1-2- sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasi - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	127.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

bozorov bobur bahromovich

Ro'yxatga olish sanasi 12 Sentyabr 2024

0 Sotish

1-2- sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION
UNIVERSITETI

“ 1 -2- sinflarda o‘quvchilarning matematikadan
mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasi ”
mavzusida yozgan
Kurs ishi
Topshirdi :
Qabul qildi:
Urganch- 2025

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………….3
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKADAN MUSTAQIL
ISHLARNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI…………………...5
1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi fan
sifatida…………………………………………………………………………………5
1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsi va o‘qitishning turli shakllari……......13
II BOB. 1-2-SINF O‘QUVCHILARINING MATEMATIKADAN MUSTAQIL
ISHLARNI TASHKIL QILISH METODIKASI………………………………….19
2.1. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil
qilish metodikasi ……………………………………………………………………….19
2.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsida mustaqil ishlarni tashkil qilishda
interfaol metodning o‘rni…………………………………………………..…………29
XULOSA ………………………………………..……………………….…………….35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………….……….37

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi va zarurati: 1-2-sinflarda o‘quvchilarning
matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish, bugungi kunda boshlang‘ich ta’limda
juda muhim ahamiyatga ega. Bu yosh guruhidagi bolalar hali ko‘p narsalarni
o‘rganayotgan bo‘lib, ular uchun mustaqil ishlash, o‘z bilimlarini mustahkamlash va
matematikani tushunishda qiyinchiliklarga duch kelish mumkin. Shu sababli, mustaqil
ishlarni tashkil qilish, o‘quvchilarga nafaqat matematik ko‘nikmalarni rivojlantirish,
balki ularning fikrlash, tahlil qilish va qaror qabul qilish qobiliyatlarini ham
mustahkamlash imkonini beradi. Shu bois, 1-2-sinflarda o‘quvchilarning
matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasini chuqur o‘rganish va
samarali metodlarni ishlab chiqish, ta’lim tizimining samaradorligini oshirish uchun
dolzarb masaladir.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich matematika kursi, bolalar tafakkuri
rivojlanishiga yordam beradi. Shu bilan boshlang‘ich bilimlar yagona majmuini
yaratadi, ikkinchi tomondan, zaruriy metodologik tasavvurlarni va fikrlashning
mantiqiy tuzilishlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 1-2-sinflarda
o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish, bu
jarayonda qo‘llaniladigan metod va vositalarni chuqur o‘rganish va ta’lim sifatini
oshirishga qaratilgan tavsiyalarni ishlab chiqishdir.
Kurs ishining obyekti. 1-2-sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil
ishlarini tashkil qilish jarayoni va bu jarayonda qo‘llaniladigan metodik vositalar,
usullar va yondashuvlardir. Mustaqil ishlar o‘quvchilarning matematik ta’limdagi
muvaffaqiyatini oshirish, ularning tafakkurini rivojlantirish va muammolarni
mustaqil hal qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyatni o‘z ichiga
oladi.
Kurs ishining predmeti. 1-2-sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil
ishlarini tashkil qilish metodikasi, ya’ni o‘quvchilarning mustaqil ishlash
ko‘nikmalarini rivojlantirish va mustaqil ishlarni o‘tkazishda qo‘llaniladigan
metodlar, vositalar va strategiyalar.
Kurs ishining vazifalari: Qu yidagilardan iborat:

1) boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish va tahlil
qilish;
2) o‘quvchilarda miqdorlarni o`rganish malakalarini shakllantirish yuzasidan olgan
bilim, ko‘nikma, malakalarini aniqlash.
3) matematika dasturida asosiy miqdorlar sifatida uzunlik, sig‘im, massa, vaqt va
hajmlarni o‘rganishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini
kuzatish.
Kurs ishining tuzilishi : Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKADAN MUSTAQIL
ISHLARNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi fan sifatida
Matematika so‘zi grekcha “mathema” so‘zidan olingan bo‘lib, uning ma’nosi
“fanlarni bilish” demakdir. Matematika fanining o‘rganadigan ob’ekti fazoviy shakllar
va ular orasidagi miqdoriy munosabatlardan iboratdir. Maktab matematika kursining
maqsadi o‘quvchilarga ularning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda
matematik bilimlar tizimini berishdan iboratdir. Bu matematik bilimlar tizimi ma’lum
usullar (metodika)orqalio‘quvchilarga yetkaziladi.
“Metodika” grekcha so‘z bo‘lib, “metod” degani “yo‘l” demakdir.
Matematika metodikasi pedagogika fanlari tizimiga kiruvchi pedagogika
fanining tarmog‘i bo‘lib, jamiyat tomonidan qo‘yilgan o‘qitish maqsadlariga muvofiq
matematika o‘qitish qonuniyatlarini matematika rivojining ma’lum bosqichida tatbiq
qiladi. O‘qitishda yangi maqsadlarning qo‘yilishi matematika o‘qitish mazmunining
tubdan o‘zgarishiga olib keldi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga matematikadan samarali ta’lim berilishi
uchun bo‘lajak o‘qituvchi boshlang‘ich sinflar uchun ishlab chikarish matematika
o‘qitish metodikasi egallab, chuqur o‘zlashtirib olmog‘i zarur.
Matematika boshlang‘ich ta’lim metodikasining predmeti quyidagilardan
iborat:
1. Matematika o‘qitishdan ko‘zda tutilgan maqsadni asoslash (Nima uchun matematika
o‘qitiladi, o‘rgatiladi).
2. Matematika o‘qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nimani o‘rgatish) bir tizimga
kiltirilgan bilimlar darajasini o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos keladigan qilib
qanday taqsimlansa, fan asoslarini o‘rganishda izchillik ta’minlanadi, o‘quv ishlariga
o‘quv mashg‘ulotlari beradigan yuklama bartaraf qilinadi , ta’limning mazmuni
o‘quvchilarning aniq bilim bilish imkoniyatlariga mos keladi.
3. O‘qitish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qanday o‘qitish kerak, ya’ni, o‘quvchilar
hozirgi kunda zarur bo‘lgan iqtisodiy bilimlarni, malaka, ko‘nikmalarni va aqliy faoliyat
qobiliyatlarini egallab olishlari uchun o‘quv ishlari metodikasi qanday bo‘lishi kerak?

4. O‘qitish vositalari – darsliklar, didaktik materiallar, ko‘rsatmali, qo‘llanmalar va
o‘quv- texnik vositalaridan foydalanish (nima yordamida o‘qitish).
5. Т a’limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish. (darsni va ta’limning darsdan tashqari
shakllarini qanday tashkil etish)
O‘qitish maqsadlari
O‘qitish mazmuni o‘qitish shakllari
O‘qitish metodlari
O‘qitish vositalari
O‘qitishning maqsadi, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari metodik
jihatlarining asosiy tarkiblarida murakkab, uni o‘ziga xos grafik bilan tasvirlash
mumkin. Matematika o‘qitish metodikasi boshqa fanlar , eng avvalo, matematika fani –
o‘zining tayanch fani bilan uzviy bog‘liq.
Hozirgi zamon matematikasi natural son tushunchasini asoslashda to‘plamlar
nazariyasiga tayanadi. Boshlang‘ich sinflar uchun mo‘ljallangan hozirgi zamon
matematika darsligining birinchi uchun berilgan quyidagi topshiriqlarga duch kelamiz:
“Rasmda nechta yuk mashinasi bo‘lsa, bir qatorda shuncha katakni bo‘ya, rasmda
nechta avtobus bo‘lsa, 2-qatorda shuncha katakni bo‘ya».
Bunday topshiriqlarni bajarish bolalarni ko‘rsatilgan to‘plamlar elementlari orasida
o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatishga undaydi, bu esa natural son tushunchasini
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
MO‘M umumiy matematika metodikasiga bog‘liq. Umumiy matematika
metodikasi tomonidan belgilangan qonuniyatlar kichik yoshdagi o‘quvchilarning yosh
xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi.
Matematika boshlang‘ich ta`lim metodikasining predmeti quyidagilardan iborat:
1.Matematika o‘qitishdan ko‘zda tutilgan maqsadni aniqlab asoslash (nima uchun
matematika o‘qitiladi, o‘rgatiladi)
2. Matematika o‘qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nimani o‘rgatish) bir tizimga
keltirilgan bilimlar darajasini o‘quvchilarining yosh xususiyatlariga mos keladigan qilib
qanday taqsimlansa, fan asoslarini o‘rganishda izchillik ta`minlanadi, o‘quv ishlariga
o‘quv mashg‘ulotlari beradigan yuklama bartaraf qilinadi, ta`lim mazmuni
o‘quvchilarning aniq bilim olish imkoniyatlariga mos keladi.

3.O‘qitish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qanday o‘qitish kerak) ya`ni, o‘quvchilar
hozirgi kunda zarur bo‘lgan iqtisodiy bilimlarni, malaka, ko‘nikmalarni va aqliy faoliyat
qobiliyatlarini egallab olishlari uchun o‘quv ishlari metodikasi qanday bo‘lishi kerak?
4.O‘qitish vositalari-darsliklar, didaktik materiallar, ko‘rgazmali qo‘llanmalar va o‘quv-
texnika vositalaridan foydalanish (nima yordamida o‘qitish)
5.Ta`limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish (darsni va ta`limning darsdan tashqari
shakllarini qanday tashkil etish).
Matematika darsida turli tuman tarbyaiviy vazifalar ham hal qilinadi.
O‘quvchilarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, atrofga tanqidiy qarashni, ishda
tashabbuskorlikni, mas`uliyatni va sof vijdonlilikni, to‘g‘ri va aniq so‘zlashni,
hisoblash, o‘lchash va yozuvlarda aniqlikni, mehnatsevarlik va qiyinchiliklarni yengish
xislatlarini tarbyailaydi.
O‘quv ishini tashkil etishning darsdan tashqari quyidagi shakllari mavjud:
1.Mustaqil uy ishlari.
2.O‘quvchilar bilan yakka va guruh mashg‘ulotlari.
3.Matematikaga qobiliyatli o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar.
4.Matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar.
5.O‘quvchilar bilan ishlab shiqarishga, tabiatga ekskursiya.
Bu yerda sanab o‘tilgan ish shakllari va dars bir birini to‘ldiradi. Asosiy masala darsga
taalluqlidir. Darsda hamma ishlarga bevosita o‘qituvchi rahbarlik qiladi. Qo‘shimcha
mashg‘ulotlarda esa ish o‘qituvchining o‘zi tomonidan yoki o‘qituvchi rahbarligida
o‘quvchilar tomonidan badjariladi.
Bugungi kunda asoslanishi lozim bo‘lgan holat-o‘quvchiga pedagogik yordam
ko‘rsatish va o‘quv biluv jarayonida uni pedagogik qo‘llab quvvatlashning qulay shakl
va imkoniyatlarini izlab topishdan iboratdir.
O‘quvchilar bilan har bir darsda bir nechta tushunchalar bilan ish olib boriladi.
har bir tushunchani tushunish boshqa bir tushunchani takrorlash, esga olib borish bilan
olib borilsa, bu tushuncha esa keyingi tushunchalarni tushuntirish uchun xizmat qiladi.
O‘qitish jarayonida har bir o‘quv materiali rivojlantirlgan holda olib boriladi, bu o‘quv
materiali o‘zidan keyin o‘qitiladigan materiallarni tushunish uchun poydevor bo‘ladi.
Boshqa tushunchaning o‘zlashtirilish jarayonini qarasak, u bir nechta darslarning o‘zaro

bog‘liqligi o‘qitilishi natijasida hosil bo‘ladi. Shunday qilib matematik tushunchalarni
hosil qilish birgina darsning o‘zida hosil qilinmasdan, balki o‘zaro aloqada bo‘lgan bir
qancha darslarni o‘tish jarayonida hosil qilinadi. Bunday darslarni birgalikda darslar
tizimi deb ataymiz.Shuning uchun o‘qituvchi mavzuning mazmunini ochadigan
darslarni mantiqiy ketma ketlikda joylashtirishi kerak.Eng katta talab darsning o‘quv
tarbiyaviy maqsadini e`tiborga olish, o‘qitish tamoyillarining metodik
va umumpedagogik tomonlarini hisobga olishdir. Mavzu bo‘yicha yaxshi o‘ylangan
darslar tizimining o‘quv vaqtini mavzularga to‘g‘ri taqsimlashga bog‘liq.Unda
o‘quvchilarning mustaqilligini hosil qilish, xususiy misollarni qarash, xususiy xulosalar
chiqarish, undan umumiy xulosalar chiqarishga olib kelish diqqat markazida turishi
lozim. Bu bilimlar darslar tizimida hosil qilinib, mustaxkamlangandan keyin misol
va masalalar yechishni ta`minlashi kerak. Undan keyin mashqlar yordamida malakalarni
qayta ishlashi, shuningdek hosil qilingan bilimlarni doimo bir tizimda keltirish
va umumlashtirishni ham ta`minlash kerak.
Matematika metodikasining pedagogika va psixologiya , pedagogik texnologiya
fanlari bilan aloqasi.Boshlang‘ich sinf MO‘M pedagogika va yangi pedagogik
texnologiya fani bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning qonuniyatlariga tayanadi. MO‘M
bilan pedagogika orasida ikki tomonlama bog‘lanish mavjud.
Bir tomondan, matematika metodikasi pedagogikaning umumiy nazariyasiga tayanadi
va shu asosda shakllanadi. Bu hol matematika o‘qitish masalalarini hal etishda metodik
va nazariy yaqinlashishning bir butunligini ta’minlaydi.
Ikkinchi tomondan, pedagogika umumiy qonuniyatlarini shakllantirishda xususiy
metodikalar tomonidan erishilgan ma’lumotlarga tayanadi, bu uning hayotiyligi va
aniqligini ta’minlaydi.
Shunday qilib, pedagogika metodikalarning aniq materialidan “oziqlanadi”, undan
pedagogik umumlashtirishda foydalaniladi va o‘z navbatida metodikalarni ishlab
chiqishda yo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi.
Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan
bog‘liq. Boshlang‘ich matematika metodikasi ta’limning boshqa fan metodikalari (ona
tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o‘qitish metodikasi) bilan bog‘liq.

O‘qitishda predmetlararo bog‘lanishni to‘g‘ri amalga oshirish uchun o‘qituvchi buni
hisobga olishi juda muhimdir.
Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog‘lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarni
o‘rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish usullaridir.
Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishtirish, o‘quvchilar ishlarini o‘rganish,
suhbat va so‘rovnomalar o‘tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi.
So‘nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek , matematekani
o‘qitishda modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda.
Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi uch
savolga javob beradi:
1. Nima uchun matematikani o‘rganish kerak?
2. Matematikadan nimalarni o‘rganish kerak?
3. Matematikani qanday o‘rganish kerak?
Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo‘lib Shveytsariyalik
pedagog matematik G.Pestalosining 1803-yilda yozgan “Sonni ko‘rgazmali o‘rganish”
asarida bayon qilingan. Boshlang‘ich ta’lim haqida ulug‘ mutafakkir Abu Rayhon
Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta’lim va tarbiya haqidagi hur fikrlarida
boshlang‘ich ta’lim asoslarini o‘rganish muammolari haqida o‘z davrida ilg‘or
g‘oyalarni olg‘a surganlar.
MO‘M o‘zining tuzilish xususiyatiga ko‘ra shartli ravishda uch bo‘limga
bo‘linadi.
1. Matematika o‘qitishning umumiy metodikasi. Bu bo‘limda, matematika fanining
maqsadi , mazmuni, metodologiyasi shakli, metodlari va vositalarining metodik tizimi
pedagogika, psixologik qonunlari hamda didaktik tamoyillar asosida ochib beriladi.
2. Matematika o‘qitishning maxsus metodikasi. Bu bo‘limda matematika o‘qitish
umumiy metodikasining qonun va qoidalarini aniq mavzu materiallariga tatbiq qilish
yo‘llari ko‘rsatiladi.
3. Matematika o‘qitishning aniq metodikasi.
Bu bo‘lim ikki qismdan iborat:
1.Umumiy metodikaning xususiy masalalari.
2.Maxsus metodikaning xususiy masalalari.

Boshlang‘ich sinflarda matematikao‘qitish metodikasi butun pedagogik
tadqiqotlarda pedagogik texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida
qo‘llaniladigan metodlardan foydalanadi. Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish
natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga
yo‘naltirilgan holda idrok qilishdan iborat.
Kuzatish aniq maqsadni ko‘zlagan reja asosida uzoq va yaqin vaqt oralig‘ida
davom etadi. Kuzatish tutash yoki tanlanma bo‘lishi mumkin.
Т utash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik
yoshdagi o‘quvchilarning bilish faoliyatlari) tanlanma kuzatishda kichik-kichik
hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslarida o‘quvchilarning mustaqil ishlari)
kuzatiladi.
Tajriba – bu ham kuzatish hisoblanib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi tomonidan
nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o‘zgartirib turiladigan sharoitda o‘tkaziladi.
Tajriba natijalarini tahlil qilish taqqoslash metodi bilan o‘tkaziladi.Pedagogik
tadqiqotda suhbat metodidan ham foydalanishi mumkin.
Т adqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari va
tamoyillarini ishlab chig‘arish, ishchi faraz tuzish, boshlang‘ich sinflarda matematika
O‘qitish metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi.
Umumiy metodika boshlangich sinf matematikasining mazmunini va
tuzilishini ochib beradi, har bir bo‘limni o‘qitishning o‘ziga xos xususiy metodlarini
o‘rgatadi.
Xususiy metodika matematika o‘qitishning asoslangan metodlarini va o‘qitish
formalarini, shuningdek o‘quv faoliyatlarini tashkil qilish yo‘llarini ko‘rsatadi.
ma’lumki o‘qitish tarbiyalash bilan bog‘liqdir. metodika o‘qitishni tarbiyalash bilan
qo‘shib olib borish yo‘llarini o‘rgatadi.
Boshlangich matematika o‘qitish metodikasi bir necha fanlar bilan chambarchas
bog‘liqdir.
1. O‘qitish asosi bo‘lgan matematika bilan.
2. Umumiy pedagogika.
3. Yosh davrlari psixologiyasi, pedagogik psixologiya.
4. Boshqa o‘qitish metodikalari bilan (ona tili, mehnat, ...).

Boshlangich matematika o‘qitish kursi o‘quv predmetiga aylangan.
Boshlangich matematika o‘qitish metodikasining o‘qitish vazifalari:
1. Ta’lim-tarbiyaviy va amaliy vazifalarni amalga oshirishi,
2. Nazariy bilimlar sistemasini o‘rganish jarayonini yoritib berishi kerak.
3. O‘quvchilarning ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashini shakllantirish yo‘llarini o‘rgatishi
kerak.
4. Insonni tarbiyalash vazifasini yoritib beradi.
O‘quvchilar imkoni boricha mustaqil ravishda qonuniyat munosabatlarini ochish,
kuchlari yetadigan darajada umumlashtirishlar qilishni, shuningdek og‘zaki va yozma
xulosalar qilishga o‘rganishlari kerak.
O‘qitish samaradorligining zaruriy va muhim sharti o‘quvchilarning
o‘rganilayotgan materialni o‘zlashtirishlari ustidan nazoratdir. Didaktikada uni amalga
oshirishning turli shakllari ishlab chiqilgan: bu o‘quvchilardan og‘zaki so‘rash; nazorat
ishlari va mustaqil ishlari; uy vazifalarini tekshirish, testlar, texnik vositalar yordamida
sinash. Didaktikada dars turiga, o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga va h.k. bog‘liq
ravishda nazoratning u yoki bu shaklidan foydalanishning maqsadga muvofiqligi
masalalari, shuningdek, nazoratni amalga oshirish metodikasi yetarlicha chuqur ishlab
chiqilgan.
Boshlang‘ich maktabda matematika o‘qitish metodikasida mustaqil va nazorat
ishlari, o‘quvchilardan individual yozma so‘rov o‘tkazishning samarali vositalari
yaratilgan. Ba’zi didaktik materiallar dasturning chegaralangan doiradagi
masalalarining o‘zlashtirilishini reyting tizimida nazorat qilish uchun, boshqalari
boshlang‘ich maktab matematika kursining barcha asosiy mavzularini nazorat qilish
uchun mo‘ljallangan. Ayrim didaktik materiallarda (ayniqsa, kam komplektli maktab
uchun mo‘ljallangan) o‘qitish xarakteridagi materiallar, boshqalarida esa nazoratni
amalga oshirish uchun materiallar ko‘proqdir. Boshlang‘ich maktab matematikasida
barcha didaktik materiallar uchun umumiy narsa - topshiriqlarning murakkabligi
bo‘yicha tabaqalashtirilishidir. Bu materiallarni tuzuvchilarning g‘oyasiga ko‘ra,
ma’lum mavzu bo‘yicha topshiriqning biror usulini bajarishi o‘quvchining bu mavzuni
faqat o‘zlashtirganligi haqidagina emas, balki uni to‘la aniqlangan darajada
o‘zlashtirganligi haqida ham guvohlik beradi. Matematika o‘qitish metodikasida “o‘quv

materialini o‘zlashtirilish darajasi” tushunchasining mazmuni to‘la ochib berilmagan.
o‘qituvchilar uchun qo‘llanmalarda didaktik materialning u yoki bu topshiriG‘i qaysi
darajaga mos kelishini aniqlashga imkon beradigan kriteriylar (mezonlar) yo‘q.
Amaliyotda o‘qituvchilar ko‘pincha biror topshiriqning usullaridan biri
boshqalaridan soddaroq yoki murakkabroq deb aytadilar. Bundan tashqari, didaktik
materiallar qanchalik san’atkorona tuzilgan bo‘lmasin, ularning mazmuni va tuzilishida
qanchalik sermahsul va chuqur g‘oyalar amalga oshirilmasin, ular baribir barcha
metodik vazifalarni tezda hal etishga qodir emas, chunki hatto hech qanday o‘rgatuvchi
mashina o‘qituvchining intuisiyasini almashtira olmaydi.
Shunday qilib, didaktik materiallarni o‘quvchilarning o‘quv materialini
o‘zlashtirish darajasini nazorat usullaridan biri sifatida qarash lozim. Shu bilan birga
muayyan usul mazkur sinf, mazkur o‘qituvchi uchun eng yaxshi usul bo‘lmasligi ham
mumkin. Shu sababli didaktik materiallar o‘qituvchini o‘quvchilarning bilim va
uquvlarni o‘zlashtirish darajasini aniqlash imkonini beradigan individual tekshirish
uchun ishlar matnini tuzishdan xalos eta olmaydi. Bu umum metodikaning asosiy
vazifalaridan biridir.

1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsi va o‘qitishning turli shakllari
Maktabda matematika o‘qitishni uyushtirishning tarixiy, murakkab, ko‘p yillik
tajribada tekshirilgan va hozirgi zamonning asosiy talablariga javob beradigan shakli
darsdir. O‘quvchilarning matematik bilimlarni o‘zlashtirishi faqat o‘quv ishida to‘g‘ri
metod tanlashga bog‘liq bo‘lmasdan, balki o‘quv jarayonini tashkil qilish formasiga
ham bog‘liqdir. Dars deb dastur bo‘yicha belgilangan, aniq jadval asosida, aniq vaqt
mobaynida o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning o‘zgarmas soni bilan tashkil etilgan
o‘quv ishiga aytiladi. Dars vaqtida o‘quvchilar matematikadan nazariy ma’lumotga,
hisoblash malakasiga, masala yechish, har xii o‘lchashlarni bajarishga o‘rganadilar,
ya’ni darsda hamma o‘quv ishlari bajariladi. Matematika darsining o‘ziga xos
tomonlari, eng avvalo, bu o‘quv predmetining xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bu
xususiyatdan biri shundan iboratki, unda arifmetik material bilan bir vaqtda algebra va
geometriya elementlari ham o‘rganiladi. Matematika boshlang‘ich kursining boshqa
o‘ziga xos tomoni nazariy-amaliy masalarning birgalikda qaralishidir. Shuning uchun
har bir darsda yangi bilimlar berilishi bilan unga doir amaliy uquv va malakalar
singdiriladi.
Odatda darsda bir necha didaktik materiallar amalga oshiriladi:
- yangi materialni o‘tish;
- o‘tilgan mavzuni mustahkamlash;
- bilimlarni mustahkamlash;
- bilimlami umumlashtirish, tizimlashtirish;
- mustahkam o‘quv va malakalar hosil qilish va hokazo.
Matematika darslarining o‘ziga xos yana bir tomoni shundaki, bu - o‘quv
materialining abstraktligidir. Shuning uchun ko‘rgazmali vositalar, o‘qitishning faol
metodlarini sinchiklab tanlash, o‘quvchilarning faolligi, sinf o‘quvchilarining
o‘zlashtirish darajasi kabilarga ham bog‘liq. Matematika darsida turli-tuman tarbiyaviy
vazifalar ham hal qilinadi. O‘quvchilarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, atrofga tanqidiy
qarashni, ishda tashabbuskorlikni, mas’uliyatni va sof vijdonlilikni, to‘g‘ri va aniq
so‘zlashni, hisoblash, o‘lchash va yozuvlarda aniqlikni, mehnatsevarlik va
qiyinchiliklarni yengish xislatlarini tarbiyalaydi.
O‘quv ishini tashkil etishning darsdan tashqari quyidagi shakllari mavjud:

l. Mustaqil uy ishlari.
2. O‘quvchilar bilan yakka va guruh mashg‘ulotlari.
3. Matematikaga qobiliyatli o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar.
4. Matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar.
5.O‘quvchilar bilan ishlab chiqarishga, tabiatga ekskursiya.
Bu yerda sanab o‘tilgan ish shakllari va dars bir-birini to‘ldiradi Asosiy masala darsga
taalluqlidir. Darsda hamma ishlarga bevosita o‘qituvchi rahbarlik qiladi. Qo‘shimcha
mashg‘ulotlarda esa ish o‘qituvchining o‘zi tomonidan yoki o‘qituvchi rahbarligida
o‘quvchilar tomonidan bajariladi. Boshlang‘ich sinjlarda matematika darslar tizimi
o‘quvchilar bilan har bir darsda bir necha tushunchalar bilan ish olib boriladi. Har birini
shu darsning turli bosqichlarida o‘zlashtirishi mumkin. Har bir tushunchani tushunish
boshqa bir tushunchani takrorlash, esga olish bilan olib borilsa, bu tushuncha esa
keyingi tushunchalarni tushuntirish uchun xizmat qiladi.
O‘qitish jarayonida har bir o‘quv materiali rivojlantirilgan holda olib boriladi,
bu o‘quv materiali o‘zidan keyin o‘qitiladigan materiallami tushunish uchun poydevor
bo‘ladi. Boshqa tushunchaning o‘zlashtirilish jarayonini qarasak, u bir necha darslaming
o‘zaro bog‘liqli o‘qitilishi natijasida hosil bo‘ladi. Shunday qilib matematik
tushunchalarini hosil qilish birgina darsning o‘zida hosil qilinmasdan, balki o‘zaro
aloqada bo‘lgan bir qancha·darslarni o‘tish jarayonida hosil qilinadi. Bunday darslarni
birgalikda darslar tizimi deb ataymiz. Shuning uchun o‘qituvchi mavzuning mazmunini
ochadigan darslarni mantiqiy ketma-ketlikda joylashtirishi kerak. Eng katta talab
darsning o‘quv-tarbiyaviy maqsadini e’tiborga olish, o‘qitish tamoyillarining metodik
va umumpedagogik tomonlarini hisobga olishdir. Mavzu bo‘yicha yaxshi o‘ylangan
darslar tizimining o‘quv vaqtini mavzuchalarga to‘g‘ri taqsimlashga bog‘liq. Unda
o‘quvchilarning mustaqilligini hosil qilish, xususiy misollarni qarash, xususiy xulosalar
chiqarish, undan umumuy xulosalar chiqarishga olib kelish diqqat markazida turishi
lozim. Bu bilimlar darslar tizimida hosil qilinib, mustahkamlangandan keyin misol va
masalalar yechishni ta’minlashi kerak. Undan keyin mashqlar yordamida malakalarni
qayta ishlashi, shuningdek, hosil qilingan bilimlarni doimo bir tizimga keltirish va
umumlashtirishni ham ta’minlash kerak.

Dastuming qandaydir mavzusining mazrnunini aniqlashda, mavzu materialini
dars vaqtlariga taqsimlashda, ya’ni bilimlarni o‘zlashtirishga quyidagi asosiy bosqichlar
qaraladi:
1. Yangi materialni o‘qitishga tayyorlash.
2. Yangi o‘quv materialini idrok qilish va yangi bilimlami hosil qilish.
3. Bilimlarni mustahkamlash va turli xil mashqlar orqali malakalarni hosil qilish.
4. Bilimlami takrorlash, umumlashtirish va bir tizimga keltirish.
5. Bilim va malakalami tekshirish. Misol sifatida l-sinfda “Ikkinchi o‘nlikda
raqamlash” mavzusini o‘qitishdagi darslar tizimini qaraymiz.
Bu mavzuni o‘qitishda:
a) og‘zaki raqamlash;
b) qo‘shish va ayirishni qarash orqali yozma raqamlash bosqichlariga e’tibor berish
kerak.
Bu mavzuni o‘qitishda quyidagicha reja tuzish mumkin: 1-dars. 2-o‘nlikdagi sonlarni
raqamlash, bir xonali sonlarni raqamlash va taqqoslash asosida tutiladi, shuning uchun
darsning boshqa bir sonlarni raqamlash va uning umumiy savollari takrorlanishi kerak.
Shundan keyin bir va birlik, o‘n va o‘nlik, o‘nta narsani bitta birlikka birlashtirish
haqida tushuncha.
l-dars. 2-o‘nlikning har bir sonini ifodalash, uning o‘nlik tuzilishi, 20 ichida
hisoblash, sonlarning natural ketma-ketligi o‘qitiladi. Barcha ishlar ko‘rgazma asosida
raqamlash qoidalari va tamoyillari asosida bajariladi.
3-dars. Detsimetr. “Detsimetr va santimetr” uzunlik birliklari va ular orasidagi
bog‘lanish bilan tanishtirish raqamlashni o‘qitishda yordam beradi, aksincha raqamlash
bilimlari bu uzunlik birliklarini yaxshi tushunishga yordam beradi. Shuningdek, sodda
va murakkab ismli sonlar haqida tushuncha beriladi.
4-dars. Og‘zaki raqamlash va dastlabki uch darsda hosil qilingan bilim va rnalakalarni
mustahkamlash.
5-dars. 2-o‘nlikdagi sonlarni yozma raqamlash: sonlarni raqam bilan ifodalash usuli va
sonlarni o‘qish. Bu yerda o‘quvchilar diqqatini yangi sonlarni raqamlash uchun yangi
raqamlar kiritish talab qilinmasligini, balki o‘ngdan chapga qarab o‘qishda birinchi

o‘rinda birliklarni, ikkinchi o‘rinda o‘nliklarni yozishni kelishib olishni uqtirish kerak.
Bu bilan o‘rinlariga qarab raqamlarning qiymatini o‘zgarishini o‘rgatish mumkin.
6-dars. 2-o‘nlik sonlarini o‘qishi va yozishi uchun mashqlar bajarish. Oldingi
darslardan olingan bilimlar mustahkamlanadi. Bu yerda sonlarni mustahkamlashga doir
mashqlar juda ham foydalidir. Masalan, “to‘g‘ri taqqoslash hosil qilish uchun tanlangan
belgini qo‘ying: 13 .. .14, tanlangan sonlarni qo‘ying: 15> ... ,11< ... ,12< ... , (1- o‘nlik,
6 birlik> ... ,2 o‘nlik ... 1 o‘nlik 2 birlik. .. )>>. 7-dars. Raqamlash bilimlariga
asoslangan holda qo‘shish va ayirishni bajarish. Agar oldingi darslarda 13+1, 14-1,
10+2, 17-7, 17-10 kabi ifodalarning qiyrnatlarini og‘zaki topgan bo‘lsalar, endi bunday
misollarni yechishni yozma bajarishga erishadilar.
8 va 9-darslar. 2-o‘nlik sonlarini og‘zaki va yozma raqamlagan bilimlarini
mustahkamlash, umumlashtirish va bir tizimga keltirish.
10-dars. 2-o‘nlik sonlarini raqamlash haqida bilim, malaka va ko‘nikmalarni tekshirish.
Bunday tizimdagi darslar bir-biri bilan bog‘langan, bir g‘oyaga birlashtirilgan, bu
darslarning har biri tushunchalarni shakllantirish umumuy masalalarining bir qismini
hal qilgan bo‘ladi. O‘quvchilarga hosil qilingan bilimlar bu bilimlarni mustahkamlashga
taalluqli turli xil masalalarni bajarishga tatbiq qilinadi.
Matematika o‘qitishda mustaqil ishlar.
Matematika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning faolligini oshirish va matematikaga
bo‘lgan qiziqishini rivojlantirish omillaridan biri - o‘quvchilar bilan olib boriladigan
mustaqil ishlardir. Matematika darslarida mustaqil ishlar yangi materialni o‘rganishga
tayyorgarlik ko‘rishda, yangi tushunchalar bilan tanishishda, bilim, o‘quv va
malakalarni mustahkamlashda, shuningdek, bilimlarni nazorat qilishda amalga
oshiriladi.
Mustaqil ishlarni shartli ravishda ikki ko‘rinishda tashkil qilish mumkin:
1. Dars jarayonida tashkil qilinadigan mustaqil ishlar.
Unga: 1) darsda yechilgan misol va masalaga o‘xshash, shartlari ham bir xil, lekin
shartidagi sonlar yoki harflar bilangina farq qiladigan topshiriqlar mustaqil bajarish
uchun beriladi;
2) test yoki yozma ishlar o‘tkazish;

3) o‘tilgan mavzular yuzasidan kartochkalarga yozilgan topshiriqlarni bajartirish; 4)
doskada topshiriqlar bajarish va h.k.
2. Darsdan tashqari bajaradigan mustaqil ishlar, ya’ni uy ishlari. Uy ishlari -
o‘quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarida mustaqil, yakka ishlarni tashkil qilish
shakllaridan iboratdir.
Uy ishlarini berishda quyidagilarni hisobga olish lozim:
1) uyga berilgan vazifalar o‘quvchilarning kuchlari va bilimlariga mos bo‘lishi kerak.
U darsda bajarilgan ishlarning boshqacharoq turi bo‘lib, uni aksariyat o‘quvchilar bajara
oladigan bo‘lsin. Uy ishlari uchun o‘qituvchi doskada ko‘rsatma berishi lozim;
2) uy vazifalarini tizimli ravishda berish kerak;
3) uy vazifalarining hajmi matematika darsida bajarilgan ishning 30-40 % idan
oshmasligi lozim;
4) har qanday uy ishi o‘qituvchi tomonidan tekshirilgan bo‘lishi kerak;
5) uy vazifasining ko‘rinishi, bajarilishi, talablari turli-tuman bo‘lishi lozim;
6) uy ishini yakka bajartirishga erishish lozim.
O‘qitish shakli - bu o‘quvchilaming o‘quv-bilish faoliyatlarini uni turli
sharoitlarda (sinfda, ishlab chiqarishda va hokazo) o‘tkazilishiga muvofiq ravishda
o‘qituvchi tomonidan tarbiyaviy o‘qitish jarayonida foydalaniladigan qilib tashkil
etilishidir. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning tashkiliy shakllari dars, uy
vazifalarini mustaqil bajarish, o‘quvchilaming yakka tartibda guruh va jamoa bo‘lib
ishlashlari, ekskursiyalar, sinfdan tashqari ishlardan iborat. O‘quv dasturi OTS asosida
tasdiqlagan davlat hujjati bo‘lib, uning bajarilishi majburiydir. Boshlang‘ich sinflar
tabiiy-matematik ta’lim davlat standarti talablarining o‘quvchilar tomonidan bajarilishi
ularning zarur bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni egallashlariga, bilim olishga ijobiy
munosabatda bo‘lishlarining shakllanishiga yordam beradi:
a) o‘quvchilarlarni tevarak-atrofdagi tabiiy muhitga moslashtirish, yangi ijtimoiy
maqomdagi o‘quvchini shakllantirish;
b) faoliyatning har xil turlarini: o‘quv, mehnat, muloqotni egallash;
v) o‘z-o‘zini nazorat qilish hamda baholashga reytingini aniqlashga o‘rgatish;
g) muayyan umumiy tabiiy-ilmiy iqtidorning belgilangan darajasi va uning keyingi
taraqqiyoti tavsifi. Shunday qilib, boshlang‘ich sinflar tabiiy-matematik ta’lim davlat

standartining o‘quv-biluv jarayoniga joriy etilishi o‘quv fanlariga doir tabiiy-ilmiy
bilim, ko‘nikma va malakalarnigina emas, balki shaxsning muayyan asosiy faoliyati
majmuasi mehnat, o‘quv-biluv, kommunikativ-axloqiy va jismoniy tuzilishiga mos
keladigan fazilatlarining shakllanishini ham ta’minlaydi. Sinf - dars tizimi 300 yildan
beri mavjud.

II BOB. 1-2-SINF O‘QUVCHILARINING MATEMATIKADAN MUSTAQIL
ISHLARNI TASHKIL QILISH METODIKASI
2.1. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini
tashkil qilish metodikasi
Umumiy ta`lim maktabining eng muhim maqsadi o‘quvchilarga ularning
xotirasida uzoq vaqt saqlanadigan bilimlar berishdir. O‘quvchi vaqt o‘tishi bilan
maktabda olgan bilimlarining bir qismini unutadi. Lekin ular izsiz yo‘qolmaydi.
Olingan bilimlar, garchi o‘quvchilar unutganda ham, aqliy kamolotda ma`lum darajada
iz qoldiradi. Ko‘pincha bolalar o‘zlarining amaliy faoliyatlariga bog‘lanmagan maktab
materialini eslaridan chiqaradilar. Ba`zan o‘rganish jarayonida mashq va mustaqil ishlar
kam bajarilishi sababli, materiallar xotirada mustahkam saqlanmaydi. Bulardan tashqari,
oldingi mashg‘ulotlarda o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalar yanada
murakkabroq materialni o‘rganish uchun bir pog‘ona, tayanch boladi. Ana shu
tayanchsiz o‘quvchilarning o‘sishi va olg‘a siljishi mumkin emas. Ilmiy bilimlarni
egallash o‘quvchilarning xotirasini, mantiqiy tafakkurini, ijodiy faolligi va turli ishlarni
bajarishdagi mustaqilligini rivojlantiradi. Lekin olingan bilimlar, hosil qilingan
ko‘nikma va malakalar keyinchalik, ilmiy bilimlar tizimini o‘rganishda tayanch sifatida
xizmat qilishi uchun ular puxta o‘zlashtirilishi, asosli mustahkamlanishi va o‘quvchilar
xotirasida uzoq vaqt saqlanishi kerak. Bu mustahkamlik prinsipining talabi bo‘lib, unga
rioya qilinmasa, o‘quvchilarning o‘zlashtira olmasligi va o‘qishdagi qoloqligi kelib
chiqadi. Bilimlar, ko‘nikma va malakalarning mustahkamligiga butun o‘quv jarayoni
mobaynida erishiladi. Mustahkamlik prinsipining amalga oshishi, eng avvalo,
o‘quvchilarning o‘quv materialini idrok etishiga bog‘liqdir. O‘quvchilarga korsatmali,
yaqqol, jiddiy mantiqiy izchillikda berilgan bilimlar ularning xotirasida yaxshiroq
mustahkamlanadi. Shu tariqa o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni puxta
o‘zlashtirishi, izchillik va tizimlilik, nazaryani amaliyot bilan bog‘lash, ko‘rsatmalilik,
o‘quvchilarning ongliligini amalga oshirish orqali taminlanadi. Shular bilan birga,
o‘qitish jarayonida mustahkamlik prinsipining amalga oshishini taminlaydigan maxsus
didaktik vositalar ham qo‘llanadi. Ularga mazkur darsda bayon qilinganlarni
mustahkamlash kiradi. Bu ish o‘quvchilar bilan suhbatlar, mashqlarni tashkil etish,
ta`limiy masalalarni hal qilish va har xil amaliy topshiriqlarni bajarish orqali o‘tkaziladi.

O‘quvchilar materialni esdan chiqarishining oldini olish, ular unutgan
bilimlarni qayta tiklash, o‘zlashtirgan bilimlarini tizimlashtirish va chuqurlashtirish
uchun takrorlashning har xil turlari amalga oshiriladi. Har bir mashg‘ulotda oldingi dars
materialini joriy takrorlash o‘tkazilib, u yangi material bilan bog‘lanadi. O‘quv yili
moboynida mavzu yoki bolim bo‘yicha organilgan materialni takrorlash uchun maxsus
darslar ajratiladi va uni tizimlashtirib, chuqurlashtirib hamda mustahkamlab boriladi.
Ana shu maqsadda o‘quv yili oxirida eng muhim masalalarga doir materiallar umumiy
yo‘sinda takrorlanadi. Agar mazkur predmetni o‘rganish keying sinfda ham davom etsa,
yangi o‘quv yilida unga doir mashg‘ulotlar oldingi materiallarni takrorlashdan
boshlanadi. Takrorlash passiv amalga oshirilmasligi kerak. Takrorlashda qo‘shimcha
fakt va misollarni keltirish, o‘rganilgan narsa va hodisalarning yangi tomonlarini ko‘rib
chiqish, ularni chuqurroq tahlil qilish, bilimlarni murakkab ta`limiy va amaliy
masalalarni hal qilishda qo‘llash kerak. Mana shularning hammasi o‘quvchilarning
materialga qiziqishini oshiradi, mantiqiy taffakurini, ishdagi faolligi va mustaqilligini
rivojlantiradi.
O‘quvchilarning bilimlarini puxta o‘zlashtirishiga ko‘nikma va malakalarni
mustahkamlash hamda chuqurlashtirishda yordam beradigan mashqlarni bajarish orqali
erishiladi. Shu bilan birga, ularning fikri takomillashadi, bilimlari kengayadi va
chuqurlashadi. O‘quv mashgulotlari davomida o‘qituvchi bolalarning xotirasini
rivojlantirish ishlarini ham amalga oshirishi kerak. Ana shu maqsadda ularga so‘zlarni,
tariflarni, har xil qoidalarni yodlash topshiriqlarini berishi lozim. Yodlash quruq va
ma’nosini anglab yodlashdan iborat bo‘ladi. Ma`nosini anglab yodlash yangi materialni
ilgaridan malum materialga, nomlarga mantiqiy bog‘lash asosida amalga oshadi. U
quruq yodlashga nisbatan o‘quvchilar xotirasida materialni kamroq vaqt sarflangan
holda koproq musthkamlashni taminlaydi. Shuning uchun oquvchilarda, avvalo,
mantiqiy manosini anglab xotirlashni rivojlantirish zarur. Birinchi sinf oquvchisi
talimning dastlabki oylaridagi o‘qish darslarida o‘qilgan hamma narsani to‘la
yodlashga, matnlarni yoddan gaprib berishga harakat qiladi. Chunki u asosiy fikrni
ajrata olmaydi.
O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilar o‘zlashtiradigan materialning
mustahkamligini ta`minlashdan, darsni tushuntirish tizimidagi asosiy fikr ajraladigan

yo‘sinda tashkil qilishdan iboratdir. Yuqoridagilardan xulosa sifatida aytish mumkinki,
o‘quvchilar o‘zlashtiradigan bilimlar mustahkam bo‘lishi uchun :
1. O‘qituvchi o‘quv materialidagi asosiy fikrni ajratishi shart.
2. O‘quv materialidagi asosiy fikr o‘quvchi o‘rganilgan masala bo‘yicha biladigan
g‘oyaga boglangan bo‘lishi kerak.
3. Bilimlar o‘quvchilarning qarashlari va etiqodlari tizimini o‘z ichiga olishi lozim,
shundagina ular bolaning boyligiga, yutug‘iga aylanadi va u bilimlarni esidan
chiqarmaydi.
4. O‘quv materialini o‘quvchining amaliy ishlari va mashqlariga bog‘lab, undagi
bilimlarning mustahkamligini ancha oshirish zarur.
Talimning hozirgi sharoitida bolalarning individual hususiyatlarini o‘rganish
va ularga yakka tartiba yondashishni amalga oshirish tobora katta ahamiyat kasb
etmoqda. Hozirgi kunda yosh avlodni har tomonlama kamol toptirish vazifalarini
bajarish uchun ota-onalar va bolalarga maktabdan tashqari qo‘shimcha vositalarni
tanlash bo‘ycha keng imkoniyatlar tugulmoqda. Boshlang‘ich sinflarda, ayniqsa,
o‘qitishning birinchi bosqichida o‘qituvchining bevosita boshchiligida bajariladigan
o‘quv ishlaridan keng foydalaniladi, o‘qituvchi o‘quvchilarning ishlarini kerakli ishga
mohirlik bilan yo‘naltirib turishi kerak. Ammo hozirgi vaqtda o‘qitish samaradorligini
oshirishga imkon beruvchi tasirli metod sifatida o‘quvchilarning mustaqil ishlariga
borgan sari kopiroq etibor berilmoqda. O‘quvchilarning mustaqil ishlari hozir
o‘qitishning hamma bosqichlarida, shu jumladan, yangi bilimlarni berish bosqichida
ham kuzatiladi. Bu muhim hodisa hozirgi zamon ta`limining o‘quvchilarning umumiy
rivojlanishlariga yo‘naltirilganligini yana bir karra ta`kidlaydi.
Mustaqil ish – o quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiruvchi vositadir.ʻ
Mustaqil ish katta ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega. U o quvchilarda ta’lim jarayonida
ʻ
mustahkam va ongli bilim olishni, mahorat va malakaning shakllanishini, o zlashtirilgan
ʻ
bilimlardan foydalanishni, o zgargan sharoitlarda mahorat va malakalarni qo llashni,
ʻ ʻ
bilim orttirish qobiliyatini (kuzatuvchanlik, harakatchanlik, mantiqiy fikrlash, sinfiy
faollik va hokazo) rivojlanishini, aqliy va jismoniy mehnat madaniyatiga ko nikishini,
ʻ
kelgusida mustaqil bilim olish bilan samarali shug ullanishni faollashtiradi.
ʻ

O quvchilarning mustaqil ishlarini turli olimlar turlicha talqin qilishadi.ʻ
Ayrimlar uni o qitish metodi sifatida qarashsa, ba’zilari o qitish vositasi, shuningdek
ʻ ʻ
o qitishni tashkil etish shakli sifatida talqin qilishadi. Zero, o qituvchi va
ʻ ʻ
o quvchilarning birgalikdagi faolligidan kelib chiqib uni o qitish metodi sifatida, o quv
ʻ ʻ ʻ
jarayonini tashkil etish nuqtai nazarida o qitishni tashkil etish shakli ko rinishida,
ʻ ʻ
o quvchi o quv-biluv faoliyatini faollashtirish jihatidan uni o qitish vositasi sifatida
ʻ ʻ ʻ
o rganish mumkin.
ʻ
Mustaqil ishni turli olimlar turlicha talqin qilishar ekan, unga turlicha ta’riflar
keltirilgan. Shular ichidan pedagog olim B.P.Esipovning mustaqil ishga bergan ta’rifini
kengroq deb qarash mumkin. Ushbu olim mustaqil ishga quyidagicha ta’rif beradi:
“O quvchilarning mustaqil ishi – bu o qituvchining bevosita ishtirokisiz, ammo
ʻ ʻ
o qituvchining topshirig i bo yicha bajariladigan mehnatdir. Bunda o quvchilar o z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kuchini sarflab, u yoki bu shaklda aqliy yoki jismoniy ( yoki: birgalikda ) harakat
natijasini ko rsatgan holda maqsadga erishishga ongli ravishda intiladilar”
ʻ
Boshlang ich ta’lim nazariyasida kichik yoshdagi o quvchilarning mustaqil
ʻ ʻ
ishlarini tashkil etish yuzasidan juda ko p tadqiqot ishlari olib borilgan. Ammo o quvchi
ʻ ʻ
mustaqil ishi tushunchasining maqsadi va mohiyati, uni tashkil etish usuliyotining
barcha qirralari ochib berilmagan.
Kuzatish va tajribalar shuni ko rsatadiki, ko pchilik boshlang ich sinf o qituvchilari
ʻ ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning mustaqil ishlarini o zlashtirilgan bilimlarni qayta yodga keltirish,
ʻ ʻ
amaliy ko nikmalarni mustahkamlashga qaratadilar. O quvchilarning ijodiy
ʻ ʻ
faoliyatlarini faollashtirishga qaratilgan o quv topshiriqlaridan ham foydalanishmoqda.
ʻ
Har bir yechiladigan ijodiy mazmundagi misol va masala zamirida o quvchining
ʻ
mustaqil ishlash, ijodiy faoliyati bo ladi.
ʻ
Didaktikaga oid adabiyotlarda mustaqil ishlarning turlari keltirilgan. Bular:
1) didaktik maqsadga ko ra beriladigan mustaqil ishlar maqsadlar o quvchilarning yangi
ʻ ʻ
materialni o zlashtirishlariga, yoki malaka va ko nikmalarni mustahkamlashga,
ʻ ʻ
o quvchi bilim, malaka va ko nikmalarini ko paytirish va takomillashtirishga qaratilgan
ʻ ʻ ʻ
bo lishi mumkin. Amaliyotda ko pincha o qituvchi o quvchilarning mavjud bilim,
ʻ ʻ ʻ ʻ
malaka va ko nikmalarini mustahkamlashga qaratilgan mustaqil ishlaridan ko p
ʻ ʻ
foydalanadilar. Ammo shuni ta'kidlash joizki, yangi materialni o zlashtirishga
ʻ

qaratilgan mustaqil ishlar o quvchi ijodkorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan,ʻ
1000 ichida uch xonali sonlarni yozma qo shish va ayirish bilan o quvchilar
ʻ ʻ
tanishayotgan davrda, o quvchilarning 100 ichida 2 xonali sonlarni yozma qo shish va
ʻ ʻ
ayirishga doir bilim, ko nikma va malakalariga tayangan holda o quvchilarning
ʻ ʻ
mustaqil ishlarini tashkil etish, 3 xonali sonlarni yozma qo shish va ayirish yo li
ʻ ʻ
to g risidagi bilimlarni o zlashtirishlari mumkin. Yangi bilimlarni o zlashtirish bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mustaqil ishlarni shunday tashkil etish va uni nazorat qilish kerakki, mustaqil ishni
barcha o quvchilar faol ishtirok etib bajarishsin, va yangi material barcha o quvchilar
ʻ ʻ
tomonidan o zlashtirib olinsin.
ʻ
2) o quvchilar mustaqil ishlayotgan material bo yicha: darslik bilan, didaktik material
ʻ ʻ
bilan, bosma asosli daftar bilan, tarqatma materiallar bilan.
3) o quvchilardan talab qilinadigan faoliyat xarakteri bo yicha: Masalan, mazmuniga
ʻ ʻ
qarab, yoki biror qoidasini formula bo yicha beriladigan mustaqil ishlar.
ʻ
4) O quvchi o quv faoliyatini tashkil etish shakli bo yicha: umumsinf mustaqil ishlar,
ʻ ʻ ʻ
guruhdagi mustaqil ishlar va yangi tartibdagi mustaqil ishlar
O quvchi o quv-biluv faoliyatini tashkil etishga qarab, mustaqil ishlarni qayta
ʻ ʻ
xotirlashga qaratilgan mustaqil ishlar va ijodiy mustaqil ishlarga ajratish mumkin.
Bulardan birinchisi o quvchi xotirasiga qaratilgan mustaqil ish bo lib, bilim, malaka va
ʻ ʻ
ko nikmalarni mustahkamlashga yo naltirilgan bo ladi. Ijodiy mustaqil ishlar o quvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
tafakkuriga yo naltirilgan ishdir. Bunday mustaqil ishlarni bajara turib, o quvchida
ʻ ʻ
ijodiy faoliyat o sadi, mustaqil fikrlash, mulohaza yuritish ko nikmasi tarkib topadi.
ʻ ʻ
O quvchilar tomonidan mustaqil masala, misollar tuzish va uni o qittirishga doir
ʻ ʻ
topshiriqlar, turli xildagi figuralarni tuzish, masalalarni turli usullarda yechish,
yechimlar ichidan ratsional yechish usulini tanlash kabi topshiriqlar ijodiy mustaqil
ishlar sirasiga kiradi.
Mustaqil ishlarni tashkil qilish va uni nazorat qilish yuzasidan bo lajak
ʻ
boshlang ich sinf o quvchilari quyidagilarga rioya qilishi kerak:
ʻ ʻ
- o zlashtiriladigan materialning o quvchilar tomonidan qay tarzda mustaqil
ʻ ʻ
o rganilishini oldindan rejalashtirish;
ʻ
- sinf o quvchilarining o zlashtirish darajasini inobatga olish;
ʻ ʻ

- o quvchilarga beriladigan mustaqil o quv topshiriqlarining hajmi, murakkabligi,ʻ ʻ
qiyinlik darajasiga etibor berish;
- mustaqil ishlarni bajarishda o quvchilarning ijodiy yondashuvini ta'minlash;
ʻ
- matematika o qitishda tabaqalashtirilgan mustaqil ishlarni tashkil etish va uni nazorat
ʻ
qilish;
- o quvchilarga beriladigan mustaqil ishni tashkil etish vaqtini, davomiyligini fniqlash;
ʻ
- o quvchilar tomonidan bajarilgan mustaqil ish natijalarini nazorat qilish va
ʻ
baholashning ratsional usullaridan foydalanish.
To g ri va ratsional tashkil qilingan mustaqil ishlar o quvchilarning mustaqil fikr
ʻ ʻ ʻ
yuritish ko nikmasini shakllantirishga, o quvchining ijodiy tafakkuri rivojiga xizmat
ʻ ʻ
qiladi.
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning maqsadlari quyidagilar:
umumta’lim maqsadi, tarbiyaviy maqsadi, amaliy maqsadi. Bu maqsadlar bir-biri bilan
uzviy bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi.
1. Ta’lim maqsadi o‘qituvchidan quyidagilami talab qiladi:
a) o‘quvchilarga matematik bilimlar tizimidan, bilim, malaka ko‘nikma berish;
b) haqiqiy olamni matematik metodlar bilan o‘rganish;
v) o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirishni, uning sifatli bo‘lishini
ta’minlash;
g) o‘quvchilarga matematikadan shunday bilimlar berishni ta’minlashi kerakki, bu
bilimlar orqali, faol bilish faoliyati orqali, bilim, malaka, ko‘nikmalari ortib borsin.
2. Tarbiyaviy maqsad. Matematika o‘qitish o‘quvchilarni sabotlilikka, tirishqoqlikka,
puxtalikka, o‘z fikri va xulosalarini nazorat qila olishga, ayniqsa, kuzatish, asosida
aytiladigan fikrlarning rayon bo‘lishiga erishish kerak. Miqdorlar orasidagi bog‘lanishni
ifodalash uchun matematikada simvollar ishlatiladi. Mana shu matematik til rivojlanishi
kerak. O‘qituvchining vazifasi simvolik tilda ifodalangan matematik fikrni ona tiliga
ko‘chirishga o‘rgatishdan iborat bo‘lmog‘i kerak.
Bilishga intilish, mustaqil ishdan qanoat hosil qilish tuyg‘ularini tarbiyalashi kerak.
Matematika fanini o‘qitishning o‘zi o‘quvchilarda diqqat va fikrni to‘play bilishni
tarbiyalaydi. O‘qituvchi quyidagilarni ta‘minlashi kerak:

a) o‘quvchi moddiy olamdagi bog‘lanishlarni, miqdorlarning o‘zgarishini, bir-biri bilan
aloqasini anglay olishi;
b) o‘quvchilarning matematikani o‘rganishga astoydil qiziqishini ta‘minlash;
d) mehnatga, vatanga insonlarga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash, estetik did hosil
qilish;
g) o‘zbek millatining tarixi, jumladan, matematika o‘qitilishi tarixiga bo‘lgan
dunyoqarashni tarbiyalash;
d) o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini va matematik madaniyatini tarbiyalash.
3. Amaliy rivojlantiruvchi maqsad. Matematika o‘qitishdan kuzatilgan amaliy
maqsad - o‘quvchilar olgan bilimlami, amalda qo‘llay olishga o‘rgatishdan iborat.
Olingan bilimlarni sonlar va matematik ifodalar, nuqtalar ustida bajariladigan amallarga
tatbiq qila bilish, har xil masalalami yechishda foydalana bilishga o‘rgatish. Bu
bilimlarni kundalik hayotda uchraydigan masalalarni hal qilishga qo‘llay bilishga
o‘rgatishdir. O‘qitish metodi tushunchasi didaktika va metodikaning asosiy
tushunchalaridan biri. Shunday qilib o‘qitish metodlari o‘zlashtirish, tarbiyalash va
rivojlanish kabi uchta asosiy vazifani bajaradi. O‘qitish metodlaridan, ta’limning yangi
mazmuniga, yangi vazifalariga mos keladiganlariga ongli tanlab olish uchun oldin
hamma o‘qitish metodlarini tasniflashni o‘rganib chiqish zarur.
1. Ilmiy-tadqiqot metodlari haqida ma’lumot.
Pedagogik tarbiyalashga oid ish tajribalarni o‘rganmay va umumlashtirmay,
pedagogik jarayonini chuqur tadqiq qilmay turib pedagogikani rivojlantirib bo‘lmaydi.
Hozirgi ta‘lim-tarbiya pedagogikani ilmiy bilishning umumiy metodi bilan
qurollantiradi, ammo boshqa har qanday fan kabi pedagogika fanining ham xususiy
tadqiqot metodlari mavjud. Ilmiy tadqiqot metodlari - bu qonuniy bog‘lanishlarni,
munosabatlarni, aloqalarni o‘rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy
axborotlarni olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishish,
o‘rganish, suhbat va so‘rovnomalar o‘tkazish, i1miy pedagogik tadqiqot metodlari
jumlasiga kiradi. So‘nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek,
modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda. Boshlang‘ich matematika
o‘qitish metodikasida butun pedagogik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodlarning
o‘zidan foydalaniladi.

2. Kuzatish metodi. Kuzatish metodi - odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini
tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo‘naltirilgan
holda idrok qilishdan iborat.
Kuzatish metodidan o‘quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi ishning qanday
borayotganini o‘rganish uchun foydalaniladi. Bu metod o‘qituvchi va o‘quvchilarning
faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy sharoitda aniq material to‘plash imkonini
beradi. Kuzatish vaqtida tadqiqotchi o‘quv jarayonining odatdagi borishiga
aralashmaydi. Kuzatish aniq maqsadni ko‘zlangan reja asosida uzoq yoki yaqin vaqt
oralig‘ida davom etadi. Kuzatishning borishi, faktlar, sodir bo‘layotgan voqealar,
jihozlar kuzatish kundaligiga qayd qilinib boriladi. Kuzatish tutash yoki tanlama
bo‘lishi mumkin, Tutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika
darslarida kichik yoshdagi o‘quvchilarning bilish faoliyatlari), tanlama kuzatashda
kichik-kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslarida o‘quvchilaming
mustaqil ishlari) kuzatiladi. Qaror yozish yoki kundalik yuritish kuzatishni qayd
qilishning eng sodda metodidir. Ammo kuzatishlarni qayd qilishning eng ishonchli
metodi texnik vositalar, video, foto va teleekrandan foydalanishdir.
3. Pedagogik tajriba o‘qitishning va tarbiyalashning u yoki bu usulining,
ko‘rsatma - qo‘llanmalarining samaradorligini tadqiq qilishda qo‘llaniladi.
Tajriba o‘tkazishdan oldin tadqiqotchi tadqiq qilinishi kerak bo‘lgan masalalarni aniq
ifodalab olishi, bunday masalalarni hal qilinishi maktab amaliyotida va pedagogika fani
uchun ahamiyatga ega bo‘lishi kerak. Tajriba o‘tkazishdan oldin tadqiqotchi o‘rganish
predmeti bo‘lmish masalaning nazariyasi va tarixi bilan, shuningdek, shu soha bo‘yicha
amaliy ish tajribasi bilan tanishib chiqadi. Tadqiqotda ilmiy farazni o‘rni katta
ahamiyatga ega. Butun tajribani tashkil qilish ilmiy farazni tekshirishga yo‘naltiriladi. U
material to‘plash imkonini beradi, tadqiqotchining aniq materialda chalkashib ketishiga
yo‘l quymaydi. Tajriba natijalarini tahlil qilish, taqqoslash metodi bilan o‘tkaziladi.
Buning uchun ikki yoki bir necha guruh tuziladi, bu guruhlarga kirgan o‘quvchilar
tarkibi bo‘yicha tayyorgarlik darajalari va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha imkoni
boricha bir xilda bo‘lishi kerak.
4. Maktab hujjatlarini o‘rganish. Pedagogik tadqiqotlarning keng tarqalgan
rnetodlaridan biri o‘quvchilar va maktab hujjatlarini o‘rganishdan iborat.

O‘quvchilarning dasturning ayrim bo‘limlari bo‘yicha tayyorgarlik darajasini aniqlash,
o‘qitishning ma’lum davri davomida o‘sishi va rivojlanishlarini kuzatish imkonini
beradi. Masalan, maxsus yozma va grafik ishlar shu maqsadda o‘tkaziladiki, bularni
tekshirish natijasida bolalarning matematikadan olgan bilimlarini va malakalari aniq
ko‘rinishi kerak; ma’lum vaqt oralig‘ida bunday maxsus ishlarni bajartirib turish,
o‘quvchilar olg‘a siljiyotganini va qanday darajada siljiyotganini ko‘rsatadi.
O‘quvchilarning yozma ishlarida yo‘l qo‘ygan xatolarini tahIil qilish muhim
ahamiyatga ega. Bunday tahlil butun sinf o‘quvchilarining duch keladigan murakkab
qiyinchiliklarini, shuningdek, o‘quvchilarning matematikani o‘zlashtirishlaridagi
induvidual xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. O‘quv hujjatlari (o‘quv rejasi,
dasturi, metodik ishlar hujjatlari, hisobotIar va h.k.) o‘quv tarbiyaviy ishlarni rivojlanish
jarayoni va holatini aks ettiradi. O‘quvchilarning daftarlarini o‘rganish, ilmiy tadqiqot
ishi uchun ahamiyatga ega.
Suhbat metod. Pedagogtk tadqiqotlarda suhbat metodidan ham foydalaniladi.
Bu metoddan foydalanish kuzatishdan olingan ma’lumotlarni to‘ldiruvchi va aniqlovchi
materiallar olish, topshirishlar bajarish imkortini beradi. Bu metod rnuvaffaqiyatining
asosi bolalar bilan aloqa o‘rnatilishi, ular bilan bemalol erkin muloqotda bo‘lish
imkoniyatidan iborat. Suhbat bu eng ko‘p tarqalgan va yetakchi o‘qitish metodlaridan
biri bo‘lib, darsning har xil bosqichlarida, har xil o‘quv maqsadlarida qo‘llanishi
mumkin, ya‘ni uyga berilgan topshiriqlarni va mustaqil ishlarni tekshirishda, yangi
materialni tushuntirishda, mustahkamlash va takrorlashda qo‘llanilishi mumkin. Suhbat
- o‘qitishning savol-javob metodidir, bunda o‘qituvchi o‘quvchilarning bilimlarini qay
darajada o‘zlashtirganliklari va amaliy tajribalariga tayangan holda, maxsus tanlangan
savollar va ularga beriladigan javoblar yo‘li bilan o‘quvchilarni qo‘yilgan ta’limiy va
tarbiyaviy masalalarini hal qilishga olib keladi. Metodik adabiyotda suhbat metodidan
ko‘pincha matematik tushunchalar bilan tanishtirilayotganda (son, arifmetik amallar va
hokazo) qonuniyatlar tipidagi bilimlar (arifmetik amallar xossalari va ular
komponentlari bilan natijalari orasidagi bog‘lanishlar) tanishtirishda foydalanish tavsiya
etiladi. O‘qitishda suhbatning ikki xilidan, ya’ni katexezik va evrestik suhbatdan
foydalaniladi. Katexezik suhbat - shunday savollar tizimi asosida tuziladiki, bu savollar
ilgari o‘zlashtirilgan bilimlar, ta’riflami oddiygina qayta eslatishni talab etadi. Bu

suhbatdan asosan bilimlami tekshirish va baholashda yangi materialni mustahkamlashda
va takrorlashda foydalaniladi. Suhbat o‘tkazish maqsadini belgilash, dastur ishlanmasi,
yo‘nalishi va metodikani asoslash juda muhimdir. Suhbat metodi bevosita berilgan
savollarga javoblarning ishonchliligini tekshirish imkonini beruvchi bevosita va
bilvosita savollarni kiritishni nazarda tutadi. Suhbat metodi o‘qituvchilarga, ota-
onalarga qaratilgan bo‘lishi ham mumkin, bunda tadqiqotchining suhbatdoshiga
nisbatan munosabati ochiq-oydin bo‘lishi mumkin.

2.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darsida mustaqil ishlarni tashkil qilishda
interfaol metodning o‘rni
Avvalo "interfaol (interaktiv)" tushunchani aniqlashtirib olaylik. "Interaktiv"
degan so‘z inglizcha "interact" so‘zidan kelib chiqqan. "Inter" – o‘zaro, "act" – ish
ko‘rmoq, ishlamoq degan ma’nolarni anglatadi. SHunday qilib, interfaol o‘qitish – bu,
avvalambor muloqotli o‘qitish bo‘lib, jarayonning borishida o‘qituvchi va o‘quvchi
orasida o‘zaro ta’sir amalga oshiriladi.
Interfaol metod – ta’lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasidagi
faollikni oshirish orqali o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini faollashtirish,
shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo‘llash dars
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari:
norasmiy bahs-munozaralar o‘tkazish, o‘quv materialini erkin bayon etish va ifodalash
imkoniyati, ma’ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko‘pligi, o‘quvchilar
tashabbus ko‘rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf
jamoasi bo‘lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa
metodlardan iborat bo‘lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o‘ziga
xos ahamiyatga ega.
Interfaol o‘qitishning mohiyati o‘quv jarayonini shunday tashkil etadiki, unda
barcha o‘quvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo‘lib, erkin fikrlash, tahlil qilish va
mantiqiy fikr yuritish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar.
Bilish jarayonida o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati deganda, ularni har
birining o‘ziga xos aloqada individual hissa qo‘shishi, o‘zaro bilimlar, g‘oyalar va
faoliyat usullari bilan almashinishlari tushuniladi. SHu bilan birga, bularning hammasi
o‘zaro xayrixohlik va qo‘llab – quvvatlash muhitida amalga oshiriladi. Bu esa o‘z
navbatida yangi bilimlarni olishgagina imkoniyat bermasdan, balki bilish faoliyatining
o‘zini ham rivojlantiradi, uni yanada yuqoriroq koopertsiya va hamkorlik pog‘onalariga
olib chiqadi.
Darslardagi interaktiv faoliyat o‘zaro tushunishga, hamkorlikda faoliyat
yuritishga, umumiy, lekin har bir ishtirokchi uchun ahamiyatli masalalarni birgalikda
yechishga olib keladigan diologli aloqani tashkil etish va rivojlantirishni ko‘zda tutadi.

Interfaol metod bitta so‘zga chiquvchining, shuningdek, bitta fikrning boshqa fikrlar
ustidan dominantlik qilishligini chiqarib tashlaydi.
Dialogli o‘qitish jarayonida o‘quvchilar tanqidiy fikrlashga, shart-sharoitlarni
va tegishli axborotni tahlil qilish asosida murakkab muammolarni yechishga, alternativ
fikrlarni chamalab ko‘rishga, ulab va asosli ravishda qarorlar qabul qilishga,
diskussiyalarda ishtirok etishga, boshqalar bilan muloqat qilishga o‘rganadilar. Buning
uchun darslarda individual, juftli va guruhli ishlar tashkil etiladi, izlanuvchi loyihalar,
rolli o‘yinlar qo‘llaniladi, hujjatlar va axborotning turli manbalari bilan ish olib boriladi,
ijodiy ishlar qo‘llaniladi.
Interfaol o‘qitishni tashkil qiluvchilar uchun, sof o‘quv maqsadlaridan tashqari quyidagi
jihatlar ham muhimdir:
- guruhdagi o‘quvchilarning o‘zaro muloqotlari jarayonida boshqalarning
qadriyatlarini tushunib yetish;
- boshqalar bilan o‘zaro muloqotda bo‘lish va ular yordamiga muhtojlik zaruratining
shakllanishi;
- o‘quvchilarda musobaqa, raqobatchilik kayfiyatlarini rivojlantirish.
Shuning uchun interfaol o‘qitish guruhlarida muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatish uchun
zarur bo‘lgan ikkita asosiy funktsiyalar amalga oshirilishi lozim:
- o‘qitishning pragmatik jihati qo‘yilgan o‘quv masalasini yechishlikning shartligi;
- tarbiyaviy masalalarni yechish (hamkorlikdagi ish jarayonida guruh a’zolariga
yordam ko‘rsatish, xulq-atvor normalarini shakllantirish).
Ushbu faktni alohida qayd etish lozimki, o‘qitishning barcha interfaol usullarini verbal
(og‘zaki) va noverbal usullarga ajratish mumkin.
Og‘zakilarga quyidagilar kiradi:
- vizual: yuz ifodasi, gavdaning holati, harakatlar, ko‘zlar orqali aloqa;
- akustik: intonatsiya, ovoz balandligi, tembr, nutq tempi, tovush balandligi, nutqiy
pauzalar va hokazo.
Verbal usullar orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
- "oxiri ochiq" bo‘lgan savollar, ya’ni yagona "to‘g‘ri" javobga emas, balki muammo
(savol) bo‘yicha turli nuqtai nazarlarni bayon qila olishga yo‘naltirilgan savollarni
bera olish qobiliyati;

- o‘quvchilar bilan muloqotda o‘qituvchi tomonidan o‘zining nuqtai nazarini hal
qiluvchi nuqtai nazar deb emas, balki neytral deb aniqlanishi. Bu narsa mashg‘ulot
paytida o‘quvchilarga qo‘rqmasdan "to‘g‘ri " va "noto‘g‘ri" nuqtai nazarlarini bayon
etish imkoniyatini beradi;
- mashg‘ulotning tahlil va o‘z-o‘zini tahlil qilishga tayyorgarlik.
Ushbu holat mashg‘ulotlarda nima?, qanday? va nima uchun? sodir bo‘lganini, o‘zaro
faoliyat qaerda "osilib" qolganini, u nima bilan bog‘liq ekanligini, keyinchalik bunday
holatlarning ro‘y bermasligi uchun nimalar qilish kerakligi va boshqalarni tushunib
olishga yordam beradi;
mashg‘ulotning borishini, uning kulminatsiyasini, natijaviyligini va boshqa kuzatish
imkonini beruvchi yozma xotiralarni yozib borish.
Birinchi bo‘limga alohida e’tibor qaratishni istar edik. O‘qituvchining savoli – bu
o‘quvchining tafakkurini bostirish yoki rivojlantirish uchun kuchli vositadir. Savolning
ikki hil turi mavjud (interfaol o‘qitish nuqtai nazaridan).
o‘quvchining fikr doirasini chegaralab, uni bilganlarni oddiy qayta tiklashga keltirib
qo‘yadigan savollar. Bunday savollar fikrlash jarayonini to‘xtatib turishga xizmat qilib,
o‘quvchiga uning fikri hech kimni qiziqtirmasligini tushunib yetishiga olib keladi;
fikr yuritish, o‘ylash, tasavvur qilish, yaratish yoki sinchiklab tahlil etishga undovchi
savollar. Bunday savollar fikrlash darajasini ko‘tarish bilan birga, o‘quvchilarda
ularning ham fikri qimmatga ega ekanligiga ishonch uyg‘otadi.
Quyida savolni to‘g‘ri ifoda qilish bo‘yicha bir qancha tavsiyalar keltiriladi.
Savollarni aniq va qisqa qo‘yish lozim.
Bitta savol orqali faqat bir narsani so‘rash.
Savol mavzu bilan bevosita bog‘liq bo‘lishi kerak.
Savoldagi barcha so‘zlar o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi kerak.
Har bir savolga bir nechta javob bo‘lishiga harakat qiling.
Aniq narsalardan umumiyga borishga harakat qiling. Bu holat o‘quvchilarni o‘ylashi va
savolga javob berishida yengillik tug‘diradi.
Faqatgina "ha" yoki "yo‘q", "to‘g‘ri" yoki "noto‘g‘ri" degan javoblar beriladigan
savollarni berishdan saqlaning.
O‘quvchilarga o‘z tajribalariga tayangan holda javob beradigan savollarni bering.

O‘zining nuqtai nazarini bildiradigan savollarni bering.
Qo‘yilgan savolga javob berilganda, o‘quvchilardan "Nima uchun shunday deb
o‘ylaysiz?" deb so‘rab turing.
Interfaol metodlar bo‘yicha o‘qish jarayonini tashkil etilganda e’tibor
berilishi kerak bo‘lgan yana bir holat, bu vazifaning mazmuni. Vazifaning mazmuni
o‘qitishning an’anaviy shakllariga qaraganda boshqacharoq bo‘lishi lozim. Masalan,
guruhga darslikdagi ma’lum bir paragraf konspektini olish vazifa sifatida berilishi
maqsadiga muvofiq emas, chunki har bir o‘quvchi bu ishni o‘zi, mustaqil bajarishi
mumkin. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, muammoni nostandart qo‘yilishigina,
o‘quvchilarni bir-biridan yordam olishga, boshqalarning ham fikrini bilishga, natijada
esa, guruhning umumiy fikrini shakllantirishga undaydi. Masalan, dasturlashga oid
masala yechilganda, uni kichik masalalarga bo‘lish mumkin. O‘quvchilarni ham kichik
guruhlarga bo‘lish va har biriga kichik masalani yechishni va dasturini tuzishni tavsiya
etish mumkin.
Dars oxirida guruhlarning kichik masalalarini yechimlari asosida berilgan
masala yechishini tashkil qilish lozim. Buning natijasida bitta dars davomida murakkab
masalani yechish va unga ko‘proq o‘quvchilarni jalb qilish mumkin bo‘ladi.
nterfaol mashg‘ulotning ushbu jadvalda ko‘rsatilgan ayrim jihatlarini tahlil qilish
asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
O‘quv rejadagi fanlarni o‘qitishda qaysi mavzular bo‘yicha interfaol darslar tashkil
qilish maqsadga muvofiqligini hisobga olish zarur. Bunda hap bir mavzu bo‘yicha
mashg‘ulotning maqsadiga to‘liq erishishni ta’minlaydigan interfaol yoki an’anaviy
mashg‘ulot turlaridan foydalanish ko‘zda tutiladi.
Interfaol mashg‘ulotning samarali bo‘lishi uchun o‘quvchilar yangi mashg‘ulotdan
oldin uning mavzusi bo‘yicha asosiy tushunchalarni va dastlabki ma’lumotlarni
bilishlarini ta’minlash zarur.
Interfaol mashg‘ulotda o‘quvchilarning mustaqil ishlashlari uchun an’anaviy
mashg‘ulotga nisbatan ko‘p vaqt sarflanishini hisobga olish zarur.
Shularga o‘xshash farqlarning ijtimoiy hayotdagi ta’siri to‘g‘risida bir necha asr
muqaddam A.Navoiy o‘zining mashhur "Mahbub ul-qulub" asari muqaddimasida

shunday yozgan edi: "Umid ulkim, o‘qig‘uvchilar diqqat va e’tibor ko‘zi bila nazar
solg‘aylar va har qaysisi o‘z fahmu idroklariga ko‘ra bahra olg‘aylar...". Bunda shu
asarni har kim turlicha, ya’ni o‘z fahmi idroki darajasidagina tushunishi, o‘zlashtirishi,
foyda ola bilishi va amalda qo‘llay bilishi ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, bundan biz interfaol
ta’lim usullarining an’anaviy usullardan asosiy farqlari to‘g‘risida yuqorida aytgan
xulosalarimizni yanada qisqa qilib, o‘quvchilarning fahmu idroklarini o‘stirishdan
iborat, deb ifodalashimiz mumkin. Bunda ta’kidlash lozimki, interfaol ta’lim usullari
O‘zbekistonda qadim zamonlardan beri ta’lim-tarbiya jarayonida muallim bilan
talabalar hamda talabalar bilan talabalar o‘rtasidagi muloqotlarda muhokama,
munozara, muzokara, mushohada, tahlil, mashvarat, mushoira, mutolaa kabi shakllarda
qo‘llab kelingan.
Bu usullar talabalarning nutq, tafakkur, mulohaza, zehn, iste’dod, zakovatlarini
o‘stirish orqali ularning mustaqil fikrlaydigan, komil insonlar bo‘lib etishishlariga
xizmat qilgan.
Hozir interfaol mashg‘ulotlarni olib borishda ma’lumki, asosan interfaol
usullar qo‘llanilmoqda. Kelgusida esa bu usullar ma’lum darajada interfaol
texnologiyaga o‘sib o‘tishi maqsadga muvofiq. Bu interfaol usul hamda texnologiya
tushunchalarining o‘zaro farqini bizningcha, shunday ta’riflash mumkin.
Interfaol ta’lim usuli – har bir o‘qituvchi tomonidan mavjud vositalar va o‘z
imkoniyatlari darajasida amalga oshiriladi. Bunda har bir o‘quvchi o‘z motivlari va
intellektual darajasiga muvofiq ravishda turli darajada o‘zlashtiradi.
Interfaol ta’lim texnologiyasi - har bir o‘qituvchi barcha o‘quvchilar ko‘zda
tutilgandek o‘zlashtiradigan mashg‘ulot olib borishini ta’minlaydi. Bunda har bir
o‘quvchi o‘z motivlari va intellektual darajasiga ega holda mashg‘ulotni oldindan
ko‘zda tutilgan darajada o‘zlashtiradi.
Interfaol mashg‘ulotlarni amalda qo‘llash bo‘yicha ayrim tajribalarni o‘rganish
asosida bu mashg‘ulotlarning sifat va samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi ayrim
omillarni ko‘rsatishimiz mumkin. Ularni shartli ravishda tashkiliy-pedagogik, ilmiy–
metodik hamda o‘qituvchiga, o‘quvchilarga, ta’lim vositalariga bog‘liq omillar deb
atash mumkin. Ular o‘z mohiyatiga ko‘ra ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishini nazarda
tutishimiz lozim .

Interfaol mashg‘ulotlar o‘ziga xos tashkiliy tuzilishga ega bo‘lib, uni tashkil
qilish va olib borish bo‘yicha faoliyat turlari alohida ajratilgan va har biri bo‘yicha
alohida vazifalar shaklida nomlar berilgan. Bunda bir mashg‘ulot jarayonida shu
mashg‘ulotni olib boruvchi bir vaqtda ushbu turli vazifalarni bajarishi ko‘zda tutiladi.
Shu bilan birga bir mashg‘ulotni ikki yoki uch pedagog yoki yordamchilar birgalikda
olib borishi ham qo‘llaniladi. Interfaol mashg‘ulot turlari ko‘p bo‘lib, ularni dars
mavzusining xususiyatlari hamda ko‘zda tutilgan maqsadlarga muvofiq tanlanadi va
tegishlicha tayyorgarlik ko‘riladi. Interfaol mashg‘ulotda ishtirok etish uchun
o‘quvchilarning tayyorliklariga o‘ziga xos talablar qo‘yiladi, bular mashg‘ulotda faol
ishtirok etish uchun zarur bilimlarni o‘zlashtirganlik, muloqotga tayyorlik, o‘zaro
hamkorlikda ishlash, mustaqil fikrlash, o‘z fikrini erkin bayon qilish va himoya qila
olish ko‘nikmalari va boshqalardan iborat. Mashg‘ulotda vaqtdan unumli foydalanish
zarur shart hisoblanadi. Buning uchun zarur vositalarni to‘g‘ri tanlash, tayyorlash
hamda mashg‘ulot o‘tkazuvchilar va ularning vazifalari aniq belgilangan bo‘lishi lozim.
Interfaol metodlar bilan an’anaviy ta’lim usullari orasida o‘ziga xos farqlar mavjud
bo‘lib, har bir o‘qituvchi bu farqlarni qiyoslashi, ularning bir-biriga nisbatan afzalliklari
va kamchiliklarini darsni rejalashtirish va uni o‘tkazish usullarini tanlashda to‘g‘ri
hisobga olishi zarur. Bunda yangi bilimlarni berish, ko‘nikmalarni shakllantirish,
rivojlantirish, mustahkamlash, bilimlarni takrorlash, amalda qo‘llash mashg‘ulotlarida
hamda o‘quv fanining xususiyatlarini hisobga olgan holda har bir mavzu bo‘yicha
mashg‘ulot uchun eng maqsadga muvofiq bo‘lgan interfaol yoki boshqa metodlarni
to‘g‘ri tanlash nazarda tutiladi.

XULOSA
1-2-sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish
metodikasi, boshlang‘ich ta’lim tizimining samaradorligini oshirish va
o‘quvchilarning shaxsiy salohiyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘quvchilarning matematikaga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish, ularga ta’lim
jarayonida faol ishtirok etish imkoniyatlarini yaratish, o‘qishdan tashqari mustaqil
faoliyatni amalga oshirish orqali nafaqat bilim darajalarini, balki tafakkur, mantiqiy
fikrlash va ijodkorlik kabi zarur ko‘nikmalarni ham rivojlantirish mumkin.
Mustaqil ishlarni tashkil etishda, o‘qituvchining metodik yondashuvi juda katta
ahamiyatga ega. 1-2-sinf o‘quvchilari hali o‘z faoliyatini to‘liq mustaqil amalga
oshira olishmaydi, shuning uchun o‘qituvchi ular uchun qiziqarli, osonlik bilan
bajariladigan, lekin tafakkur qilishni talab qiladigan matematik masalalar va vazifalar
tanlashda mahoratga ega bo‘lishi zarur. Shu bilan birga, o‘quvchilarning
qobiliyatlarini inobatga olgan holda, ishlarni individual tarzda tashkil qilish, har bir
o‘quvchining o‘z xususiyatlariga mos vazifalarni tanlash metodikasini ishlab chiqish
o‘quvchilarning muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
Matematikadan mustaqil ishlarning samarali tashkil etilishi uchun quyidagi
asosiy omillarni inobatga olish lozim:
1. Qiziqarli va murakkablik darajasiga mos masalalar . O‘quvchilarning
yoshiga va bilim darajasiga mos masalalar tanlash o‘quvchilarning faolligini va
qiziqishini oshiradi. Mustaqil ishlar o‘quvchilarda o‘zini o‘zi sinash hissini
uyg‘otadi va muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan bilimni
mustahkamlashga yordam beradi.
2. O‘qituvchining qo‘llab-quvvatlashi va teskari aloqa . Mustaqil ishlarga
berilgan topshiriqlar o‘quvchilarni izlanishga undaydi, lekin o‘qituvchining
vaqtida beriladigan yordam va teskari aloqalar o‘quvchilarning o‘z ishlari
ustida qayta ishlashlarini ta’minlaydi. Teskari aloqalar o‘quvchilarga o‘z
xatolarini tushunishga, ularni tuzatishga va yuksak natijalarga erishishga
yordam beradi.
3. Muammolarni hal qilishda ijodkorlikni rivojlantirish . 1-2-sinflarda
o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlari nafaqat oddiy masalalarni

yechishdan iborat bo‘lishi kerak, balki ular muammolarni hal qilishda ijodiy
yondashuvni rivojlantiradigan vazifalar bilan to‘ldirilishi lozim. Bu
o‘quvchilarga matematik tafakkurini va mantiqiy fikrlashini rivojlantirishga
yordam beradi.
4. Individual yondashuv . Har bir o‘quvchi turlicha o‘qish va o‘rganish
usullariga ega bo‘lganligi sababli, o‘quvchilarga individual yondashuvni
qo‘llash, ularning o‘z xususiyatlariga mos tarzda matematikadan mustaqil
ishlar berish, o‘quvchilarning muvaffaqiyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
5. Kooperativ o‘qitish va guruhli ishlar . 1-2-sinflarda o‘quvchilarning
matematikadan mustaqil ishlari guruhli faoliyat bilan ham uyg‘un bo‘lishi
mumkin. Guruhda ishlash o‘quvchilarni jamoaviy ishga o‘rgatadi, ularning
kommunikativ ko‘nikmalarini oshiradi va o‘zaro yordam berish orqali
o‘quvchilarning o‘z bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi.
6. Motivatsiya va rag‘batlantirish . O‘quvchilarning mustaqil ishlarga bo‘lgan
qiziqishi va intilishi o‘qituvchining motivatsion yondashuvlariga bog‘liq.
Qiziqarli va rag'batlantiruvchi topshiriqlarni tanlash, muvaffaqiyatlarni
taqdirlash va o‘quvchilarga erishilgan natijalar uchun maqtovlar aytish
o‘quvchilarning motivatsiyasini oshiradi.
Bundan tashqari, matematikadan mustaqil ishlarni tashkil qilishda
o‘quvchilarning nafaqat bilimlarini, balki amaliy ko‘nikmalarini ham rivojlantirish
maqsadga muvofiqdir. Masalan, turli hayotiy vaziyatlarda matematik bilimlardan
qanday foydalanish mumkinligini ko‘rsatish, o‘quvchilarga amaliy masalalar orqali
hayotga oid vazifalarni yechishda ko‘nikmalarni o‘rgatish juda muhimdir.
Shunday qilib, 1-2-sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlari
o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni kuchaytiradi, o‘quvchilarning
o‘z bilimlarini mustahkamlash, mantiqiy va ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga
yordam beradi. Mustaqil ishlar orqali o‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholash, o‘z
bilimini sinash va mustahkamlash imkoniyatlari yaratiladi, bu esa ularning
kelajakdagi o‘quv faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. 2-sinf darsligi O‘rinboyeva, Abduraxmonova .Toshkent 2018-yil
2. Ahmed о v M., Abdurahmonova N., Jumayev.M Matematika 1- sinf uchun darslik. –
T о shkent 2019.
3. Jumayev M va boshqalar. «1-sinf matematika daftari». Toshkent: «Uzinkomsentr»-
2003 yil.
4. Jumayev M va boshqalar. «Matematika o‘qitish metodikasidan raktikum». Toshkent:
«O‘qituvchi» - 2004 yil.
5. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z.G ‘ . Boshlang ‘ ich sinflarda matematikadan fakultativ
darslarni tashkil etish metodikasi. Toshkent. “TDPU” 2005 yil.
6. Jumayev M.E. Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va
metodikasi. (KHK uchun ) Toshkent. “Ilm Ziyo” 2005 yil.
7. Jumayev M.E. Boshlang ‘ ich matematika nazariyasi va metodikasi. (KHK uchun)
Toshkent. “Arnoprint” 2005 yil
Internet saytlari
1. www // pedagog.Uz
2. www// ziyonet.uz
3. www// edu.uz

1-2- sinflarda o‘quvchilarning matematikadan mustaqil ishlarini tashkil qilish metodikasi

Sotib olish