrini   ilmiy   izlanish   bilan
o‘tkazdi.   Tarixchilar   uchun   Axmad   Donishning   «Tarjimaiy   xoli   amironi   Buxoroyi
sharif»     nomli   asari   muxumdir.   Mazkur   asarda     Doniyol,   Shoxmurod,     Xaydar,
Nasrullo   va   Muzaffar   singari   amirlar   xukmronligi   davrida   sodir   bo‘lgan   voqealar
bayon   qilinadi.   Asarning   fors-tojik tilidagi matni va qisqartirilgan ruscha tarjimasi
Dushanbeda nashr etilgan.  Buxoro amirligi  tarixga oid manbalarga qatoriga tarixchi
olim   va   shoir   Mirzo   Abdulazim   Somiyning   «Tuxfayi   shoxiy»       va   «Tarixiy   salotini
Mangitiya»   nomli   asarni     ham   kiritish   mumkin.     Amir   Muzaffarning   bosh   munshisi
lavozimida   xizmat   qilgan.   Mirzo   Abdulazim     Somiy     bu   asarida   mazkur   amirning
xukmronligi   davrida   ro‘y   bergan   voqealar     imkon   qadar   batafsil   yoritishga   xarakat
qilgan. Yana bir buxorolik tarixchi Mirza Salimbek saroyga yaqin kishi bo‘lib, uzoq
muddat davomida Buxoro amirligida turli lavozimlarda xizmat qilgan. Uning «Tarixi
Salimiy»   asarining   asosiy   qismi   (Chingizxondan   amir   Muzaffar   davrigacha)
kompilyatsiya  bo‘lib,  1890-1920  yillar voqealarini o‘z ichiga olgan   qismi original
ahamiyatga ega, chunki muallif bu voqealar  ko‘pining shoxidi bo‘lgan.  
Qo‘qon   xonligi   tarixini   o‘zida   aks     ettirgan   tarixiy   manbalar     talaygina.
Ularning   qatoriga     Muhammad     Solih   Toshkandiy,   Niyoz   Muhammad     Xo‘qandiy,
Muhammad     Hakimxon   singari   mualliflar   asarlarini   kiritish   mumkin.   Muhammad
Solih     Toshkandiy     «Tarixi   jadidayi   Toshkand»   nomli   asar   muallifidir.   Asar   ikki
qismdan   iborat   bo‘lib,   birinchi     qismida   qadimgi   zamonlardan   to         XV       asrning
oxirigacha       ikkinchi     qismida   esa   Boburdan   to   1880-yillargacha   bo‘lgan   voqealar
qalamga   olinadi.     Asarda   Toshkent   shaxri     tarixi,   butun     O‘rta     Osiyo     miqyosidagi
voqealar bilan uzviy ravishda bog‘langan xolda bayon   etilgan. Asar   fors-tojik tilida
yozilgan bo‘lib, xozircha boshqa  tillarga tarjima va nashr qilinmagan.
Niyoz   Muhammad   Xo‘qandiyning   "Tarixi
30 Manguberdining xizmatida bo‘ldi va 1241 yilda o‘zining "Sirot  us-sulton Jaloluddin
Menkburni"   nomli   asarini   yozib   qoldirdi.   Asar   muqaddima   va   108   bobdan   iborat.
Asarning   I-IV   boblarida   Mug‘ullar   davlatining   tarixi   bayon   etiladi.   V-XXII   boblar
xorazmshox   Alouddin   Muhammad   ning   xayoti   va   faoliyatiga   bag‘ishlangan.   XXIII
bobdan   boshlab   kitobning   to   oxirigacha   mug‘ul   istilosi   va   xorazmshox   Alouddin
Muhammad ning o‘z yurtini sharmandalarcha tashlab qochishi, sulton Jaloliddinnnng
xayoti   va   uning   mug‘ul   istilochilari   bilan   olib   borgan   kurashi,   uning   Ozarboyjon
hamda   Iroqdagi   faoliyati   va   nixoyat   fojiali   xalokati   xikoya   qilinadi.   "Sirot   us-
sulton"ning,   ayniqsa,   1224-1231   yillar   voqealarini   o‘z   ichiga   olgan   boblari   original
ahamiyatga   ega.   Chunki   bayon   qilingan   voqealarning   ko‘pchiligida   muallif   shaxsan
ishtirok etgan. 
10 X   asrdan   boshlab   fors-tojik   tilida   ham   ilmiy   tarixiy   asarlar   yozila   boshlandi.
Bora-bora   arab   tili   ilm   soxasida   siqib   chiqarildi.   XV   asrga   kelib   Movarounnaxr
tarixiga   bag‘ishlangan   asarlar   asosan   davlat   tili   vazifasini   bajargan   fors-tojik   tilila
yoziladigan   bo‘ldi.   Oldingi   davrlarda   arab   tilida   yozilgan   qator   tarixiy   asarlar   ham
fors tiliga tarjima qilinar  edi. Arabchadan  fors tiliga o‘girilgan dastlabki  tarixiy asar
Narshaxiyning "Buxoro tarixi" nomli kitobi edi. Bu asar 944 yilda yozilib, 1128 yilda
ibn Nasr  Axmad  al-Kuboviy  tomonidan fors  tiliga  tarjima  qilingan. U  «arab tilidagi
nusxada   so‘zlangan   keraksiz   va   o‘qiganda   kishi   tabiatida   malollik   orttiradigan
narsalarni» qisqartirib yuborgan. Undan yarim asr o‘tgandan keyin asar yana qaytadan
taxrirga   uchragan.   1178-1179   yillarda   Muhammad   ibn   Zufar   ibn   Umar   fors   tilidagi
tarjimani ikkinchi marotaba qisqartirib bayon etgan 1
. 
Asarning   bizning   zamonamizgacha   yetib   kelgan   barcha
nusxalarida   1178-1220   yillar   voqealari   ham   bayon   qilinadi.   Shunga   qaraganda,
Narshaxiyniig "Buxoro" tarixi"  kitobi uchinchi marta noma’lum muxarrir tomonidan
taxrir qilinganligi va to‘ldirilganligini bilib olish mumkin. Asarning asl nusxasi va al-
Kuboviy   tarjimasi   hamda   Muhammad     ibn   Zufar   taxrirlari   bizgacha   yetib   kelgan.
Tarjimon   Abu   Nasr   Axmad   al-Kuboviy   va   muxarrir   Muhammad     ibn   Zufar   o‘z
ishlariga   mustaqil   tus   berganlar.   Ular   Narshaxiyni   tarjima   va   taxrir   qilish   bilan   bir
qatorda   asarni   yangi   manbalar   asosida   boyitganlar   va   keyingi   yillar   voqealari   bilan
to‘ldirganlar.  "Buxoro   tarixi"   islom   dini   va   xukmron   sinflar
pozitsiyasidan   yozilganligi   sababli   mavjud   tuzumga   qarshi   xarakatlar,   jumladan
Muqanna   qo‘zg‘olonini   qoralash   pozitsiyasidan   yozilgan.   Biroq,   shunga   qaramay
asarda   katta   tarixiy   qimmatga   ega   bo‘lgan   ma’lumotlar   keltirilgan   va   ularni   ilmiy
ob’ektiv   ravishda   taxlil   qilish   tarix   fani   uchun   g‘oyat   muhimdir .   XI   asrda   yashab
o‘tgan yirik olim va davlat arbobi Nizomulmulk asl ismi Abu   Ali   al-Xasan   ibn  (Ali
ibn   Xasan   at-Tusiy)   Saljuqiy   sulton Alp Arslon hamda sulton Malikshox 1 larning
bosh   vaziri   bo‘lgan.   Nizomulmulk   Saljuqiylar   davlatining   ijtimoiy-siyosiy   xayotida
1
 Sevinchova. U. – “XV asrlar forsiy manbalarida movarounnahrdagi etnik jarayonlar”. T:.2022. B.78.
16 Ma vzuning dolzarbligi.   Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o‘z
yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi ortib
bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o‘zi
tug‘ilib   voyaga   yetgan   qishloq,   shahar,   hullaski,   Vatanini   tarixini   bilishni   istaydi.
Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi xudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki,
umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu
qadimiy   va   tabarruk   tuproqdan   buyuk   allomalar,   fozilu-fuzalolar,   olimu-ulamolar,
siyosatchilar,   sarkardalar   yetishib   chiqqan.   Diniy   va   dunyoviy   ilmlarning   asoslari
mana   shu   zaminda   yaratilgan,   sayqal   topgan.   Eramizgacha   va   undan   keyin   qurilgan
murakkab   suv   inshootlari,   shu   kungacha   ko‘rku-fayzini,   mahobatini   yo‘qotmagan
osori   atiqalarimiz   qadim-qadimdan   yurtimizda   dehqonchilik,   hunarmandchilik
madaniyati, me’morchilik va shaharsozlik san’ati  yuksak bo‘lganidan dalolat  beradi.
Beshafqat   davr   sinovlaridan   omon   qolgan,   eng   qadimgi   tosh-yozuvlar,   bitiklardan
tortib,   bugun   kutubxonalarimiz   xazinasida   saqlanayotgan   20   mingdan   ortiq
qo‘lyozma,   ularda   mujassamlashgan   tarix,   adabiyot,   san’at,   siyosat,     ahloq,   falsafa,
tibbiyot,   matematika,   fizika,   kimyo,   astronomiya,   me’morchilik,   dehqonchilikka   oid
o‘n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir.
Bunchalik katta  merosga  ega bo‘lgan xalq dunyoda kam  topiladi.
Shuning uchun ham bu borada jahonning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha
olishi mumkin, deb dadil ayta olamiz. Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan
hayotiy tajribalari, diniy, ahloqiy, ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam  etgan bu nodir
qo‘lyozmalarni   jiddiy   o‘rganish   davri   keldi.   Chunki   o‘zingizga   ma’lum,   Sho‘rolar
zamonida   tarixiy   haqiqatni   bilishga   intilish   rag‘batlantirilmas   edi,   hukmron   mafkura
manfaatlariga   xizmat   qilmaydigan   manbalar   xalq   ko‘zidan   iloji   boricha   yiroq
saqlanardi.   О‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Miromonovich
Mirziyoyevning   2017   yil   22   dekabrda   birinchi   marta   mamlakat   parlamenti   Oliy
Majlisga   murojaatnoma   taqdim   etdi.   Ushbu   murojaatnomada:   “Hozirgi   kunda
2 tayinlandi va u dastlabki asosiy ta’limni ana shu ajoyib shaxsdan oldi. Shahzoda Amir
Temurning   bar   qator   harbiy   harakatlarida,   1399-1404   yillari   Turkiya   va   Suriyaga
qarshi o‘tkazilgan yurishda, 1404-1405 yili Xitoyga qarshi uyushtirilayotgan yurishda
qatnashdi.   Amir   Temur   1405   yil   18   fevralda   vafot   etgach,   Movarounnahr   taxtini
nabirasi   Xalil   Sulton   zo‘rlik   bilan   egallab   oldi.   Bu   vaqtda   Ulug‘bek   otasi   Shohruh
xizmatida bo‘ldi. 1409 yili Xalil Sulton o‘z amirlari tomonidan asir olingach, Shohruh
Xurosondan   Movarunnahrga   kelib,   Mirzo   Ulug‘bekni   Movarounnahr   va   Turkiston
hokimi etib tayinlandi. U 1449 yil 25 oktabrigacha bu mamlakatni boshqardi.
Mirzo Ulug‘bek yirik davlat arbobi, sarkarda edi. Lekin u buyuk olim va ilm-
fan   hamda   madaniyat   homiysi   sifatida   tengi   yo‘q   edi.   Samarqand   uning   davrida
Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat  markazlaridan biriga aylandi. Mirzo Ulug‘bek
ikki   yirik   asar   yaratdi.   Biri   “Ziji   jadidi   ko‘ragoniy”   (“Ko‘ragoniyning   yangi
astronomik   jadvali”)   bo‘lib,   1437   yili   yaratilgan   kitobda   ilmi   nujumning   nazariy   va
amaliy   masalalari   qamrab   olingan,   o‘sha   davrdagi   eng   yuksak   ilmiy   jasorat
hisoblangan.   Olimning   ikkinchi   asari   “Ulusi   arba’-yi   Chingiziy”   bo‘lib,   unda   XIII-
XIV   asrlarda   Mo‘g‘ul   imperiyasi   tarkibiga   kirgan   mamlakatlarning   ijtimoiy-siyosiy
tarixi qisqa tarzda bayon etilgan. Kitob 1425 yildan keyin tugallangan. “Tarixi arba’
ulus”   muqaddima   va   to‘rt   qismdan   iborat.   Muqaddimada   o‘rta   asrlarda   tarixchilar
o‘rtasida   hukm   surgan   an’anaga   ko‘ra,   islomiyatdan   avval   o‘tgan   payg‘ambarlar,
turklarning   afsonaviy   ota-bobolari   hisoblangan   Yofas   ibn   Nuh   va   uning   farzandi
Turkxon, shuningdek, turk mo‘g‘ul qabilalari va Chingizxon tarixi bayon etilgan.
Birinchi   qism   Ulug‘   yurt,   ya’ni   Mo‘g‘uliston   va   Shimoliy
Xitoy   tarixi,   O‘gadayxon   (1227-1241   yy.),   Chingizxonning   uchinchi   o‘g‘li   davridan
to   Ariq   Bug‘o   avlodi   O‘rdoy   qoon   zamonigacha   yuz   bergan   voqealarni   o‘z   ichiga
oladi. Ikkinchi   qismda   Jo‘ji   ulusi,   ya’ni   Oltin   O‘rda   tarixi,   Jo‘jixondan
davridan   to   Shohruhning   zamondoshi   bo‘lmish   Muhammadxon   zamonigacha,   XIII-
XV asrning birinchi choragi tarixi bayon etilgan.
23 Eronlik   tarixchi   Xasanbek   Rumlu   (XVIasr)   o‘zining   12   jilddan   iborat
«Axsan   at-tavorix»   asarining   original   qismi   bo‘lgan   so‘nggi   jildida   Eron   va   qo‘shni
mamlakatlar, jumladan, O‘rta Osiyoning 1495-1577 yillardagi  siyosiy tarixini  bayon
etadi.   Asarda   Bobur   va   shox   Ismoilning   Shayboniylarga   qarshi   ittifoqi,   Eron   va
Shayboniylar o‘rtasida Xuroson uchun olib borilgan kurash   va boshqa masalalar keng
yoritilgan.   XVI   asr   ko‘zga   ko‘ringan     shoir   va   tarixchisi   Xofiz   Tanish   Buxoriy
Abdullaxon   II   ning   shaxsiy   voqeanafisi   bo‘lgan.     U   «Abdullanoma»   asari   bilan
shuxrat   topgan.   Asar   XVI   asr   tarixi   bo‘yicha     eng   muhim   manbalaridan   biri
xisoblanadi. Muallif o‘z asarini yozishda turli manbalardan foydalangan. 30-60  yillar
voqealari   saroyda   muntazam   ravishda   yuritilgan   daftar,   voqealar   shoxidi   bo‘lgan
keksa   kishilarning   og‘zaki   axboroti   asosida   yozilgan.   70-80   yillar   voqealari   esa
muallifning   o‘zi   qatnashib   to‘plagan   materiallari   asosida   yozilgan.   «Abdullanoma»
murakab   saj’   uslubida   yozilgan.   Asar   ko‘pgina   tillarga,   shu   jumladan   o‘zbek   tiliga
tarjima qilinib, nashr etilgan. Buxoro   xonligining   Hindiston   (Boburiylar
davlati)   Bilan   munosabatlari   xaqida   Abul   Fazl   Allomiyning   «Akbarnoma»   asaridan
e’tiborga   loyiq   ma’lumotlar   uchraydi.   Bu   asarning   forscha   matni   va   inglizcha
tarjimasi   nashr   qilingan.   Buxoro   xonligining   Eron   Bilan   munosabatlari   esa   Eronlik
tarixchi   Iskandarbek   Munshiyning   «Tarixi   olamoroyi   Abbosiy»   (1634)   asarida
uchraydi.  Buxoro  xonligining  XVII   asrning  70-90  yillardagi   axvoli   va  Buxoro  bilan
Xiva   siyosiy   munosabatlarini   o‘rganishda   Samandarxoja   Termiziyning   «Dastur   ul-
mulk» asari muhim ahamiyatga egadir. XVII asrda yashab o‘tgan boshqa bir tarixchi
olim   –   Muhammad     Yusuf   Munshiy   «Tarixi   Muqimxoniy»   nomli   asar   yozib
qoldirgan.   Asar   muqaddima   va   3   bobdan   iborat.   «Tarixi   Muqimxoniy»ning   original
qismi II   va III boblaridir. Ikkinchi bobda Balx va qisman Buxoro xonligining   XVII
asrdagi   ijtimoiy-siyosiy   hayoti,   shuningdek   bu   xonliklarning     xalqaro   aloqalari,
uchunchi   bobda   esa   1702-1704   yillar   voqealari,   xususan     Buxoro   va   Balx   o‘rtasida
boshlangan   qurolli   kurash   o‘rin   olgan.   Asarda   xonlar   va   feodallarning   zulmi,
27 Uchinchi   qismda   Elxoniylar,   ya’ni   Eron   hamda   Ozarbayjonning   XIII-
XIV asrlardagi tarixidan baxs yuritiladi.
To‘rtinchi   qismda   Chig‘atoy   ulusining,   Koshg‘ar,   Yettisur,   Movarounnahr,
Shimoliy Afg‘oniston hududidagi XIII-XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan. Shuni ham
aytish kerakki, muallif mazkur ulusda hukmronlik qilgan har bir hukmdor xon ustida
qisqa   va   alohida-alohida   to‘xtalib,   ularning   davrida   sodir   bo‘lgan   voqealardan   eng
muhimlarini   yuayon   etgan.   “Tarixi   arba’   ulus”   asarining   ayrim   qismlari,   xususan
uning   to‘rtinchi   qismi,   ko‘p   jihatdan   Sharafuddin   Ali   Yazdiyning   “Muqaddimayi
Zafarnoma”siga   o‘xshab   ketadi.   Lekin   Ulug‘bek   asari   birmuncha   mukammaldir.
Bundan   tashqari,   unda   to‘rt   ulus   o‘rtasidagi   siyosiy   munosabatlar,   “o‘zbek”
etnonimining   kelib   chiqish   vaqti   xususida   ham   qimmatli   ma’lumotlarni   uchratamiz.
Ushbu kitobning faqat qisqartirilgan tahririning to‘rt mo‘tabar qo‘lyozmasi yuizgacha
yetib   kelgan.   Ularning   ikkitasi   Angliyada,   bittasi   Hindistonda   va   to‘rtinchi   nusxasi
AQShda saqlanmoqda.
Mirzo Ulug‘bek tarixiy asarining inglizcha tarjimasi 1838 yili Mayls tomonidan
Angliyada   chop   etilgan.   O‘zbekcha   tarjimasi   B.Ahmedov,   M.Hasaniy   va
N.Norqulovlar   bajarilib,   1994   yili   Toshkentda   chop   etildi.   “Tarixi   arba’   ulus”
Markaziy   Osiyo,   O‘zbekiston   va   Qozog‘istonning   XIII-XIV   asrlardagi   tarixini,
ayniqsa   Chig‘atoy   ulusi   tarixini   o‘rganishda   muhim   manbalardan   biri   vazifasini
o‘tashi mumkin.   Asrlar davomida shakllangan   an’anaga ko‘ra XVI-XIX asr tarixiga
doir   juda   ko‘p   asar   hamon   fors-tojik   tilida   yozilgan   edi.   Bu   tilda   yozilgan   asarlar
nixoyaatda ko‘p bo‘lib, ular xonliklar tarixi xar tomonlama teran yoritilgan. 
24 taraqqiyot   masalalarining   o‘sha   davr   tarixiy,   adabiy,   geografik   asarlarida   muarrixlar
tomnidan qay tartibda yoritilganinini tadqiq qilishdan iborat.
Kurs   ishning   ilmiy   ahamiyati   shundaki   biz   ushbu   kurs   ishimizda   ilk   bor
rivojlangan   o‘rta   asrlarda   O‘rta   Osiyoda   kechgan   ijtimoiy   –   iqtisodiy   va   madaniy
taraqqiyot   masalalar,   o‘zbek   davlatchiligi   tarixida   muhim   rol   o‘ynagan   ushbu
davrdagi davlatlarning   tarixini  o‘rganishda  muhim  ahamiyat  kasb  etuvchi  birlamchi
manbalar   asosan   maxalliy   muarrixlarning   arab   va   fors-tojik   tilida   bitgan   asarlarini
ushbu   davr   tarixini   yoritishda   birlamchi   manbalar   sirasiga   kirishini   ochib   berishga
xarakat qildik. Kurs ishining tuzilish tarkibi   kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5 birinchi   qismda   Amir   Temur   tarixi,   ikkinchi   qismda   Shohruh   Mirzo   va   nihoyat,
uchinchi   qismda   ushbu   asar   yozishning   tashabbuskori   Ibrohim   Sultonning   davrida
o‘tgan   voqealar   bayon   etilishi   mo‘ljallangan   edi.   Lekin,   biz   hozir   asarning   birinchi
qismigagina   egamix,   xalos.   Uning   ikkinchi   va   uchinchi   qismlari   saqlanmagan.
Ehtimol,   ikkinchi   va   uchinchi   qismlari   yozilmay   qolgan   bo‘lsa   kerak.   “Zafarnoma”
asarining   asosiy   qismi   1425   yili   yozib   tamomlangan.   Asarning   qo‘lyozma   nusxalari
ko‘p, xorijiy mamlakat kutubxonalari, xususan Toshkentda O‘zR FA Sharqshunoslik
institutida uning yigirma to‘rt nusxasi bo‘lib, ularning ikkitasiga (Inv. № 3440 va №
4472)   XV   va   XVII   asrlarda   rasmlar   ishlangan.   “Zafarnoma”   asari   matni   Hindiston
(1885-1888 yy.), Eron (1957 y.) va 1972 yili A.O‘.O‘rinboev  tomonidan Toshkentda
chop   qilingan.   Asar   ikki   marta   o‘zbek   tiliga,   ingliz,   fransuz   va   turk   tillariga   tarjima
qilingan. Undan ayrim parchalar ingliz hamda rus tillarida bosilgan.
“Zafarnoma”   asarining   muqaddimasi
terma   tarjimasi   va   10   yilgi   Movarounnahr   voqealari   bayoni   O.Bo‘riev   tomonidan
tarjima   qilinib,   1996   yili   nashr   qilindi.   Kitob   O‘zbekiston   va   Markaziy   Osiyo
mamlakatlari   tarixini   o‘rganishdagi   ilmiy   ahamiyati   juda   katta.   Keyincha   yaratilgan
tarixiy   asarlarga   bu   kitobning   ta’siri   yaqqol   seziladi.   “Ulusi   arba’-yi   Chingiziy”
(“Chingiziylar to‘rt ulusi” (tarixi) yoki “Tarixi arba’ ulus” (“To‘rt ulus tarixi”) nomli
asar asosiy mualliflaridan biri, uning yaratilish tashabbuskori XU asrda o‘tgan buyuk
olim,   yirik   davlat   arbobi,   Shohruh   Mirzoning   o‘g‘li   Muhammad   Tarag‘ay   Mirzo
Ulug‘bekdir.   U   1394   yil   22   martida   Amir   Temurning   Iroq   va   Ozarbayjonga   qilgan
navbatdagi besh yillik harbiy yurishi vaqtida Sultoniya shahrida, Eron Ozarbayjonida
tug‘ilgan.   Amir   Temur   saroyida   hukm   surgan   an’anaga   ko‘ra,   shahzoda
sohibqironning   katta   xotini   Saroymulk   xonim,   Bibi   xonimning   tarbiyasiga
topshiriladi.  Oradan   bir  yil   chamasi   vaqt   o‘tgach,   1395  yili  Amir   Temur  Saroymulk
xonim va nabirasini Shohruhga qo‘gib Samarqandga jo‘natadi. 1398 yili Ulug‘bekka
mashhur   qissaxon,   shoir   va   olim,   shayx   Orif   Ozariy   (1382-1462   yy.)   muallif   etib
22 1.2 Ibn al Asr va Shaxobuddin Nasaviyning asarlari manba sifatida
Ibn   al-Asir   katta   va   nufuzli   arab   qabilasi   Banu   Bakrning     nasliga   mansub
bo lib,ʻ   Mesopotamiyaning   yuqori   qismida   yashagan   va   Diyor   Bakr   shahriga   o z	ʻ
nomini   bergan.     U   Majd   ad-Din   va   Diyo'ad-Din   Ibn   Asirning   ukasi   edi.   Al-Asir
Mosulda   ilmiy   hayot   kechirgan,   tez-tez   Bag'dodga   tashrif   buyurgan   va   bir
muddat   Saladin   qo'shini bilan   Suriyada   sayohat qilgan.
Keyinchalik   Halab   va   Damashqda   yashagan.   Uning   asosiy   asari   “   Al-Komil   fi
at-Tarix   ” (   “To liq tarix”	
ʻ   ) “Jahon tarixi” edi.   U Mosul shahrida vafot etgan 1
.  Reuters
agentligiga ko‘ra, uning qabri  2014-yil  iyun oyida “   Al-Qoida   ”ning “   Iroq va Shom
Islom   Davlati”   (IShID)   bo‘limi   a’zolari   tomonidan   Mosulda   tahqirlangan.   To liq	
ʻ
tarix   (   arabcha   :   ạlkạml   fy   ạltạrykh ,   al-Komil   fit-Tārikh),   Ali   ibn   al   -Asir   tomonidan
yozilgan   klassik   islom   tarixi   kitobidir.     Taxminan   tuzilgan.   1231/628   hijriy,   u   eng
muhim   islom   tarixiy   asarlaridan   biridir.   Ibn   al-Asir   Quddusni   salibchilardan   tortib
olgan   va Levantdagi , Antioxiya  knyazligi   va   Tripoli  okrugi   ancha  qisqargan  va faqat
bir   nechta   shaharlarnikurd   generali   Saladinning   zamondoshi   va   mulozimlarining
a zosi ediqirg'oq	
ʼ   Quddus Qirolligi uchun .
“Al   komil   fit-tarix”   (To liq   tarix)	
ʻ   bir   necha   jildlar,   yillar   va   kichik
bo limlarga   ajratilgan.	
ʻ   Har   bir   jild   xronologik   tartibda   yillarga   bo'lingan 2
.   Jumladan,
hijriy   491  yil   boshlanadi,   “keyin   bir   to‘qson   to‘rt   yuz  yil   boshlandi”.   Har   yili   asosiy
voqealarga bag'ishlangan bir nechta bo'limlar mavjud, ular xronologik tartibda bo'lishi
shart   emas.   Ushbu   bo'limlar   Saljuqiylar   imperiyasi   kabi   yirik   davlatlarning   o'limi,
tug'ilishi va sulolaviy merosini o'z ichiga olishi mumkin.   Kichik bo'limlar shuningdek,
yirik   siyosiy   voqealarni,   franklar   yoki   tatarlar   (   mo'g'ullar   )   kabi   guruhlarning   paydo
bo'lishi     va 1099-yilgi Quddus qamali   kabi yirik janglarni o'z ichiga oladi.
Ibn   al-Asirning   Rus   tasviri   asosan   etnologik   emas   va   alohida   urf-odatlar   yoki
batafsil geografiya bilan bog'liq emas.   Aksincha, u Kaspiy mintaqasiga   bostirib kirgan
1
 Maдраимов A., Фузаилова Г. Maнбашунослик. – T.: Фан, 2007.  B .64.
2
 Рашидиддин Фазлуллоҳ. Жомеъ ут-таворих. //Ўзбекистон Тарихи: Хрестоматия. – Т., 2014.  B.48.
11 Shoxruxiy»   asari     Qo‘qon  xonligining  mukammal   tarixi       xisoblanadi.     Bu   asarning
fors-tojikcha nashri Qozonda    (1885)  va   Olmaotada (1987) nashr etilgan.    Qo‘qon
xonligi    tarixiga bag‘ishlangan yana bir asar – bu Muhammad   Hakimxon To‘raning
«Muntaxab at–tavorix»   asarlaridir. U   Qo‘qon xoni   Muhammad   Alixonning yaqin
qarindoshi   bo‘lib,   bir   vaqtlar   viloyat   xokimi     ham   bo‘lgan     edi.     Muhammad
Hakimxon     zamonasining   ilg‘or   kishisi,   keng   ma’lumotli   va   bilimdon   shaxsi   edi.   U
xonlarning   agressiv   siyosatini   qoralaydi,   xalq   ommasiga   xayrixoxlik   kayfiyatlarini
oshkor   etadi.   Hakimxon   to‘ra   saroy   tarixchisi   bo‘lgan   emas.   Shuning   uchun   u
xonlarga nisbatan xushomadgo‘ylik qilmaydi, aksincha ularning xususan Muhammad
Alixonning   olib   borgan   siyosati   keskin   ko‘riladi.   Uni   xulq-atvori   buzuq   kishi,   deb
baxoladi.   Natijada   «Muntaxab   at-tavorix»ning   muallifi   xonning     g‘azabiga   uchrab
uzoq   yillar   davomida   Rossiya   va   Sharq     mamlakatlarida   sargardon   bo‘lib   yuradi   va
musofirlikda   vafot   etadi.   Quqon xonligi tarixga bag‘ishlangan boshqa   asarlar ham
bor. Professor  I. Voxidovning bergan ma’lumotiga  ko‘ra, nazmu nasrda o‘zbek, tojik
va   arab   tillarida     bitilgan   bunday   asarlarning   soni     40   ga   yaqindir.   Bu   manbalarni
chuqur o‘rganish Qo‘qon xonligining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti  manzarasini
tiklash imkoniyatini beradi. XV   asrlarga
oid tarixiy asarlar orasida forsiy tilli manbalar yetakchilik qiladi. Bu davrda tarixiy va
adabiy   asarlarni   forsiyda   yozish   ancha   rivojlangan.   Shu   bois,   boshqa   tilda   xususan,
arab tilida (Jamol Qarshiyning “Mulhaqot as-suroh” va b.) bitilgan asarlar ham qisqa
fursatda   forsiyga  o‘girilgan.   XV  asr   ikkinchi   yarmi-XVI   asr  boshlaridan  turkiy  tilda
tarixiy   asarlar   yozish   birmuncha   ko‘payganiga   qaramay,   forsiy   tilli   asarlarning
salmog‘i baland edi. Shu bois, tadqiqotda forsiy tilli manbalar asos qilib olindi. Etnik
ma’lumotlarni   to‘ldirish   va   tasdiqlashda   qo‘shimcha   tarzda   arabiy,   turkiy,   xitoy,
mo‘g‘ul,   arman   tilli   manbalardan   ham   foydalanildi.   Tadqiqotga   jalb   qilingan   forsiy
manbalarni ikki guruhga bo‘lish mumkin 1
.  Birinchi
guruhga   –   so‘nggi   Xorazmshohlar   hukmronligidan   to   Chig‘atoy   ulusining
1
 Sevinchova. U – “XV asrlar forsiy manbalarida movarounnahrdagi etnik jarayonlar”. T:.2022. B.11.
31 mexnatkash   xalqning   og‘ir   axvoli   xaqida   qiziqarli   ma’lumotlar   uchraydi.   «Tarixi
Muqumxoniy»   1861   yilda   eski   o‘zbek   tiliga   tarjima   qilingan.   1956   yilda   A.
Semyonov tomonidan rus tiliga tarjima qilinib, Toshkentda nashr qilingan.
Subxonqulixon   va   Ubaydullaxon   saroylarida   bosh   munshiy   lavozimida
xizmat   qilgan   Mir   Muhammad     Amin   Buxoriy   «Ubaydull a noma»   nomli   asar
muallifidir. Bu asarda Buxoro xonligining 1702-1716 yillar orasidagi  ijtimoiy-siyosiy
va   madaniy   hayoti   xaqida   xikoya   qilinadi.   Ubaydullaxon     va   Abulfayzxon   saroyida
xizmat   qilgan  boshqa   bir  olim-Abduraxmon  Tole’  «Tarixi  Abulfayzxon»  nomli  asar
yozgan.   Abduraxmon   Tole’   asarida   Abulfayzxon   davrida   o‘zbek   davlatining
inqirozga   yuz   tutishi   o‘z   aksini   topgan.   Jumladan,   biz   Buxorodan   to‘la   mustaqil
bo‘lgan Samarqand xonligining tashkil topishi  va bu xonlikning xukmdori Rajabxon
xaqidagi   ma’lumotlarni   bilib   olamiz.   Biz   Zarafshon   va   Shaxrisabz   voxalarida   sodir
bo‘lgan o‘zaro kurashlar, isyonlar va majorolar tafsilotlarini faqatgina mazkur asarda
uchratamiz.   Muallif   bu   majorolarning   xalq   boshiga   keltirgan   kulfatlarin   o‘z   asarida
aks   ettirgan.   Ashtarxoniylar   xonadoniga   mansub   bo‘lgan,   lekin   ko‘p   kulfatlarni
boshdan   kechirib,   Turkiya   va   Xindistonda   yashab,   ko‘proq   ilmiy   ishlar   bilan
mashg‘ul   bo‘lgan   Xoji   Mir   Muhammad     Salim   1731   yilda   Boburni   Nosiruddinning
topshirig‘iga binoan «Silsilat us-salotin» asarini yozgan. 4 qismdan iborat bu asarning
so‘nggi ikki bobi aloxida ahamiyatga ega bo‘lib, O‘rta Osiyoning XVI-XVIII asrning
birinchi   choragidagi   ijtimoiy-siyosiy   tarixini   o‘z   ichiga   oladi.   Xoji   Mir   Muhammad
Salim   Buxoro   xonlari   Abdullaxon,   Abdulmo‘minxon,   DinMuhammad   xon,
Imomqulixon,   Abdulazizxon   va   Subxonqulixonlarning   Hindiston,   Eron   va   Turkiya
xukmdorlariga   yo‘llagn   20   ta   maktublari   nusxalarini   ham   keltirgan.   Bu   maktublar
tarixiy manba sifatida muhim ahamiyatga egadir.
Ashtarxoniylar   sulolasining   inqirozi   va   manqitlar   xukmronligining   dastlabki
davrlari  tarixi Muhammad   Vafo (1689-1769)ning «Tuxfat ul-xoniy» asarida   bayon
qilinadi.   Ubaydullaxon   saroyida   kitobdor,   Muhammad     Rahimbiy   zamonida   qozilik
28 tarjimasi ham mavjud (London, 1858 y.).  
Buyuk   qomusiy   olim   Abu   Rayxon   Beruniy
tarix faniga oid bir  necha asarlar  yozib qoldirgan. Bulardan biri  «Osor  ul-bokiya al-
kurun jaxoliya», («Kadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») asari bo‘lib, bu asarni u
1000   yilda   Gurgonda,   shu   shaxar   xukmdori   Kobus   ibn   Vishmagir,   Ziyoriy   saroyida
xizmatda bo‘lgan chog‘ida yozadi. «Osor ul-bokiya» asari shu bilan ham qimmatliki,
unda   oldingi   davrlarda   yaratilgan   va   keyinchalik   yo‘qolib   ketgan   ko‘pgina
manbalardan foydalanilgan. Beruniy o‘z asarida folklor va etnografiyaga doir qiziqarli
ma’lumotlar   keltiradi.   Biz   uchun   kitobda   keltirilgan   Iskandar   Zulqarnayn,   Moniy,
Zardusht, Muqanna kabi tarixiy shaxslar xayotiga   doir ma’lumotlar qimmatlidir. Bu
asar   eng   qadimgi   davrdan   to   islomiyatgacha   bo‘lgan   davrni   o‘z   ichiga   oladi.
Beruniyning   bizgacha   yetib   kelmagan   «Tarixi   Xorazm»   nomli   asarida   Xorazmning
Gaznaviylar   davlati   tarkibidagi   tarixi   (1017-1043)   bayon   etiladi   bu   asarning   ayrim
parchalari Bayxakiy va Hamaviy asarlarida saqlanib qolgan. 
Yirik   arab   tarixchisi   Ibn   al-Asir   (1160-1234)
bir necha tarixiy asarlar yozib qoldirgan. Biz uchun uning «Al komil fi-t-tarix» nomli
12 jildlik asari muhimdir. Asarning I-VI jildlari komnilyatsiya bo‘lib, muallif Tabariy,
ibn   Miskavayx,   As-Sulamiy   va   boshqalarning   asarlaridan       keng   foydalangan.
Asarning VII-XII jildlari muhim ahamityaga ega bo‘lib, 924-1031 yillar orasida Sharq
mamlakatlari, jumladan   O‘rta Osiyoda bo‘lib   o‘tgan voqelarni o‘z ichiga oladi. Bu
qism   asosan   qo‘lyozma   manbalar,   shuningdek   tarixni   yaxshi   bilgan   kishilar   bergan
axborot   hamda   muallifning   shaxsiy   kuzatishlari   bilan   to‘plangan   faktik   materiallar
asosida   yozilgan.   Asarning   mug‘ullar   istilosiga   bag‘ishlangan   XII     jildi   aloxida
qimmatga   egadir.   Ibn   al-Asirning   "Al   komil   fi-t-tarix"   asari   Xivada     Muhammad
Rahimxon II xukmronligi davrida o‘zbek tiliga tarjima qilingan. XIII asrning ko‘zga
ko‘ringan tarixchilaridan biri Shaxobuddin Muhammad  Nasaviy shaxsan mug‘ullarga
qarshi   janglarda   ishtirok   etgan   edi.   1224-1231   yillarda   Nasaviy   sulton   Jaloliddin
9 О‘zbekistonimizning   kitob   fondlarida   100   mingdan   ziyod   qо‘lyozma   asarlar
saqlanmoqda. Afsuski, bu nodir kitoblar hali tо‘liq о‘rganilmagan, ular olimlar va о‘z
о‘quvchilarini kutib turibdi. Ushbu noyob asarlarda bugungi davr о‘rtaga qо‘yayotgan
juda   kо‘p   dolzarb   muammolarga   javob   topish   mumkin” 1
  -degan   fikrlari   katta
ahamiyatga ega. 
O‘zbekiston   mustaqillikka   erishgandan   keyingi   dolzarb   muammolardan   biri-
o‘zbek xalqining ma’naviy merosini tiklash va uni yanada kamol topishi uchun keng
imkoniyatlar ochish kerak edi. O‘zbekiston mustaqil taraqqiyotga qadam qo‘yganidan
buyon   o‘tgan   yillar   davomida   ma’naviy   sohada   yuz   bergan   o‘zgarishlarning   eng
muhimi,   xalqning   uzoq   yillar   mobaynida   to‘plagan   boy   tarixiy-ma’naviy   merosiga
e’tiborning   kuchayishi   bo‘ldi.   Mamlakatimiz   bir   necha   bor   ajnabiy   bosqinchilar
hujumiga   duchor   bo‘lgan,   qaramlik   zulmi   ostida   qolgan   bo‘lsa-da,   xalq   o‘zligini
yo‘qotmadi,   o‘zining   boy   ma’naviy   merosini   avaylab   saqlab   va   boyitib   keldi.
Ayniqsa, so‘nggi mustamlakachilik davrida ma’naviy merosga sinfiy nuqtai nazardan
yondashish   oqibatida   milliy   qadriyatlarimiz,   urf-odatlarimiz   progressiv   va   reaksion
bloklarga   bo‘lindi.   Reaksion   deb   baholangan   milliy   qadriyatlarimiz,   odatlarimiz   va
an’analarimiz   qoralandi,   tanqid   ostiga   olindi.   Ko‘pgina   tarixiy   yodgorliklar   buzildi,
qarovsiz   qoldi,   kitoblar   va   qo‘lyozmalarni   nashr   etish,   o‘rganish   man   etildi   yoki
e’tiborsiz qoldirildi.
Kurs   ishining   maqsadi   va   vazifasi.   Yurtimiz   tarixiga   oid   bo’lgan   arab-fors
tilida   yozilgan   manbalarni   o’rganish   maqsadi   etib   bergilandi.   Vazifalari   esa
quyidagilar etib bergilandi: 
-   Rivojlangan   o‘rta   asrlar   davri   tarixiga   doir   arab   va   Fors   tilida
yozilgan manbalarni tahlil qilish; 
-   Arab   tilidagi   tarixiy,   tarixiy-jug‘rofiy   va   adabiy   asarlarni
o’rgaish;  -   Ibn   al-Asr   va   Shaxobuddin   Nasaviyning   asarlari   manba
1
 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Халқ сўзи// 
2017 йил, №258 (6952) 23 декабр
3 Kerulen   bo‘ylaridagi   qabilalar   ittifoqi   to‘g‘risidagi   ma’lumotlarda   bir   ittifoqqa
kiruvchi qabilalar etnik mansubligidan qat’iy nazar yetakchi qabilaning genezisi bilan
bog‘lanib, nomlangan. Natijada aslida turkiy qabilalarning aksariyati mo‘g‘ul qabilasi
sifatida   tilga   olingan   Tadqiqot   doirasidagi   etnik   ma’lumotlar   Avfiy,   Vassof,
Hamdulloh   Qazviniy,   Abul   Qosim   Qoshoniy   kabi   mualliflarning   asarlarida   kamroq
aks   etgan.   Shu  bilan   birga   ulardagi   ba’zi   etnik   ma’lumotlar   boshqa   tarixiy   asarlarda
uchramaydi.   Ikkinchi   guruh   manbalariga   –   Amir   Temur   va   Temuriylar   davriga   oid
o‘ndan   ortiq   tarixiy   asarlar   kiradi.   Bu   guruh   forsiy   manbalarining   barchasi   ham
Movarounnahr etnik manzarasini to‘liq tiklash imkonini bermaydi. Ayrim manbalarda
etnik   ma’lumotlar   juda   kam.   Jumladan,   G‘iyosiddin   Ali   Yazdiy   asarida   mavzuga
aloqador   o‘nga   yaqin   etnonimlar   qayd   etilgan,   xolos.   Amir   Temur   tarixiga   oid
manbalar   orasida   etnik   ma’lumotlar   kengligi   jihatidan   Nizomiddin   Shomiy
(yigirmaga yaqin etnonimlar), Sharafiddin Ali Yazdiy (o‘ttizdan ortiq etnonimlar) va
Muiniddin   Natanziyning   (yigirmaga   yaqin   etnonimlar)   asarlari   alohida   ajralib
turadi1   .   Temuriylar   davri   aks   etgan   manbalardan   esa   Abdurazzoq   Samarqandiy   va
Mirzo   Haydarning   asarlarida   etnik   ma’lumotlar   birmuncha   kengroq   yoritilgan.
Ikkinchi   paragrafda   “Movarounnahrdagi   etnik   masalalarga   aloqador   asosiy
tadqiqotlar” tahlil qilingan. 
33 Tarix,   sharqshunoslik,   uni versitet,   pedagogika   institutlari   tarix   fakultetlarida   Sharq
tillarini o‘qitishga, qo‘lyozma asarlar ustida ishlay bilish malakasini o‘rgatish, ishlash
va   yetuk   manbashunoslar   tayyorlash   ishini   to‘g‘ri   yo‘lga   qo‘yish   zarur.   Xar   ikkala
sharqshunoslik   institutida,   tarix   institutida   ivojlangan   o‘rta   asrlar   davri   tarixini
yorituvchi   qo‘lyozma   asarlarni   o‘rganish   va   nashr   etish   ishini   tubdan   yaxshilash
lozim.   Bir   so‘z   bilan   aytganda,   «biz   haqqoniy   tariximizni   tiklashimiz,   xalqimizni,
millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur». Xolis, xaqqoniy tarixni esa
manbasiz, undagi xilma-xil boy ma’lumotsiz yozib bulmaydi. Ushbu kurs ishimiz uch
bobdan iborat bo‘lib, yurtimiz tarixini o‘rganishda rivojlangan o‘rta asrlar davriga oid
manbalarni   yoritib   berishga   xarakat   qildik.   Birinchi   bobda,   asosan   biz   a rab   tilidagi
tarixiy,       tarixiy-jug‘rofiy     va       adabiy     asarl a r   xaqida   to‘xtalib   o‘tdik.   Ikkinchi
bobda   f ors-tojik     tilidagi     tarixiy     asarlar ,   uchinchi   bob da     esa     f ors-tojik     tilidagi
jug‘rofiy     va   adabiy   asarlar ning   yozilishini,   ahamiyatini   ochib   berishga   xarakat
qildik.
35 10. Рукописьная книга в культуре народов Востока.  Книга первая.– М., 1987.
11.  Собрание Восточных рукописей Института востоковедения АН РУз.  I-XI
тт.– Т., 1952-1987.
12.  Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1967.
13.  Абдухолиқ Абдурасул ўғли. Қадимги Фарғона тарихидан. – Т., 2002.
14.   Стори   Ч.А.   Персидская   литература   //   Библиографический   обзор,   ч.   I ,   II ,
III ; пер. и переработ. и дополн.  Ю.Э.Брегель. – М., 1972.
15.  Табари. История табари. Перев. С арабского В.И.Беляева. – Т., 1987.
16.   Маҳмуд   Кошғарий.   Девону   луғат   ат-турк.   Араб   тилидан   С.Муталлибов
таржимаси. – Т., 1960-1963 йй.
17. Камалиддинов   Ш.С.   Историческая   география   Южного   Согда   и
Тохаристана по арабоязычным источникам  IX -начала  XIII  вв.–  Т., 1996.
18.  Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг.–  Т.: «Юлдузча», 1990.
19. Рашид ад-дин. Сборник летописей. – Пер. с персидского О.И. Смирновой
Прим. Б.И.Панкратова и О.И.Смирновой. // Ред. А.А. Семинова. Т. I , кн.2. – М.-
Л.,   1952;   Рашид   ад-дин.   Сборник   летописей.     Пер.   с   парсидского
Ю.П.Верховского и Б.И. Панкратова.  Т.3. – М.-Л., 1960. 
20. Бўриев.   О.   Темурийлар   даври   ёзма   манбаларида   Марказий   Осиё.   –   Т.,
1997.
21. Заҳириддин   Муҳаммад   Бобур.   Бобурнома.   Нашрга   тайёрловчи   Порсо
Шамсиев. – Т, 1966.
37 2.2  Fors-tojik tilid a gi  geografik, tarixiy  va ad a biy  asarlar
Fors-tojik   tilida   yozilgan   tarixiy   asarlar   katta   guruxi   Muhammad
Shayboniyxon istilolariga bag‘ishlangan. Bu asarlar Mulla Shodiy Kamoliddin Binoiy
Fayzullox Ibn Ro‘zbexon va boshqalar qalamiga mansubdur. Mulla Shodiyning 1502
yilda  ta’lif   etgan   «Fatxnoma»   asarida   Muhammad   Shayboniyxon   tavvaludidan  1451
to   uning   Samarqand   shaxrini   istilo   qilishgacha   bo‘lgan   davrda   Dashti   Qipchoq
Xorazm   va   Movoraunnaxrda   sodir   bo‘lgan   voqealar   taxlil   etgan.   Asarda
Shayboniyxon   askarlarining   Movorounnaxr   viloyatida   qilgan   yovuzliklari   xaqida
qimmatli   ma’lumotlar   bor.   Asar   xozirga   qadar   bironta   tilga   tarjima   qilinmagan   va
nashr   etilmagan.   Asarning   qo‘lyozma   nusxasi   Dushanbe,   Toshkent   va   boshqa
shaxarlardagi   kutubxonalarda   bor.   Toshkentdagi   Sharqshunostlik   institutida
saqlanayotgan     nusxasi   nodir   xisoblanadi.   Bu   nusxa   XVI   asrda   ko‘chirilgan   ajoyib
mintaqalar bilan bezatilgan 1501 yilda umrining oxirigacha shayboniyxonlar saroyida
xizmat   qilgan   istedodli   shoir   va   tarixchi   Kamoliddin   Binoiy   u   1512   yilda   Qarshi
shaxrini   qizilboshlardan   mudofaa   qilishda   qatnashgan   va   jangda   xalok   bo‘lgan
«Shayboniynoma» nomli asari muallifidur. Bu asar 1505-1507 yillar  orasida yozilgan
bo‘lib,   Shayboniyxonning   tug‘ilishidan   to     ko‘chmanchi   o‘zbeklar   tomonidan
Movorounnaxr va Xorazmni bo‘ysindirishgacha   qadar Dashti Qipchoq hamda O‘rta
Osiyoda   sodir   bo‘lgan   voqealarni   o‘z   ichiga   oladi.   Binoiyning   «Shayboniynoma»si
xozircha   nashr   etilmagan.   Xorazmlik   tarixchi   Muhammad   Yusuf   Bayoniyning   bu
asarni o‘zbekchaga qilgan tarjimasi ham mavjud.
Asli   Eronlik   bo‘lgan   yirik   olim     Fazlullox   ibn   Ruzbexon
Shayboniyxon   va   Ubaydullaxon   saroyida   xizmat   qilgan   va   ko‘pgina   asarlar   yozib
qoldirgan. Tarixchilar uchun uning «Mexmonnomayi Buxoro» nomli   asari qadrlidir.
Bu asar Shayboniyxonning 1509 yilda qozoq sultonlari Jonish sulton, Axmad sulton
va boshqalarning ulusiga qilgan  bosqinchilik yurishi tarixini  bayon etadi. Ruzbexon
bu yurishda shaxsan ishtirok etgan, ro‘y bergan voqealarning  ko‘pini o‘z ko‘zi Bilan
25 mamlakatlarning     tarixini   tushunganlar.   Rashiduddin   esa   ulardan   farqli   ularoq,
Umumiy   tarix     deganda   Sharq   mamlakatlari     bilan     bir     qatorda       G‘ arb
mamlakatlari,     Xitoy   hamda     Xindiston   tarixini   ham     nazarda   tutgan.   "Jome’   ut-
tavorix" 1301-1311  yillarda   G‘ ozonxonning topshirig‘iga  mufoviq   yozilgan.  Asar
uch qismdan iborat: 1 mug‘ullar va ular  asos solgan davlatlarning qisqacha tarixi:  2
Sharq mamlakatlari   tarixi. Xitoy yaxudiylar,     Rim imperiyasi, Franklar   davlati   va
Xindiston   tarixi.   Asarning     uchinchi   kismi   bizgacha   yetib   kelmagan.   "Jome’   ut-
tavorix"ning   ayniqsa   turk-mug‘ul   xalqlari     tarixini   o‘z   ichiga   olgan   qismi   O‘rta   va
Markaziy   Osiyo   xalqlarini   o‘rganishda   katta   ahamiyatga   ega.   XIII   asrning
boshlaridagi   ijtimoiy-siyosiy   xayotga   ba g‘ ishlangan   boblari   ham   g‘ oyat
q immatli   ma ’ lumotlarga   boyd ir.   Rashiduddinning   bu   asari   ko‘pgina   tillarga
tarjima   qilinib,   nashr   etilgan.   Bu   asar   XV   asrdayok   o‘zbek   tiliga   tarjima
qilingan.   Mug‘ullar davlati  tarixi hamda mug‘ul istilosi davri Mirzo   Ul ug‘ bekning
"To‘rt   ul us   tari xi"   nomli   asari da   ham   o‘ z   aksi ni   topgan .   Bu   asar   kompilyativ
asar   bo‘lib,   asosan   Rashiduddin,   Juvayniy   va   boshqa   mualliflarning   asarlariga
tayanadi.  XV
asrda   yaratilgan   tarixiy   asarlarning   katta   bir   guruxi     Amir   Temur   va   Temuriylar
davlati   tarixiga   bag‘ishlangan.   Bunday   asarlar   qatoriga   Nizomuddin   Shomiy,
Muiniddin   Natanzii,   Xofizi   Abru,   Sharafuddin   Ali   Yazdiy,   Abdurazzoq
Samarqandiy,     Axmad   ibn   Arabshox.   Mirx ond,   Xondamir   singari   tarixchilar
asarlarini   kiritish   mumkin.   Asli   Tabriz   shaxridan   bo‘lgan   Nizoimuddin   Shomiy
1391  yilda   Amir   Temur Bag‘dodni  olganida shu yerda bo‘lgan va Temur  xizmatiga
qabul   qilingan.   Nizomuddin   1404   yilgacha   Temur   bilan   birga   bo‘lib,   uning   xarbiy
yurishlarida   voqeanavis   va   voiz   sifatida   ishtirok   etgan.   1402   yi lda   Temur   unga
o‘zining   tar ixini   aniq   va   sodda   til da   yozi shni   buyurgan. Shomiy bu asarni 1402-
1404 yillarda yozib tamomlagan. Asar  Temurning xokimiyatga kelishidan (1370) to
1404 yilgacha bo‘lgan voq ealarni  o‘z ichiga  olgan.  "Zafarnoma"  deb atalgan   b u
20 ko‘rgan,   ba’zilarni   esa   xon   va   uning   yaqin   kishilaridan   eshitgan.   «Mexmonnomayi
Buxoro»   asarining   ikkita   qo‘lyozma   nusxasi   mavjud   bo‘lib,   ular   Turkiyadagi   «Nuri
Usmoniya»   kutubxonasida   va   Toshkentda,   O‘zR   FA     Sharqshunoslik   instituti
kutubxonasida   saqlanadi.   Toshkentdagi   nusxasi   avtografdir.   Asarning   forscha   matni
Texronda   (1962)   va   qisqartirilgan   ruscha   tarjimasi   Toshkentda   (1976)   nashr   etilgan.
Fors-tojik   tilida   ijod   etgan   yirik   tarixchi   olimlardan   Yana   biri   Xondamirdir.   (1475-
1535).     Uning   otasi   Temuriy   Sulton   Muhammad     mirzoning   vaziri   bo‘lgan.   Ona
tomonidan   Xondamir   yirik   tarixchi   olim   Mirxondning   nabirasidir.   Xondamir   turli
Temuriy   xukmdorlar   saroyida   xizmat   qilgan.   Hayotining   so‘nggi   davrida   Bobur   va
Xumoyun   xuzurida   xizmatda   bo‘ldi   va   vofotidan   so‘ng   Dexli   shaxrida   Dafn   etildi.
Xondamir   o‘nga   yaqin   asar   muallifidir.   Uning   tarixiy   asarlar   orasida     «Xabib   us-
siyar»   («Do‘stning   tarjimayi   xoli»)   aloxida   o‘rin   tutadi.   «Xabib   us-siyar»   asari
umumiy tarix tipida yozilgan bo‘lib, muqaddima, 3 jild va xotimadan iborat. Xar bir
jild 4 qism  (juz)ga bo‘linadi. 3-jildning III va IV juzlari  original bo‘lib, Xuroson va
Mavorounnaxrning     XV   asrning   90   yillaridan   1524   yilgacha   bo‘lgan   siyosiy   va
ijtimoiy axvolni chuqur va atroflicha bayon etadi. «Xabib us-siyar»ning forscha matni
Bombey (1857) va Texronda(1954) nashr etilgan 1
.
Mashxur   tojik   adibi   Zaynuddin   Vosifiy   (1485-1551)   o‘zining   «Badoe’
ul-vaqoe’» nomli  asari  bilan shuxrat  qozongan.  Bu memuar  asarda  1512-1532 yillar
orasida muallifning Xuroson va Movarounnaxrda ko‘rgan-kechirganlari zo‘r maxorat
va   yuksak   san’at   Bilan   bayon   etiladi.   XVI   asr   yirik   tarixchilaridan   biri     Mirzo
Muhammad     Xaydar     (1500,   Toshkent-1551,   Kashmir)   «Tarixiy   Rashidiy»   nomli
asar   muallifidir.   Bu   asar   ikki   qismdan   iborat   bo‘lib,   birinchi   qismida     Mo‘g‘iliston
xonlari   tarixi   Tug‘luq   Temur   xukmronligi   boshlanishidan   to   Abdurashidxonning
taxtga chiqishigacha, 1348-1533, ikkinchi qismida esa xotira tarzida Qoshg‘ar, O‘rta
Osiyo,   Afg‘oniston   va   Shimoliy   Xindistonda   XVI   asrning   birinchi   yarmida   sodir
bo‘lgan voqealar bayon qilinadi.
1
 Alimova. D. Manbashunoslik. T:. Turon- Iqbol. 2019. B.139.
26 sifatidada yoritib berish; 
-   F ors   tilida   yozilgan   yurtimiz   tarixiga   oid   asarlar ni
o’rganish;  -   Fors-tojik   tilid a gi   geografik,   tarixiy   va   ad a biy
asarlarni tahlil qilishdir. Kurs ishining obekti va predmeti   Yurtimiz tarixiga
oid   bo’lgan   arab-fors   tilida   yozilgan   manbalarni   o’rganish   mavzuning   obyekti   etib
bergilandi.   Mavzuning   predmeti   esa   ushbu   davrga   oid   bo’lgan   manbalardan,   ilmiy
materiallardan, maqolalar va tadqiqotlardan o’rganib mavzuni yoritirishdir.
Kurs   ishining   o’rganilganlik   darajasi   Mustaqillik
yillarida   xozirgi   O‘zbekiston   xududlarida   kechgan   davlatilik   va   ijtimoiy   iqtisodiy
jarayonlar tarixini tadqiq etish borobarida ko‘plab tadqiqotchi olimlar asarlarida antik
davr   muarrixi   asarlariga   xususan   “Avesto”,   Eron,   Hind,   Xitoy   va   Qadimgi
Yunoniston hamda Rim  manbalariga to‘xtalib o‘tilgan bo‘lsa, o‘rta asrlarda xususan
rivojlangan   o‘rta   asrlarda   kechgan   ijtimoiy   –   iqtisodiy   va   madaniy   taraqqiyot
masalalari   ko‘proq   arab   sayoxlari   hamda   mahalliy   muarrixlarning   asarlarida   bayon
etilganligi   tarixchilarning   asarlarida   tadqiq   qilindi.   Shuningdek,   ushbu   muammo
manbashunoslik   nuqtai   nazaridan   B.Ahmedov,   A.Sagdullaev,   T.   Saidqulov,   A.
Xabibullaev,   A.   Madraimov   va   boshqalarning   asarlarida   yoritilgan   bo‘lsa-da,   ushbu
manbalarning   O‘rta   Osiyo   xalqlari   tarixida   tutgan   o‘rni   va   ularni   jamlagan   holda
yagona   tadqiqot   qilinmagan.   Shu   bois   ham   biz   ushbu   bitiruv   malakaviy   ishimizda
O‘rta  Osiyo  xalqlari   tarixiga  doir   antik davr   manbalariga oid  yozilgan asar  va  ilmiy
maqolalardagi   materiallarni   jamlagan   xolda   ushbu   davrlarda   kechgan   ijtimoiy
jarayonlarni ochib berishga harakat  qildik.   Ushbu kurs ishini  biz asosan  rivojlangan
o‘rta asrlar davri tarixini o‘rganishda muhim manbalarga tayanib, arab va fors-tojik
tilidagi   manbalarga   tarixiy-jug‘rofiy     va     adabiy     asarlar   asosida   yozishga   xarakat
qildik.   Rivojlangan   o‘rta   asrlar   davriga   oid   manbalarni   taxlil   qilishdan   iborat.
Rivojlangan   o‘rta   asrlarda   O‘rta   Osiyoda   kechgan   ijtimoiy   –   iqtisodiy   va   madaniy
4 parchalanishigacha   bo‘lgan   davrni   qamrab   olgan   o‘nga   yaqin   manbalar   (Faxriddin
Muborakshoh,   Sa’duddin   Muhammad   Avfiy,   Juvayniy,   Minhojiddin   Juzjoniy,
Rashididdin,   Vassof,   Hamdulloh   Qazviniy,   Abul   Qosim   Qoshoniy   va   b.)   kiradi.   Bu
davr   manbalaridagi   etnik   ma’lumotlarning   ko‘lami   turlicha.   Xususan,   Faxriddin
Muborakshohning   “Tarixi   Muborakshoh”   asarida   mintaqadagi   etnik   jarayonlarda
ishtirok   etgan   qirqqa   yaqin   etnoslar   qatorida   Movarounnahr   bilan   bog‘liq   yigirmaga
yaqin (qarluq, chig‘il, xalaj, o‘g‘uz, tuxsi, kujat, qang‘li, yag‘mo, bayot va b.) urug‘-
qabilalar,   ularning   joylashgan   o‘rni,   xo‘jaligi   va   madaniyatiga   doir   ma’lumotlar   aks
etgan.   Undagi   etnoslarning   barchasi   yirik   qabila   bo‘lmay,   etnik   guruhlar   yoki   urug‘
shaklidagi etnonimlar ham birga tilga olingan.  Bu   guruh
manbalari   orasida   Juvayniy,   Juzjoniy,   Rashididdinning   asarlari   etnik   ma’lumotlarga
boyligi   bilan   ajralib   turadi.   Shuningdek,   ular   davriy   jihatdan   bir-birini   to‘ldiradi.
Juvayniyning   “Tarixi   jahonkushoy”   asarida   Markaziy   Osiyodagi   XIII   asr
o‘rtalarigacha   bo‘lgan   etno-siyosiy   jarayonlar,   Chingizxon   bosqini   yillarida
Movarounnahr   aholisi,   mintaqaga   kelib   o‘rnashgan   etnoslar   to‘g‘risida   aniq   dalillar
mavjud. Juzjoniyning “Tabaqoti Nosiriy” asari davriy jihatdan Juvayniyniki bilan bir
davrga   tegishli   bo‘lsa-da,   unda   “Tarixi   jahonkushoy”da   keltirilmagan   ma’lumotlar
ham kuzatiladi. Asarning Xorazmshohlar va mo‘g‘ullar tarixiga bag‘ishlangan 16 va
23-boblarida   qarluq,   qang‘li,   xalaj,   jaloyir,   turkman,   ig‘rak,   qiyot,   makrit,   barlos,
nayman,   qo‘ng‘irot,   do‘rmon,   toziy,   turk   kabi   etnonimlar   tilga   olinib,   mo‘g‘ullar
istilosi   tufayli   O‘rta   Osiyo   va   Afg‘onistondan   asir   qilib   olib   ketilgan   xalqlar
to‘g‘risida   so‘z   boradi.   Markaziy   Osiyo   xalqlarining   XIII   asr   oxiri-XV   asr
boshlaridagi   etnik   tarixi   keng   yoritilgan   manba   Rashididdinning   “Jome’   at-tavorix”
asaridir.   Unda   Chingizxonning   turk-mo‘g‘ul   qabilalarini   birlashtirib,   kerayit,   o‘yrot,
nayman,   ungut,   tang‘ut,   bahrin,   qarluq,   tatar   kabi   xalqlar   ustiga   yurishi,
Movarounnahrning   qo‘lga   kiritilishi,   etno-siyosiy   ahvol   o‘rin   olgan.   Ammo   unda
ba’zi   chalkashliklar   mavjud.   Xususan,   XIV   asr   oxiri-XV   asr   boshlarida   Onon   va
32 kitobda   Temurning   shaxsi   bir   muncha   ideallashtirilgan.   Asar   XIV   asrning
ikk inchi yarmi - XV asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixni o‘rganishda  muhim va
ishonarli   manbalardan   biri   xisoblanadi.   Asarni   yozishda   m uallif   Temurning
uyg‘ur   kotiblari   tomonidan   yozilgan   "Tarixi   xo niy"   nomli   she’riy   kitobdan,
boshqa   original   manbalardan   foydalangan.   Nizomiddin   Shomiyning   bu   asari
o‘zbek   tiliga   tarjima   qilinib,   nashr   qilingan.   Temur   va   Temuriylar   davri   tarixiga
oid   ma’lumotlar   Xofizi   Abruning   "Majmuai   Xofizi   abru"   va   "Zubdat   ut-tavorix"
nomli   asar- larida   keltiriladi.   Xofizi   Abruning   birinchi   asarida   uning   Rashi duddin
va Nizomuddin Shomiy asarlariga yozgan seyllari (ilovalari)  e’tiborga loyiqdir 1
.
XV   asrning   yirik   tarixchilaridan   biri   Sharafuddin   ali   Yazdiy
ham   Amir   Temurning   xayoti   va   faoliyatiga   bag‘ishlangan   "Zafarnoma"   nomli
asari   bilan   shuxrat   qozongan.   Bu   asar   Nizomuddin   Shomiyning   "Zafarnoma"si
asosida   yuksak   badiiy   maxorat   bilan   yozilgan.   Sharafuddin   Nizomuddin     asarida
bayon   qilingan   voqealarni   yangi   manbalar   a sosida   to‘ldirilgan,   ba’zilariga   aniqlik
kiritadi.   Uni   yangi   fakt   va   dalillar   bilan   boyitadi.   Sharafuddinning   "Zafarnoma"sida
Temurning   shaxsi   nixoyatda   yuksaltirilgan.   Shunga   qaramay,   uning   shaxsiyati   va
faoliyatidagi   qarama-qarshiliklar   va   ziddiyatlar   bir   muncha   xaqqoniy   va   to‘g‘ri
tasvirlangan. Asarning dastlabki qismi «Muqaddimayi Zafarnoma» deb ataladi. Unda
Temurgacha   bo‘lgan   davrda   Mug‘ul   imperiyasi   tarkibiga   kirgan   mamlakatlar   tarixi
aks ettirilgan Sharafuddin Ali Yazdiy asarining zo‘r qimmati shundaki, unda Mo‘g‘ul
imperiyasining   tarkibida   tashkil   topgan   Oltin   O‘rda,   Elxoniylar   davlati,   Chig‘atoy
ulusi,   shuningdek   Movarounnahrning   Chingizxon   zamonidan   to   Temur   davlatining
paydo   bo‘lishigacha   bo‘lgan   ijtimoiy-siyosiy   tarixi   qisqa   tarzda   yoritib   yuerilgan.
Asarning   bu   qismi   “Tarixi   Jahongir”,   yoki   “Muqaddimayi   Zafarnoma”   nomi   bilan
ataladi   va   1419   yili   yozib   tamomlangan.   “Zafarnoma”   asarining   asosiy   qismi,
muallifning   dastlabki   rejalariga   ko‘ra,   uch   qism   –   maqoladan   iborat   bo‘lmog‘i,
1
  История   Узбекистана   в   источниках.   Известия   путещественников   географов   и   учених   XVI   перв.   пол.
Составитель Б.В.Лунин. – Т.: Фан, 1988.  C .91.
21 Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………2-5
I BOB. Rivojlangan o‘rta asrlar davri tarixiga doir arab  va  Fors tilida yozilgan 
manbalar.
1.1  Arab tilidagi tarixiy, tarixiy-jug‘rofiy va adabiy asarlar …………………6-10
1.2 Ibn al Asr va Shaxobuddin Nasaviyning asarlari manba sifatida……..11-15
II BOB. O’rta osiyo tarixiga oid fors tilida yozilgan manbalar.
2.1 F ors tilida yozilgan  yurtimiz tarixiga oid  asarlar....................... ................16-24
2.2  Fors-tojik tilid a gi  geografik, tarixiy  va ad a biy  asarlar…………………..25-33
Xulosa ………………………………………………………………………..34-35
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….36-37
Kirish
1 olingan   aniq   ma’lumotlar   asosida   955   y   o‘zining   «Axsan   at-taqosim   fi   ma’rifat   al-
aqolim   («Iqlimlarni   o‘rganish   uchun   eng   yaxshi   qo‘llanma»)   nomli   qimmatli   asar
yozib qoldirgan. Asarning ikkita taxriri mavjud 1
. 
Birinchi   taxrir   (986y.)   Somoniylarga,   so‘nggi   taxrir   (989   y.)   esa
Fotimiylarga  bag‘ishlangan.   «Axsan  at-taqosim»  muqaddima va  ikki  qismdai  iborat.
Muqaddimada   muallif   asarning   yozilish   tartibi   va   o‘zidan   avval   o‘tgan   geograf
olimlarning asarlariga to‘xtalib o‘tgan.   Birinchi qismda arab mamlakatlari (Arabiston
yarim   orolida   joylashgan   mamlakatlar   Iroq   Mesopotamiya,   Suriya,   Misr,   Mag‘rib)
hamda Kichik Osiyoning geografik xolati, mashxyr shaxarlari, osori atiqalari, aholisi
va   uning   mashg‘uloti,   e’tiqodi   hamda   urf-odatlari,   aholidan   to‘planadigan   soliq   va
jarimalar   va   ularning   umumiy   xajmi,   shuningdek,   xap   bir   mamlakat   va   viloyatning
ma’muriy   tuzilishi   hamda   mashxur   kishilari   xaqida   ma’lumot   berilgan.   Ikkinchi
qismida Ajam mamlakatlari (Xuroson, Seiston, Movarounnaxr) tavsiflangan.   «Axsan
at-taqosim»   ijtimoiy-iqtisodiy,   tarixiy   (madaniy   xayotga   oid   qimmatli   aniq
ma’lumotlari   bilan   boshqa   geografik   asarlardan   ajralib   turadi   va   arab   mamlakatlari,
shuningdek,   O‘zbekistonning   ijtimoiy-iqtisodiy   hamda   siyosiy   tarixini   o‘rganishda
muhim   manba   bo‘ladi.   Asarning   arabcha   matni   1877   yili   de   Gue   tomonidan   chop
etilgan. 1906, 1967 yillarda asar qayta nashr qilingan.  Bu davr tarixini o‘rganishda arab
tilida  bitilgan tarixiy asarlarning ahamiyati g‘oyat muhimdir. 
Ayniqsa,   Utbiy,   Abu   Rayxon   Beruniy,   Ibn   al-Asir,
Shaxobuddin Nasaviylarning qalamiga mansub asarlar diqqatga sazovardir.   Bulardan biri
Utbiydir. Xaqiqiy ismi Abu Nasr Muhammad  ibn Abdujabbor Utbiy (taxm. 961-1077
yoki   1036   yy.).   Asli   Eronning   Ray   shaxridan   bo‘lib,   badavlat   va   nufuzli   zodagon
xonodoniga   mansubdir.   Ona   tarafdan   tog‘alari:   Abu   Ja’far   Utbiy   va   Abulxusayn
Abdulla   ibn   Axmad   al-Utbiy   Somoniylardan   Abdumalik   ibn   Nux.   (954—661   yy.),
Abu   Mansur   (961—976   yy.)   va   Abulqosim   Nux   II   ibn   (976—997   yy.)ning   vaziri
bo‘lishgan.   Abu   Nasr   Mahammad   Utbiy   ham   yuqori   davlat   lavozimlarida   turgan.
1
 Ahmedov. B – O’zbekiston tarixidan manbalari.  “O’qituvchi”. T:. 2001., B.63.
7 I.    Raxbariy adabiyotlar.
1.  Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., «Шарқ», 1998.
2.     Мирзиёев   Ш.М.   Қонун   устуворлиги   ва   инсон   манфаатларини   таъминлаш   –
юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 
II. Adabiyotlar
1. Абдураззоқ   Самарқандий.   Матлаъ   ус-садайн   ва   мажмаъ   ул-баҳрайн.
Тошкент, 1969
2. Ибн Арабшоҳ. Ажоиб ал-мақдур фи тарихи Таймур (Темур тарихида тақдир
ажойиботлари).  Тошкент, 1992
3. Руи   Гонсалес   де   Клавихо.   Самарқанддаги   Амир   Темур   саройига   саёҳат
кундалиги (1403-1406 йиллар).  Тошкент, 1989, №9-12, 1990, №1-10.
4. Амир Темур жаҳон тарихида. Париж, 1996
5.   Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. (қадимги замон ва Ўрта асрлар).
–   Т. ,  2001.
6.   Аҳмедов   Б.А.   Историко-географическая   литература   Средней   Азии   XVI -
XVIII  вв.  Письменные памятники. –   Т., 1985.
7.  История Узбекистана в источниках. Составитель Б.В.Лунин.  –    Т., 1984.
8. Халидов   А.Б.   Арабские   рукописи   и   арабская   рукописная   традиция.   –   М.,
1985.
9. История Узбекистана в источниках. Известия путещественников географов и
учених  XVI  перв. пол.  Составитель Б.В.Лунин. – Т.: Фан, 1988.-256 с.
36