Yuzani nivelirlash - Mehnat - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	837.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Mehnat

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Yuzani nivelirlash

Sotib olish

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
"GEODEZIYA, KARTOGRAFIYA, GEOGRAFIYA" KAFEDRASI
GEODEZIYA, KARTOGRAFIYA VA KADASTR YONALISHI
212-GURUH TALABASI MIRZAYEV AZIZBEKNING
GEODEZIYA FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Kvadratlar bo’yicha nivelirlashda dala
ishlari.
Kurs loyihasi rahbari: Panayev Salay
Loyihalovchi : Mirzayev Azizbek
Urganch 202 3- yil
MAVZU: YUZANI NIVELIRLSH
REJA:

KIRISH
I .BOB. YUZANI NIVELIRLASH USULLARI
1.1.Yuzani nivelirlash mohiyati va turlari haqida umumiy ma'lumot
1.2.Yuzani magistrallar usulida nivelirlash va zamonaviy nivelirlar bo'yicha
umumiy ma'lumot
II. BOB. YUZANI NIVELIRLASHNING HISOB GRAFIK ISHI
2.1.Yuzani kvadratlar usulida nivelirlash
2.2.Ishchi balandlik, loyiha balandliklarini hisoblash, yer ishlari hajmini aniqlash
va kartogrammasini tuzish
XULOSA
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Ma'lumki, geodeziya ham boshqa fanlar kabi
hayotiy talablar asosida vujudga kelgan va ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy

etishi bilan toboro rivojlanib borgan.
Inson qadimdan o'zi yashagan joyni hayot talabiga ko'ra har tomonlama
bilishga qiziqqan va o'rgangan. Geodeziya fani tarixi ham shunday boshlanadi.
Yerlarga suv chiqarish, maydonlarni sug'orish, inshootlarni surish va boshqa
shu kabi maqsadlar uchun loyiha tuzish ishlari joy relyefi aniq tasvirlangan yirik
masshtabli topografik planlarda bajariladi.
Joy relyefining xarakteriga uni planda tasvirlash aniqligiga, loyihalanadigan
inshoot turiga, xususiyatiga hamda boshqa bir qancha shartlarga nivelirlanadigan
nuqtalar orasi yoki kvadratlar tomoni 10m dan 100m gacha bo'lishi mumkin.
Bizga ma'lumki, jahonning rivojlangan davlatlari kabi ta'lim bizning
yurtimizda ham davlat siyosati darajasiga ko'tarilgan bo'lib, u bo'lg'usida bo'lajak
mutaxassislar zimmasiga mustaqil fikrlaydigan, yuksak ma'naviyatli, chuqur
bilimga ega bo'lgan barkamol avlodni tarbiyalashdek ma'suliyatni yuklaydi.
Loyiha maqsadi: Yerlarga suv chiqarish, maydonlarni sug'orish, inshootlar-
ni surish va boshqa shu kabi maqsadlar uchun loyiha tuzish ishlari joy relef aniq
tasvirlangan yirik masshtabli topografik planlarda bajariladi. Relyefi tekis bo'lgan
joylarda bunday topografik planlar asosan yuzani nivelirlash orqali tuziladi

I BOB. YUZANI NIVELIRLASH USULLARI
1.1 Yuzani nivelirlash mohiyati va turlari haqida umumiy ma'lumot.
Yuqori aniqlikdagi nivelirlash ishlarini bajarishdan oldin nivelirni va nivelir
reykalarini to'liq tadqiq etish natijasida asboblarning texnik xarakteristikalarini va
asbobga tegishli bo'lgan individual holatlarini, texnik qollanma talablariga mosligi
va kutaliyotgan nuqsonlari aniqlash imkoni bo'ladi. Tadqiq etishning hajmi va
mazmuni qo'llanma talablariga, nivelirlashning aniqligi, sinfiga qarab aniqlanadi
va quyidagi tekshirishlar bajaraladi:
 Qarash trubasini tekshirish.
 Adilak bo'lak qiymatini aniqlash
 Qarash trubasining fokuslanuvchi linzalarning to'g'ri yurishini tekshirish.
 Ipli dalnomerning koeffitsientini aniqlash va qarash trubasidagi iplar I va
to'rining asimmetriyasi.
 Tekislik plastinkasini engashtiruvchi mexanizmni tadqiq etish va mikrometr
barabanining bo'lak qiymatini aniqlash.
Kompensatorli nivelirlarning avtoredukksion xatosini aniqlash
Qarash trubasining fokuslanuvchi linzalarning to 'g'ri yurishini tekshirish.
Tekis joyda radiusi 50 m bo'lgan aylana bo'yicha 1, 2, 3, 10 (1.1 - rasm.)
nuqtalarga B nuqtadan 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 va 100 m masofalarga
qoziqlar qoqiladi. Keyin bu nuqtalar 2 marta nivelirlanadi: birinchi marta A nuqta
markazidan qat'iy teng yelkalarda, ya'ni trubaning fokusi zgartirilmaydi, ikkinchi
marta B nuqtadan aylana bo'yicha har xil yelkalarda 10 metrdan 100 metrgacha.
Nivelirlashni ikki - uch marta to'g'ri va teskari yo'nalishda bajariladi. A nuqtadan
nivelirlanganda reykalar bo'yicha o'rta a
1 ,a
2 ,a
3 ...a
10 sanoqlar olinadi. So'ng B
nuqtadan aylana bo'ylab nivelirlanib b
1 , b
2 , b
3 ... b
10 sanoqlar olinadi.

1.1.1rasm. Qarash trubasiningfokuslanuvchi linzalarning to
'g'riyurishini tekshirish.
Stansiyalarda A va B nuqtalarda instrumentning gorizont
balandligining farqi
hisoblanadi:
r = a
s - b
s (1.1.1)
Bu yerda r
stansiyada A va B nuqtalarning instrument gorizont ayirmasi, mm.
a
5 ,b
5 - mos
holda 5 nuqtada A va B markazlardan reyka bo'yicha o'rtacha sanoqlar, mm.
So'ngra B nuqtadagi stansiyadan qarash trubasining fokuslovchi
linzasiningnoto'g'ri yurishidan bo'ladigan xatolar miqdori aniqlanadi
A
i = b
i - ( a
i + r ) (1.1.2)
Bu yerda Ajbelgilangan i nuqtada fokuslanuvchi linzaning noto'g'ri
yurishidan reykadan olingan sanoq.
a
i ,b
i - reyka bo'yicha mos holda o'rta sanoqlar belgilangan i nuqtada markaz
A va B stansiyadan nivilirlanganda, mm.r - A va B nuqtalarda asbob gorizont
ayirmasi, (1.1.1) formula bilan hisoblangan)
Aj — belgisi ( plyus yoki minus ) qarash trubasining vizir o'qi gorizontal
chiziqdan har xil masofada trubani fokuslash natijasida siljish yo'nalishini
ko'rsatadi. Beshinchi nuqtadan nivelirgacha bo'lgan masofa 50 m. bo'lganda (1.1.1)
va (1.1.2) fo'rmulalarga binoan A
5 - ning qiymati nolga teng bo'lishi
kerak, chunki qarash trubasining vizir o'qi silindrikadilak o'qiga paralelligi
yustirovka bo'yicha reykagacha bo'lgan masofa 50 m. ga yaqin bo'ladi.

Xatolarning ayirmasi Aj — fokuslanuvchi linzaning noto'g'ri yurishi
masofalar ayirmasi
nivelirdan orqa va oldingi reykalardan 10 metrdan bo'lganda 2 mm dan oshmasligi
kerak. Yuqori aniqlikdagi asboblarda Aj - ning qiymati aniqlangandan keyin
qo'yidagi normal tenglamalar sistemasi tuziladi va echimi aniqlanadi:
K
l S
i + qn —
l A
i = 0 (1.1.3)
Bu erda K - qarash trubasi fokuslanganda vizir o'qining yo'nalishini
xarakterlovchi
koeffitsient:
q - B nuqtadagi extimoliy va o'rta asbob gorizontining stansiyadagi ayirmasi, mm:
Si— B nuqtadan 1,2,3, ................................... 10 nuqtalargacha bo'lgan masofa, mm:
Aj - xatolar miqdori (1.1.1) fo'rmula bilan hisoblanadi, mm: n — Aj ning
miqdoriini aniqlovchi son.
(1.1.3 ) tenglamalar sistemasini echib, K — koeffitsient va q ayirma, keyin n
- ning miqdori hisoblanadi va v
t fokuslanuvchi linzaning noto'g'ri yurishini
xarakterlaydi va u quyidagi fo'rmula orqali hisoblanadi:
v
1 = A
i (kS
t — q ) (1.1.4)
Agar absolyut miqdori bo'yicha v
t - ning birorta ham qiymati 0,5 mm dan
katta bo'lmasa nivelir to'siqlar orqali nivelirlashda ham yaroqli.
Qarash trubasining fokuslanuvchi linzalarning to'g'ri yurishini tekshirishdagi
ko'zatuvlarni yozish va hisoblash.
Dala sharoitida bajariladigan ishlarga quyidagi asbob anjomlar kerak bo'ladi.
>
Nivelir asbobi
>
Shtativ
>
Metal qoziqlar 30 ta
>
Polat lenta

>
Bolta
>
Soyabon (agr issiq havo sharoitida bolsa ishlar)
>
Planshet
>
Nivelir jadval tushirilgan qog'oz
>
Qalam, ruchka, ochirg'ich
Ishning bajarilish tartibi quyidagicha.
> Guruh a'zolari eng kami bilan 3 kishi bo'lib, ular
birinchi navbatta o'lchanadigan maydonni ko'z bilan chamalab kvadrat yo'llari
noqulay bo'lgan joylardan tushib qolmasligi uchun masalan zovir, kanal yoki jarlik
bor joylardan tushmasligini ko'zdan kechirishlari kerak.
> So'ngra qoziqlar qoqilib masofalar o'lchanadi.
> Har bir nuqtalar ustiga asbob ornatilib sanoq olinadi.
> Olingan sanoqlar jurnalga yozildi.

1.2 Yuzani magistrallar usulida nivelirlash va zamonaviy nivelirlar bo'yicha umumiy ma’lumot
Yer tuzish va yer kadastri uchun bajariladigan topografik-geodezik qidiruvlar majmuasidia
yerdan foydalanuvchilar va qishloq xo'jaligi yerlari yuzalarini aniqlash, katta mehnatni talab qiladigan
ishlardan biri hisoblanadi.
Joy relefining xarakteriga, uni planda tasvirlash aniqligiga, loyihalanadigan inshoot turiga va
xususiyatiga hamda boshqa bir qancha shartlarga qarab nivelirlanadigan nuqtalar orasi yoki kvadratlar
tomoni 10m dan 100m gacha bo'lishi mumkin. Yuzani nivelirlash ikki usulda
-kvadrat kataklar usuli
-magistrallar usulida bajariladi
1.1.2-rasm.Magistrallar usulida yuzani nivelirlash chizmasi
Magistrallar usuli - bu usul joy relefi notekis, kichik va cho'zinchoq bo'lgan yerlarda
qo'llaniladi.Buning uchun maydon o'rtasidan uzun tomoni bo'ylab magistral chiziq chiziladi.So'ra bu
chiziq har 20m dan piketlarga bo'lib chiqiladi. Shundan so'ng har bir topilgan nuqtadan magistral
chiziqqa perpendicular chiziqlar o'tkaziladi va ular ham 20 m dan piketlarga bo'lib chiqiladi va qoziqlar
qoqiladi. Shundan keyin bu nuqtalar nivelirlanib chiqiladi.Nivelirlash natijalari ishlab chiqilib, nuqtalar
balandligi topiladi.
Kvadratlar yoki magistral chiziqlar qog'ozda berilgan masshtabda chiziladi.Hosil
bo'lgan kvadrat uchi nuqtalari yoniga ularning hisoblab topilgan balandligi
yoziladi. Bu balandliklar bo'yicha qabul qilingan relef kesimi balandligida
garizontallar o'tkaziladi. Gorizontallarning o'rni interpolyatsiya qilinib topiladi.
S'yomka qilingan tafsilotlar qabul qilingan shartli belgilarda planga tushirilib,

joyning topografik plani hosil qilinadi.
Planda o'tadigan garizontallar o'rnini topish uchun bir xil yo'nalishdagi qiyalikda joylashgan
qo'shni kvadratlar uchi nuqtalari balandligi va relef kesimi balandligiga qarab analitik yoki grafik
usulda interpolyatsiya o'tkaziladi.
Yuzani nivelirlash mohiyati va usullari. Kvadratlar bo'yicha yuzani nivelirlash. Nivelirlash
natijasini ishlab chiqish va joy topografik planini chizish. Vertikal tekislash ishlari; yer
kartogrammasini tuzish.Kvadrat kataklarni yasash. Yuzani nivelirlash yer tekislash va qurilish uchun
ajratilgan relefi kuchsiz ifodalangan joylarning yirik masshtabli planini tuzishda qo'llaniladi.
Yer yuzasini tekislash, yerni tekislashda tuproq hajmlarinihisoblash va joy relefini tasvirlash,
qishloq xo'jaligiyerlarini sug'orish uchun tekislashda yuzani kvadratlarga bo'lib nivelirlash bajariladi.
Yangi yerlarni o'zlashtirishda joy relefi bilan tanishishda qo'llaniladi.Hozirgi kunda qishloq xo'jaligi
yerlarini sug'orishda kam suv sarflash uchun ekin maydonlarini tekislashda yuzani kvadratlarga bo'lib
nivelirlashning ham zamonaviy ko'rinishlari mavjud. Bunga misol zamonaviy planirovka va nivelirlar
hisoblanadi. Magistrallar usulini qo'llash uchun joy relefi notekis, kichik va cho'zinchoq bo'lgan
yerlarda qo'llaniladi.
Keyingi yillarda yuqori aniqlikdagi nivelirlarning yangi turi raqamli nivelirlar ishlab chiqilib
qo'llanilmoqda.Bularga misol qilib Dini 11, Dini 21 (Germaniya); NA 2002, NA 2003 (Shveytsariya)
keltirish mumkin.Bundan tashqari yuzani balandligini hisoblashda hozirgi kunga kelib nivelirlarning
ham quyidagi yangi zamonaviy turlaridan foydalanishimiz mumkin.

a-rasm b-rasm
1.2.3-Rasm. BOSCH GOL 26 D (1.2-5-Rasm a) BOSCH GLL 2-80P(1.2-5-Rasm.b) Zamonaviy
nivelirlar

An'anaviy nivelirlardan farq qilib, raqamli nivelirlar elektronika bilan jihozlangan va maxsus ish
dasturlari bilan ta'minlangan bo'ladi. Bu esa dala o'lchash ishlarini va natijalarni ishlab chiqish
jarayonini avtomatlashtirish imkonini beradi, jumladan:
shtrix-kodli nivelir reykasi bo'yicha sanoq olishni avtomatik ravishda bajaradi;
(i burchagiga), yer egriligi va refraksiya xatolari uchun tuzatmalarni avtomatikravishda kiritadi;
— nivelir bilan reyka orasidagi masofa 100 gacha bo'lganda gorizontal
quyilishni 25 mm gacha aniqlikda avtomatik o'lchaydi; m
— o'lchash natijalarini avtomatik ravishda ichki yoki tashqi yodlash moduliga yozadi;
— nivelirlash elkalarini (nivelirdan orqa va oldingi reykalargacha masofalar) tengligi
va nisbiy balandlik o'lchash natijasini avtomatik tekshirib boradi;
— o'lchangan natijalarni avtomatik ishlab chiqib, nuqtalar balandligini beradi;
— o'lchab topilgan ma'lumotlarni yozib saqlash uchun RSMS1A kartasidan foydalanadi;
— asbobni boshqarish protsessi qulay, shuningdek, undan foydalanishni o'zlashtirib olish oson.
Reykalardan olingan sanoqlarni nivelir yodiga yozib saqlash yoki asbob displeyi (ekrani) dan o'qib
jurnalga yozish mumkin.

1.2.4 rasm. LeicaSprinter 150m
Dini 11 va Dini 21 raqamli nivelirlar bilan 1 km yo’lni to’g’ri va teskari
yo’nalishlarda invarreyka qo’llab 0,3 mm aniqlikada oddiy buklama reyka
qo'llab esa 1 mm aniqlikda o'lchash mumkin. Stansiyada turib 2,5 m dan

100 m gacha masofadagi nuqtalar 4 daqiqa vaqtda o'lchanadi. Nivelirda
o'rnatilgan kompensatorni ishlash chegarasi 15' ga teng. Nivelirda
gorizontal doira o'rnatilgan bo'lib, uning bo'lak qiymati 1° ni tashkil qiladi.
Nivelirda joylashtirilgan dastur quyidagi ishlarni bajarishni ta'minlaydi: alohida o'lchashni, qayta
o'lchashni, o'rtadan va oldinga nivelirlashni, rejalash ishlarini va nivelir yo'lini tenglashni
Mexanik nivelirlash .Nivelirlashning bu usulida mahsus avtomat-nivelir ishlatiladi.Bu asbob
velosiped, mototsikl yoki avtomashinaga o'rnatilgan bo'ladi.Avtomat nivelir o'rnatilgan mashinada
bosib o'tilgan yo'lning profili qog'ozda, avtomatik ravishda chizilib boradi. Bu usulda joyning profili
boshqa usuldagiga nisbatan osonroq va tezroq tuziladi, lekin aniqligi juda kam bo'ladi. Shuning uchun
mexanik nivelirlashdan katta aniqlik talab qilinmaydigan ishlarda, masalan, yo'l qurilishida va joyning
relefini dastlabki o'rganishdagina foydalaniladi.

14 II-BOB. YUZANI HISOBLASHNING HISOB GRAFIK ISHI
2.1. Kvadratlar usulida nivelirlash Yuzani natijalarini hisoblash.
Yerlarga suv chiqarish, maydonlarni sugo'rish, inshootlarni surish va boshqa shu kabi maqsadlar
uchun loyiha tuzish ishlari joy relefi aniq tasvirlangan yirik masshtabli topografik planlarda bajariladi.
Relefi tekis bo'lgan joylarda bunday topografik planlar asosan yuzani nivelirlash orqali tuziladi. Yuzani
nivelirlash ikki usulda
-kvadrat kataklar usuli.-magistrallar usulida bajariladi.
Kvadrat kataklar usulida nivelirlanadigan maydon teodolit va o'lchov lentasi yordamida
kvadratlarga bo'linadi. Plan masshtabi va quriladigan inshootning turiga qarab kvadrat tomonlari 10x10;
20x20; 40x40 m bo'lishi mumkin. Kvadrat kataklarni yasash uchun maydon avval tomonlari 100x100,
200x200 m bo'lgan katta kvadratlarga bo'linadi va joyda kvadrat uchlari qoziqlar bilan mahkamlanadi.
Buning uchun joyda 1 a nuqtasini mahkamlab 1a— 5a yo'nalish belgilab olinadi (olingan yer
maydonining chegarasi yoqalab). Shu yo'nalishda lenta bilan kvadrat tomonining qabul kilingan
uzunligi ketma-ket o'lchab ko'yilib 2a, 3a, 4a va 5a nuqtalari joyda mahkamlanadi. Keyin 1a va 5a
nuqtalariga teodolit o'rnatib, 1a — 5a va 5a — 1a yo'nalishiga nisbatan 90° li burchak yasab 1a — 1e va
5a — 5e yo'nalishlar xosil kilinadi va ular buyicha kvadrat tomonining qabul qilingan qiymatini ketma-
ket qo'yib chiqib, 1 a, 1b, 1v, 1g, 1d, 1e va 5a, 5v, 5g, 5d, 5e nuqtalari topilib qoziqlar qoqib
mahkamlanadi. Tashqi asosiy kvadrat ichida yotgan kvadratlar uchi 1b—5b, 1v — 5v va boshqa
tomonlar bo'yicha vexadan vexagacha lenta bilan o'lchab topiladi va qoziqlar bilan mahkamlanadi,
qoziqlarga tegishli kvadrat uchi nuqtasining tartib raqami 1a, 1b, 1v,...; 2a, 2b,2v,... yozib qo'yiladi.
Asosiy kvadrat tomonlarining uzunligi 100 m bo'lsa, nivelir xar bir bunday kvadrat o'rta qismida
o'rnatilib, oldin asosiy kvadratlarning uchlari, keyin esa ichki kichik kvadratlar uchlari nivelirlanadi.
Joyning relyefi va nivelirlashdan ko'zda tutilgan maqsadga qarab maydon kvadrat kataklar,
parallel chiziqlar va poligon usullarida nivelirlanadi. Kichikroq maydonningyirik masshtabli topografik
planini tuzishda kvadrat kataklar usulidan eng ko'p foydalaniladi. Bo'ylama uzunligi katta joylarni
nivelirlashda parallel chiziqlar yoki poligon usuli qo'llaniladi. Yuzani kvadrat kataklar usulida
nivelirlashda joy rel'efining murakkabligi, tuzilayotgan plan masshtabi va boshqa hokazo omillarga
bog'liq holda, maydonda teodalit va po'lat lenta yordamida tomonlari 10, 20, 30, 40, 50, 100 m dan
iborat kvadrat to'rlari yasaladi.
Buning uchun A nuqtaga teodolit o'rnatilib, noli alidada noliga to'g'irlanadi. So'ngra alidada
mustahkamlagich vinti mahkamlanib, limb bo'shatiladi va K nuqtaga qaratilib mahkamlanadi. AK

15chiziqda po'lat lenta yordamida har 20 m dan B,C nuqtalar belgilanib qoziq qoqiladi; keyin
alidadabo'shatilib 90° ga to'g'irlansa, AK ga perpendikulyar 1-4 chiziq yasaladi
Bu yerda ham 1-4 chiziq yo'nalishi bo'ylab 20 m dan o'lchab, 2, 3, nuqta o'rni belgilanadi va
qoziq qoqiladi. Nuqtalar A-2, A-3, B-2, B-3 kabi belgilanadi va qoqilgan qoziqlar yozib qo'yiladi. Shu
tariqa kvadrat kataklar yasaladi.
Nivelirlash oldidan kvadrat kataklar sxemasi alohida qog'ozga chiziladi, bunda nivelielashda
reykalardan olingan sanoqlar har qaysi nuqta yoniga yoziladi.Bog'ovchi nuqtalarga qarash yo'nalishi
uzluksiz chiziq bilan ko'rsatilgan. Bog'lovchi nuqtalarga reykaning qora va qizil tomonidan sanoq
olinib, Burchak uchlariga yoziladi. Bog'lovchi nuqtalardan biriga balandlik reperdan uzatiladi. Dala
sxemasi bo'yicha burchak uchlarining mutloq balandliklari hisoblanadi va ular bo'yicha balandlik
gorozontallari o'tkaziladi hamda tuproq ishlarining hajmi aniqlanadi.
Hisoblash ishlarida bog'lovchi nuqtalarning nisbiy balandliklari va ularning o'rtachasi aniqlanadi.

162.2 Ishchi balandlik, loyiha balandliklarini hisoblash, yer ishlari hajmini aniqlash va
kartogrammasini tuzish
Trassa o'qini joyga ko'chirib piket, oraliq, ko'ndalang qirqim nuqtalari va egri chiziq bosh
nuqtalarini rejalab, mahkamlangandan keyin trassa nivelirlab chiqiladi. Nivelirlash uchun aniq nivelir
yoki texnik nivelir, bir juft 3 yoki 4 m li buklanma shashkali reyka olinadi.
Trassa piketlarga bo'lib chiqilgach, nivelirlanadi. Trassani nivelirlash, odatda, absolyut balandligi
va shunday nuqtalarga bog'lanadi. Reper (marka) trassaning boshlang'ich nuqtasidan uzoqda
joylashgan bo'lsa, trassa reperga bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga balandlikni uzatib berish usulida
bog'lanadi.Bunda trassa bilan reper oralig'i piketlarga bo'linmaydi.
Nivelirlash jurnalini ishlab chiqish. Nivelirlash jurnali tafsiloti
Nivelirlash jarayoni tugagandan so'ng nivelirlash natijalari xisoblanadi.Bu jarayon nivelirlash jurnalini
ishlab chiqishdan iborat. Jurnalni xar bir beti to'lganda undan betma
- bet tekshirish ishlari bajariladi. Buning uchun jurnalning xar beti tagida 3, 4, 6 va 7 ustunlarda
yozilgan sonlar yig'indisi topilib yoziladi. Reykadan olingan orqa sanoqlar yig'indisi - a; reykadan
olingan oldingi sanoqlar yig'indisi - b; xisoblangan nisbiy balandliklar yig'indisi h
hisob ; o'rtacha
xisoblangan nisbiy balandliklar yig'indisi – h
o’rta bo'lsa, u holda tekshiruv natijasi quyidagi shartni
ta'minlashi kerak:
a - b = hhisob = 2how.; (2.2.1)
Kontrol ishlari bajarilgandan so'ng, nivelirlash jarayonidagi nivelirlash xatosi Quyidagi fo'rmulada
aniqlanadi.
fh = hhisob - hnaz (2.2.2)
Bu yerda, hhisob - o'rtacha xisoblangan nisbiy balandliklar yig'indisi, yani amaliy nisbiy
balandliklar bo'ladi, hnaz - nazariy nisbiy balandliklar yig'indisi. Agar trassaning bosh va oxirgi
nuqtalari reperlarga bog'langan bo'lsa, u holda nazariy nisbiy balandliklar yig'indisi oxiri va
boshlang'ich reper otmetkalarining ayirmasiga teng bo'ladi, ya'ni:
hnaz= Hoxir - Hboshl. (2.2.3)
Shunday bo'lsa nivelirlash xatosi quyidagi fo'rmulada aniqlanadi.
fh = hnaz. - (Hoxir -Hboshl.) (2.2.4)
Yopiq nivelirlash yo'lida h
naz = 0, chunki H
oxir = H
bosh ^ u holda f
h = h
naz bo'ladi.
2.2.3 va 2.2.4 fo'rmulalari bo'yicha xisoblangan nivelirlash xatosining chekli

17qiymati quyidagi fo'rmula bo'yicha aniqlanadi.
f
hchek = +50VZ (2.2.5)
Bu yerda L - trassa uzunligi (reperdan - repergacha) km xisobida.

18Agar fh </h
cftefc bo'lsa u holda trassa yo'lidagi qilingan xatolar teskari ishora bilan hamma
bekatlarga teng tarqatiladi
Har bir nuqta atmetkasi quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi.
Hi = Hi-1 + h, (2.2.6)
Hisoblash natijalari quyidagi fo'rmulada tekshiriladi.
H
oxir —
H
bosh. h
tuzatma (2.2.7)
Har bir bekatdagi bog'langan nuqtalar atmetkalari aniqlangandan so'ng, oraliq nuqta otmetkalari
aniqlanadi, buning uchun asbob gorizonti aniqlanishi kerak, asbob gorizonti quyidagi fo'rmulada
aniqlanadi.
AG = HA + a = HV + b, (2.2.8)
Bu yerda, a - reykadan olingan orqa sanoq (mm); b - reykadan olingan oldingi sanoq(mm).
Asbob gorizonti orqali oraliq nuqtalar otmetkasi quyidagi fo'rmulada aniqlanadi.
Hi = - V
t (2.2.9)
Bu yerda: Vj- nuqtadagi oraliq nuqta uchun reykadan olingan sanoq.
Vj— shu nuqtaga o'rnatilgan reykadan olingan sanoq
a
1
0,638 a
2
0,498 a
3
0,627 a
4
1,199
b 1,146 1,499 1,177 1,647
v 1,495 AG=561,778
1,500 1,639 1,947

19g
1 1,937 2,094 2,447 2,668
2.2.1-rasm.Niverlash jurnali
AG=H
rp + a = 561,140+ 0,638 = 561,778 H
t = - Vi aniqlanishi kerak bo'lgan kvadrat uchining
balandligi
Ha1 = 561,778 - 0,638= 561,140
H
a 2 = 561,778 - 0,498= 561,280
H
a 3 = 561,778 - 0,627= 561,151
H
a 4 = 561,778- 1,199= 560,579
H
b 1 = 561,778 - 1,146= 560,632
H
b 2 = 561,778 - 1,499= 560,279
H
b 3 = 561,778 - 1,177= 560,601
H
b 4 = 561,778 - 1,647= 560,131
H
v 1 = 561,778- 1,495= 560,283
H
v 2 = 561,778- 1,500= 560,278
H
v 3 = 561,778- 1,639= 560,139
H
v 4 = 561,778- 1,947= 559,831
H
g 1 = 561,778- 1,937= 559,841
H
g 2 = 561,778- 2,094= 559,684
H
g 3 = 561,778- 2,447= 559,331
H
g 4 = 561,778- 2,668= 559,110
Vertikal planirovka loyihasini tuzish.
Joyni vertikal planirovka qilishdan maqsad axoli va sanoat inshoatlarini kurish va obo
donlashtirish extiyojlari uchun mavjud topografik yuzani qo’yilgan vazifaga mos xolda o’zlas
htirishdan iborat.Mavjud topografik yuzani o’zgartirish loyixaviy gorizontal yoki nishab teki sliklar
bo’yicha amalga oshiriladi.
Misolimizda loyixaviy yuza qilib gorizontal tekislikka bulkilingan. Masalani
yechish uchun yuzani kvadratlarga bo’lib nivelirlash natijasida xisoblab

20topilgan kv adrat uchlarining balandliklaridan foydalaniladi.
A)11-formatli chizma qog`ozi varagida kvadratlar turi chizilib, uning uchlarining balandliklari
santimetrgacha yaxlitlanib yoziladi. Maydonni gorizontal tekislashning loyixaviy balandligi kilib
kvadrat uchlari alandliklarining urta arifmetik qiymati qabul qilinadi va quyidagi formula yordamida
hisoblanadi.
?????????????????? =∑ ?????? 1+2 ∑ ?????? 2+3 ∑ ?????? 34 ∑ ?????? 44 ?????? ; (2.2.10)
bu yerda: ?????? 1– fakat bir kvadratga tegishli uchlar balandliklarining yigindisi;
?????? 2, ?????? 3, ?????? 4– ikki, uch va to`rt kvadratlarga tegishli uchlar balandliklarining
yig`indisi; ?????? - k vadratlar soni. Agar kvadratlar turida uchta kvadratga tegishli
uchlar, ya’ni balandliklar bo`lmasa,(1) – formula quyidagi ko`rinishda yoziladi.
?????????????????? =∑ ?????? 1+2 ∑ ?????? 2+4 ∑ ?????? 4 ?????? ; (2.2.11) Bizning misolimizda Hi quyidagicha aniqlanadi:
H1=Ha2+Ha4+Hg1+Hg4=561,280+560,579+559,841+559,110=2240,810
H2=Ha2+Ha3+Hb1+Hb4+Hv1+Hv4+Hg2+Hg3=561,280+561,151+560,632+560,13 1+
560,283+559,831+559,684+559,331=4482,323
H4= Hb2+Hb3+ Hv2+Hv3 = 560,279+560,601+560,278+560,139=2241,297
?????????????????? =∑ ?????? 1+2 ∑ ?????? 2+4 ∑ ?????? 4 ?????? ; (2.2.11)
4 ∙ n
?????????????????? =2240,810+2∙4482,323+4∙2241,297 = 560,296
36

Aniqlangan loyihaviy balandlik kvadratlar turi uchlarining haqiqiy balandliklari tagiga yozilib chiqiladi
(ishchi balandliklarni hisoblash jadvaliga qaralsin).
Kvadrat to’ri uchlarining loyihaviy Hi va haqiqiy Hx balandliklardan foydalanib, ularning ishchi
balandliklari aniqlangan loyihaviy balandlik kvadratlar turi uchlarining haqiqiy balandliklari tagiga
yozilib chiqiladi (ishchi balandliklarni hisoblash jadvaliga qaralsin).quyidagi formula buyicha
hisoblanadi:

21 ℎ????????????= ?????????????????? − ???????????????????????? (2.2.11)
ℎ
a1 560,296-561,140= -0,84
ℎ
a2 560,296-561,280= -0,98
ℎ
a3 560,296-561,151= -0,85
ℎ
a4 560,296-560,579= -0,28
ℎ
b1 560,296-560,632= -0,34
ℎ
b2 560,296-560,279= +0,17
ℎ
b3 560,296-560,601= -0,31
ℎ
b4 560,296-560,131= +0,16
h
v1 560,296-560,283= +0,13
h
v2 560,296-560,278= +0,18
h
v3 560,296-560,139= +0,17
h
v4 560,296-559,831= +0,46
h
g1 560,296-559,841= +0,45
h
g2 560,296-559,684= +0,61
h
g3 560,296-559,331= +0,97
h
g4 560,296-559,110= +1,17
Ishchi balandliklarning qiymatlari tegishli kvadrat uchlari yoniga yoziladi
-0,84 -0,98 -0,85
-0,28
+0,16

+0,17+0,18 5,312
,912,9
7,1
-0,31 10,
3 9,7 -0,31+0,17
-0,34

22-0,46
-1,17
+0,97
+0,61+0,45 12,7

23 2.2.2–rasm. No`l chizig`ini chizmada o`tkazish
V) Nol ishlari chizigining holati aniqlanadi (maydonning loyixaviy tekisligi bilan mavjud
topografik yuza tekisligining kesishgan chizigi). Buning uchun berilgan masshtab bo`yicha kvadratlar
turi yasaladi va uning uchlariga tegishli ishchi balandliklar yoziladi. Dastlab kvadrat uchlarining ishchi
balandliklari qarama-qarshi ishoraga ega bulgan tomonlarda nol ishli nuktalarning urni aniqlanadi.
Kvadrat tomonining nol ishli nuqtalar o`rni l va l
1 kesmalar qiymati bo`yicha quyidagi formulalar
yordamida aniqlanadi.
bu yerda: d - kvadrat tomonining uzunligi; |h11 va |h2 - tomon uchlari ishchi balandliklarining absolyut
kiymatlari;
l - ishchi balandligi h1ga teng bulgan kvadrat uchi bilan nolishli nuqta orasidagi kesma uzunligi; l'-
ishchi balandligi h2ga teng bulgan kvadrat uchi bilan nol ishli nukta orasidagi kesma uzunligi.
Ya'ni l va V kesmalar uzunliklari yig' indisi kvadrat tomonining umumiy uzunligi - d ga teng bulishi
kerak. Masalan, qurilayotgan misolimizda kvadratlar turining a
2 - a
3 tomonida nol ishli nuqta urnini
aniklash quyidagi tartibda bajariladi:l1 =
| 0,45 | ∙20 =11,8 l’1 = |-0,31| ∙20
=8,2
|0,45 |+|
0,31 |
|-0,31 |+|0,45 |
l2 =
|-0,31| ∙20

=12,7
l’2 = | 0,18 | ∙20

=7,3 |-0,31 |+|
0,18 |
|0,18 |+|-0,31 |
l3 =
|0,18| ∙20 l’3 = | 0,17 | ∙20

24=10,3 =9,7 |0,18 |+|
0,17 |
|0,17 |+|0,18 |
l4 = |0,17| ∙20
=7,1
l’4 = |- 0,31 | ∙20

=12,9 |0,17 |+|-
0,31 |
|-0,31 |+|0,17 |
l
5 =
|- 0,31 | ∙20

=12,9 l’
5 =
| 0,17 | ∙20

=7,1 |-0,31 |+|
0,17|
|0,17 |+|-0,31 |
l6 =
|- 0,16 | ∙20

=5,2
l’6 = | 0,46 | ∙20

=14,8 |-0,16 |+|
0,46 |
|0,46 |+|-0,16 |

Tekshirish: l+ l=11,8+8,2=20.0m.
Hisoblangan l kesma uzunligini a
2 uchidan a
3 uchi yo'nalishi yoki l' kesma uzunligini a2 uchidan
a
3 uchi yo'nalishi bo'ylab plan masshtabida o'lchab qo'yib nol ishli nuqta o'rnini aniqlaymiz (yer ishlari
kartogrammasi jadvaliga qaralsin).
Xuddi shu tartibda ishchi balandliklari qarama - qarshi ishoraga ega bo'lgan hamma tomonlarda
nol ishli nuqtalar o'rni aniqlanib chiqiladi va ular uzaro tutashtirilib, nol ishlari chizig' ining holati hosil
qilinadi.
Yer ishlari hajmini hisoblash kvadratdan iborat yer ishlari hajmi.
V = S - h
o
Y = d 2
i = 1,2,3,4 (2.2.14)
Uchburchakdan iborat yer prizmaning hajmi
K = S
A - h
o Y = S - ^ i= 1,2,3 (2.2.15)
To'liq kvadratni tashkil etuvchi uchburchakli prizmalarning yer ishlari hisoblangandan so'ng
ularning maydon yuzasi tekshirib ko'riladi, ya'ni kvadratni tashkil etuvchi uchburchak yuzalarining
yigindisi shu kvadrat yuzasiga - 400 m 2
ga teng bo'lishi kerak. Misolimizdagi kvadrat uchun tekshirish
quyidagicha:
S
4 =S
4 +S
5 +S
6 +S
7 =64+200+10,88+125,12=400
Shu tarzda qolgan jami shakllarning yer ishlari hajmi ularning yuzalarini tekshirish bilan birgalikda
xisoblanadi va vedomostga yoziladi.
Hisoblash yakunida uning natijalari maydon yuzasi, ko'tarma ZV
k va uyilmalar ZVu hajmlari buyicha
tekshirib ko'riladi. Alohida uchastkaning umumiy yuzasiga teng bo'lishi kerak, ya'ni: S=n d 2
= Z Si ; I =
1, 2, 3,...,k bu yerda:
k - shakllar soni; n - kvadratlar soni.
Misolimizda:
S = 9 * 400m 2
= 3600m 2
.
Yer ishlari ko'tarma va o'yilma hajmlari tengligi.
Yer ishlari ko'tarma va uyilma xajmlarining balansi (tengligi) tekshiriladi. AK = |E V
fc |
— |£ = xatolik umumiy yer ishlari hajmining 2% dan oshmasligi kerak, ya'ni:
D = AV • 100 % < 2 %
Ko'tarma va o'yilmalar hajmi xamda tekshirish natijalari yer ishlari hajmini hisoblash vedomosti
ostida keltiriladi.

D) yer ishlari kartogrammasi rasmiylashtiriladi. Kartogrammada kvadratlar turi va nol ishli
nuqtalarigacha bo'lgan masofalar ko'ra, kvadratlarni uchburchakli shakllarga bo'luvchi chiziqlar - qora
punktir, ishchi balandliklar - havorang, nol ishlari chizig'i -qizil, ko'tarma - to'q sariq, uyilma esa och
ko'k tushda ko'rsatiladi

K
vadratlar t/r
Shakllar t/rShakllar yuzasi
m 2 O’rtacha ishchi
bandlik
m Ko’tarma hajm (+) m 3
O’yilma hajmi (-)
m 3
1 1 400,00 -0,38 -152
2 2 400,00 -0,34 -136
3 3 400,00 -0,41 -164
4 64 -0,19
4 5
6 200
10,88 -0,13
0,01 0,11 -12,16
-26
7 125,12 0,11 13,8
8 1,2 0,01 0,012
9 135,98 -0,12
5 10
11 49,02
200 0,04
0,16 1,96
32 -16,32
12 13,8 0,11 1,52
13 147 -0,21
6 14
15 80
120 -0,09
0,13 15,6 -30,87
-7,2
16 53 0,17 9,01
17 16,96 -0,05
7 18
19 36,04
200 0,11
0,33 3,96
66 -085
20 147 0,37 54,39
8 21 400 0,41 164
9 22 400 0,44 176

560,92
560,81
560,16
559,80
Gorizontallar 0.25 oraliqdan o’tgan 1:500561,31 560,91 561,22
560,06
559,89
560,12 560,42
560,22560,72 560,90560,52
560,97

XULOSA
Men tuzgan bu loyiha "Yuzani nivelirlash" mavzusida bo'lib, ya'ni past-balandligini
tekislashdan iborat. Bu yerning tekisligi bizga yer uchastkasi, bino-inshoot, yo'l va boshqa shu
kabi joylarni qurishda zarur bo'ladi. Relefi tekis bo'lgan joylarda bunday topografik planlar
yasaladi.
Yerlarga suv chiqarish, maydonlarni sugo'rish, inshootlarni surish va boshqa shu kabi maqsadlar
uchun loyiha tuzish ishlari joy relefi aniq tasvirlangan yirik masshtabli topografik planlarda bajariladi.
Relefi tekis bo'lgan joylarda bunday topografik planlar asosan yuzani nivelirlash orqali tuziladi.Men
kurs loyihasini tuzishda kurs loyihasi yuzasidan ko'pgina ma'lumotlarga ega bo'ldim. Hozirgi kunda
qishloq xo'jaligi yerlarini sug'orishda kam suv sarfini sarflash uchun ekin maydonlarini tekislashda
yuzani kvadratlarga bo'lib nivelirlashning zamonaviy ko'rinishi zamonaviy lazerli planirovkalar
yordamida amalga oshiriladi. Joy relefininig xarakteriga, va uni planda tasvirlash aniqligiga,
loyihalanadigan inshoot turiga va xususiyatiga qarab nivelirlanadigan nuqtalar orasi yoki kvadrat
tomonlari 10dan 100 m gacha bo'lishi mumkin.
Joyning relefi va nivelirlashdan ko'zda tutilgan maqsadga qarab maydon kvadrat kataklar,
parallel chiziqlar va poligon usullarida nivelirlanadi. Kichikroq maydonning yirik masshtabli topografik
planini tuzishda kvadrat kataklar usulidan eng ko'p foydalaniladi.Bo'ylama uzunligi katta joylarni
nivelirlashda parallel chiziqlar yoki poligon usuli qo'llaniladi. Yuzani kvadrat kataklar usulida
nivelirlashda joy rel'efining murakkabligi, tuzilayotgan plan masshtabi va boshqa hokazo omillarga
bog'liq holda, maydonda teodalit va po'lat lenta yordamida tomonlari 10, 20, 30, 40, 50, 100 m dan
iborat kvadrat to'rlari yasaladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Avchiyev Sh.K Amaliy geodeziya "Voris nashriyot" 2010
2. Muborakov H. Ahmedov. Geodeziya va kartografiya. Toshkent "O'qituvchi" 2002
3. O'tanov O'. "Geodeziya" o'quv qo'llanma Toshkent "Bilim" 2005.
4. Oxunov Z.D. Geodeziyadan proktikum. Toshkent, "Universitet", 2009
5. Toshpo'latov S.A., Avchiyev Sh.K., Kovalyov N.V. Oliy geodeziya. Toshkent, 2002.
6. Jo’rayev D.O “Geodeziya” O’quv qo’llanma ,2006
7. H. Muborakov, D. Jorayev, T. M. Mansurov “Geodeziya” Cholpon
Geodeziya. Kartografiya, O'quv qo'llanma, 2007, O`zbekiston
8. T.M.Karabayeva, R.Q.Oymatov, Y.R.Ashirov “Muhandislik geodeziyasi va topografik chizmachilik”
Geodeziya. Kartografiya, O'quv qo'llanma, 2019, O`zbekiston
9. Muborakov H., Oxunov Z.D., Hayitov X.J., Roziyev A.S., Yakubov G.Z. “Geodeziya fanidan
darslik” Geografiya, Darslik, 2020, Ozbekiston
10. Muborakov.H “Geodeziya” Tabiiy va aniq fanlarning umumiy va kompleks muammolari,
O'quv qo'llanma, 2017 , O’zbekiston
Internet saytlari
http://www.gsi2000.ru http://www.geopribori.ru http://www..ziyonet.uz http://en.wikipedia.org
ILOVALAR
30

MUNDARIJA
KIRISH ..................................................................................................................................
I BOB. Yuzani nivelirlash usullari .....................................................................................
1.1. Yuzani nivelirlash mohiyati va turlari haqida umumiy ma'lumot ..........................................
1.2. Yuzani magistrallar usulida nivelirlash va zamonaviy nivelirlar
bo'yicha umumiy ma'lumot .....................................................................................................
II BOB.Yuzani nivelirlashning hisob grafik ishi ..............................................................
2.1. Yuzani kvadratlar usulida nivelirlash ....................................................................................
2.2. Ishchi balandlik, loyiha balandliklarini hisoblash, yer ishlari hajmini
aniqlash va kartogrammasini tuzish ....................................................................................
XULOSA ..............................................................................................................................
FOYDALANGAN ADABIYOT ........................................................................................
ILOVALAR............................................................................................................24
33

Yuzani nivelirlash

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Hududiy mehnat taqsimotini o’rganish
Mehnatni ratsional tashkil etishda jismoniy tarbiyaning ahamiyati