Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 195.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

191 Sotish

Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati

Sotib olish
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati 1 M U N D A R I J A KIRISH....................................................................................................................3 I BOB. ZAMONAVIY VOLEYBOL O'YINI TEXNIKASI VA UNING TASNIFI JISMONIY TAYYORGARLIKNING O’RNI..................................5 1.1. Zamonaviy voleybol o'yini jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni.................................................................................................................5 1.2. Jismoniy sifatlarning mazmuni va dastlabki tayyorgarlik bosqichida tarbiyalash uslubiyati............................................................................................... 9 II BOB. VOLEYBOLCHILARNI TARBIYALASHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH TAJRIBASINI O’RGANISH.................. 15 2.1. Voleybo lchilarda tezkorlik sifatini pedagogik tajriba yordamida ustirish samaradorligi ............. . .. ................... .......................................................... . ............. .15 2.2. Voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida sakrovchanlik sifatlarini arbiyalash. 21 2.3. Voleybolchilarda sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantirish samaradorligi........................ ............................................. ...................................... 22 XULOSALAR....................................................................... ... .............................. 28 ADABIYOTLAR................................................................................................... 30 2 K I R I SH Mavzuning dolzarbligi : Bugungi kunga kelib yangi professional klub va jamoalarning tashkil topishi hamda ularning shakllanishi davom etmoqda. Albatta barcha sport turlari singari voleybolning ham ommaviyligining kengayishi faqatgina yirik musobaqalarni o’tkazish va ularda ishtirok etayotgan malakali voleybolchilar soni bilan belgilanmaydi. Aksincha, “katta” voleybolni ommaviyligi joylarda – qishloq, shahar, maktab va barcha o’quv yurtlarida shu sport turiga bo’lgan e’tibor, uni taraqqiy ettirish ishlari bilan o’lchanadi. Viloyatimizda mavjud maktablarida voleybol sportining rivojlanishi ham o’ziga yarasha qiyinchiliklar bilan rivojlanmoqda. SHu sabab biz viloyatimiz maktablari o’quvchilariga voleybol o’yini texnikasini va taktikasini o’rgatishda ketma – ketlikka rioya qilib o’rgatish orqali ularni mahoratli sportchilar qilib tayyorlash maqsadida ushbu mavzuni tanladik. Jismoniy madaniyat komil insonni tarbiyalashdek muqaddas vazifani bajarishda barcha o’quv yurtlari ta’lim tizimida yosh avlodni jismoniy baquvvat irodali chaqqon vatanparvarlik ruhida tarbiyalab voyaga etkazish uchun jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini O’zbekiston Respublika “Ta’lim to’g‘risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi hamda “O’zbekistonda Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish to’g‘risida”gi Qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002- yil 24-oktyabrdagi PF-31-54-sonli “O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish” to’g‘risidagi farmoni va uni bajarish tadbirlariga suyangan holda yangi usullarni tashkil qilish va o’tkazish maqsadga muvofiqdir. O’zbekistonda Jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirish to’g‘risida kadrlar tayyorlashdagi oqilona tizim muhim ahamiyatga ega 1 . Zamonaviy voleybolda samarali o’yin ko’rsatish va yuqori natijalarga erishish faqat o’ta shakllangan jismoniy taryorgarlik evaziga amalga oshirish mumkin. 1 O’zbekiston Respublika “Ta’lim to’g‘risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi 3 Sportchilarimizning halqaro sport maydolaridagi erishayotgan yutuqlari, ayniqsa mahalliy millat xotin-qizlarining sportda jahonga tanilishiga, bu bilan esa yurtimiz shon-shuxratini oshirishdagi say-harakatlari Vatanimizning bevosita g‘amxo’rligining ulug‘vor natijasidir. Bu jihatlarda ilmiy xodimlar va murabbiylarning o’zaro hamkorliklarini ta’minlashni davr talab qilmoqda. Yuqoridagi amaliy tadbirlarni ta’kidlashdan maqsad shundanki, ularni tashkil qilish, amaliy va nazariy jihatdan tashkil qilish asosida faoliyat ko’rsatishni ko’pincha ilmiy xodimlar tajribali mutaxassislar tomonidan amalga oshirilib boriladi. SHu sababdan ilmiy tadqiqotlar tashkiliy ishlarda O’zbekiston Respublikasi yosh voleybolchilarni jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish bo’yicha malumotlar olimlar tomonidan kam yoritilgan bo’lib adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki yosh sportchilarni yoshi, jinsi, jismoniy tayyorgarligiga qarab yozilgan va jismoniy tarbiya darslarida voleybol o’yinini o’rgatish uslublari to’g‘risida metodik tavsiyanomalarni topa olmadik. 2 Mavzuning maqsadi va vazifasi : Voleybolchilarning xarakatlarni axamiyati, texnik, taktik va jismoniy tayyorgarliklarini yoritish. Y o sh sportchilarni voleybol sport turiga tanlab olishda ularning yoshi, jismoniy tayyorgarligi, jismoniy qobiliyatlari aniqlanadi. Yillik siklda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun berilgan mashqlar orqali ularning jismoniy tayyorgarligi va qobiliyatlari yaxshilanadi. 2 “Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish to’g‘risida”gi q onun. 4 I-BOB. . ZAMONAVIY VOLEYBOL O'YINI TEXNIKASI VA UNING TASNIFI JISMONIY TAYYORGARLIKNING O’RNI 1.1. Zamonaviy voleybol o'yini jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni Jismoniy tayyorgarlik - tayyorgarlikning turlaridan biri bo’lib, voleybolchining organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirishga, hamda o’yin faoliyatini samarali amalga oshirishni ta’minlovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir. Zamonaviy voleybol shug‘ullanuvchilardan nihoyatda katta kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport o’yinlari turiga mansubdir. O’yinning mohiyati o’yinchi harakatining turli yo’nalish va o’zgaruvchan vaziyatda o’ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro etilishi bilan ta’riflanadi. Voleybolchining har bir o’yin davomida ko’pdan-ko’p to’siq qo’yish, zarba berish va to’p kiritishdagi sakrashlari, yiqilishlar, yugurish, to’xtash, burilish, egilish va boshqa harakatlarlarni yuqori tezlikda ijro etishi katta jismoniy kuch, o’ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruhiy uyg‘unlikni talab qiladi. Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug‘ullanuvchi organizmining funksional jihatdan mukammal shakllangan bo’lishini taqozo etadi. Bugungi voleybolchi bo’yi jihatdan 185-195 sm, harakatchan, tezkor, sakrovchan, ziyrak, zukko, tez fikrlovchi, o’tkir zehnli, maydonda ro’y beradigan vaziyatni tez fahmlab «foydali» javob qaytara oladigan ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak. Sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga, malakasiga, hamda sport trenirovkasi davriga va vazifalariga qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmuni, hajmi va shiddati turlicha bo’ladi. 3 Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Sog‘liqni mustaxkamlash. 2. Xayotiy - zarur harakat malakalarini takomillashtirish (yurish, chopish, sakrash va hokazo). 3 Po‘latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mo‘ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993. 5 3. Harakat sifatlarini rivojlantirish. 4. Harakat malakalari hajmini oshirish va ularning ijro etish doirasini kengaytirish. 5. Organizmning o’yin davomida ishtirok etuvchi organ, bo’lim va mushak guruhlarining funksiyalarini shakllantirish. 6. O’yin malakalarini samarali o’zlashtirishni ta’minlovchi maxsus sifatlarni rivojlantirish. Jismoniy tayyorgarlik ikki hil bo’lib: umumiy va maxsus jismoniy tayergarlikka bo’linadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasini muhim vazifalaridan biri shug‘ullanuvchilarning to’laqonli jismoniy taraqqiyotini va har tomonlama jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga q aratilgan. UJT xayotiy zarur harakat malakalarini takomillashtirishga va asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan jaroyondir. Maqsadi - MJTning poydevori bo’lgan UJT bazasini yaratishdir. Vazi f al ari - asosi y ji sm oni y si f at l ar ni r i voj l ant ir i sh, organizmning funksional imkoniyatlarini oshirish, harakat malakalarining h ajmi va ijroiy chegarasini kengaytirish, sog‘liqni mustahkamlash, organizmning t ashqi va ichki salbiy ta’ si rl ar ga bo’l gan bardoshi ni oshirishdan iborat. Umumiy jismoniy sifatlarga kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik kiradi. UJT - jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi o’ ziga hos jismoniy mashqlardan iborat. UJTni amalga oshirish jarayonida har xil sport uskunalaridan, anjomlardan trenajyorlardan va tabiat omillaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT mashqlari va mashg‘ulotlarining hajmi, shiddati, yo’nalish va tuzilishi o’ziga xosligi bilan farqlanadi. 6 Maxsus jismoniy tayyorgarlik - tanlangan sport turidan yuqori natijalarga erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga ega bo’lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan jarayondir. Vazifalari: - voleybolga xos maxsus harakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik, kuch-tezkorlik, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va xokazo) rivojlantirish. - o’yin texnikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish. - o’yin taktikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish. MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat munosib me’yorda qo’llaniladi (L.R. Ayrapetyans, 2006). Voleybolchi organizmining funksional imkoniyatlari undagi jismoniy tayyorgarlikning asosini tashkil qiladi. Funksional imkoniyatlarning darajasi konkret sport ishchanligida namoyon bo’ladi. CHunonchi, trenirovkalar ta’sirida bo’ladigan o’zgarishlar mustahkam bo’lishi uchun o’yinchi uzoq vaqt davomida o’ziga xos (spetsifik) ishni bajarish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Trenirovka mashg‘ulotlari jarayonida voleybolchiga hajm va intensivligi jihatidan anchagina katta nagruzkani bajarishga to’g‘ri keladi. Ko’pincha bu nagruzka musobaqa nagruzkasidan ham ortiqroq bo’ladi. Ma’lumki, o’yinda aktiv ishtirok etgan o’yinchi harakatlanadi, sakraydi, zarbli urish qiladi, to’siq qo’yadi va x.k. Bunday sharoitda bajarilayotgan ishning darajasi organizmning faqat energetika imkoniyatiga bog‘liq bo’lmay, balki ma’lum d a r a j a d a n e r v- m u s h a k k o or d i n a t s i y a s i g a , t e x n i k k a m o l o t g a v a h a r a k a t faoliyatining mustahkam- ligini hamda tejamkorligini ta’minlab beruvchi boshqa faktorlarga ham bog‘liq bo’ladi . Sportchilarning funksional imkoniyatlari mushaklardagi energetik moddalarni umumiy zahirasidan tashqari gipoksiya holatiga psixik tayyorgarlik bilan qarshilik ko’rsata bilish, ya’ni toliqishni chaqiradigan kislorod etishmasligiga bardosh bera olishiga ham bog‘liq . 7 Organizmni haddan tashqari katta ish ta’sirida toliqishdan saklab q olishga sub’ektiv toliqish sezgisi yordam beradi. Toliqish sportchi bajargan ishga doimo adekvat bo’lavermaydi. Murabbiy sportchini toliqish alomatlariga to’g‘ri baho berishga, o’z organizmining haqiqiy ishchanligi chegarasini bilishga o’ rgatishi kerak. SHu bilan bir qator, shikastlanishlar dastavval qattik toliqishdan, nagruzkaning hajmi va intensivligi juda katta bo’lishidan, razminkaning etarli darajada bo’lmaganligidan kelib chiqishligini esda tutish kerak. Voleybolda harakat faoliyati spetsifik bo’lgani uchun trenirovkaning turli intensivlikda bajariladigan mashqlari qisqa va aytarli uzoq interval (vaqt passiv va aktiv dam olish bilan olib borilishi lozim). Jismoniy sifatlarni rivojlantirishda, ayniqsa, dastlabki o’rgatish bosqichida, bolalarni funksional imkoniyati e’tiborga olinishi kerak. Tezkorlik - ma’lum ishning qisqa vaqt ichida bajarilishini talab etuvchi sifat bo’lib, uni samarali rivojlantirish ayniqsa yosh bolalarda (7-11 yosh) yaxshi natija beradi. 12-15 yoshli bolalarda tezkorlikning rivojlanishi ko’proq ularning mushak kuchini, tezkorlik-kuch sifatini orttirish hisobiga ro’y beradi. Tezkorlik - uch tarkibiy qismdan iborat. Oddiy aks ta’sir (tezkorlik). Masalan: joyda o’tirgan holda turli tashqi ta’sirlarga (lampochkaning yonishi, issiq, sovuq, tovush va hokazo) tez javob q aytarish. Murakkab aks ta’sir yoki tana harakati bilan ta’sirlarga (vaziyatga) javob kaytarish. Masalan: bokschi, futbolchi, voleybolchini tezkor harakati. Siklik harakatning qaytarilishi. Masalan: velosipedchi, suzuvchining tezkor h arakati. Tezkorlikning ushbu tarkibiy qismlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo’lmaydi, ya’ni oddiy aks ta’sir harakatini qanchalik ko’p mashq qilinsa ham tana harakati yoki siklik harakat deyarli rivojlanmaydi va aksincha . Tayyorgarlikning boshlang‘ich bosqichida tezkorlik sifatini tarbiyalash q u y i d a g i v o s i t a - m a s h q l a r y o r d a m i d a a m a l g a o s h i r i l i s h i m a q s a d g a 8 muvof iqdir : harakatl i o’yi nl ar , qisqa m asof al ar ga yugur ish, t url i estafetalar, sakrashga oid mashqlar, gimnastika va akrobatika mashqlari, q oidasi soddalashtirilgan sport o’yinlari. Mazkur vositalarni qo’llashda kompleks uslubdan foydalanish yaxshi samara beradi. 1.2. Jismoniy sifatlarning mazmuni va dastlabki tayyorgarlik bosqichida tarbiyalash uslubiyati Jismoniy fazilatlardan biri bo’lgan tezkorlik deganda biz voleybolchi- larning ma’lum sharoitda qisqa vaqt ichida harakatlarni bajara olish qobiliyatini tushunamiz. Tezkorlik namoyon bo’lishining quyidagi formalari mavjuddir: - tafakkur (fikrlash) jarayoniningtezligi; - oddiy va murakkab reaksiyalarning qanday bo’lmasin biron-bir tashqi ta’sir yoki kompleks ta’sirlarga javoban tezligi; - yakka harakatni bajarish tezligi; - h arakatlar chastotasi. O’yinchi harakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda harakatlarni koordinatsiya qiluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib bo’lishi lozim. Voleybolchining tezkorligi konkret reaksiya tezligida, jadal siltanishda hamda to’p bilan, to’psiz texnik priemlarni bajarish tezligida aniq ifodalanadi. Tezkorlikni rivojlantirish uchun yugurishda qayta tezlanish, velosipedda uchish va shunga o’xshash har hil maksimal chastota bilan bajariladigan siklik mashqlardan foydalaniladi. Qayta tezlanishda maksimal darajaga etkazadigan qilib tezlikni sekin-asta, tekis oshirib borib, h arakat amplitudasini kattalashtirish lozim. Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana ko’pgina mashqlarni keltiramiz: - yonboshlab, orqa bilan jadal yugurishni bajarish; - tizzani yuqoriroq ko’tarib va qadamlarni maksimal chastotada qo’yib yugurish; 9 - 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab harakat q ilish; - maksimal chastotada aylantirilayotgan kalta va uzun arg‘amchi bilan sakrash, aylanib turgan arg‘amchi tagidan yoki ustidan yugurib o’tish; - o’rta masofaga yugurayotganda tempni to’satdan o’zgartirish; - dastlabki yugurib borishda so’ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka erishish. Siltanish va tez yurishlar har hil estafetalarda musobaqa uslubi bilan o’tkazilgani ma’qul. Bir mashg‘ulotga mo’ljallangan tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan trenirovka ishining hajmi uncha katta bo’lmasligi kerak. [9.10.]. Kuch - bu tashqi qarshilikni engish yoki «ushlab» turish ma’nosini anglatadi. Kuch ikki turga bo’linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch - bu o’zgaruvchan kuch. Statik kuch - bu bir hil vaziyatda ijro etiladigan kuch. Statik kuch 3 ga bo’linadi: - «engib» olinadigan statik kuch: Masalan: erda yotgan og‘ir toshni ko’tarib olib ushlab turish; - bir hil vaziyatda «saqlab» turiladigan statik kuch. Masalan: shu toshni bir h il holatda ushlab turish; - qarshilikni «enga olmaydigan» statik kuch. Masalan; shu tosh o’ta og‘ir bo’lgani sababli uni ko’tarish imkoniyati yo’q. Lekin mushaklar taranglashadi va statik ish bajarib turadi (V.M. Zatsiorskiy, 1970). Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar ortikcha zo’riqish bilan bog‘liq bo’lmasligi kerak, kuchlanish hollaridan umuman voz kechish maqsadga muvofiq. Bunday mohiyatga ega bo’lgan mashqlarni uncha og‘ir bo’lmagan anjomlar bilan katta tezlikda bajargan ma’qul. Qiz bolalar guruhida bunday mashqlarni qo’llash alohida nazorat va extiyotkorlik bilan amalga oshirilishi lozim. Tay yo rgarlikning mazkur bosqichida chaqqonlikni rivojlantirish o’yin malakalarining texnikasini o’zlashtirishda alohida ahamiyat kasb etadi. 10 Bu sifatni tarbiyalash - turli to’plar bilan mashkq qilish, gimnastika, akrobatika, sport o’yinlariga oid mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Bunday mashqlarni sekin-asta murakkablashtirib borish zarur. Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amalietida sportchining eng muhim jismoniy fazilatlaridan biri bo’lib xisoblanadi. CHunki kuch ma’lum darajada o’yinchining maydonda harakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi darajasini belgilaydi. Kuch o’z xarakteriga ko’ra: absolyut kuch, nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid» bo’lishi mumkin. Absolyut kuch - mushak (yoki mushaklar guruhi) o’z og‘irligidan qat’iy nazar qisqargan vaqtda maksimal kuchning rivojlanishi. Nisbiy kuch - o’yinchi tanasi og‘irligining bir kilogramiga to’g‘ri keladigan miqdor. Portlovchi kuch - sport mashqi yoki o’yin harakati sharoitida reglamentlashtirilgan minimal vaqt ichida katta kuchlanishga erishishi q obiliyatini bildiradi. Bu kuchni voleybolchilar sakrashda, to’p kiritishda, zarbli urishda, to’siq qo’yishda aniq amalga oshiradilar. SHuningdek «portlovchi» kuchning darajasi mushakning reaktiv qobiliyatiga bog‘liq bo’ladi. Ishlayotgan mushaklar zarba bilan mexanik cho’zilgandan keyinrok muskul qisqarish samarasi yordamida katta harakat kuchlanish xosil bo’ladi. Ko’zgalgan mushaklarning elastik o’zgarishini chaqiradigan dastlabki cho’zilish ularda kinetik energiyani o’ziga olishi tufayli bo’ladigan ayrim kuchlanish potensialining jamg‘arilishini ta’minlab beradi . Sport mashg‘ulotlarida muskullar o’z uzunligini o’zgartirmasdan (statik, izometrik rejim) va uzunligini qisqartirgan holatda kuch ko’rsatadi. Mu sh ak l a r ch o’ z i l ga nd a u st un ke l a di ga n va t o’ si qs i z r e j i m l ar birgalashib «dinamik rejim» tushunchasini hosil qiladi. Kuchni tarbiyalash jarayonida kuch qobiliyatlarining barcha turlarini rivojlantirish kerak. 11 Kuchni og‘irliklardan foydalanish xarakteri bo’yicha rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: tashqi og‘irlanish yoki q arshilanish va o’z og‘irligi yoki badanning qisman og‘irligi orqali bajariladigan mashqlar. Mashqlarning birinchi guruhi voleybolchining muskullarini rivojlantirishda katta imkoniyat yaratadi. Og‘irlanishlar va q arshiliklardan (gantellar, yadrolar, to’ldirma to’plar, og‘ir toshlar, shtanga, raqibning og‘irligini va qarshiligini engish, espanderlar va hokazo) keng qo’llamda foydalanish va ularning turli-tumanligi trenirovka nagruzkasining h ajmini va intensivligini belgilab berishga sharoit yaratadi. Bunday kerakli mashqlar muskullar gruppasining rivojlanishiga qaratilgan bo’lib u sportchini tezda katta kuchlanishlardan to’liq bushatish qobiliyatiga o’rgatishga yordam beradi. SHu bilan birgalikda sherigi tomonidan ko’rsatiladigan har hil q arshiliklar orqali bajariladigan mashqlar sportchilardan katta iroda kuchini talab qiladi. Negaki ular faqat kuchdagina musobaqalashib qolmasdan, shu kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda ham baxslashadilar . Ikkinchi guruh uchun o’ziga xos xususiyat, bu snaryadda bajariladigan gimnastik mashqlar, arqonga chiqish, o’z vaznini kuch bilan ko’tarish, o’tirish- turishlar, oyoqlar tizzalari yarim bukilgan holatda yurish va hokazolar h isoblanadi. O’z og‘irligiga qarshilanish orqali bajariladigan mashqlar o’ yinchilar uchun asta-sekin bajarishdan tez bajarishga, oddiydan murakkabga o’ tishga imkon yaratadi. Bu mashqlarni bajarishda muskul gruppalari ishga q anchalik kam jalb qilingan bo’lsa, badanning siljish yo’li qanchalik qisqa bo’lsa va badanning kamroq qismi og‘irlik bo’lib qarshilansa, ularni shunchalik kuproq takrorlash lozim. Oyoq va tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish bilan bosqichma-bosqich oshib boruvchi rejimda bajariladigan mashqlar samarali mashqlar hisoblanadi. Ana shunday mashqlardan biri - elkaga qo’yilgan shtanga bilan o’tirib turish - tipik mashqdir. 12 CHaqqonlik - turli murakkab harakatlarni tez va aniq ijro etilishi demak. Voleybolda ushbu sifat voleybolchining maydonda muayyan vaziyatga nisbatan to’g‘ri, tez va aniq xarakat qilishi zarurligini antlatadi. Bu sifat keng mazmunli tushuncha bo’lib, o’z ichiga tezkorlik, kuch, chidamkorlik, egiluvchanlik kabi sifatlarni qamrab olgan . Chaqqonlikni bolalik davridan boshlab rivojlantirish maqsadga muvofiq. Mazkur sifatni tarbiyalashda mashqlarning eng oddiy i dan boshlab, sekin-asta murakkab mashqlarga o’tish zarur. Chaqqonlikni rivojlantirishda gimnastika, akrobatika, sport va milliy o’yinlar juda qo’l keladi. Egiluvchanlik - bu tana bo’g‘imlarining maksimal amplitudada bukilishi va yozilishidir. Bu sifat aksariyat mushaklar tolalari elastikligi (cho’ziluvchanligi) va tonusiga bog‘liq. Egiluvchanlikni o’stirish, birinchi navbatda, muntazam muvofiq mashqlar bilan shug‘ullanishga bog‘liq. Egiluvchanlik sifatini rivojlantirish boshlang‘ich maktab yoshidan boshlangani maqsadga muvofiq. CHunki bu yoshdagi bolalarning organizmi - suyaklari, mushak va bo’g‘inlari egiluvchan - plastik xususiyatga ega bo’ladi. Mazkur sifatni rivojlantirishda sekin sur’atda bajariladigan har h il yo’nalishga oid bo’lgan va katta doirali amplitudada ijro etiladigan mashklar qo’l keladi. Bundan tashqari egiluvchanlikka xos elementlari bo’lgan h arakatli va sport o’yinlari yaxshi natija beradi. Gimnastika, akrobatika mashqlari bilan shug‘ullanish ham ayni muddao. Zikr etilgan mashqlar muntazam, uzoq vaqt va qayta - qayta bajarilishi lozim . 4 CHidamkorlik deb organizmning uzoq vaqt charchamasdan faoliyat ko’rsatish yoki biror - bir harakatni yuqori samarada uzoq vaqt davom ettira olish qobiliyatiga aytiladi. CHidamkorlik sifatini tarbiyalash trenirovka jarayonining asosiy vazifalaridan biridir. Bu sifatning yuqori darajada rivojlanganligi sport 4 Po‘latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mo‘ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993. 13 mahoratining samarali o’sishiga, uzoq vaqt davomida egallagan texnik va taktik malakalarning musobaqa jarayonida faol ijro etilishiga zamin bo’ladi. CHidamkorlik shug‘ullanuvchi sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga, malakasiga qarab tarbiyalanishi kerak bo’ladi. Bunda harakatli va sport o’ yinlari, chopish - krossdan foydalanish qo’l keladi. Umumiy chidamkorlik uzoq masofaga chopish, suzish, velosipedda uchish kabi vositalar yordamida rivojlantirilishi mumkin. 14 II - BOB. VOLEYBOLCHILARNI TARBIYALASHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH TAJRIBASINI O’RGANISH 2.1.Volebolchilarda tezkorlik sifatini pedagogik tajriba yordamida o’stirish samaradorligi Yosh sportchilarni tayyorlash ko’p bosqichli murakkab pedagogik jarayon bo’lib, mashg‘ulotlarni ilmiy asosda tashkil qilishni taqazo etadi. Mashg‘ulotlarda qo’llaniladigan jismoniy va texnik - taktik mashqlar hajmi va shiddati shug‘ullanuvchi bolalarning yoshi, jismoniy va funksional imkoniyatlariga moslab rejalashtirilishi va qo’llanilishi muhim. Ushbu mashqlar hajmi, shiddati, qaytirilishi va davom etish vaqti biologik q onuniyatlarga asoslanishi lozim. Agar mashqlar yuklamasi bolaning imkoniyatidan o’ta yuqori bo’lsa, bunday yuklama shu bolaning organizmiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Aksincha, yuklama imkoniyatdan kam bo’lsa, shakllanish jarayoni sustlashishi muqarrar. Ayrim murabbiylar qisqa muddat ichida jismoniy sifatlarni rivojlantirishni jadallashtirish, tezroq malakali sportchi tayyorlash maqsadida maxsus va ixtisoslashgan mashqlarni zo’rma-zo’raki qo’llaydilar. To’g‘ri ayrim hollarda, ya’ni agar bolaning nasliy va individual jismoniy imkoniyatlari serzahira bo’lsa, bunday bola orada yaxshi sportchi bo’lib etishishi mumkin. Ammo, aksariyat hollarada bunday katta yuklamali mashg‘ulotlar bolaning tez charchashi, zo’riqishi, hatto uning kasallanishiga olib kelishi mumkin. Sport amaliyotida shunday holatlar ham uchraydiki, bir-biriga o’xshash muntazam beriladigan mashqlar sport bilan endi shug‘ullanishni boshlagan bolada qiziqishni so’ndiradi, unda sportga bo’lgan ixlos yo’qoladi, pirovardida u sport bilan shug‘ullanmay quyadi. SHuning uchun yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa, dastlabki o’rgatish bosqichida jismoniy sifatlarni rivojlantirish, texnik- taktik mahoratni shakllantira borish uchun harakatli o’yinlardan foydalanish juda foydali va o’ta muhimdir. 15 1 jadval Yosh sportchilarni tayyorlashda harakatli o’yinlardan (H.O’) foydalanish darajasini aniqlash bo’yicha o’tkazilgan savolnoma natijalari n=30 T/r Savollar H a Yo’q Q isman 1. O’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda HO’ dan foydalanasizmi? 6 20 4 2. Mashg‘ulotlar davomida jismoniy sifatlarni rivojlantirish maqsadida HO’ dan foydalanasizmi? 14 16 0 3. Chidamkorlik va tezkorli sifatlarini rivojlantirishda HO’ dan foydalanasizmi? 8 7 15 4. Mashg‘ulotning tayyorgarlik qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 11 13 6 5. Mashg‘ulotning asosiy qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 3 18 9 6. Mashg‘ulotning yakuniy qismida HO’ ni qo’llaysizmi? 7 21 2 7. Sport tayyorgarligini oshirishda harakatli o’yinlar foydalimi? 13 9 8 Hozirgi kun sport amaliyotida yosh sportchilarni tayyorlash jarayoni qanchalik o’z tarkibiga harakatli o’yinlarni kiritilganligini o’rganish uchun biz murabbiylar o’rtasida so’rovnoma o’tkazdik. Savolnoma natijalari 1 jadvalda aks ettirilgan. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, savolnomada ishtirok etgan 30 nafar murabbiylardan 6 tasi (20%) 1 savolga (O’quvchilarni sport to’garagiga tanlab olishda harakatli o’yinlardan foydalanasizmi?) «Ha» deb javob berishgan bo’lsa, 20 tasi (66,7%) «Yo’q» deb, 4 tasi (13,3%) esa «Qisman» deb javob berdi. Ushbu natijalar shuni ko’rsatdiki, tanlov jarayonida aksariyat murabbiylar harakatli o’yinlardan umuman foydalanmas ekanlar. Ma’lumki, har bir sport turiga xos harakatli o’yinlar mavjud bo’lib, ulardan tanlov jarayonida foydalanish bolaning shu sport turiga xos harakat qobiliyatlarini aniqlashga yordam beradi. Muhimi shundaki, harakatli o’yinlar davomida 16 muayyan harakat vazifasini hal etish ihtiyoriy ravishda mustaqil qaror qabul qilish asosida amalga oshiriladi. SHu harakatni ijro etishda bolaga berilgan erkinlik imkoniyati undagi qobiliyatlarni namoyon etilishiga qulay vaziyat tug‘diradi. 2 savolga (Mashg‘ulotlar davomida jismoniy sifatlarni rivojlantirish maqsadida harakatli o’yinlardan foydalanasizmi?) 14 ta murabbiy (46,7%) «Ha» va 16 ta (53,3%) «Yo’q» deb javob berdilar. «Qisman» degan javob qayd etilmadi. Demak savolnomada ishtirok etgan murabbiylarning deyarli teng yarmi «Ha» va «Yo’q» deb javob berganliklari, ularning ikki toifaga mansub pedagogik yondoshuv asosida mashg‘ulot o’tkazishlaridan darak beradi. Birinchilari - jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun harakatli o’yinlardan foydalanishsa, ikkinchilari bu imkoniyatdan foydalanmay mashg‘ulotlarda faqat standart va an’anaviy jismoniy mashqlardan foydalanadilar deb x ulosa qilish mumkin. Binobarin, ikkinchi guruh murabbiylari harakatli o’ yinlarning o’ta muhim ahamiyatiga e’tibor qilmaydilar yoki, ehtimol harakatli o’yinlarni jismoniy sifatlarni rivojlantirishda samarali vosita deb bilmaydilar. 3 savolga berilgan javoblar ham yuqorida qayd etilgan ko’rinishda, lekin kamroq foizda kuzatildi (jadvalga qarang). Bu savolga «Qisman» deb javob berganlar soni ko’prok bo’lib, 50% ni tashkil etdi. 4, 5, 6 savollar mashg‘ulotlarni o’tkazish, o’rganish va sportchilarni tayyorlash jarayoniga bevosita aloqador bo’lib, murabbiylarning kasbiy - pedagogik faoliyatida va xususan mashg‘ulotlar samaradorligini oshirishda muhim rol o’ ynaydi. Jumladan, respondent murabbiylar «Mashg‘ulotning tayyorgarlik q ismida harakatli o’yinlarni qo’llaysizmi? » - degan savolga 36,7% «Ha», 43,3% «Yo’q» va 20% «Qisman» deb javob berishdi. Mashg‘ulotning asosiy qismida faqat 3 tagina murabbiy harakatli o’ yinlardan foydalanishlarini bildirdilar. Bu savolga 60% murabbiylar «Yo’q» va 30% - «Qisman» deb fikr bildirishdi. 17 Mashg‘ulotning yakuniy qismida esa harakatli foydalanadigan murabbiylar soni nisbatan ko’proq bo’ldi (43,4%) 30% murabbiylar – «Yo’q» degan javob bildirdilar. 26,7% respondentlar mashg‘ulotning yakuniy qismida harakatli o’ yinlardan qisman foydalanar ekanlar. So’rovnoma davomida olingan natijalar va ularning qiyosiy tahlili shuni ko’rsatadiki, aksariyat respondent murabbiylar yosh sportchilarni tayyorlashda, ayniqsa, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda asosan standart mohiyatga ega umumiy yoki maxsus jismoniy mashqlarga ko’proq e’tibor qaratar ekanlar. Bu borada harakatli o’yinlarga qulay vosita sifatida ikkinchi darajali o’rin berilishi kuzatildi. So’rovnomada ishtirok etgan respondent murabbiylar bilan o’tkazilgan suhbat davomida yana bir ahamiyatli narsa ma’lum bo’ldiki, ularning ko’pchiligi juda keng ommalashgan harakatli o’yinlar, ayniqsa milliy xalq harakatli o’yinlar xaqida to’liq ma’lumotga ega emas ekanlar. Ayrim murabbiylar harakatli o’yinlarni shunchaki dam olish yoki bolalarda kayfiyat o’yg‘otish vositasi xolos deb o’ ylashlari jiddiy tashvishga soladi. Zamonaviy voleybolda maxsus tezkorlik sifati o’ta muhim harakat q obiliyatlari tarkibiga mansub bo’lib, o’yin davomida yuz beradigan turli vaziyatlarda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Har xil yo’nalishlarda to’psiz va to’p bilan ijro etiladigan harakatlarning test, aniq va maqsadga muvofiq amalga oshirilishi o’yin yoki uning ayrim lahzalari taqdirini belgilab beradi. Ma’lumki, voleybolchilar sekin harakatlanganda ijro etiladigan o’ yin malakasi texnikasi, koordinatsiyasi va aniqligi yuqori bo’ladi. Aksincha, tezkorlik darajasi oshgan sari sport mahoratining bunday ko’rsatkichlari o’z s amaradorligini kuchaytira boshlaydi . 2 jadval Gandbol mashg‘ulotlarida to’pni darbozaga yo’llash malakasining hajmi va sifati To’pni yo’naltirish sharti O’yinchilarni funksionalari bo’yicha joylashishi 2 chiziqning 2 chiziqning 1 chiziqning 1 chiziqning 18 markaziy o’yinchisi qanot o’yinchisi qanot o’yinchisi markaziy o’yinchisi Raqib qarshiligisiz o’z joyidan 40 12,4 40 13,7 38 8,5 26 6,8 Raqib qarishiligida o’z joyidan 30 27,3 30 28,1 25 32,1 30 27,9 Paqib qarshiligisiz turli joylaridan 22 18,7 22 20,4 27 24,3 34 21,6 Raqib qarshiligida turli joylardan 8 41,6 8 31,8 10 35,1 10 43,7 Izoh: - mahrajda - to’pni darbozaga yo’llash foizi; - nisbatda - samaradorlik foizi. Chunonchi , j adval dan ko’ r i ni b t ur i bdi ki , har xi l o’ yi n funksiyasini ijro etuvchi gandbolchilar raqib qarshiligi bo’lmagan holda o’z o’ yin zonalaridan darbozaga ko’p marta to’p yo’llashlari mumkin ekan, lekin bu h arakat malakalarining samaradorligi juda kam ekanligi kuzatilgan. Agar ushbu o’yin malakalari raqib qarshiligi ijro etilsa to’pni darbozaga yo’llash xajmi ham, uni samaradorligi ham yanada susayib ketar ekan. Muallifning fikriga ko’ra to’pni darbozaga aniq yo’llash texnikasi aynan gandbol o’yiniga xos tezkorlik asosida shakllantirilishi ustivor ahamiyatga ega bo’lib, bunday mashqlarni raqib qarshiligida shakllantira borish jismoniy va texnik tayyorgarlikning muhim shartlaridan biridir. Turli holatlardan to’pni darbozaga yo’llash malakasini yosh gandbolchilar tomonidan o’zlashtirilishi o’ yin va raqib qarshiligi vaziyatlarini modellashtirish asosida amalga oshirilishi o’rgatish samaradorligini ancha oshirishi mumkin ekan . Yakuniy malakaviy ish mavzusi yuzasidan o’tkazilgan pedagogik tajriba natijalari voleybol bilan endi shug‘ullanishni boshlagan 10-12 yoshli bolalarda maxsus tezkorlik sifati nafaqat talab darajasida emasligi, balki kuzatilgan ko’rsatgichlarni sport bilan shug‘ullanmaydigan bolalar ko’rsatgichlaridan ham past ekanligini namoyon etdi (3 jadval). Jumladan, tik turgan holatdan 30 m. ga yugurish ko’rsatkichlari pedagogik tajribadan oldin nazorat guruhida ham, tajriba guruhida ham talabga javob bermasligi ma’lum bo’ldi. 19 Xususan nazorat guruhida bu ko’rsatgich 5,8 s, tajriba guruhida - 5,9 s ga teng bo’ldi. 3 jadval 10-12 yoshli voleybolchilardan iborat nazorat (N) va tajriba (T) guruhlarida tezkorlik sifatini 6 oylik pedagogik tadqiqot davomida rivojlanishi N – n = 10 T – n = 10 Me’yoriy mashq Tajribadan oldin Tajribadan so’ng N T N T 30 m ga yugurish (s) 5,8±0,6 5,9±0,9 5,4±0,7 5,0±0,8 4x6 m ga yugurish 7,0±0,9 7,1±0,7 6,7±0,4 6,2±0,6 4x6 m ga mokkisimon yugurish – nazorat guruhida – 7,0 tajriba guruhida 7,1 s ni tashkil etdi. Pedagogik tajriba muddati tugaganidan so’ng amaldagi dastur asosida shug‘ullangan nazorat guruhida 30 m ga yugurish 5,8 s dan 5,4 s gacha tezkorlik sifati yaxshilanadi. Tajriba guruhida bu ko’rsatgich 5,9 s dan 5,0 s gacha ijobiy tomonga o’zgardi. 4x6 m ga mokkisimon yugurish birinchi guruhda – 7,0 dan 6,7 s ga yaxshilangan bo’lsa, ikkinchi tajriba guruhida ushbu ko’rsatgich 7,1 s dan 6,2 s gacha o’zgardi. Demak, pedagogik tajriba davomida qo’llanilgan tezkorlikka oid estafetali - o’yin mashqlari o’ta samarali qiymatiga ega ekanligi isbotlandi. SHuni ham alohida e’tirof etish joizki, tajriba guruhiga mansub bolalarda nazorat guruhiga mansub bolalarda nazorat guruhiga qaraganda nafaqat mokkisimon yugurish texnikasi tez sur’atlar bilan shakllana bordi, balki ularda shu mashqni ijro etish koordinatsiyasi ham progressiv yo’nalishda o’zlashtiralayotganligi kuzatildi. Yuqorida qayd etilgan pedagogik tajriba natijalari, sinab ko’rilgan estafetali - o’yin mashqlari faqatgina tezkorlik sifatlarini samarali rivojlantirib qolmay, shu sifatlar asosida ijro etilishi kerak bo’lgan o’yin malakalarini ham 20 unumli sayqal topishiga imkon yaratdi. Binobarin, jismoniy va texnik tayyorgarlikning chambarchas bog‘liqligi hamda bu jarayonlarga oid mashqlar majmualarini dastlabki o’rgatish bosqichidan boshlab bir-biriga birikkan holda qo’llash texnologiyasi o’zining nazariy- ilmiy va amaliy-uslubiy jihatlardan qanchalik dolzarb ekanligi oshkor bo’ladi. Umuman olganda, yana shu narsani alohida ta’kidlash joizki, dastlabki tayyorgarlik guruhlarda shug‘ullanayotgan bolalarning o’quv- trenirovka jarayonida pedagogik nazorat ishlarini olib borilishi, ular bajarayotgan har bir mashqlarga adolatli baho berish shu bolalarda o’ta q iziquvchanlik, faollik fazilatlarini charhlar ekan, mashg‘ulotlarga ijodiy va mas’uliyat bilan yondoshishlariga asos bo’lar ekan. 2.2. Voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida sakrovchanlik sifatlarini tarbiyalash Iste’dodli voleybol zahiralarini tayyorlash mutaxassis-murabbiylardan katta kasbiy mahorat va o’ta jiddiy mas’uliyat talab qiladi. Ko’p yillik sport trenirovkasining ayniqsa dastlabki tayyorgarlik jarayoni hal qiluvchi fundamental bosqich bo’lib, ushbu bosqichda mashg‘ulotlarni to’g‘ri tashkil qilish bo’lajak voleybolchilarni istiqbolini ta’minlaydi. Shuning uchun ham sport turlari nazariyasi va uslubiyatida aynan shu bosqichga alohida e’tibor qaratiladi. Voleybolda dastlabki tayyorgarlik bosqichi asosan 9-10 yoshdan boshalanadi. Fiziologiya fanidan ma’lumki, mazkur yoshda bolalar organizmi o’ta nozik va «mo’rd» bo’ladi, organ va funksional tizimlar endigina shakllana borayotgan bo’ladi va jismoniy yuklamalarni me’yorida qo’llash shartini o’rtaga tashlaydi. Aynan shu masalani o’rgatish maqsadida biz yosh voleybolchilarni tayyorlashda sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirish bo’yicha murabbiylar tajribasini so’rovnoma yordamida o’rgandik. 21 Olingan natijalar shundan dalolat beradiki so’rovnoma ishtirok etgan respondent murabbiylarning aksariyat qismi o’rtaga tashlangan savollarga «Yo’q» yoki «Aniq aytolmayman» - deb javob berishdi (7 jadval). 7 jadval Yosh voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida sakrovchanlik sifatlarini rivojlanti rish o’rganish bo’yicha o’tkazilgan savolnoma natijalari (n = 18) T/ R Savollar Ha Yo’ q Aniq aytolmayman 1. Sakrovchalikni baholovchi testlarni bilasizmi? 8 7 3 2. Voleybol to’garagiga tanlov o’tkazayotganda sakrovchanlikni baholovchi testlardan foydalanasizmi? 6 5 7 3. Dastlabki o’rgatishi bosqichida sakrovchanlik yoki sakrash chidamkorligini og‘irliklar bilan rivojlantirish tavsiya etiladimi? 9 5 4 4. Sakrash chidamkorligini rivojlantiruvchi mashqlarni mashg‘ulotning tayyorgarlik qismida qo’llash mumkinmi? 5 5 8 5. SHug‘ullanishni endi boshlagan bolalarda sakrovchanlikni og‘irliklar bilan o’tirib-turish mashqlari yordamida rivojlantirish mumkinmi? 7 5 6 6. Sakrovchanlikni rivojlantirishda sakrashga oid nostandart mashqlardan foydalanasizmi? 4 9 5 Jumladan, 1 savolga – sakrovchanlikni baholovchi testlarni bilasizmi? – 18 ta respondentdan 6 tasigina «Ha» deb javob qaytarishdi, 5 tasi «Yo’q» va 7 nafari «Aniq aytolmayman» degan fikrni bilidirshdi. Bu javoblar shuni ko’rsatdiki, agar murabbiylar o’z faoliyatida bo’lajak voleybolchilar jismoniy sifatalrini tarbiyalash jarayonini tashkil qilsalarda, lekin ularni rivojlanish dinamikasini qanday testlar yordamida baholash kerakligini bilmasa, qo’llanilayotgan mashqlarni foydali yoki foydasiz ekanligini qanday bilishi mumkin? Bunday holat birinchi navbatda shu murabbiylarning kasbiy malakasi zaif ekanligidan dalolat beradi. Og‘zaki 22 surishtirishlar, so’rovnomada ishtirok etgan 9 nafar murabbiy maxsus ma’lumoti yo’qligini aniqlab berdi. 5 «Voleybol to’garagiga tanlov o’gkazayotganda sakrovchanlikni baxolovchi testlardan foydalanasizmi ? » deb nomlangan savolga 8 ta murabbiy «Ha», 7 tasi «Yo’q» va 3 tasi «Aniq aytolmayman» deb javob berishdi. Aslida esa «Ha» deb javob bergan murabbiylar ham joydan turib vertikal sakrash va joydan turib uzunlikka sakrash testlarini haqiqatan ham qo’llar ekanlar, ammo shu testlar bo’yicha o’z shogirdlari yoshidagi bolalarga mo’ljallangan me’yoriy standartlarni bilmas ekanlar. Agar «Ha» va «Aniq aytolmayman» deb javob bergan murabbiylarni qo’shib baholansa, unda 10 nafar murabbiy sakrovchanlikni baholashda umuman hech qanday testlardan foydalanmas ekanlar. 3 savol o’z mohiyati bilan shug‘ullanishni endi boshlagan yosh shug‘ullanishni endi boshlagan yosh sportchilarning funksional faoliyatiga tegishli bo’lib, respondentlardan ushbu savolga jiddiy munosabat bildirishlari bilan bog‘liq edi. Boshqacha qilib aytganda «Dastlabki o’rgatish bosqichida sakrovchanlik yoki sakrash chidamkorligini og‘irliklar bilan rivojlantirish tavsiya etiladimi» degan savol organizmi hali jismoniy va funksional jixatdan shakllanmagan bolalarda og‘irliklar bilan bajariladigan sakrash mashqlarini qo’llash maqsadga muvofiqli yoki yo’qmi degan masalani hal qilish kerak edi. Olingan javoblar esa shu savol javoblariga jiddiy e’tibor qaratadi. CHunki, 18 ta respondentdan 9 nafari «Ha», ya’ni mumkin degan fikrni bildirishdi. Agar ushbu javoblar haqqiqatan ham amalda o’z ifodasini topib kelayotgan bo’lsa, unda shug‘ullanuvchi bolalarni zudlik bilan tibbiy ko’rikda o’tkazish lozim bo’ladi. CHunki, bunday og‘irliklar shu bolalarning nafakat mushak tizimlariga, balki umurtqa pog‘onasi, tizza va boldir-panja bo’g‘imlariga ham salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. 4 va 5 savollar ham aksariyat ijobiy javoblar bilan izohlanmaydi. Mashg‘ulotning tayyorgarlik qismida va yosh sportchilarda og‘irliklar bilan o’tirib- turish mashqlarini qo’llash fiziologik jihatdan ham, uslubiy-pedagogik jihatdan 5 Po‘latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mo‘ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993. 23 ham maqsadga muvofiq emas. Bu savollarga 13 ta va 11 ta murabbiy muvofiq ravishda salbiy javob berishdi. Ma’lumki, jismoniy va texnik-taktik tayyorgarlikni shakllantirishda, ayniqsa tayyorgarlikning dastlabki bosqichida an’anaviy mashqlarni nostandart o’yinsimon mashqlar ustunligida qo’llash ko’p olimlar tomonidan tavsiya etiladi. 6 savol aynan mazkur muammoga mo’ljallangan bo’lib, olingan natijalar respondent- murabbiylarning ushbu masalaga deyarli salbiy yondoshishlarini ochib berdi. CHunonchi, yosh voleybolchilarni tayyorlash jarayonida 18 ta nafar respondent- murabbiylardan faqat 4 tasi sakrovchanlikni rivojlantirishda nostandart o’yinsimon mashklardan foydalanar ekanlar. 9 tasi «Yo’q» va 5 tasi «Aniq aytolmayman» degan javobni qayd etishdi. Aytish lozimki, mashg‘ulotlar jarayonida jismoniy sifatlarni, ayniksa sakrovchanlik sifatlarini rivojlantirishda faqat an’anaviy mashklardan foydalanish nafaqat shu sifatlarning rivojlanishini zaiflashtirish mumkin, balki bolalarni mashg‘ulotlarga bo’lgan munosabatini susaytiradi, ularni qiziqishini so’ndiradi va pirovord natijada shug‘ullanuvchilarni boshqa sport turlariga yoki o’zga murabbiylarga o’tib ketishiga sababchi bo’ladi. 2.3. Voleybolchilarda sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantirish samaradorligi Voleybol musobaqalarida tezkorlik va sakrovchanlik sifatlari samaradorligini belgilovchi muhim omillardan biridir. Voleybolchi qanday uyin funksiya (amplua) siga ixtisoslashgan bo’lmasin, uning hujum yoki himoya xarakatida tezkor-kuch (sakrovchanlik), shu harakatning unumdorligi bo’lmaydi, pirovord samaradorlik qo’ldan boy beriladi. Bordiyu portlovchi kuch (sakrovchanlik) sifati shakllangan bo’lsa, lekin sakrash chidamkorligi bo’lmasa, ko’p marta sakrab zarba berish, to’siq qo’yish, uzatish, to’pni o’yinga kiritish malakalarini foydali ijro etish imkoniyati bo’lmaydi. 24 Aksariyat mutaxassislarining fikriga asosan bu sifatlarini samarali rivojlantirish dastlabki tayyorgarlik bosqichidan boshlanishi o’ta muhim deb ta’kidlanadi. Fiziologik jixatdan ham mazkur sifatlar aynan bolalik yoshidan rivojlantirishi o’ta samarali ekanligi isbotlab berilgan. Ushbu bitiruv malakaviy ishning 3 bandida taxlil qilinganidek aksariyat BO’SMlarda yosh voleybolchilarni tayorlash bo’yicha olib boriladigan mashg‘ulotlarda jismoniy sifatlar an’anaviy stnadart mashqlar ustunligida amalga oshiriladi. Tezkor-kuch (sakrovchanlik) va sakrash chidamkorligiga mashqlar muvofiq o’yin vazyaitlariga moslashtirilmaydi. Shuning uchun ham biz nazorat va tajriba guruhlarida shu vaziyatni o’rganishga ahd qildik. 6 oy davomida nazorat guruhidagi bolalar amaldagi dastur asosida qo’llanilgan mashg‘ulotlarda ishtirok etdilar. Tajriba guruhidagi mashg‘ulotlarda esa an’anaviy mashqlardan tashqari sakrovchanlik sifatlarini rivojlantiruvchi nostandart o’yinsimon estafeta mashqlari qo’llanildi. Ikki guruhda ham pedagogik tadqiqotdan avval va shu tadqiqot muddati tugaganidan so’ng qayd etilgan sifatlarning o’sish dinamikasi o’rganildi. Ma’lumki, voleybolchilar uchun sakrovchanlik va sakrovchanlikka bo’lgan chidamkorlik sifatlari to’pni qabul qilishda, uzatishda yoki uni sakrab zarba berishda, to’siq qo’yishda muhim ahamiyatga egadir. Aynan shu sifatlarni ham nostandart o’yin mashqlari yordamida samarali rivojlantirish imkoniyati bor ekan. Mazkur masala nazorat va tajriba guruhlarida o’tkazilgan tadqiqot natijalari asosida isbotini topgan. 8 jadval Nazorat va tajriba guruhlarida turli mazmunli mashg‘ulotlarni sakrovchanlik sifatiga ta’sir etish dinamikasi Testlar Guruh Pedagogik tadqiqotdan oldin Pedagogik tadqiqotdan keyin Joydan turib vertikal sakrash (sm) N 38,4±1,4 40,6±1,6 25 T 38,0±1,6 44,8±1,8 30 sm balandda osilgan to’pga maksimal marta sakrab bosh bilan tegish N T 6,0±0,8 6,2±0,9 7,2±0,7 9,6±0,9 8 jadvalda nazorat va tajriba guruhlarida sakrovchanlik sifatining rivojlanganlik darajasi hamda shu sifatini an’anaviy va nostandart o’yin mashklarini qo’llash natijasida o’sganligi ko’rsatilgan. Olingan natijalar shuni ko’rsatdiki, pedagogik tadqiqot boshlanishidan avval ikki guruhdagi yosh voleybolchilarda sakrovchanlik va sakrash chidamkorligi deyarli bir-biridan farqlanmagan. Ushbu sifatlarning rivojlanganlik darajasi shu yoshdagi bolalar uchun ancha kam miqdorni tashkil etadi. Jumladan, tadqiqotdan oldin olingan natijalar joydan turib vertikal sakrash bo’yicha nazorat guruhida 38,4 sm, tajriba guruhida 38,0 sm. ni tashkil etdi. 30 sm balandda osilgan to’pga maksimal marta sakrab tegish testi bo’yicha nazorat guruhidagi yosh voleybolchilarning o’rtacha ko’rsatgichi 6,0 marta, tajriba guruhida bu kursatgich 6,2 martaga teng bo’ldi. Ko’rinib turibdiki, sakrash chidamkorligi ham ikki guruhdagi bolalarda sust rivojlangan va natijalar bir-biridan farq qilmagan. SHu bilan bir qatorda nazorat va tajriba guruhlarida o’tkazilgan turli mazmunli (an’anaviy va nostandart o’yin mashqlari kiritilgan mashg‘ulotlar) 6 oylik mashg‘ulotlar sakrovchanlik va sakrash chidamkorligiga turlicha ta’sir etganligi kuzatildi. Jumladan, agar nazorat guruhida joydan turib vertikal sakrash tadqiqotdan avval 38,4 sm. ni tashkil etgan bo’lsa, tadqiqot muddati tugaganidan so’ng bu ko’rsatgich 4,6 sm. gacha yaxshilandi xolos. Tajriba guruhida esa bu ko’rsatkichlar 38,0 sm. dan 44,8 sm. gacha o’sdi. 30 sm balandda osilgan to’pga maksimal marta sakrab bosh bilan tegish testi bo’yicha ko’rsatkichlar nazorat guruhida 6,0 martadan 7,2 martagacha, tajriba guruhida 6,2 martadan 9,6 martagacha ko’tarildi. Demak, ko’rinib turibdiki, nazorat guruhida qo’llanilgan an’anaviy mashg‘ulotlar sakrovchanlik va sakrash chidamkorligiga etarli unumli ta’sir etmagan. 26 Tajriba guruhida qo’llanilgan nostandart estafetali o’yinsimon sakrash mashqlari ushbu sifatlarga o’ta samarali ta’sir etganligi kuzatildi. Mazkur guruh mashg‘ulotlarida qo’llanilgan nostandart estafetali sakrash mashqlari bolalarda nafaqat sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini samarali o’sishiga ta’sir etdi, balki shu bolalarda faollik, mashg‘ulotlarga bo’lgan qiziqishni ortirdi. 27 X U L O S A Xulosa qilib aytganda, voleybolchilarning xarakatlarini axamiyatini yoritishda yuqoridagilarga e’tibor berish va quyidagilarga amal qilish kerak ; 1. Mavzuga oid adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatdiki, voleybolchilarni tayyorlashda, xususan texnik-taktik malakalarga o’rgatish samaradorligini oshirish uchun sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantirish o’ta muhim ekanligi qayd etilganligi; 2. O’z navbatida jismoniy sifatlarni samarali rivojlantrish uchun faqatgina an’anaviy mashqlardan foydalanish etarli deb bo’lmaydi. Ushbu sifatlar nostandart estafetali o’yinsimon mashqlar yordamida o’ta samarali rivojlanishi mumkin ekanligi ko’p olimlar tomonidan ilmiy tasdiqlab berilganligi; 3. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishda nostandart o’yin mashqlarini qo’llash tajribasini o’rganish shuni ko’rsatdiki, Yuqori xududlarida faoliyat ko’rsatayotgan voleybol to’garaklarida mashg‘ulotlarni aksariyat an’anaviy tashkil qilinishi, jismoniy sifatlarini rivojlantirishda aksariyat murabbiylar tomonidan nostandart o’yin mashqlardan foydalanmasliklaridan aniqlandi. 4. Nazorat va tajriba guruxlarida o’tkazilayotgan an’anaviy va noan’anaviy (tezkorlik, sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantirishga qaratilgan nostandart o’yinsimon mashqlar kiritilgan mashg‘ulotlar) mashg‘ulotlar tezkor- kuch va sakrovchanlik sifatlariga turlicha ta’sir etishi kuzatildi. 5. Demak, voleybol to’garaklarida mashg‘ulotlar tarkibiga nostandart o’yin mashqlarini kiritish va qo’llash jismoniy sifatlarni samarali rivojlantirishga imkoniyat yaratish. 6. Ishda ko’rib chiqilgan adabiyotlar tahlili shundan dalolat beradiki, ko’p yillik sport trenirovkasi jarayonida yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash ustivor jihatdan jismoniy sifatlarni rivojlantirish sur’atiga bog‘liq. Bu borada sakrovchanlik, kuch va tezkorlik sifatlari, texnik- taktik tayyorgarlik ko’rsatkichlari bilan uzviy bog‘liqligi h amda mazkur sifatlar sport mahoratini progressiv taraqqiy etishida muhim rol o’ynashi yana bir bor e’tirof etilishi. 28 7. Tezkorlik - kuch - sakrovchanlik sifatlarini tarbiyalashda nostandart o’ yin mashqlarini qo’llash tajribasini o’rganish natijalari shuni ko’rsatadiki, respondentlarning aksariyat qismi yosh voleybolchilarni tayyorlashda nostandart o’yin mashqlaridan deyarli foydalanmas ekanligi. 8. Shu muddat davomida tajriba guruxida sakrovchanlik, kuch va tezkorlik sifatlarini rivojlantirish maqsadida qo’llanilgan estafetali - o’yin mashqlari qayd etilgan sifatlarni tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib kelishi. Bularning barchasi voleybolchilarning xarakatlarini axamiyatini oshirishda yuqoridagilarga e’tiborni qaratish lozim. Men bitiruv malakaviy ishimda voleybolchilarni xarakatlari xakida ularni texnik taktik usullar orqali yoritildi va ushbu ishimni kelajakda o’quvchilarga qullash mumkinligini aytib o’tmoqchiman. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. SH.Mirziyoyev. “Qonun ustuvorligi va inson mafaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” .Toshkent “O’zbekiston” 2017 2. SH.Mirziyoyev. “Erkin vafaravon,demakiratik O’zbekiston davlatni birgalikda barpo etamiz”. Toshkent “O’zbekiston” 2017-y 3. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Farmoni “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi tuzish to‘g‘risi” da Toshkent. 2002 y. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori “O‘zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risi” da Toshkent. 2002 y 5. O‘zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi” qonun 1992 yil. 6. O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlarni tayyorlash milliy dasturi” 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog‘lom avlod uchun”ordenini ta’sis qilish. 8. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun 1997 yil. 9. O‘zbekiston Respublikasi “Bolalar o‘quvchi yoshlarni jismoniy tarbiyalash konsepsiyasi ”. 10. Qoraboev U. “O‘zbek xalq o‘yinlari” Toshkent 2001 3-5 bet. 11. Ayrapetyans L.R., Kleshev YU.N. Voleybol. O‘quv qo‘llanma.Toshkent., 1995. 12. Ayrapetyans L.R., Godik M.A. Sport o‘yinlari va uni o‘qitish uslubiyti. Toshkent., 1991. 13. Ayrapetyans L.R., Pulatov A. YUqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda tanlovning o‘rni. «JT, sport va ma’naviyat» to‘plami, T., 1995. 14. Jeleznyak YU.D., Slupskiy L.N. Voleybol maktabda.T., 1998. 30 15. Kleiev YU.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Voleybol. Murabbiy kundaligi. T., 1995. 16. Po‘latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mo‘ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T., 1993. 17. Po‘latov A.A. H arakatni aniq ijro etishda vestibulyar analizator - ning o‘rni. «JT, sport va ma’naviyat» to‘plami. T., 1995. 18. Po‘latov A.A. O‘rgatish uslubiyatiga noan’anaviy yondoshish masalala - ri. V sb. nauch. konf. prepodavateley i studentov. T., 1994. 19. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 1978 yil. Internet manbaalari 1. Ziyonet ta’lim tarmog’i http://www.ziyonet.uz 2. Qidiruv portali http://www.google.uz 3. Qidiruv portali http://www.uz 4. Respublika ta’lim portali http://www.edu.uz 5.Respublika pedagogik ta’lim portali http://www.pedagog.uz 31

Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati 
M U N D A R I J A

KIRISH....................................................................................................................3

I BOB. ZAMONAVIY VOLEYBOL O'YINI TEXNIKASI VA UNING TASNIFI  JISMONIY TAYYORGARLIKNING O’RNI..................................5

1.1. Zamonaviy voleybol o'yini jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni.................................................................................................................5

  1. Jismoniy sifatlarning mazmuni va dastlabki tayyorgarlik bosqichida tarbiyalash uslubiyati...............................................................................................9

II BOB. VOLEYBOLCHILARNI TARBIYALASHDA HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH TAJRIBASINI O’RGANISH..................15

2.1.Voleybolchilarda tezkorlik sifatini pedagogik   tajriba yordamida ustirish samaradorligi............................................................................................................15

  1. Voleybolchilarni tayyorlash amaliyotida sakrovchanlik sifatlarini arbiyalash.21

2.3.Voleybolchilarda sakrovchanlik va sakrash chidamkorligini rivojlantirish samaradorligi...........................................................................................................22

XULOSALAR........................................................................................................28

ADABIYOTLAR...................................................................................................30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

K I R I SH

Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunga kelib yangi professional klub va jamoalarning tashkil topishi hamda ularning shakllanishi davom etmoqda. Albatta barcha sport turlari singari voleybolning ham ommaviyligining kengayishi faqatgina yirik musobaqalarni o’tkazish va ularda ishtirok etayotgan malakali voleybolchilar soni bilan belgilanmaydi. Aksincha, “katta” voleybolni ommaviyligi joylarda – qishloq, shahar, maktab va barcha o’quv yurtlarida shu sport turiga bo’lgan e’tibor, uni taraqqiy ettirish ishlari bilan o’lchanadi. 

Viloyatimizda mavjud maktablarida voleybol sportining rivojlanishi ham o’ziga yarasha qiyinchiliklar bilan rivojlanmoqda. SHu sabab biz viloyatimiz maktablari o’quvchilariga voleybol o’yini texnikasini va taktikasini o’rgatishda ketma – ketlikka rioya qilib o’rgatish orqali ularni mahoratli sportchilar qilib tayyorlash maqsadida ushbu mavzuni tanladik.

Jismoniy madaniyat komil insonni tarbiyalashdek muqaddas vazifani bajarishda barcha o’quv yurtlari ta’lim tizimida yosh avlodni jismoniy baquvvat irodali chaqqon vatanparvarlik ruhida tarbiyalab voyaga etkazish uchun jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini O’zbekiston Respublika “Ta’lim to’g‘risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi hamda “O’zbekistonda Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish to’g‘risida”gi Qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002- yil 24-oktyabrdagi PF-31-54-sonli “O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish” to’g‘risidagi farmoni va uni bajarish tadbirlariga suyangan holda yangi usullarni tashkil qilish va o’tkazish maqsadga muvofiqdir. O’zbekistonda Jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirish to’g‘risida kadrlar tayyorlashdagi oqilona tizim muhim ahamiyatga ega[1].

         Zamonaviy voleybolda samarali o’yin ko’rsatish va yuqori natijalarga erishish faqat o’ta shakllangan jismoniy taryorgarlik evaziga amalga oshirish mumkin.

         Sportchilarimizning halqaro sport maydolaridagi erishayotgan yutuqlari, ayniqsa mahalliy millat xotin-qizlarining sportda jahonga tanilishiga, bu bilan esa yurtimiz shon-shuxratini oshirishdagi say-harakatlari Vatanimizning bevosita g‘amxo’rligining ulug‘vor natijasidir. Bu jihatlarda ilmiy xodimlar va murabbiylarning o’zaro hamkorliklarini ta’minlashni davr talab qilmoqda.

         Yuqoridagi amaliy tadbirlarni ta’kidlashdan maqsad shundanki, ularni tashkil qilish, amaliy va nazariy jihatdan tashkil qilish asosida faoliyat ko’rsatishni ko’pincha ilmiy xodimlar tajribali mutaxassislar tomonidan amalga oshirilib boriladi. SHu sababdan ilmiy tadqiqotlar tashkiliy ishlarda  

         O’zbekiston Respublikasi yosh voleybolchilarni jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish bo’yicha malumotlar olimlar tomonidan kam yoritilgan bo’lib adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki yosh sportchilarni yoshi, jinsi, jismoniy tayyorgarligiga qarab yozilgan va jismoniy tarbiya darslarida voleybol o’yinini o’rgatish uslublari to’g‘risida metodik tavsiyanomalarni topa olmadik.[2]

Mavzuning maqsadi va vazifasi: Voleybolchilarning xarakatlarni axamiyati,  texnik, taktik va jismoniy tayyorgarliklarini yoritish.

Yosh sportchilarni voleybol sport turiga tanlab olishda ularning yoshi, jismoniy tayyorgarligi, jismoniy qobiliyatlari aniqlanadi. Yillik siklda jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun berilgan mashqlar orqali ularning jismoniy tayyorgarligi va qobiliyatlari yaxshilanadi. 

   


 

I-BOB. . ZAMONAVIY VOLEYBOL O'YINI TEXNIKASI VA UNING TASNIFI  JISMONIY TAYYORGARLIKNING O’RNI

1.1. Zamonaviy voleybol o'yini jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni


 

[1] O’zbekiston Respublika “Ta’lim to’g‘risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

[2] “Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish to’g‘risida”gi qonun.

 

Sotib olish