Zamburug'larning ekologik guruhlari va asosiy vakillari - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	2.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Joninek

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

11 Sotish

Zamburug'larning ekologik guruhlari va asosiy vakillari

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA FAN , INNAVATSIYALAR
VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITITI
Sirtqi bo‘lim
‘‘ Tabiy va aniq fanlarda masofaviy ta’lim ’’
Kafidirasi
‘‘ Biologiya o’qitish metodikasi ’’ bakalavr yo’nalishi
BOTANIKA FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Zamburug'larning ekologik guruhlari va asosiy vakillari.
Ilmiy rahbar:
Bajardi:
JIZZAX-2023

2Kirish
I bob . Zamburug’larning tuzilishi va klassifikatsiyasi.
Zamburug’larning umumiy tuzilishi.
Zamburug’lar klassifikatsiyasi
II bob Zamburug'larning ekologik guruhlari
Qalpoqchali zamburug’lar
Kasallik paydo qiluvchi zamburug’lar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish

3Mavzuning dolzarbligi. Zamburug’lar tabiatda keng tarqalgan va katta
ahamiyatga ega. Ular tabiatda moddalar aylanishida ishtirok etadi. Bakteriyalar
bilan birga organik moddalarning: o’simlik qoldiqlari va hayvon jasadlarining
parchalanishi asosan zamburug’lar ishtirokida boradi.
Tuproqda xilma-xil zamburug’lar guruhi uchraydi. Zamburug’lar saprofitlar
sifatida to’nka va ildizlar qoldiqlarida yashaydi. Ba’zi zamburug’lar yuksak
o’simliklar bilan simbioz holda yashab, mikoriza hosil qiladi.Zamburug’lar
tuproqda yashab uni chirindi moddalar bilan boyitadi, tuproq hosildorligini
oshiradi, inson va hayvonot dunyosi uchun ozuqa moddalarni yetkazib beradi.
Zamburug’lar juda keng tarqalgan bo’lib, ko’proq o’rmonlarda uchraydi. 1
Mikoriza – yuksak o’simliklar ildizi bilan zamburug’larning simbioz hayot
kechirishidan iborat. Quruqlikda tarqalgan ko’pchilik o’simliklar tuproqdagi
zamburug’lar bilan ana shunday hamkorlikda yashaydi. Mikorizaning tuzilishiga
ko’ra ikki asosiy turi ajratiladi: tashqi (ektotrof) va ichki (endotrof). Ektotrof
mikorizada o’simlik ildizining uchki qismini zich g’ilof ko’rinishida zamburug’
mitseliysi o’rab oladi. Endotrof mikorizada zamburug’ ildizning ichki
to’qimalariga kirib oladi.
Tashqi mikoriza asosan o’rmonlardagi qayin, eman va ninabargli daraxtlarda
uchraydi. Zamburug’ daraxt ildizidan karbonsuv va vitaminlarni o’zlashtiradi. Shu
bilan birga tuproqning gumusi tarkibidagi oqsillarni aminokislotalarga parchalaydi.
Aminokislotalarning bir qismi o’simlik tomonidan o’zlashtiriladi. Bundan tashqari
zamburug’ daraxtning ildiz tizimini, shimish yuzasini oshiradi, bu esa o’z
navbatida unumsiz tuproqlarda o’sayotgan o’simlik uchun muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi.
Ichki mikoriza ko’pincha o’t o’simliklarda uchraydi. Ammo uning simbioz
hayot kechirishdagi roli haqida ma’lumotlar yetarli emas.
1
V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977

4Ishning maqsad va vazifalari. Ishning maqsad va vazifalari zamburug’lar
dunyosiga mansub bo’lgan zamburug’lar bilan tanishish, ularning ahamiyatini
o’rganish, foydali zamburug’lardan amaliyotda foydalanishni keng joriy etish.
Zamburug’lar vakillarining hozirgi zamon ta’lim tizimidagi o’rni va ularning
foydali jihatlarini aniqlash ishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusi bo’yicha tadqiqot obyekti va predmeti. Asosiy tadqiqot
obyektlari zamburug’lar dunyosi va ularga mansub bo’lgan vakillari. Zamburug’lar
dunyosining umumiy tuzilishi, ko’payishi, foydali va zararli jihatlari hamda o’ziga
xos belgilarini o’rganish.
Ishning amaliy ahamiyati. Zamburug’larni o’rganishda, avvalo, ularni
qanday sharoitda va muhitda o’sishini aniqlash lozimdir. Zamburug’lar dunyosi
vakillarining ichki va tashqi tuzilishi hamda ko’payishini o’rganish ko’lami foydali
zamburug’larni foydali jihatlarini tushuntirib berishda amaliy ahamiyatga ega
hisoblanadi.
Ishning xajmi. Kurs ishi 3 bobdan iborat bo’lib, unda zamburug’lardan
amaliyotda foydalanish, ularning tarkibi, ko’payishi to’la yoritilib berilgan.
Zamburug’larning ahamiyati bayon etib berilgan.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mikologiya – botanikaning bir bo’limi.
Zamburug’larning morfologiyasi, sistematikasi, biologiyasi, fiziologiyasini,
biokimyoviy jihatlarini, ekologiyasini, geografiyasini, filogenezini, shuningdek,
ularning tabiatda va odam hayotidagi ahamiyatini o’rganadi. Mikologiya
fitopatalogiya, tibbiyot, veterinariya va boshqa fanlar bilan bog’liq.
Zamburug’lar haqidagi ma’lumotlar qadimdan ma’lum. Masalan, milodiy I
asrda qadimgi yunon olimi Pliniy Katta zamburug’larning daraxt poyalari va
to’nkalarida rivojlanishini yozib, ularni tasniflashga harakat qilgan. 1578-yil
golland botanigi K. Klauzius 221 zamburug’ning rang tasviri berilgan atlas
chiqargan.

5Odatda, mikologiyaning rivojlanishi uch davrga ajratiladi. Birinchi davr XIX
asrning o’rtalarigacha davom etgan. Bu davrda har xil zamburug’larni tasvirlash va
tasniflashga urinishlar bo’lgan. Ikkinchi davrda (XIX asrning o’rtasidan
oxirigacha) zamburug’lar sistematikasiga oid ishlar bilan birga ularning ontogenezi
va filogenezi ham o’rganilgan. Bu davrda fransuz olimlari aka-uka L. Tyulanva Sh.
Tyulanlar unshudring, zang va qorakuya zamburug’lardagi pleomorfizmhodisasini, ya’ni bir tur zamburug’da turli xilda spora hosil bo’lishini aniqlashdi. 2
Nemis botanigi A. de Bari parazit zamburug’larni eksperimental o’rganish, uning
shogirdlari saprofit zamburug’larni ekish metodikasini ishlab chiqdilar. Rossiyada
M. S. Voroninning parazit zamburug’lar ustida qilgan ishlari muhim ahamiyat kasb
etdi. Uchinchi – yangi davrda zamburug’lar fiziologiyasi va biokimyosi
rivojlantiriladi. Nemis olimi G. Klebsning zamburug’lar ontogenezi ustidagi ishlari
katta rol o’ynadi. Mikologiyada sitologik usul keng joriy qilindi. Zang
zamburug’lar morfologiyasi, sitologiyasi, ularning parazit zamburug’lar bilan
o’zaro aloqalari hamda parazitzamburug’lar va ular bilan kasallangan o’simliklar
fiziologiyasi chuqur o’rganildi. Zamburug’lar, ayniqsa, aktinomitsetlar rolining
oshishi tufayli ko’p mamlakatlarda, shuningdek, O’zbekiston Fanlar Akademiyasi
Botanika ilmiy-ishlab chiqarish markazi laboratoriyalarida ularni o’rganish keng
yo’lga qo’yildi.
ZAMBURUG'LAR VEGETATIV TANASI eng zamburug'lar vegetativ
tanasi birga miselyumun yoki miselyumun deyiladi cheksiz o'sishi bilan bir yuqori
darajada tarvaqaylab filamentler (hyphae) hisoblanadi. Odatda, miselyumun
butunlay substrat botiriladi (tuproq, o'simlik to'qimalarining, hayvon go'ng,
2
V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977

6o'simlik qoldiqlari, va hokazo.), Va uning tuzilishi kabi xususiyatlari undan
maksimal ekstrakt barcha oziqlar ekzoosmosa yordamida tana uchun imkon beradi.
Bu yuzalar organik moddalar hujayra panellari o'tib bo'lmagan yuqori
molekulyar og'irligi polimerlar (oqsillar, polisaxaridlar, nuklein kislotalar) shaklida
asosan bo'ladi. Shuning uchun zamburug'lar, biz oligo- lozim fermentlarni va
uyalarga tashildi mumkin monomerlarning polimerlari depolymerase chiqaradi
substrat manfaatdor bo'lgan umumiy xususiyatlari. hayvon ovqat hazm qilish
fermentlari ichak ichiga salgılanır bo'lsangiz, so'ngra qo'ziqorin ular chiqib
turmasa, keyin zamburug'li hyphae, O'zbekcha oling og'iz ichak o'xshatish
mumkin.substratmiselyumun ichiga To’liq botish fazoda o’z yoyilishini
chegaralaydi. Shuning uchun, ularning jinsiy organlari substrat yuzasida ilgari
surilgan, yoki havoda tarqaladi, yoki (substrat suv bo’lsa) suvli o’rta uchun
yuqorida ko’tariladi. Ko’pchilik zamburug’lar (macromycetes) spora keltiruvchi
organlari (yoki Tinder daraxt o’sadi tuproq shlyapochnye qo’ziqorin yuqorida
turish) yalang’och ko’z bilan yaqqol ko’rinib, katta. Boshqa zamburug’lar
(mikromitcety), ularning tuzilishi faqat mikroskop ostida ko’rish mumkin
sporulation kichik organlari, lekin ular turli sirt reydlar zamburug’lar
qiladi.Filogenetikrekonstrüksiyonecomorphs “qo’ziqorin” bir hilmonophyletic
guruh emas, va ikki filumlarının (qirollik) bo’linadi, deb ko’rsatadi. “Haqiqiy
zamburug’lar” (eumitsety) monofili deb ataladi va eng yaxshi qismi, aslida shohlik
zamburug’lar (zamburug’lar) hisoblanadi. Oomycota (oomycetes) va
Labyrinthulomycota (sof shilliq izlar) – “gribopodobnymi organizmlar”
(psevdomitsety) deb nomlangan kichik bir qismi, ikki bo’linmalari guruhlangan
Shohligida Stramenopila ba’zi dengiz mox, bilan birga keladi. Bu bo’linish asosida
umumiy xususiyatlarini qurmoqda zamburug’lar. Amanita, siz ko’rib
turganingizdek – bu ularning xilma-xilligi barcha faqat bir qismi
hisoblanadi.Barchametabolitlari shartli birlamchi va ikkilamchi bo’linadi.
Boshlang’ich metabolitler tanasi va almashtirib bo’lmaydigan o’sishi uchun zarur
bo’lgan. . Nucleus, mitokondrini, ribozomlar, - boshqalar bu qurilgan uyali

7Organellerin Bu nuklein kislotalar, oqsillar, uglevodlar, Koenzimler, lipidlar,
hujayra devori qo’ziqorin va membrana tuzilmalar. Asosiy metaboliti umumiy
xususiyatlari ularning semiz hujayralar oziq-ovqat va energiya manbai sifatida
ishlatiladi, deb hisoblanadi. O’rta metabolitlari hayot shartlariga moslashish uchun
zarur bo’lgan. Ular ba’zi turlari sodir va boshqalar yo’q mumkin. Asosiy, ikkinchi
darajali metabolitlarifarqli o’laroq – odatda kam molekula talabalari aralashmalar
bo’ladi. 3
OQSILLAR
Mikrotübüller va microfilaments – strukturaviyproteinlar hujayra devori,
membranani tuzilishi, xromosoma qurilgan skeletlari topildi elementlar bir
qismidir. Ferment oqsillar muhit bilan barcha hujayra ichidagi jarayonlar va
hamkorlikni ta’minlash.
UGLEVODLAR
Tuzilmaviy polimer uglevodlar – hujayra devorining asosi, zamburug’lar
mavjud. Glyukoza va boshqa monosakaridler va uglevodlar kovalentpeptidlar
(Glikoproteinlerin) bilan bog’liq: kimyoviy tarkibi jihatidan uglevodlar Bosh
xususiyatlari imkon uch guruhga ularni ajratish uchun qiladi.
Glyukoza polimer – glyukanlari, panjara va tsellyuloza bo’ladi.
Glyukanlariglyukoza molekulalari tekis yoki tarvaqaylab ketgan zanjirlar bor. Ular
eng zamburug’lar hujayra devorining tashqi qatlamini tashkil etadi. Panjara
glyukoza qoldiqlaridan molekulalari esa o’z navbatida, sirka kislota qoldiqlari
biriktirilgan, (aminlenmiş) amino guruhlar bilan ishtirok etdi (asetilize).
Molekulalar birgalikda tarvaqaylab ketgan, molekulalari boshqa polisaxaridlar
hujayra devorining qattiq suyaklarni tashkil “tikkanini”. Tsellyuloza u hujayra
devori massasini 10% bo’lgan barcha o’rganib Oomycetes topilgan. Uzoq u
3
V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977

8haqiqiy zamburug’lar emas deb iymon, lekin hozir bir necha Ascomycetes (zot
Ophiostoma) devorida o’z mavjudligini ko’rsatadi.
Polimerlar boshqa monosakaridler (mannoz, galaktoza va boshqalar.), yuqori
o’simliklar gemitsellyulozadan, zamburug’lar, barcha guruhlar mavjud emas.
Ayniqsa, mannoz polimerlar ko’p – mannans – xamirturush hujayra devorlari
ichida. Aftidan, bunday tuzilishi glukanın ko’ra yaxshiroq payvand devorlarini
beradi.
Nihoyat, zamburug’lar umumiy tavsifi, ularning hujayra devorlari ichida,
shuningdek o’simliklarda sifatida oqsil molekulalarining bog’liq ko’plab
polisakkaritleri o’z ichiga oladi bilan to’ldirilishi mumkin -.
Peptidoglycanmannanoproteiny Ular ko’p hujayra devorining asosiy qatlamini
shakllantirish va yuritish muhim rol o’ynaydi va hokazo Uyali tarkibiy yaxlitligi va
atrof-muhit jarayonlar bilan evaziga.Bu qog’oz zamburug’lar juda batafsil umumiy
xususiyatlarini taqdim etadi. 6-sinf maktab – biz birinchi butunlay biologiya sinf
bu organizmlarning bilan tanishish vaqt. Biz o’z bilimlarini chuqurlashtirish va
batafsil tadqiq qilish taklif. Biz endi uglevodlar almashtirish tasvirlab.
I bob . Zamburug’larning tuzilishi va klassifikatsiyasi.
Zamburug’larning umumiy tuzilishi.
Kraxmal – zamburug’lar oliy o’simliklar va ko’p suv o’tlari xos asosiy
zaxirapolisakkarid topilmadi. Glyukozaeumitsetov hayvon kraxmal
glikogenningyaqin glukanın saqlanadi
. Qo’ziqorin danglyukanlari tashqari boshqa ehtiyot uglevodlar bor, va ba’zi
zamburug’lar Qirolligidagi noyob. Bu, birinchi navbatda, disaxaridtrehaloz
hisoblanadi. Mikozis – u ikkinchi nomini olgan nima uchun uzoq vaqt davomida
trehaloz, faqat zamburug’lar topildi. Endi kichik aralashma, deb bir necha yuqori

9o’simliklarda topilgan. Trehaloz moslashtirish muhim rol o’ynaydi zamburug’li
hujayralari ta’kidlashni va osmotik jarayonlarni tartibga solish. Mannitol, sorbitol,
ksilitoldan va boshqalar
–Qo’ziqorin xujayralari ham shakar ichkilikka keltirilgan
1-rasim
monokarboksilik kislotalari glitserin Ester) yog 'tomchilar ko'rinishidagi
kameraga to'planadilar, muhim ehtiyot mahsulotlar bor. uch va araxidon
- - to'rt ikki obligatsiyalar poli to'yinmagan (ega bir necha ikki alifatik zanjir
ichida obligatsiyalar) kabi linolenik sifatida yog 'kislotalari yuqori kontent bilan
xarakterlanadi zamburug'lar uchun. fosfolipid shakli (a
fosfor kislotasi bilan bog'liq murakkab efir aloqa), lipidlar, hujayra
membranalari asosiy komponentlar mavjud. membrana kuchini berib membrana
lipidlar va sterolleri o'yin tuzilmalar yaratilishida katta rol. 27 uglerod molekulasi

10(C-27) atom va phytosterols (C-29) o'simliklar, asosiy zamburug'li sterol ega
xolesterin hayvonlar farqli o'laroq –ergosterol
Qo’ziqorin, fotosintez pigmentlar mahrum, lekin birikmalar, binoni
miselyumunpropagative organlari yoki substrat, bir qator ishlab chiqarish etiladi.
Eng pigmentlar kimyoviy tabiati ko’ra terpenoid (karotinoidlar) yoki aromatik
bilan bog’liq. Ular turli vazifalari amalga. Shunday qilib, apelsin karotin
hosilalariMucoralesjinsiy jarayon oqimini qo’zg’amoq; to’q yashil va qora pigment
Aspergillus substrat miselyumunfarqli o’laroq, havoda hosil bo’ladi, faqat sport
ishlab chiqarish apparati saqlash uchun, va ultrabinafsha nur himoya qilish uchun
chiqqan kelishmovchiliklarda Fenol; qora rangli melanin o’z kuchini oshirish,
hujayra devorlari ichida o’tkaziladi. TOKSINLAR VA ANTIBIOTIKLAR
Ko'pchilik zamburug'lar zamburug'lar umumiy xususiyatlarini olingan bo'lsa
tez-tez kuzatilgan boshqa organizmlar uchun zaharli moddalar ishlab chiqarish.
mikotoksinlari - hayvonlar va insonlar uchun zaharli phytotoxins -
mikroorganizmlar zaharli moddalar, o'simliklar zaharli antibiotiklar deb ataladi.
organizmlar (o'simliklar va mikroorganizmlar, o'simliklar va hayvonlar) turli
guruhlarga zaharli bo'lgan zamburug'lar ayrim metabolitler, bir murakkab
harakatni bor. Antibiotiklar boshqa mikroorganizmlar bilan oziqlar substratlar
Zamburug’lar klassifikatsiyasi
zararlangan o'simlik to'qimasida qo'ziqorin ajratilgan Phytotoxins, keyin
parazit oson o'lja bo'lib, o'simlik hujayralari, o'limiga sabab bo'ladi. Toksinlar
zararlangan o'simliklar (masalan, qo'ziqorin Alternariatentoksin fotosintez
fosforilasyonunu urug'ni) membrana orqali moddalar transportida kuchli
membrana ta'sir va ta'sir ega hujayralardagi fermentativ jarayonlar to'sqinlik
qilmoq, transmembrane ion uzatish (fusaric kislotasi, fusicoccin va boshq.).
mikroskopik zamburug’lar (mikromitcetov) va yirik meva organlari ega
zamburug’li toksinlar macromycetesning toksinlari – mikotoksinlar ikki

11guruhga bo’linadi. Birinchi oziq-ovqat ishlatiladi o’simlik mahsulotlarini
suqilib ayniqsa xavfli zamburug’lar hisoblanadi. Misol uchun, sclerotia yilda
qorakuya alkaloidlar bo’lgan neyro-shol toksinlar, (azot o’z ichiga olgan
heterosaykılları) yig’ilib. Ular pishirish paytida yiqitish yo’q, shuning uchun
maydalangan sclerotia, bir chiziq bilan un dan pishirilgan non, juda xavfli
hisoblanadi. Uning foydalanish halokatli oqibatlarga olib, tez-tez, qattiq
zaharlanishi sabab bo’lishi mumkin. Boshqa don parazit – patogenFusarium bosh
blight. Bu qo’ziqorin hisoblanadi (u, bosh aylanishi sabab gijjalar va qattiq
alkogolzaharlanish eslatuvchi boshqa alomatlar sifatida, xalq “mast non” deb
nomlangan Fusarium bilan ifloslangan un, pishirilgan non) don terpenoid toksinlar
ham jiddiy zaharlanishi sabab ajratadi .
Ayni paytda, ularning parhez haqida juda ko'p ma'lumotlar ilm-fan va
biologiya bo'ldi. quyidagicha Shu nuqtai nazardan dan zamburug'lar umumiy
xususiyatlari, deb. eng zamburug'lar Power zavodi tufayli, shuning uchun ular
yashayotgan o'simliklar va o'simlik binoning tarkibiy va ehtiyot polisakkaritleri
sindirish faol fermentlar bor. past molekulyar og'irligi oligogalakturonidy,
ksilanaz, cellobiase va tsellyuloza kamsituvchi tsellyuloza va gemitsellyulozadan
haqida polygalacturonic kislota (pektin) vayron Bunday pectinases - o'simlik
hujayra devorlari asosiy uglevod komponentini, amilaz va hokazo Ikkinchidan,
o'simlik hujayralari komponentlarini og'irligi bilan tsellyuloza keyin kraxmal
parchalab, -. lignin, uch o'lchamli polimer aromatik doira vakili. Ayniqsa, Woody
hujayralari uning ko'p. Lignin - eng chidamli o'simlik polimer va faqat qo'ziqorin
(asosan Polyporedrevorazrushayuschih) fermentlarni u tahqirlashdir lignazy bor.
qoplamalar hayvonlarni va insonlarni zaharlayotgan qo'ziqorin parazitlar (teri,
soch, tuklar), ular barpo qaysi oqsil, keratin, yiqitish fermentlarni yashirmoq.
Energiya tejash uchun bu fermentlarning Eng hujayralari tomonidan sintez
qilingan emas doimiy lekin faqat muhitda moddalar ishtirokida (masalan, atrof-
muhit, hech pektin, pectinase sintez bo’lsa). Ular substrat indüksiyon mavzu

12sifatida, asoschilari bo’lgan emas. O’rta yanada qulay energiya almashinuvining
(catabolites) bilan to’yimli moddalar, bir aralashmasi bo’lsa Bundan tashqari, ular
hosil emas. Misol uchun, engpolisaxaridlar qirg’in end mahsulot – Bundan tashqari
pektin yoki tsellyuloza, glyukoza, selülaz va pectinase o’z ichiga olgan, biroq bir
muhitda glyukoza, ishlab chiqarilgan emas. U allaqachon o’sish o’rta mavjud
bo’lsa, glyukoza ishlab chiqarish murakkab kimyoviy jarayonlari ishlab chiqarish
foydali bo’lishi dargumon. Bunday tartibga solish catabolite jazo deyiladi.
2- rasim
1.2.Zamburug’lar klassifikatsiyasi
Tuban o`simliklarning xlorofilsiz va tuzilishi juda turli – tuman bo`lgan juda
ko`p turi zamburug`lar deb ataladi. Ular o`z ichiga 100 mingdan ortiq to`rni oladi.
Zamburug`lar tallofit o`simliklardir, chunki ular ham hech qachon suvo`tlari
singari haqiqiy to`qima hosil qilmaydi va ularni tanasi qismlarga (barg, poya,
ildizga) bo`linmaydi.
Ularning ko`pchiligi mikroskopik mayda bo`lib, nonda mog`or, o`simlik
barglarida zangsimon dog`lar va shunga o`xshash shakllarda ham ko`rinadi.
Zamburug` tanasini mikroskop ostidan qarasak, uni chalkashib ketgan juda
ko`p ipchalar yoki gifalardaniboratligini, gifalar to`planib mitseliy hosil qilganini
ko`ramiz. Gifalar shoxlangan va shoxlanmagan, bir hujayrali yoki ko`p hujayrali
bo`lishi mumkin. Zamburug` ba`zi turlarining gifalari tinim holatiga o`tishi

13mumkin. Bunda ular juda zich chalkashib olib sklerosiy deb ataladigan o`ziga xos
tuganak hosil qiladi. Bir hujayrali zamburug`lar, ular yumaloq yoki ellipis
shakldagi alohida – alohida hujayralardir. Masalan: achitqi zamburug`lari.
Hujayrasi qobig`ining kimiyoviy tarkibi bir xil emas. Po`st hech qachon
sellulozali bo`lmay, unga turli azotli moddalar aralashgan bo`lib, ularda bir nechta
yadro bo`ladi. Ular kraxmal hosil qilmaydi, uning o`rniga boshqa uglevod glikogen
hosil qiladi.
Alohida tuzilmalar – meva tanalar ko`payish funksyasini bajaradi. Parazit
zamburug`larda – gaustoriya hosil bo`ladi. Zamburug`lar jinsiy, jinssiz va
vegetativ usullarda ko`payadi. Vegetativ ko`payish oidiyalar -mitseliyipchalarining
parchalanishidan hosil bo`ladigan ovalsimon hujayralar yordamida ro`y beradi.
Achitqi zamburug`i -kurtaklanish yo`li bilan ko`payadi. Zamburug`lar asosan
sporalar yordamida ko`payadi. Gifalar uchida konidiya bandlarda yoki
sporangiydaspora hosil bo`ladi. Zamburug`larda jinsiy ko`payish- izogamiya,
oogamiya, usulida ro`y beradi. Tanasining tuzilishi va ko`payish xususiyatlariga
qarab, zamburug`lar tipi quyidagi 6 ta sinfga bo`linadi.
1. Arximisetlar yoki xitridiomisetlar sinfi. 2. Oomisetlar. 3. Zigomisetlar
(bular tuban zamburug`lar) 4. Xaltachali zamburug`lar yoki askomisetlar 5.
Bazidiyeli zamburug`lar yoki bazidiyamisetlar (bular yuksak zamburug`lar). 6.
Takomillashmagan zamburug`lar.
1. Arximisetlar sinfi – tanasi yalong`och – yaxshi rivojlanmagan
mitseliyrizomitseliydan iborat 3 xil ko`payadi (vegetativ, jinsiy, jinssiz). Ular yosh
karamni ildiz bo`g`zini zararlaydi. Qora oyoq kasalligini keltirib chiqaradi. Unga
qarshi ko`rashish uchun tuproqqa ishlov berib namlikni kamaytirish kerak.
2. Oomisetlar sinfi mitseliysi shoxlangan alohida hujayralarga bo`lingan
bo`ladi. Masalan: Fitoftorazamburug`i kartoshka, pomidor va poliz ekinlari bargida
qo`ng`ir dog`lar hosil bo`ladi.

143. Zigomisetlar sinfi. Namiqib qolgan nonda, go`ngda va boshqa organik
substrotlarda oq tuksimon g`ubor shaklda paydo bo`ladi. (Mog`or zamburug`i).
4. Xaltachali zamburug`lar – bularda hosil bo`lgan zigotaxaltachaga aylanadi.
Xaltachani ichida sporalar hosil bo`ladi. Ular unshudring, o`simlik raki kasalligini
keltirib chiqaradi, yana achish jarayonida ishtirok yetadi. Shaftoli tafrinasi-shaftoli
bargini sarg`aytirib bujmaytirib yuboradi. Penisill – zamburug`i, shoxkuya
zamburug`i, qo`ziqorin ham shu sinfga mansubdir.
5. Bazidiyali zamburug`lar-sporalari maxsus bazidiyalarda etiladi. Qorakuya,
zang, chang qorakuyasi kasalliklarini keltirib chiqaradi. G`allaguldoshlar oilasi
vakillarida ko`p uchraydi.
6. Takomillashmagan zamburug`lar. Bu sinf vakillari vilt kasalligini keltirib
chiqaradi. Organik moddalarni chiritishda ishtirok etadi. Simbioz hayot kechiradi.
(mikoriza). Qo`ziqorin va qalpoqchali zamburug`lar oziq-ovqat sifatida
foydalaniladi. Achituvchi zamburug`lar spirtli ichimliklar tayyorlashda,
novvoychilikda, ulardan olingan fermentlar, yengil sanoat va oziq-ovqat sanoatida
ishlatiladi, hamda achituvchi zamburug`lardan polivitaminlar tayyorlanadi. Salbiy
tomoni, oziq-ovqatlarni buzadi, yog`ochlarni chiritadi. Кasalliklarni keltirib
chiqaradi
Lishayniklar. Lishayniklar tanasi zamburug` va suv o`tlarining simbioz bir –
biriga moslashgan holatda yashashi natijasida paydo bo`lgan organizm bo`lib
hisoblanadi. Lishayniklar tarkibiga zamburug`lardan xaltachali, bazidiyali,
suvo`tlardan ko`k, yashil suvo`tlari vakillari kiradi. Zamburug` gifalari bilan
suvo`tini o`rab olib, u bilan birga o`sadi.
Qo’ziqorin va qalpoqchali zamburug’lar oziq-ovqat sifatida keng iste’mol
qilinadi. Tarkibida ko’p miqdorda oqsil bo’lganligi uchun ular juda to’yimli ovqat
hisoblanadi.

15Achituvchi zamburug’lar har xil spirtli ichimliklar tayyorlash va non yopishda
ishlatiladi.
Tuproqda yashaydigan zamburug’lar o’simlik qoldiqlari (jumladan, qiyin
parchalanadigan sellyuloza va lignin) ni yemiradi va minerallashtiradi.
Yog’ochlarni, asosan, po’kak qismini zamburug’lar yemiradi. Ko’pchilik
zamburug’lar o’simliklarda turli kasalliklarni qo’zg’atadi. Odamlardagi qator
kasalliklar: kal, qirma temiretki va boshqalarni zamburug’lar qo’zg’atadi. Foydali
zamburug’lar ham ko’p. Penicullium va Aspergillus turkumiga mansub
zamburug’lardan vitaminlar, antibiotiklar, limon kislota va steroid preparatlar
olishda foydalaniladi. Achitqi zamburug’lari vino, non, pivo tayyorlashda
ishlatiladi. Zamburug’lardan ko’nchilikda, to’qimachilikda va sanoatning boshqa
tarmoqlarida qo’llaniladigan turli xil fermentlar olinadi. Dunyoning ko’pgina
mamlakatlarida zamburug’lar ovqatga ishlatiladi. Iste’mol qilinadigan
zamburug’larning turi yuzdan ortiq. Bulardan ko’plariqimmatli bo’lib, tarkibida
oqsil moddalari, vitaminlar va fermentlar bor. Zamburug’lar, asosan, konservalab
(quritib, tuzlab, ziralab) iste’mol qilinadi.
Zamburug liʻ kasalliklar, mikoftozlar (o simliklarda) ʻ — parazit va yarim
Zamburug larta siridao simliklardabutun
ʻ ʼ ʻ organizm yoki uning ma lumkismi ʼ
tuzilishi va fiziologik funksiyasining buzilishiga sabab bo luvchi
ʻ kasallik
(patologiya) jarayoni vujudga keladi. Boshqa o simlik kasalliklariga nisbatan ko p
ʻ ʻ
tarqalgan va zararli; ular o simlik hosilini va mahsulot sifatini pasaytiradi, mevali
ʻ
va rezavor o simliklarning hosil berish muddatini qisqartiradi. Engko p tarqalgan
ʻ ʻ
Z.k.: so lish,
ʻ chirish (ildiz, to pgul, ʻ meva, ildizmevalar,

163- rasim
tuganaklar va b.da), bo rtma,ʻ o simta, ʻ ishish, yara, bargda dog lar ʻ paydo
bo lishi bilan kechadigan kasalliklar, o simlikning pakanaligi, majruxligi va b. Bir
ʻ ʻ
turdagi o simlik bir necha o nlab xil Z.k. bilan zararlanishi mumkin. Z.k. engkup
ʻ ʻ
zarar keltiradigan va ko p
ʻ tarqalgan kasalliklardan hisoblanadi. Masalan,
g o zaning vilt kasalligi, bug doyning qorakuya va zang , ildiz chirishi kasalliklari,
ʻ ʻ ʻ
kartoshkaning fitoftoroz kasalligi va b.larda hosil juda kamayib ketadi. Z.k. bilan
zararlangan o simlikningurug i, tuganagi, piyozlari, qalamchalari, ko chatlari va
ʻ ʻ ʻ
infeksiya manbai bulishi mumkin. Infeksiya hosil yig imidan
ʻ keyin tuproqda
qolgan o simlikqoldiklarida
ʻ saqlanishi va o simlik ʻ ildizi, ildiz bo g izi ʻ ʻ va b.
Tuproq osti organlariga tushib kasallik quzg ashi
ʻ mumkin.
Ba zipatogenzamburug sporalari shamol, yomg ir, hasharotlar, sut emizuvchilar,
ʼ ʻ ʻ
shuningdek, ifloslangan idishlar, qishloq xo jaligi
ʻ mashinalari va
O simlikto qimalarigapatogenzamburug larog zicha, yasmiqchalar,
ʻ ʻ ʻ ʻ hujayra
epidermisi va kutikulasi (kartoshka raki), do ldan
ʻ hosil bo lgan ʻ yaralar

17(makkajo xoriningʻ qorakuya kasalligi), oftob urgan, yorilgan joy orqali kirishi
mumkin. Kasallik rivojlanishi tashqi sharoitga ham bog liq. Maye, tuprokda fosfor
ʻ
va kaliy yetishmasligidan donli ekinlarning zang kasalligi, kartoshkaning fitoftoroz
bilan zararlanishi ortadi. Zararlanish harakteriga qarab mahalliy va umumiy
ta sirlibo ladi.
ʼ ʻ Mahalliy zararlanishga dog lar, ʻ zamburug g uborlari, ʻ ʻ yaralar,
shishlar paydo bo lishi
ʻ misol bo ladi. ʻ Dog lar ʻ bargning alohida qism
(to qima)larininekrozga
ʻ olib keladi, kuchli rivojlanganda barglar to kilishi ʻ
Zamburug g uborlarinio simliklarunshudring
ʻ ʻ ʻ (kul) va soxta unshudring (rag a) ʻ
bilan kasallanganida kuzatish mumkin. O simlikning
ʻ mahalliy zararlanishi,
ko pincha,
ʻ turli organlarda chetlari rangli hoshiya bilan o ralgan ʻ yara
kurinishidabo ladi (mas, g uzagommozining poya
ʻ ʻ formasida). Zang zamburug i ʻ
bilan zararlangan g alladoshlar,
ʻ dondukkaklilar va b. Ekinlar barg hamda b.
Organlarida zamburug sporalarituplangan
ʻ yostiqcha ko rinishidagi ʻ zang tusli
shishlar (mas, javdarningqung ir
ʻ zang kasalida) paydo bo ladi. ʻ Kuzga borib
shishlar qorayadi. O simlikning suv va oziq moddalarga boy organlari, kupincha
ʻ
chirish bilan kasallanadi (mas, g o zachanoklaridagipushtirangchirish,
ʻ ʻ kulrang
chirish). O simlikningzamburug
ʻ ʻ bilan umumiy kasallanganligi belgisi —
so lishdir.
ʻ Bu turli organlardagi taranglik (turgor)ningyo qolishi ʻ bilan
harakterlanadi. G o za,
ʻ ʻ zig ir, ʻ kartoshka va b. O simliklar ʻ so’lishi
ko pZamburug li
ʻ ʻ kasalliklar: 1—bug doyqatgiq ʻ qorakuyasi; 2—bug doy ʻ chang
qorakuyasi; 3—makkajo xoripufaksimon
ʻ qorakuyasi; 4—kartoshka fitoftorozi; 5—
olma kalmarazi; 6—qulupnay kulrang chirishi. Kasallikning rivojlanish tezligini
ekologik omillar belgilaydi: ma lum sharoitlar zamburug ningspora hosil
ʼ ʻ qilishiga
salbiy ta sirko rsatadi, sporalarningo sishi va o simlikning kasallanishiga
ʼ ʻ ʻ ʻ to sqinlik ʻ
qiladi. Z.k.ga qarshi agrotexnik, kimyoviy va fizikmexanikchoratadbirlar majmui
qo llaniladi.
ʻ

18II bob Zamburug'larning ekologik guruhlari
2.1. Qalpoqchali zamburug’lar
7 – rasm. Qalpoqchali zamburug`ning tuzilishi.
Jinsiy ko’payishi. Jinsiy ko’payishi ikki xil usulda amalga oshadi:
a) Oogamiya
b) Konyugatsiya
Yuqori darajada murakkab tuzilgan zamburug’larning jinsiy ko’payishi biroz
soddalashgan bo’ladi. Ularda fiziologik jihatdan har xil bo’lgan ikkita (hujayra)

19sporalar qo’shilib ko’payadi. Bu sporalarni bipolyar sporalar, ya’ni ikki qutbli
sporalar deyiladi. Bittasi ,, - “ , ikkinchisi ,, + “ qutbli bo’ladi.
Jinsiy ko’payish tuban zamburug’larda suvo’tlarga o’xshash, yuksak
zamburug’lar esa maxsus jinsiy organlarning qo’shilishi, bir hujayra mahsulotining
ikkinchisiga ko’chib o’tishi va yadrolarning juft – juft bo’lib qo’shilishi kabi
ko’rinishlarda amalga oshadi. Zamburug’lar hamma joyda keng tarqalgan.
Aksariyat zamburug’larning tabiatda umri qisqa. Ularning mitseliysi bir necha
sutkada rivojlanib, spora hosil qilgach, o’sishdan to’xtab, nobud bo’ladi.
46– rasm. Zamburug`lar mitsellisining mikroskop ostidagi ko`rinishi.
Tanasining tuzilishi va ko’payish xususiyatlariga qarab, zamburug’lar tipi
quyidagi 6 ta sinfga bo’linadi;
1. Arximitsetlar yoki xitridiomitsetlar sinfi – Archimycetes yoki chytridiomycetes.
2. Oomitsetlar sinfi – Oomycetes.
3. Zigomitsetlar (bular tuban zamburug’lar) sinfi – Zygomycetes.
4. Xaltachali zamburug’lar yoki askomitsetlar sinfi – Ascomycetes.

205. Bazidiyali zamburug’lar yoki bazidiyamitsetlar sinfi (bular yuksak
zamburug’lar) – Basidiomycetes.
6. Takomillashmagan zamburug’lar sinfi – Fungi imperfecti.
Arximitsetlar (xitridiomitsetlar), oomitsetlar va zigomitsetlar sinflari tuban
zamburug’lar, askomitsetlar (xaltachali zamburug’lar), bazidiyamitsetlar sinflari
esa yuksak zamburug’lar deb yuritiladi. Takomillashmagan zamburug’lar
mitseliysining tuzilishi yuksak zamburug’larga yaqin tursa ham u xaltacha yoki
bazidiya hosil qilmaydi. Shuning uchun bu sinf vakillarini takomillashmagan
zamburug’lar deb yuritiladi.
1. Arximitsetlar yoki xitridiomitsetlar sinfi. Bu sinfga kiruvchi
zamburug’larning tanasi yalang’och yoki uncha yaxshi rivojlanmagan mitseliy va
rizomitseliydan iborat. Bir xivchinli zoosporalar yordamida jinssiz izogamiya,
geterogamiya va oogamiya yo’li bilan jinsiy ko’payadi.
Bizning sharoitimizda bu sinfning ko’p uchraydigan vakili, yosh karam
ko’chatlarining ildiz bo’g’zini zararlaydigan, uning qorayishiga, keyinchalik esa
qurib qolishiga sabab bo’ladigan karam olpidiumi (Olpidium brassica)
zamburug’idir. Bunday kasllikni karamning ,,qora oyoq” kasalligi deb ham
yuritiladi. O’simlikning zararlangan joyida yadroli, yalang’och hujayralardan
iborat bo’lgan parazit tanalar hosil bo’ladi. Keyinchalik bu tanalar po’st bilan
o’ralib, zoosporangiylarga aylanadi. Zoosporangiylar o’sib, tashqariga chiqib
turadigan uzun bo’yincha hosil qiladi va shu bo’yinchalardan ko’plab bir xivchinli
zoosporalar tashqariga chiqadi. Qulay sharoitga tushgan zoosporalar yangi karam
ko’chatlariga tushib, ularni zararlashni yana davom ettiradi.
Jinsiy ko’payishdan hosil bo’lgan zigota dastlab ikki yadroli, keyinchalik
ular bir-biri bilan qo’shilib, haqiqiy diploid yadroni hosil qiladi. Izogametalar
o’zaro qo’shilib, zigota hosil bo’lganda ularning xivchinlari saqlanib qoladi. Shu
xivchinlar yordamida harakatlanadigan zigota yangi karam ko’chatlarining
hujayralariga kirib, ularni zararlaydi va sistalarga aylanadi.

21Karamning bu kasalligiga qarshi kurash uchun ko’chatlarni zich
qoldirmaslik, havo almashinishini yaxshilash va ortiqcha namlikka yo’l qo’ymaslik
choralari ko’riladi.
2. Oomitsetlar sinfining mitseliysi shoxlangan alohida hujayralarga bo’lingan
vakili – fitoftora (Phytopthora infestans) ko’pincha kartoshka, pomidor kabi
sabzavot va poliz ekinlarining vegetativ organlari hamda hujayra oraliqlarida
parazit holda hayot kechiradi. Fitoftora zamburug’i kartoshka, pomidor va poliz
ekinlari bargida qo’ng’ir dog’lar hosil qiladi.
Kartoshka pishib yetilishi oldidan, uning barglarida qo’ng’ir dog’lar paydo
bo’ladi. Ular bargning hamma qismiga tarqalib o’simlikni nobud qiladi.
Fitoftora sporalar hosil qilib ko’payadi. Sporangiylar mitseliyning maxsus
shoxchalarida paydo bo’lib, bu shoxchalar kartoshka bargining og’izchalaridan
tashqariga chiqib turadi. Ularda oson ajralib ketadigan bittadan ovalsimon
sporangiy yetishadi. U namlik ta’sirida unib, 8-16 ta gacha ikki xivchinli
zoosporalar keyinchalik barg epidermasidagi og’izchalar orqali uning to’qimasiga
kiradigan gifalarni hosil qiladi. Agar sporangiy suvsiz muhit ta’sirida bo’lsa, u
zoospora hosil qilmasdan, bevosita o’sib, gifalarga aylanadi. Bu hoda sporangiy
quruqlikka moslashgan zamburug’larga xos bo’lgan jinssiz ko’payishga o’tadi va
sporangiy yoki konidiya paydo qiladi.
Fitoftora mitseliysi, asosan barg plastinkasining g’ovak bulutsimon
to’qimasi oralig’ida joylashib, hujayra sitoplazmasi va shirasini so’rib oladigan
gaustoriylarni hosil qiladi. Bunda shuningdek, mitseliydan yirik, sharsimon,
qishlaydigan sporalar ham paydo bo’ladi. Ular o’simlik qoldiqlari yoki tuproqda
qishlaydi. Fitoftora mitseliysi kartoshka tugunaklarida ham qishlaydi. Bunda
zamburug’lar ta’sirida kartoshka tugunagida jigarrang dog’lar hosil bo’ladi,
hosilning ko’p qismi chiriydi. Bu kasallikka qarshi kurash, asosan zararlangan
o’simliklarni terib olish, ularni kuydirish va zararlangan mevalarni ajratish bilan
olib boriladi.

223. Zigomitsetlar kenja sinfiga500 ga yaqin tur kiradi. Uning eng ko’p
tarqalgan, saprofit holda yashovchi vakillaridan biri oq po’panak (Mucor mucedo)
zamburug’idir. Oq po’panak mitseliysi asosan substrat ichida, qisman uning
yuzasida joylashib, ularda sporangiybandlari ko’tarilib turadi. Bandlarning uchlari
qavarib, shar shaklidagi sporangiylarni hosil qiladi. Ularning asosida to’siq yuzaga
keladi va u sporangiy ichiga botib, kichkina ko’rinishdagi ustuncha hosil qiladi.
Sporangiy ichidagi ko’p yadroli sitoplazma alohida-alohida bir qancha sporalarga
aylanadi. Sporangiy po’sti yorilishi bilan sporalar tashqariga chiqadi va shamol
ta’sirida tarqalib, qulay sharoitda yangi mitseliyga aylanadi. Namiqib qolgan
nonda, go’ngda va boshqa organik substratlarda oq tuksimon g’ubor shaklda paydo
bo’ladi.
Substratdagi oziq moddalar kamayganda ular jinsiy (zigogamiya)
ko’payishga o’tadi. Bu jarayon natijasida har xil tupdan chiqqan gifalar uchlari
bilan bir-biriga qarab o’sadi. Uchlari shishib tutashgan joyida ularni ikkiga
ajratuvchi to’siqlar paydo bo’ladi. Keyinchalik bu to’siq eriydi, moddalar esa
qo’shilib zigospora hosil qiladi. Zigospora o’simtali qalin, qoramtir po’st bilan
o’raladi. Ma’lum vaqt tinim davrini kechirgandan so’ng o’sib, shoxlanmagan qisqa
sporangiybandi uchida yosh sporangiyga aylanadi. Bu embrion sporangiy deb
ataladi.
4. Xaltachali zamburug’lar sinfi.Bu sinf vakillari maxsus xaltachalar ichida
spora hosil qilishi bilan harakterlanadi. Mitseliysi bir yoki ko'p yadro’li
hujayralardan tashkil topgan. Sporalari asosan xaltachalarda yetiladi. Eng soda
vakillarida xaltacha to’g’ridan-to’g’ri zigotadan hosil bo’ladi. Mitseliyning ikkita
hujayrasi bir-biri bilan qo’shilib hosil bo’lgan zigota xaltachaga aylanadi. Shuning
uchun ham bu sinfga kiruvchi zamburug’lar xaltachali zamburug’lar deb ataladi.
Bu sinfga tuzilishi va yashovchanligi xilma-xil bo’lgan 250.000 dan ortiq tur
kiradi. Xaltacha ichida ko’pincha sakkiztadan spora xaltacha, ya’ni askospora
yetishadi. Xaltachalar hosil bo’lishi oldidan jinsiy jarayon bo’lib o’tadi. Bu

23zamburug’larning ko’p vakillarida xaltachalar mevatanalarida yetiladi.
Mevatanachalari quyidagicha bo’ladi:
1. Kleystokarpiylar – yopiq mevatanachalar. Xaltachalar mevatanasining
ichida turadi. Xaltachasporalar yetilgan meva po’stining yemirilishi yoki yorilishi
natijasida tashqariga chiqadi.
2. Peritetsiylar – chala ochiq mevatana. Ular ko’zasimon bo’lib, uni bir
qadar ochiq bo’ladi. Xaltachalar mevatanasining tagida to’p bo’lib vertikal
joylashadi, yetilishi bilan sporalar teshikcha orqali birin-ketin tashqariga otilib
chiqadi va atrofga tarqaladi.
3. Apotetsiylar – ochiq mevatana. Ko’pincha tarelkasimon yoki
piyolasimon bo’lib, xaltachalar betida keng qatlam hosil qiladi va erkin joylashib
osonlik bilan tarqala oladi.
Xaltachali zamburug’larning ko’pgina vakillarida mevatana va
xaltachalari paydo bo’lishi oldidan bir necha juft jinsiy organlar (to’da-to’da
bo’lib) hosil bo’ladi. Bu jinsiy organlarning hosil bo’lishi mevatanasining
boshlanishidir.
Xaltachali zamburug’larning urg’ochi jinsiy organi arxikarp, erkak jinsiy
organi esa anteridiy deb ataladi. Arxikarp ikki hujayradan iborat bo’lib, ularning
ostki sharsimon shakldagisi askogen, ustki silindirsimoni esa trixigina deb ataladi.
Anteridiy bitta silindirik hujayradan iborat. Bu erkak va urg’ochi jinsiy
organlarning hujayralari ko’p yadroli bo’lib, ichidagi moddasi endomitsetlarnikiga
o’xshash, ayrim gametalarga differensiallashmagan emas. Bularning atalish
jarayoni quyidagicha: anteridiy trixoginaning uchi bilan qo’shilib, ichidagi
moddasini unga qo’yadi. Trixoginaning tagidagi teshikchadan anteridiy yadrolari
askogenga o’tib, uning yadrosi bilan juftlashib, o’zaro qo’shilmay turadi, faqat
ularning sitoplazmalarigina birlashadi xolos. Bundan qo’sh yadro yoki dikarion
deb ataladigan shoxlangan o’simtachalar hosil bo’ladi. U yerda ularning
juftlashgan yadrolari bir vaqtda baravar va teng bo’lina boshlaydi. Chunki

24dikariondagi yadrolarning biri erkak, ikkinchisi urg’ochi bo’lishi lozim. Keyin
dikarionlar askogen iplariga o’tib shoxchalarning o’zida taraqqiy etadi. Askogen
ichidagi yadrolar qo’shiladi, so’ngra diploid yadro izchillik bilan uch marta
(birinchisi reduksion) bo’linadi. Natijada sakkizta gaploid yadro hosil bo’ladi. Ular
rivojlanib sakkizta xaltachali sporaga aylanadi.
Demak, otalangan bitta askogendan askogen iplar orqali bir qancha
xaltachali sporalar vujudga keladi.
Shu bilan birga, jinsiy organlarni hosil qilgan mitseliy gifalari xaltachalar
atrofida o’ralib, jinsiy organlarga va undan hosil bo’lgan askogen iplariga
mevatanasining namatsimon to’qimasini hosil qiladi.
Xaltachali zamburug’larning ko’pchilik turlarida jinsiy organlarning
qo’shilishi reduksiyalangan. Ba’zan erkak jinsiy organi bo’lmaydi yoki urg’ochi
jinsiy organi o’smay qoladi. Keyingi o’sish esa oogamiya (askogen yadrolar
yaqinlashib qo’sh yadroga aylanadi) yordamida bo’lib, askogen iplari yetilgach,
uchida xaltachalar hosil bo’ladi.
Xaltachasi bevosita mitseliyda hosil bo’ladigan zamburug’larga
achituvchi zamburug’lar misol bo’la oladi. Dastlabki xaltachalilar (Protoascales)
tartibining vakili xamirturush yoki achitqi zamburug’idir (Saccharomyces
cerevisiae). Ko’pincha uning haqiqiy mitseliysi bo’lmay, tanasi alohida-alohida
hujayralarga ajraladigan, kurtaklanib shoxlangan zanjir hosil qiluvchi
hujayralardan iborat.
Kurtaklanish paytida, hujayrada o’simta yoki kurtakcha hosil bo’ladi. Bu
o’simta asta-sekin kattalashib o’saveradi va ona hujayradan ajralib ketadi. Xuddi
shunday yo’l bilan ikkinchi, uchinchi va hokazo kurtaklar paydo bo’laveradi.
Natijada yumaloq yoki ovalsimon hujayralardan tashkil topgan va osongina uzilib
ketadigan zanjir hosil bo’ladi. Kurtaklanish paytida ba’zi hujayralar bir-biriga
qarama-qarshi tomondan o’simtalar chiqaradi va ular o’sib birlashadi. Ayni vaqtda
ularning yadrolari ham qo’shiladi, yadro uch marta bo’lingach, hujayrada sakkizta

25askospora vujudga keladi. Achitqi zamburug’lari ko’pincha shakarli muxitda
saprofit hayot kechiradi va uni bijg’ishga olib keladi. Bunda, asosan, spirt hosil
bo’ladi. Bu jarayon qandning etil spirti bilan karbonat angidridga parchalanishidan
iborat.
C
6 H
12 O
6 – 2C
2 H
5 OH + 2CO
2 +25 kkal
Hosil bo’lgan karbonat angidrid xamirni ko’pchitadi, non esa g’ovak
bo’ladi.
Achitqi zamburug’larning bir qancha turlari sanoat tarmoqlarida keng
qo’llaniladi. Bu zamburug’lar ichida eng muhimlari pivo achitqisi (Saccharomyces
cerevisiae) va vino achitqisi (Saccharomyces ellipsoids) dir.
5. Bazidiyali zamburug’larsinfi. Ularning mitseliysi ko’p hujayrali, yaxshi
rivojlangan, sporalari maxsus bazidiyalarda yetiladi. Ularda ona hujayra – bazidiya
vujudga keladi. Bazidiyaning sirtida bazidiya sporalar ekzogen usul bilan hosil
bo’ladi.
Mitseliyning ikki hujayrasi o’zaro qo’shilgandan keyin, yadro ikki marta
bo’linib, bazidiyali to’rtta o’simta hosil bo’ladi. Bu o’simtalarning uchi sharsimon
qavarib, ularga bittadan yadro o’tadi vabazidiya spora deb ataladigan to’rtta spora
vujudga keladi.Bazidiya sporalar hamisha bir hujayrali, ko’pincha bir yadroli,
yumaloq yoki ipsimon cho’zilgan bo’ladi. Bazidiyada sporalar ikkita, sakkizta va
bittadan bo’lishi mumkin.
Bazidiyali zamburug’larning ko’pchiligida bazidiya hujayra, ya’ni spora
hosil qiluvchi ona hujayra qismlariga bo’linmay butun holicha qoladi. Bular
xolobazidiya deb ataladi. Ba’zi xollarda bazidiyaning diploid yadrosi bo’linishi
bilan bazidiya ham eniga yoki bo’yiga qarab to’rtta hujayraga ajraladi. Bular
fragmabazidiya deyiladi. Bazidiyalarning ana shunday ikki xil hosil bo’lishiga
qarab bazidiomitsetlar sinfi xolobazidiyamitsetlar va fragmobazidiyamitsetlar
kenja sinfiga bo’linadi.

26Xolobazidiyamitsetlar kenja sinfi (Holobasidiomycetidae) ga bazidiyalari
bir hujayrali, xilma-xil ko’rinishga ega bo’lgan, mevatanalarda yetishadigan
zamburug’lar kiradi. Fragmobazidiyamitsetlar bazidiyasi ko’p hujayrali, ko’pincha
to’rt qismga bo’linishi bilan harakterlanadi. Umuman bazidiyali zamburug’larga
25.000 dan ziyodroq turlar kiradi. Bular orasida foydali, qishloq xo’jaligiga katta
ziyon yetkazadigan parazit va zaharli turlari ham bor.
Tabiatda ko’p uchraydigan xolobazidiyamitsetlar kenja sinfi vakili chin
po’kak (Fomes fomentarius) dir. Bu zamburug’ daraxtlarning tanasida charimdek
yoki yog’ochdek qattiq, ko’pincha shaklan taqaga o’xshash mevatanalar hosil
qiladi.Mevatanalardagi gimeniy qatlamida bazidiyalar hosil qiladi. Mevatananing
yuza qismini gimenofor deb yuritiladi. Bazidiyasporalar bazidiyalardan otilib,
naychalar bo’shlig’iga tushadi, u joydan pastga, tashqariga chiqadi va shamol
ta’sirida atrofga tarqaladi. Mevatanasi ko’p yillik va bir yillik bo’lishi mumkin.
Kelgusi bahorda eski naychalar ustida yangi qatlam hosil bo’ladi. Mevatanasining
qismidagi shu qatlamlar soniga qarab, uning yoshini aniqlash mumkin. Tabiatda
o’n yillik va undan ham ko’proq mevatanalar uchraydi. Mevatanalarning yuza
qismi tukli va xilma-xil rangda ko’rinadi. Bu zamburug’ bizning sharoitimizda tok,
tut, chinor, terak, olma, olcha, nok tanalarida qattiq tuyoq shaklida mevatana hosil
qiladi.
6. Takomillashmagan zamburug’lar sinfi (Fungi imperfecti)ga mitseliysi
yuksak darajali, ko’p hujayralardan tashkil topgan, biroq xaltacha va bazidiyalar
hosil qilmay, konidiyalar yordamida hamda bevosita mitseliy bilan ko’payadigan
zamburug’lar kiradi. Ular tabiatda juda keng tarqalgan bo’lib, tuproq va o’simlik
qoldiqlarida saprofit, yuksak o’simliklarda parazit holda yashaydi.
Zamburug’larning foydali turlari ham mavjud. Bunga moddalar almashinuvida faol
qatnashuvchi tuproq saprofitlari, nematodlarni tutishga qobiliyatli yirtqich
zamburug’lar, o’zidan har xil fermentlar, antibiotiklar, toksinlar chiqaruvchi
zamburug’lar misol bo’ladi. Bu sinf quyidagi uchta asosiy tartibga bo’linadi.

271. Gifomitsetlar (Hypomycetales) tartibi vakillarining konidiyabandlari
vegetativ mitseliyda bittadan joylashadi yoki ular qo’shilib ensiz bog’lam hosil
qiladi.
2. Melankoniumlar (Melanconiales) tartibi vakillari konidiobandlari
chuvalgan gifalarning ustida zich qatlam hosil qiladi.
3. Sferopsidlar (Sphaerosidales) tartibi vakillari konidiobandlari ko’pincha
uchi ingichka teshikli, ichi bo’sh, dumaloq yoki tuxumsimon tanacha – piknidiya
rivojlanadi.
Gifomitsetlar tartibi orasida madaniy o’simliklarga katta zarar
yetkazadigan turlari juda ko’p.
Zamburug’lar organik moddalarni chiritishda ishtirok etadi. Simbioz
hayot kechiradi (mikoriza). Qo’ziqorin va qalpoqchali zamburug’lar oziq – ovqat
sifatida foydalaniladi. Achituvchi zamburug’lar spirtli ichimliklar tayyorlashda,
novvoychilikda, ulardan olingan fermentlar, yengil sanoat va oziq – ovqat
sanoatida ishlatiladi, hamda achituvchi zamburug’lardan polivitaminlar
tayyorlanadi. Salbiy tomoni, oziq – ovqatlarni buzadi, yog’ochlarni chiritadi.
Kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Mutaxasislarning bergan ma’lumotiga ko’ra yog’ochni chirituvchi
zamburug’lar uning 30% ini mutlaqo yaroqsiz holga keltirishi mumkin ekan.
Mitseliysi ko’p yil yashaydigan zamburug’lar ham bor. Jumladan, patogen va
parazit zamburug’lar mitseliysi bir necha yillab yashaydi. Shuningdek,
sklerotsiylari va turli tuman sporalari bilan uzoq vaqtgacha saqlanadigan
zamburug’lar ham bo’ladi. Ko’p sporalar quruq holatda hayotchanligini o’n yillab
saqlashi mumkin. Muhim fiziologik xususiyatlari; zamburug’larning rivojlanishi
uchun kislorod zarur bo’lib, aerob organizm hisoblanadi. Lekin ayrim
zamburug’lar, masalan, achitqi zamburug’lariga ozgina kislorod ham yetarli. Ko’p
zamburug’lar turli xil (spirtli, limonli) achitish xususiyatiga ega. Zamburug’lar 20-
25 0
C da yaxshi o’sadi, ba’zilari 2-4 0
C da ham o’saveradi. Zamburug’larning

28o’sishi uchun yorug’lik zarur emas, lekin quyosh nuri ularning o’sishi va spora
hosil qilishiga salbiy ta’sir etadi.
Turlari. Respublikamizda asosan iste’molbop turlardan shampinon, ko’k
oyoq (sinyaya nojka), veshenka, qo’ziqorin (smorchok), qo’ziquyruq (bely grib),
qo’zidumba kabi turlar, zaharli turlardan esa lepiota turkumining aksariyat
vakillari, Agaricus, xonthodefmus, Agaricus gennadii va boshqalar keng tarqalgan.
Zaharli turlari. Qizil mog’or, oq po’panak, satanin zamburug’i kabilar
zaharli hisoblanadi. Agar qo’ziqorin rangi yashilsimon, ko’kimtir yoki qoramtir
bo’lsa, yoqimsiz hid taratib, qo’lingizga yopishsa, bilingki, bu mahsulot iste’molga
yaroqli emas! Qolaversa, qo'ziqorinlarni me’yorda iste’mol qilish lozim.
Tabiat va inson hayotidagi ahamiyati. Zamburug’larning tabiatda ahamiyati
katta. Ularning saprofit vakillari bakteriyalar bilan birga, organik moddalarni
anorganik moddalarga aylantirishda muhim rol o’ynaydi. Tuproqdagi organik
qoldiqlarning mineral moddalarga aylanishi tuproq unumdorligining oshishi,
bakteriyalar bilan zamburug’lar faoliyatiga bog’liq.
Zamburug’lar, yuksak o’simlik ildizi bilan birga simbioz xolda yashab
mikoriza hosil qiladi. Mikoriza o’simliklarda mineral elementlar va azot bilan
oziqlanish sharoitini yaxshilaydi.

29XULOSA
Zamburug’lar bir va ko’p hujayrali, shakllangan yadroga ega bo’lgan eukariot
organizmlarning o’ziga xos guruhini tashkil etadi.
Zamburug’larning tuzilishi, oziqlanishi, ko’payishidagi o’ziga xos
xususiyatlarni o’rganish asosida hayotning bu ajoyib shakllari tashqi muhit
sharoitiga qanday moslashganligi haqida tasavvurga ega bo’lish imkonini berdi.
Mikoriza – zamburug’lar uchun katta aromorfozdir. Simbioz hayot kechirish
o’simlik uchun ham zamburug’ uchun ham nihoyatda katta ahamiyatga ega.
Zamburug’larning xilma-xil yashash muhitiga – suv, quruqlik, havo
muhitlariga moslashuvi ularning evolyutsiya jarayonida yashab qolish va xilma-xil
turlarining paydo bo’lishiga imkon berdi.
Zamburug’larda uch xil yo’l bilan ko’payish imkoniyatining mavjudligi ham
ularning har qanday sharoitda, ya’ni ko’payishning bir usuli mumkin bo’lmaganda
boshqa usullar bilan ko’payishiga imkon yaratadi. Bu esa zamburug’larning
yashovchanlik xususiyatini yanada oshiradi.
Zamburug’lar dunyosi 2 ta guruhga bo’linadi: tuban va yuksak.
Zamburug’larning Yer yuzida 100.000 ta, Orta Osiyo hududida esa 3.000 ga yaqin
turi tarqalgan. Ko’pchilik zamburug’larga mansub turlar tropik va subtropik
o’rmonlarda o’sadi. Ularning ko’pchilik turlari Rossiya, Janubiy Amerika kabi
mamlakatlardagi chirindiga boy bo’lgan tuproqlarda o’sadi. Iste’mol qilinadigan
zamburug’larga misol qilib: oq zamburug’, oq qayin bilan birga o’sadigan
zamburug’, qo’ziqorin, qo’zidumba va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.

30FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 oktyabrdagi “Erkin
iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo’shimcha
chora-tadbirlar to’g’risida”gi ПФ-4853-sonli Farmonida belgilangan ustuvor
yo’nalishlari.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoni.
ASOSIY ADABIYOTLAR
1.V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977.
2.V. A. Kursanov., N. A. Kamarnitskiy va bosh. – Botanika “O’qituvchi” 1977. I II
tom.
3.I. Hamdamov., P. Shukrullayev va boshqalar – botanika asoslari “Mehnat” T.:
1990.
4.S. Soxabiddinov “O’simliklar sistematikasi” I II bob. “O’qituvchi” T.: 1976.
4.Hamidov “O’simliklar geografiyasi” “O’qituvchi” T.: 1984.
6.F. Kamilova., Jongurazov., Botanikadan amaliy mashg’ulotlar. T. “Mehnat”,
1986.
7.Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika. T. “O’qituvchi” 1995.

31MUNDARIJA:
Kirish ....................................................................................................................... 4
I bob . Zamburug’larning tuzilishi va klassifikatsiyasi ...................................... 9
Zamburug’larning umumiy tuzilishi ............................................................................... 10
Zamburug’lar klassifikatsiyasi ............................................................................... 14
II bob Zamburug'larning ekologik guruhlari ..................................................... 24
Qalpoqchali zamburug’lar .............................................................................................. 25
Kasallik paydo qiluvchi zamburug’lar ................................................................... 27
Xulosa .................................................................................................................... 29
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................................... 30

Zamburug'larning ekologik guruhlari va asosiy vakillari

Sotib olish