Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	567.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	31 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Дошкольное и начальное образование

1-sinf matematika darslarida geometriya elementlarini o’qitishda innovatsion texnologiyalarni qo’llash

muloxazalaridan jamiyatimizda barkamol avlodni tarbiyalash boshlang’ich
ta’limning asosiy vazifalardin biri ekanligi gavdalanadi. Ayniqsa, bo’lajak
boshlang’ich sinf o’qituvchlari ta’lim va tarbiyaning tub maqsadi kuchli
fuqarolik jamiyatining barpo etilishiga xizmat qilishi asosiy maqsadimiz
ekanligi sharqona tarbiya mazmunida his etilishi zaruriyati mavjuddir.
Kurs ishini predmeti: Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’qitish.
Kurs ishini maqsadi: Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni
o’qitishning didaktik ta’minotini ishlab chiqish.
Kurs ishini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar hal etiladi:
- Boshlang’ich sinflarda geometrika elementlarini o’qitishning maqsadi,
vazifalari, o’rnini aniqlash, geometrik materiallarning mazmunini yoritish;
- Geometrika elementlariga oid standart va dastur talablarini o’rganish;
- Geometrika elementlariga oid didaktik materiallarning turi va mazmunini
aniqlash;
- Tajriba -sinov ishlarini o’tkazish va natijalarini tahlil qilish.
Kurs ishini metodlari: Ilmiy tadqiqot va ilmiy-pedagogik adabiyotlar
hamda me’yoriy, o’quv-dasturiy hujjatlarni tahlil qilish, o’quv jarayonini
kuzatish, so’rovnoma, testlar o’tkazish, eksperiment uslublari, pedagogik
tajriba-sinov natijalariga geometrik-statistik uslublaridan foydalanib ishlov
berish va umumlashtirish.
Kurs ishining tuzulishi:
 Boshlang’ich sinflarda geometrik materiallarni o’rgatishning didaktik
ta’minoti mazmuni, turlari qo’llash metodikasi asoslandi va izchil
bayon etildi;
3

garchi mustaqil hamda maxsus yo’ldan borsa ham, lekin geometrik materialni
darsda mumkin bo’lgan joyda geometrik va algebraik material bilan
bog’lanishi kerak.
I-IV sinf o’quvchilariga geometrik materialni ochib berayotib, fazoda
predmetlarning shakli, o'lchami va o’zaro joylashishini bolalar maktabgacha
davrdan egallashlarini hisobga olish kerak. O'yin jarayonida va amaliy
faoliyatlarida ular predmetlar bilan ish olib boradilar, ko'zlari bilan
ko’radilar, qo'llari bilan ushlab ko'radilar, chizadilar, yasaydilar va
peredmetlarning boshqa xossalari ichidan asta-sekin shaklini ajratadilar.
Maktabgacha yoshdagi ko’pchilik bolalar 6-7 yoshlarida shar, kub, doira,
kvadrat, uchburchak, to’g’ri to’rtburchak shaklidagi predmetlarni to’g’ri
ko’rsata oladi. Biroq bu tushunchalarni umumlashtirish darajasi hali yuqori
bo'lmaydi. Kvadratni to’g’ri to’rtburchakka qarama-qarshi qo'yadilar, agar
predmetlarning o’zi ularga tanish bo'lmasa, uning tanish shaklini bila
olmaydilar. Figuralarning burchaklari yoki tomonlarining bola
odatlanganidek bo'lmasligi, figuralarning har vaqtdagidan boshqacha
joylashishi va hatto o’lchamlari juda katta yoki juda kichik bo’lishi bolani
dovdiratib qo'yadi. Shakllarning nomlarini bolalar ko’pincha predmetlarning
nomlari bilan chalkashtiriladi yoki almashtiriladi (masalan uchburchakni
“burchak”, "tom", "bayroqcha" va h.k.) deb ataydilar. Predmetlarning
fazodagi vaziyatini xarakterlayotganda agar bolaning o’zi "sanoq boshi"
(bolaga nisbatan chapda-o'ngda, oldida orqasida, yuqorida-pastda, yaqinda-
uzoqda va h.k.) bo'lsa, maktabgacha yoshdagi bolalar fazoviy munosabatlarni
ancha erkin anglaydilar. Tekislikdagi yoki fazodagi predmetlarning boshqa
predmetga yoki boshqa kishiga nisbatan vaziyatini bola ancha qiyinchilik
bilan aniqlaydi. Maktabda o’qitishda bolalarning mavjud tajribalariga
tayanish ularning tasavvurlarini aniqlashtirishi va boyitishi zarur.
6

Boshlang‘ich sinflar geometrika darslarida matnli masalalar yechishni,
jumladan 4-sinflarda harakatga doir masalalar ustida ishlashni o‘rganish
muammosi bo‘yicha tayyorlangan ushbu ilmiy-uslubiy tadqiqot ishlar asosida
tayyorlangan kurs ishida quyidagi xulosalarga keldik:
1. Boshlang‘ich sinflar geometrika darslarida o‘quvchilarga matnli masalalarni
o‘rgatish hozirgi holati yutuqlar bilan birga ayrim kamchiliklardan holi emas,
chunki jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi juda tez o‘zgarib turibdi;
- yosh boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun matnli masalalarni o‘rganishga
qaratilgan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari qo‘llashni hisobga
oluvchi metodikani tanlash imkoniyati cheklangan;
- I-IV sinflarda o‘rganiladigan geometrik tushunchalar mazmunini ifodalovchi
matnli masalalar tizimi yetishmasligi;
Boshlang‘ich sinflar geometrika darslarida o‘rganiladigan harakatga doir matnli
masalarning o‘ziga xos xususiyatlarini, ularning samaradorligini oshirish omillari,
ilmiy-nazariy va uslubiy ta‘minoti atroflicha o‘rganildi:
- 4- sinflar geometrikasi mazmunini ochuvchi qator harakatga doir matnli
masalalar tizimi ishlab chiqildi;
- boshlang‘ich sinf o‘quvchilari harakatga doir matnli masalalarni mustaqil yecha
olishini ta‘minlovchi masala ustida ishlash rejasi ishlab chiqildi;
- harakatgadoir matnli masalalarni o‘rganishda zamonaviy pedagogik va axborot
texnologiyalardan foydalanish yo‘llari qarab chiqildi;
- harakatga doir matnli masalalarni o‘rvanishda ma‘naviy-tarbiyaviy vazifalarni
hisobga olish o‘qitish samaradorligini oshirishga xizmat qilishi aniqlandi.
Barkamol avlod ta‘lim –tarbiyasida milliy-ma‘naviy tarbiyani shakllantirishga
qaratilgan harakatga doir matnli masalalar bir tizimga keltirildi.
1. Boshlang‘ich sinflar matematka darslarida o‘quvchilarning harakatga doir
matnli masalalarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlarini ta‘minlashga xizmat qiluvchi
o‘qitish shakllari,uslublari, va vositalari asoslandi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO”YXATI:
27

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Mavjud ilmiy-metodik adabiyotlar tahlili
shuni ko'rsatadiki, geometrika elementlarini o’qitishning sifat va
samaradorligini oshirish maqsadida o’quv – metodik kompleksi
yaratilmagan. Geometrika elementlarini to’g’ri tashkil etish uchun
o’qitishning barcha usul va vositalaridan eng unumli va samaralilari
maqsadga muvofiq holda tanlab olinishi kerak va mavjudlari zamon talablari,
fan-texnika taraqqiyoti natijalarini hisobga olgan holda qayta ko’rilishi
kerakligi ma'lum bo’ladi. P.I.Sorokinning “4-sinfda geometrika materialini
o’rgatish tajribasi” (Toshkent: 1953 yil) nomli kitobida biz 4-sinf geometrik
materialni o’rgatishning metodlarini ko’rishimiz mumkin. Faqat bu
ko’rsatmalar hozirgi kun standart va dasturidan bir qancha farq qiladi.
M.E.Jumayev, Z.G’.Tadjiyeva “Boshlang’ich sinflarda geometrika o’qitish
metodikasi” Kurs ishini ob'yekti: Umum ta'lim maktab boshlang’ich sinf
geometrika darslari jarayoni.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning O’zbekiston
Respublikasi Oliy majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2020 yil 27
yanvar kuni bo’lib o’tgan qo’shma majlisidagi “Mamlakatni modernizatsiya
qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustivor maqsadimiz” hamda
Vazirlar mahkamasining 2020 yil 29 yanvar kuni bo’lib o’tgan majlisidagi
“Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyotini va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirish” mavzularidagi ma’ruzalari mazmun-mohiyati va undagi
xulosalarni o’rganish yuzasidan Vazirlar mahkamasining 2020 yil 23
fevraldagi 101-F –sonli farmoyishi bilan bilan tasdiqlangan tashkiliy
tadbirlarni amaliyotga joriy etish hozir ham jamiyatimizdagi kun tartibidagi
bosh masalalardan biridir.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida “ ....mamlakatni modernizatsiya qilish va
kuchli fuq а rolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimiz” degan fikr
2

topqirligini o’stiradi.
Geometrikadan amaliy ishlarga bag’ishlangan maqolalarning ko’pchiligi ham
bu ishlarning pedagogik nuqtai-nazaridan maqsadga muvofiqligini,
mamlakatimizda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning mulki bo’lib
qolayotganligi haqida guvohlik berib turibdi.
Maktabda geometrika o’qitishda amaliy ishlardan foydalanish g’oyasi,
geometrika ta'limi ishining mazmun, shakllari, metodlari va turlarida borgan
sari keng aks etmoqda.
Amaliy ishlarga hisoblash, o’lchash, yasash, chizish usullarini kompleks
qo’llanishini talab etadigan barcha ishlar taalluqlidir.
F.A.Orexov amaliy ishlarni uch guruhga bo’ladi: tayyorlov, asosiy va amaliy
ishlar. Muallif ko’rsatadiki, tayyorlov ishlari yordamida yangi materialni
o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan masalalar takrorlanadi, o’tiladigan mavzu
bolalarning kuchi yetadigan shaklda qo'yiladi. Asosiy ishlarni bajarish bilan
o’quvchilar o’rganilayotgan figuralarning xossalarini ko’rib chiqadilar va
isbot qiladilar. Amaliy (tatbiqiy) ishlarni bajarishdan maqsad topilgan
xulosalarni amaliy va nazariy masalalarga qo’llanishidir, buning natijasida
bolalarning bilimi chuqurlashadi va mustahkamlanadi".
Boshlang’ich sinflarda ta'lim berish o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bu yerda,
jumladan, bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish, o’quv predmeti
mazmunining xususiyatlarini hisobga olish kerak. Demak, boshlang’ich
maktablarda amaliy ishlar o’tkazishning tashkil etilishi ham, texnikasi ham,
metodikasi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Boshlang’ich geometrikaga
oid o’quv-metodika adabiyotlarda qaysi materialni o’rganish vaqtida amaliy
ishlar o’tkazish ma'qulligi haqida ba'zi ko’rsatmalar berilgan. Jumladan.
A.S.Pchyolko bunday yozadi "Amaliy mashg’ulotlardan asosan o’quvchilarni
kattaliklar; uzunlik, og'irlik, sig’im, vaqt, yuza, hajm va boshqalar bilan,
ulaming, xossalari va o’lchash usullari bilan tashkillashtirishda foydalaniladi.
14

qilish uchun ko’rsatmali qurollar majmui, shuningdek o’quvchilar
bajaradigan rasmlar, sxemalar o’xshash ko’rgazmali rasmlar, sxemalar
bo’lishi lozim.
Chizmachilik sinf doskasida bajarish uchun doskaning bir qismi kataklangan
bo’lishi kerak.
Darsni tashkil etish. Yangi materialni o’rganish uchun mo’ljallangan amaliy
ishlarga 10-12 minut (3-4-sinflarda esa darsning ko’proq qismini ham) mashq
va tekshirish ishlariga esa 8-10 minut ajratish maqsadga muvofiqdir. Ishni
boshlashdan oldin o’qituvchi bolalarga topshiriqni aytib beradi, suhbat
o’tkazadi, bunda chizma yoki modelni namoyish etadi. O’quvchilar
o’qituvchining gapini diqqat bilan tinglaydilar va qilinadigan ishning hamma
jihatlarini tushunib olishga harakat qilib, suhbatda ishtirok etadilar.
O’quvchilar ishni bajarayotganlarida o’qituvchi qiynalayotgan o’quvchilarga
yordam berishi kerak.
Darsni tashkil ertish bo’yicha F.A.Orexov tavsiyalarini keltiramiz:
o'quvchilarning ishini kuzatib turish darsning ajralmas qismidir. O'qituvchi
tomonidan o’quvchilarning butun dars davomidagi harakatlarini kuzatish
natijasida jurnalga baho qo’yiladi.
O’quvchilarning kuchli va bo’sh tomonlarini ko’rsatish bilan o’qituvchi
ularning faoliyatini rag’batlantiradi. Kuchli o’quvchilar asosiy ishni
bajarganlaridan so’ng ularga qo'shimcha, bir oz qiyinroq ishni tavsiya qiladi.
Tirishqoqligi, ishni muddatidan ilgari va sifatli bajarganligi uchun bolalarni
rag’batlantirish katta ahamiyatga ega.
Ayrim ishlarni bajarib bo’lgandan so’ng bir oz bo’sh vaqt berilishi foydali,
bu orqada qolgan o’quvchilarning o’rtoqlariga yetib olishlariga imkon beradi.
Tanaffuslarni sekin-asta qisqartirib borib, butun sinf o’quvchilarining bir
me’yorda va yetarlicha tez ishlashlariga erishish mumkin. Tanaffuslardan
o’z-o’zini tekshirish, ishlarni o’zaro tekshirish va o’quvchilarning o’zaro
17

to’g’ri to'rtburchak, kvadrat, uchburchak, aylanalar yasashni
-to’rtburchakning perimetrini, to’g’ri to'rtburchakning yuzini va birlik
kvadratlardan tashkil topgan shaklning yuzini hisoblashni.
Dastur, standart talablari asosida tuziladi.
Geometrik material (algebraik material singari) dasturda mustaqil bo’lim
sifatida o’qitish jarayonida ajratib ko’rsatilmaydi. Geometrik mazmunli
masalalar imkon bo’lgan vaqtda, kursning boshqa masalalari bilan yaqin
aloqada qarab chiqiladi. Biroq dasturdagi tushuntirish xatida
ko’rsatilganidek, geometrika masalalarini bayon qilishda bu materialni kurs
materialiga kiritish maqsadlarigi bo’ysundirilgan shaxsiy mantiqqa ham rioya
qilish kerak.
Dastur bolalarda fazoviy tasavvurlarni o’stirish uchun geometrik
ma'lumotlarga hamda mashqlarga ham kerakli e'tibor qaratadi.
Boshlang’ich sinflarda geometrik materiallar bilan ishlashdan asosiy maqsad
o’quvchilarga to’g’ri chiziq kesmasi, burchaklar, shakllar, (uchburchak,
to'rtburchak, ko'pburchakning aniq ko’rsatmali tasvirini berish, shakllarning
ba'zi xossalarini ko’rib chiqish va bu bilimlardan bolalarning uzunlik va
yuzlarini o’lchay olish malakalarini egallashda foydalana olishni
ta'minlashdan iboratdir.
Dasturda ko’rsatilishicha geometrik materialni o’zlashtirish jarayoni
boshidan oxirigacha faol, aniq va ko’rgazmali bo'lishi, amaliy mashqlardan
keng foydalanishi kerak. Bunda o’quvchilar tayyor geometrik shakllar bilan
ish olib bormay, balki qirqish, yelimlash, cho’plar bilan ishlash,
modellashtirish, chizmachilik, qog'oz varag’ini buklash orqali shakllar hosil
qilish kabilardan foydalangan holda o’zlari ham shakllarni chizmalardan
(xususan qachonki tanish shakl murakkab shaklning elementlaridan biri
bo’lsa) va atrof-borliqdan taniy olishlari, yasay bilishlari ham kerak.
Geometrik material ko’pincha qaralayotgan arifmetik qonuniyatlar,
8

tayyorlangan sinf ko’rgazmali modellari, figuralar, turli shakldagi jismlar,
shuningdek geometrik figuralar tasvirlangan plakatlar, doskadagi chizmalar,
diafilmlar kiradi. Bundan tashqari individual ko’rsatma qo’llanmalar bo’lgan
qog’oz poloskalar, turli uzunlikdagi cho’plar, qog’ozdan qirqilgan figuralar
va ularning bo’laklari kabi tarqatiladigan material talab etiladi. Ayrim
mavzularni o’rganishda o’quvchilar bilan birgalikda qo’lda ko’rgazmali
qo’llanmalar tayyorlash foydali, bular to’g’ri burchak modeli, ko'pburchaklar
modellari (shu jumladan to’g’ri to’rtburchaklar va kvadratlar ham) va boshqa
narsalardan iborat. Doskada chizmalarni bajarish uchun chizmachilik
o’lchash asboblari majmui: chizg’ich, chizmachilik sirkuli, albatta, sinfda
mavjud bo’lishi kerak. Shunday asboblar har bir o’quvchida ham bo’lishi
kerak.
O’quvchilarda geometrik tasavvurlarni tarkib toptirish, ularni chizish va
albatta o’lchash malakalari bilan qurollantirish, ular tafakkurini rivojlantirish
masalalariga geometrika elementlarini o’rganishda qo’llanadigan o’qitish
metodlari javob beradi.
Geometrika propedevtik kursini o’qitishning muhim metodlari bu kuzatish
metodi, taqqoslash metodidan iboratdir; induktiv xulosa chiqarish bilan bir
qatorda deduksiya elementlaridan ham foydalaniladi. Amaliy ishlar metodi
geometrik materialni o’rganishning samarali metodlaridan biridir. Amaliy
ishlar o’quvchilarning geometrik figuralarning mohiyatini o’zlashtirishlarida
ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bunda qog’ozdan, cho'plardan va simdan figuralarning
modelini yasash, chizish, o'lchash va hakozolar hisoblanadi. Shuningdek
ob'yektlarning turli-tuman bo’lishini ta'minlash lozim, bu bilan muhim
bo’lmagan alomatlarni (rangi, o'lchami, tekislikda joylashishi va h.k.)
almashtirib turib, bolalar muhim alomatlardan (predmetlarning shakli,
figuralarning xossalari va boshqalarni) ajratishlariga va o’zlashtirishlariga
yordam beriladi. Geometrik tasavvurlar va tushunchalarning shakllanishi
5

o’ylab qo’yishi kerak. Bu uchburchak haqida to’g’ri tasavvur hosil bo’lishiga
yordam beradi.
Geometrik testlar – bu masalalar to’plami emas, balki maxsus vazifalar
to’plami bo’lib, ular shunday tuzilganki o’quvchi maktab dasturidan nimani
va qay darajada egallaganini tekshiruvchi omildir.
Biz quyida 1-4 sinflar uchun geometrika elamentlari bo’yicha testlarga
misollar keltiramiz.
1– sinf.
I chorak.
1. Uchta bir xil shaklni belgilang.
a) 2, 3, 4 b) 1, 2, 3 c)* 1, 4, 6
2. Ushbu shakda nechta uchburchak bor?
a) 3 b) 4 c)* 6
3. Qatordagi ortiqcha shaklni toping.
a) 1 b)* 2 c) 3
24

1. ‘‘ Barkamol avlod yili‘‘ davlat dasturi to`g`risida T., 2016 yil 29 yanvar
2. Ahmedov M, R. Ibrohimov, N. Abdurahmonova, M. Jumayev. Birinchi sinf
geometrika darsligi. T., ―Uzinkomsentr, 2010y.
3. Levenberg N.Y. Boshlang`ich ainflarda geometrika o`qitish metodikasi T....,
‘‘O`qituvchi‘‘ - 2015 y.
4. Bikboyeva N.U, R.I.Sidelnikova, G.A.Adambekova. Boshlang’ich sinflarda
geometrika o’qitish metodikasi. T., ―O’qituvchi, 2016.
5. Bikboyeva N.U.va boshqalar 2 sinf geometrika darsligi. T., ―O’qituvchi,
2009y.
6. Bikboyeva N.U.va boshqalar. 3 sinf geometrika darsligi. T., ―O’qituvchi,
2019y.
7. Quchqarov A .va boshqalar. 4 sinf geometrika darsligi. T., ―Yangiyul poligraf
service, 2019y.
8. Boshlang‘ich ta‘lim jurnalining 2011- 2018 yillardagi barcha sonlari
9. Jumayev M. Geometrika o`qitish metodikasidan praktikum. T.... „Fan va
texnologiyalar nashriyoti 2016 y.
10. Jumayev M. Boshlang`ich sinflarda geometrika o`qitish metodikasi T... „Fan
va texnologiyalar nashriyoti 2015 yil
28

O’quvchilar 1-sinf yakunida quyidagi amaliy ishlarni uddalay olishlari kerak:
- Kesma uzunligini chizg’ich yordamida o’lchash, kesma uzunligini,
detsimetrlarda yozish.
- Chizg’ich yordamida berilgan uzunlikdagi kesmani chizish.
- Rasmlardan, modellardan,atrofdagi narsalardan eng soda geometrik shakllar
uchburchak, doira, kvadrat, ko'pburchak, kesmalarni topa olish; bu shakllarni
bir-biridan farqlash.
2-sinf.
I. 1-sinfda o’tilgan materialni takrorlash va umumlashtirish.
G.A.I.
-santimetr, detsimetr, metr yordamida kesma uzunligini o'lchash. Berilgan
uzunlikdagi kesmani chizish, kesmalarni taqqoslash.
-uzunligi 1 m bo’lgan tasmani tayyorlash.
-sinfda (maktab hovlisida) masofani ko’z bilan 1 m gacha aniqlikda
chamalash. Katakli qog’ozda to’g’ri burchak hosil qilish.
R.A.M.
Boshqotirmalar, uchburchaklar va kvadratlardan shakllar tuzish, cho'plarni
olish yo’li bilan bir shaklni ikkinchi shaklga almashtirish. Qatorni davom
ettirishga doir mashqlar.
II.18 ichida bir xonali sonlarni o’nlik orqali o’tib qo’shish.
G.A.I.
-kesma uzunligini detsimetr va santimetr yordamida o’lchash. Ko’z bilaa
chamalab, qo'lda uzunligi l-2 dm bo’lgan kesma chizish.
- Geometrik shakllarning ko’rinishini o’zgartirish.
- Katakli qog’ozda kvadrat (tro’g’ri to'rtburchak) hosil qilish.
R.A.M.
- Namuna bo’yicha berilgan zirh chiziqli shakllarni yasash.
- "Tangram " o’yining murakkablashtirilgan variantlari.
11

yordamlari uchun foydalanish mumkin.
Topshiriqlarning rejasini va mazmunini o’quvchilarga tushuntirish. Topshiriq
teksti turli usullar bilan, ya'ni ko’rsatmali qurolni, modelni namoyish qilish
bilan bir vaqtda og’zaki tushuntiriladi, didaktik material ko’rinishida barcha
o’quvchilarga tarqatiladi, topshiriq qismlar bo’yicha bir ishni bajarishdan
oldin o’qib beriladi, doskaga yoziladi.
Topshiriq o’quvchilarga tushunarli, ixcham, shu bilan birga batafsil qilib
tushuntirilishi lozim. Kirish suhbati butun ishning amaliy va mantiqiy rejasini
tuzib olish maqsadini ko’zda tutadi. Topshiriqni bajarish jarayonida
ko’pincha uning ayrim bosqichlarini aniqlashtirib olishga ehtiyoj tug’iladi.
O'qituvchi bolalarning ishlarini kuzatib borib, ularga ishning borishi
davomida tushuntirishlar beradi, topshiriq o’quvchilarga qiyinchilik qilgan
hollarda esa topshiriqning bir qismi (yoki butun topshiriq) doskada o’quvchi
tomonidan bajariladi. Biroq asosiy e'tiborni ishni mustaqil bajarishga qaratish
kerak.
Bolalar har bir ishni bajarib bo’lganlaridan so'ng, qilingan ishni
umumlashtirish maqsadida yakunlovchi suhbatlar o’tkazish zarur. Hosil
qilingan chizmalardan foydalanib, qilingan ish va olingan natijalarning
mohiyati haqida so’zlab berishni bolalarga taklif qilish foydalidir.
Amaliy ishlarni bajarishda darslik bilan ishlash.
Bir qator amaliy ishlar darslikdagi mashqlarni o’z ichiga oladi. Shu sababli
darslikdagi qator topshiriqlarni amaliy ishlar bilan qo’shib bajarish mumkin.
Ba'zi chizmalarni, ayniqsa darsliklardagi katak chiziqlarda berilgan
chizmalarni ko’chirib chiqish maqsadga muvofiqdir, chunki o’quvchilarda
figuraning eng xarakterli nuqtalari koordinatalarini topish malakalari,
berilgan figuraga teng figura yasay olish malakalari mustahkamlanadi. Shu
bilan birga ular o’rganilayotgan materialning mohiyatiga tushunib boradilar.
O’qitishda individual yondashish.
18

Yozuv namunasi: BC=5 sm 2 mm.
Asta-sekin o’quvchilar kesma bir nechta ko’pburchakning tomoni bo’lishi
mumkinligini anglaydilar va bunga tayanib, II-IV sinflarda ko’pburchaklar
ichida yangi figuralar hosil bo’ladigan qilib kesmalar yasashga doir mashqlar
bajaradilar; masalan, daftaringizda shunday ikkita to’rtburchak chizing va
ularda bir kesmani shunday o’tkazingki: a) albatta to’g’ri to’rtburchak va
bitta uchburchak hosil bo’lsin b) bitta kvadrat va boshqa to’rtburchak hosil
bo’lsin (2-rasm) (2-sinf, l15-b, 477-m. Geometrika)
Bunday mashqlar bolalarda fikrlash qobiliyatini va fazoviy tasavvurlarini
rivojlantiradi, shuningdek, geometrik tushunchalarni mustahkamlaydi.
Ko’pburchak, burchak, doira.
Ko’pburchakning ayrim turlarini o’rganishga kirishilayotgan paytda quyidagi
amaliy ishlarni tashkillashtirish mumkin. Bu bosqichda ko’pburchak
elementlari ko'rsatiladi. Masalan 3 sonini o’rganilayotganda turli
uchburchaklar qaraladi. Rangli qalin qog’ozdan plastmassadan, yog’ochdan
va h.k.lardan yasalgan uchburchak modellarida o’quvchilar har bir figuraning
uchta tomoni, uchta uchini va uchta burchagini ko'rsatadilar. Keyin
uchburchak modelini bolalarning o’zlari cho’plardan, plastilindan, qog’oz
poloskalardan yasaydilar: uchburchaklarni daftarlarida chizadilar, uchlarini
nuqtalar bilan belgilaydilar va bo'yaydilar. Bunda o’quvchilar
uchburchakning har xil turini (teng yonli, ten tomonli, to'g'ri burchakli o'tkir
burchakli, o'tmas burchakli uchburchaklar) qarashlarini o’qituvchi oldindan
23

o’rgatishning innovatsion metodikasi .
2.1 .Geometrik material ustida ishlash metodikasi.
Biz I-IV sinflarda geometrikadan amaliy ishlar haqidagi masalani
ko’rib o’tamiz. Bunday ishlarning mohiyati haqida F.A.Orexov quyidagicha
yozadi: "Geometrikadan amaliy ishlar o’quvchilarning o’qituvchi
rahbarligidagi o’qitish faoliyati ko’rinishlaridan biridir. Bunday o’qish
jarayonida geometrika geometrik obrazlarni qurish hamda yasash, hosil
bo’lgan figuralar va ular orasidagi munosabatlarni o’quv nazariy va amaliy
tadqiqot yo’li bilan o’rganiladi."
Amaliy ishlar o’quvchilarning geometrik shakllar va ulardagi miqdoriy
o’zlashtirishlariga, olingan bilimlarini turli amaliy na nazariy masalalarni hal
etishga tatbiq qila olishlariga ijobiy ta'sir ko’rsatadi.
Amaliy ishlar ta'lim berishda perspektiv prinsipni amalga oshirish uchun
ahamiyatga ega. Bu prinsipning mohiyati boshlang’ich maktabga nisbatan
quyidagidan iborat: geometrik materialni o’rganish vaqtida geometrik
figuralar haqidagi tasavvurlarni to'plash, geometrik figuralarni yasash
malakalarini hosil qilish yo’li bilan navbatdagi sistematik kursni o’rganishga
tayyorlash.
Darsda o’quvchining individual xususiyatlarini hisobga olish o’qituvchi
uchun eng qiyin, shu bilan birga muhim ishdir. Amaliy ishlar o’qitishning
jami ish ritmini buzmasdan, differensiallab olib borish imkonini beradi.
Jadvalli amaliy ishlarda ilgari o’rganilgan mavzuni takrorlash yangi o’tish
bilan birga olib boriladi, geometrik tasavvurlarning to’planishiga asoslanib
navbatdagi mavzularni o’rganish uchun zarur bo’lgan shart-sharoit vujudga
keladi"-deb yozadi F.A.Orexov.
Amaliy ishlar fanlararo aloqalarning eng yaxshi vositalaridan biri bo’lib,
o’quvchining o’z-o’zini nazorat qilish ko’nikmasini rivojlantiradi va
takomillashtiradi, mustaqil ishlarini ta'minlaydi, qiziquvchanligini va
13

mashq qilayotganda bolalar o’z kuzatishlarini umumlashtiradilar, bitta nuqta
orqali istalgancha to’g’ri va egri chiziqlar o’tkazish mumkin; ikkita nuqta
orqali bitta to’g’ri va istalgancha egri chiziqlar o’tkazish mumkin.
To’g’ri chiziq kesmasi bilan ham o’quvchilar amalda tanishadilar:
o’quvchilar o’qituvchining orqasidan to’g’ri chiziqlar hamda to’g’ri chiziq
kesmalarini chizmalarda ko’rsatadilar va o’zlari chizadilar, kesma
chegaralangan ekanligini, to’g’ri chiziq esa chegaralanmaganligini, qo'g’ozda
uning bir bo’lagi chizilishini asta-sekin anglaydilar. Kesma tushunchasining
mustahkamlanishiga bunday amaliy mashqlar yordam beradi: ikki nuqtani
kesma bilan tutashtirish; bir to’g’ri chiziqda yotgan uchta nuqta orqali kesma
o’tkazish, bunda xosil bo’lgan barcha kesmalarni ko’rsatish. Kesmalarni
o’lchashga qadar teng va teng bo’lmagan kesmalar haqida tushunchalar
kiritiladi, bu munosabatlarni aniqlash usuli-ustiga qo’yish tushuntiriladi.
Keyinchalik, santimetr, detsimetr, metr va h.k. bilan tanishilganidan so’ng
o’quvchilar kesmalarni o’lchash va chizishga doir ko’p amaliy mashqlarni
bajaradilar.
Ko’pburchaklarni yasash jarayonida ham uning elementlaridan biri kesma
ekanligiga ishonch xosil qiladilar.
O’quvchilar 2-sinfda kesmalarni haflar bilan belgilash bilan tanishganlaridan
so’ng yozma-amaliy mashqlar beriladi, bunday mashqlar boshqa
kesmalarning bo’lagi bo’lgan kesmalarni ajrata olish, shuningdek, boshqa
kesmalardan tuzilgan kesmalarni ajrata olish uquvini mustahkamlaydi.
Masalan, chizmadagi (l-rasm) shakllarning har bir tomoni uzunligini
o'lchang: Yozuv namunasi: BC=5sm 2mm(2-sinf,112-b,465-m)
Quyidagi shakllarni har bir tomoni uzunligini o’lchang:
22

1.2. Geometrik materialni o’rganishga oid standart va dasturning tahlili.
Geometrik ta'lim standarti deganda o’quvchilarning geometrik
tayyorgarliklariga qo’yiladigan talablar tizimini aks ettiruvchi hujjat
tushuniladi. Standart I-IV sinf o’quvchilarining boshlang’ich geometrik
tayyorgarliklari bo’yicha yakuniy talablarni belgilaydi. Talablarni ifoda etish
berilgan bosqichda ta'limning asosiy masalalarini tavsiflash bilan amalga
oshiriladi, bu maktabda geometrikani o’qitishning umumiy maqsadlarini
oydinlashtiradi. Standart bo’yicha boshlang’ich sinf o’quvchilari geometrik
material ustida quyidagi amaliy ishlarni uddalay olishlari kerak.
1-sinf. -kesma uzunligini chizg’ich yordamida o’lchash va natijalarni
metrlarda, detsimetrlarda, santimetrlarda yozishni;
-chizg’ich yordamida berilgan uzunlikdagi kesmani yasashni;
-rasmlarda, modellarda, atrofdagi buyumlarda eng sodda geometrik
shakllarning: uchburchak, doira, kvadrat, to'rtburchak, kesmalarni topa
olishni: bu shakllarni farqlay olishni.
2-sinf
-sirkuldan foydalanib aylana va doira chizishni.
-ko’pburchakning perimetrini va to’g’ri to’rtburchakning yuzini topish.
3-sinf.
-o’rganilgan geometrik shakllarni nafaqat alohida, balki boshqa shakllar bilan
uyg’unlikda namoyon bo’luvchi atrof-muhitdagi buyumlar, modellar,
rasmlar, chizmalardan qiynalmay topa olishni.
-chizg’ich yordamida kesma uzinligini (to'g'ri to’rtburchak tomonlari
uzunliklari yig'indisini) o'lchashni va berilgan uzunlikdagi kesmani chizishni.
4-sinf.
-kesma uzunligini o’lchashni, berilgan uzunlikdagi kesmani yasashni, kesma
uzunligini ko’z bilan "chamalab" aniqlashni.
-chizmachilik qurollari (chizg’ich, uchburchakli chizg’ich, sirkul) yordamida
7

Amaliy ishlar mavzularini tanlashda biz ularning mazmuniga nisbatan
qo’yiladigan quyidagi mulohazalarga asoslanamiz:
1) amaliy ishlar programma materiali bilan uzviy bog’liq bo’lishi va
boshlang’ich geometrika o’qitish sistemasidan tashqariga chiqmasligi kerak;
2) o’quvchilarning amaliy ko’nikmalarining, o’lchash va yasashga oid
qobiliyatlarining shakllanishiga iloji boricha to’laroq yordam berishi,
ularning politexnik tayyorgarligiga ko’maklashishi lozim;
3) ishlar orasida shundaylari ham bo’lishi lozimki, ular o’quvchilardan faqat
geometrikadan tegishli ma'lumotlarni va hisoblashlarni qo’llanishni talab
etmasdan, balki ma’lum bo’lgan geometrik bilimlarni kompleks qo’llanishni
talab etsin.
Amaliy ishlarni o’tkazish metodikasi shunday bo’lish kerakki, birinchidan,
bu ishlarni bajarish kuzatuvchanlini, gipoteza va taxminlarni qo'ya bilishni
hamda tekshira bilishni rivojlantirishga, analogiya bo’yicha xato fikrlash va
umumlashtirishlarni rad eta olishga, o'quvchilarning bilish qobiliyatlarini
o'stirishga, tadqiqot xarakteridagi o’quv faoliyatining rivojlanishiga yordam
berishi; ikkinchidan, ishlarni bajarish, o’lchash, hisoblash va yasash
malakalarining egallanishiga yordam berishi; uchinchidan bu ishlar o’quv
topshiriqlarini mustaqil bajara olish, fikrlash, eksperiment o’tkaza olish,
o'zini qiziqtirayotgan masalalarga mustaqil javob izlash va xulosa chiqarish,
mustaqil ishlarda chizmachilik qurollaridan foydalanish hamda nazariy
bilimlarni amalda qo’llana bilish uchun malaka va ko’nikmalarni
rivojlantirishga va mustahkamlashga yordam berish kerak.
Demak, biz amaliy ishlarni tanlayotganda mana shu shartlarni
qanoatlantiradiganlarini tanlab olishimiz lozim. Biz yana shularga e'tibor
berishimiz kerakki, tashkillashtirayotganda amaliy ishimizni sinfdagi har bir
o’quvchi bajara olishi, eng past o’zlashtiruvchi o’quvchilar ham jarayonda
faol qatnashishlari lozim.
15

bog’lanish va aloqalarning aniq ko’rgazmali illustratsiyasi bo’lib xizmat
qiladi. Masalan, to’g’ri to’rtburchakning teng qismlarga bo’lingan
ko’rgazmali tasviri ko’paytirishning o’rin almashtirish qonunini namoyish
uchun qo’llaniladi va h.k.) Biroq bu arifmetik matrial bilan bevosita
bog’lanmaydigan geometrik mashqlarni bajarishni inkor etmaydi.
Taqdim etilayotgan dastur bo’yicha ishlashda shuni nazarda tutish kerakki,
dasturda berilishi mumkin bo’lgan bilim, ko'nikma, malakalar asosan darsda
o’qituvchi yordamida egallanishi kerak.
Dasturda sinflar va mavzular bo’yicha amaliy ishlar izchilligi ko’rsatib
berilgan.
1 -sinf.
I. Narsalarning xossalari va narsalarning guruhlari. Geometrik mazmundagi
amaliy ishlar (Biz buni keyingi o’rinlarda G.A.I. shaklida belgilaymiz)
-narsalarni o’lchamlari bo’yicha taqqoslash: uzun-qisqa, keng-tor, baland-
past, yo'g'on-ingichka (qalin-yupqa), ortiq-kam fazoviy tasavvurlar,
narsalarning o’zaro joylashuvi: ustida-ostida (baland-past), chapda-o'ngda,
(chaproq-o'ngroq), oldin, keyin, orasida, yonida va h.k.
-harakat yo'nalishi: chapdan o’ngroqqa, o'ngdan chapga, yuqoridan pastga,
pastdan yuqoriga.
II.1 dan 5 gacha bo’lgan sonlar.
Raqamlash.
G.A.I.
-bitta, ikkita, uchta, to’rtta, beshta tayoqchadan har xil shakllar tuzish.
III.6dan 10 gacha bo’lgan sonlar.
0 soni.
G.A.I.
-shartli o’lchov asbobi yordamida narsalarning uzunligini o’lchash.
Rivojlantiruvchi amaliy mashq (Biz buni keyingi o’rinlarda R.A.M. shaklida
9

I Bob. Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’qitishning innovatsion
texnologiyalari
1.1. Geometrik materialni o’qitishning maqsad va vazifalari.
Geometrik material boshlang’ich sinf geometrika dasturida katta o’rinni
oladi. Ko’pchilik hollarda bu material arifmetik material bilan uzviy
bog’lanadi. Shu bilan birga geometrika elementlarini o’rganishga ilgariga
qaraganda ko’proq mustaqillik beriladi va maqsadga yo’naltiriladi.
Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’rgatishning asosiy maqsadi
geometrik figuralar (nuqta, burchak, to'g’ri va egri chiziq, ko'pburchak,
aylana va doira) haqida, ularning elementlari haqida, figuralar va ularning
elementlari orasidagi munosabatlari haqida, ularning ba'zi xossalari haqidagi
tasavvurlarning to’la sistemasini tarkib toptirishdan iborat.
Bunda o’quvchilarda nuqta, to'g’ri chiziq, tog’ri chiziq kesmasi, siniq chiziq
kesmasi, siniq chiziq, burchak, ko'pburchak, doira kabi figuralar to’g’risidagi
boshlang’ich tushunchalar va tasavvurlarni puxta shakllantiriladi.
Geometrik mazmunli masalalar va mashqlar tizimi hamda ular ustida ishlash
metodikasi bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish, taqqoslash,
abstraktlash va umumlashtirish uquvlarini rivojlantirishga yordam berishi
lozim.
O’qitishning asosiy vazifalaridan biri o’quvchilarda geometrik figuralarni
o’lchov va chizma asboblari yordamida va bu asboblarning yordamisiz
o’lchash va yasashlarning amaliy malakalarini (ko’zda chamalash, qo'lda
chizish va h.k.) tarkib toptirishdir. O'quvchilarning nutq va fikrlashlari shu
asosda tarkib rivojlantiriladi.
Geometrik materialni o’rganish vazifalarini nazarda tutib, materialni
o’rganayotganda turli ko’rsatma qo’llanmalardan keng foydalaniladi. Bular
jumlasiga geometrik figuralarning rangli karta yoki qalin qog’ozdan
4

Bu qo’shimcha ma'lumotlarni va vazifalarni amaliy ishlarni tanlashda ham,
tashkillashtirishda ham o’quvchilarga vazifa qilib berishda ham e'tiborga
olish lozim. Shuningdek, keyingi bandlarimizda ham bunga batafsil to’xtab
o’tamiz.
Amaliy ishlarning ichki tuzilishi. Geometrikadan amaliy ishlarning ichki
tuzilishi masalasi alohida e'tibor berishni talab etadi. Amaliy ishlarda
bajariladigan topshiriqlarning hajmi ba'zi hollarda barcha mazmuniy tayanch
bandlarni o’z ichiga oladi, bu bandlarni o’zlashtirish o’rganilayotgan
mavzuni butunlay tushunishni ta'minlaydi. O'zining ichki tuzilishiga ko’ra
bitta amaliy ish yo bitta mustaqil topshiriqdan iborat bo'lishi, yoki 2-4 va
undan ortiq topshiriqni o’z ichiga olishi mumkin, keyingi holda ularning bir
qismi didaktik maqsadlarga qarab uyda yoki darsning istalgan qismida
bajarilishi mumkin.
Jihozlar. O'quvchilarda amaliy ishlarda chizmalar (rasmlar, sxemalar)
chizishlari uchun kataklarga bo’lingan maxsus daftar, shuningdek, chizg’ich,
go'niya, chizmachilik uchburchagi va qalamlar bo’lishi kerak. O’qituvchi
chizmachilik qurollaridan foydalanish qoidalarini o’quvchilarga tushuntirib
berishi lozim. Masalan, chizg’ichdan foydalanishning asosiy qoidalari
quyidagilardan iborat chizg’ichning bo’linmalar qo’yilgan qirrasi faqat
o’lchash uchun mo’ljallangan, to'g'ri chiziq kesmalarini chizish uchun uning
ikkinchi qirrasidan foydalaniladi. Chizg’ich ifloslanmasligi va chizilgan
kesma ravshan bo’lishi uchun chizmani faqat qalam bilan chizish loizim.
Qog’ozga chizg’ichni shunday qo’yish kerakki, o’lchanayotgan yoki
chizilayotgan kesma chizg’ichning yorug’lik tushib turgan tomonida qolsin.
Ishga kirishishdan oldin o’qituvchi chizmachilik qurollarini tartibli saqlash
zarurligini bolalarga tushuntirishi lozim: chizg’ich va go’niyada bo'lishi,
chizg'ichning bo’linmalari ravshan ko’rinib turishi, qalamlar yaxshi ochilgan
bo’lishi kerak. Sinfda o’rganilayotgan figuralarning xossalarini namoyish
16

a) to’rtburchaklar b) uchburchaklar c)* ko’pburchaklar
9. Rasmga diqqat bilan qarang:
O’ng tomonda qanday shakl joylashgan.

a) To’g’ri to’rtburchak b)* kvadrat c) doira
10. Rasmda kvadrat nechanchi o’rinda turibdi?
a) 5 b) 2 c)* 4
II chorak.
1.Shaklda nechta uchburchak bor?
a) 2 ta b) 3 ta c)* 8 ta
2.Shakllarning nomi qaysi javobda ko’rsatilgan.
a) to’rtburchaklar b) uchburchaklar c)* ko’pburchaklar
sm c) 8 sm
XULOSA
26

4. Ko’pburchaklar ichidan to’rtburchaklardan toping.
a)* 1, 3, 4, 6 b) 2, 3, 4, 5 c) 2, 5, 7, 8
5. Doirani belgilang.
a)* b) c)
6. Kvadratni belgilang.
a) b) c)*
7. Uchburchakni belgilang.
a) b)* c)
8. Rasmda tasvirlangan hamma shakllarni bir so’z bilan belgilang.
25

III. 10 ichida bir xonali sonlarni o’nlik orqali o’tib ayirish.
G.A.I.
- geometrik shakllarni yasash. Qismlardan yaxlit shakl tuzish, butun shaklni
qismlarga ajratish.
- detsimetr, detsimetr va santimetr, santimetr yordamida kesmalarning
uzunliklarini o’lchash.
R.A.M.
Boshqotirma, berilgan sondagi cho’plarni olish yoki o’rnini o’zgartirish yo’li
bilan shakllarni o’zgartirish.
Berilgan zirh chiziqlari asosida shaklni qayta tiklash (kvadrat, to’g’ri
to’rtburchak qismlaridan
IV. 100 ichida sonlarni xona orqali o’tib qo’shish va ayirish. Geometrik
shakllar va kattaliklar.
G.A.I.
- qog’oz varag’ini buklash yo’li bilan to’g’ri burchak hosil qilish.
- to’rtburchakning va har xil ko’pburchaklarning perimetrini topish.
R.A.M.
- cho’plarning o’rinlarini o’zgartirish yo’li bilan bir shaklni ikkinchi shaklga
almashtirish.
V-VI. Ko’paytirish va bo'lish. Geometrik shakllar va kattaliklar. Ko’paytirish
(bo'lish) G.A.I.
II Bob. Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni
12

Darsda individual yondashish,o'quvchilaming individual xususiyatlarni
hisobga olish o’qituvchi ishining mas'uliyatli va muhim jihatlaridan biridir.
Amaliy ishlar, birinchidan,bolalarning individual xususiyatlarini o’rganish
uchun qulay sharoit yaratadi. Haqiqtan ham, o'quvchilar amaliy ishlar
tipidagi topshiriqlarni bajarayotganlarida o’qituvchi ularning ishini kuzatib
borish - imkoniga ega bo'lib, amaliy ishlarning o’ziga xos xususiyatlarini
qayd qilib boradi,bolalar duch kelayotgan qiyinchiliklarni ko’radi. Bu
kuzatishlar o’qituvchiga har bir o’quvchining imkoniyatini aniqlash va
bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olishi lozim. Jumladan,
o'quvchilar asosiy topshiriqni bajarganlaridan so’ng ularga alohida
topshiriqlarni berish foydalidir. Bunday qo’shimcha topshiriqlar sifatida
(masalan, berilgan chizma bo’yicha) boshqa masala tuzish va uni yechishni
yoki masalaning boshqacha yechilishini topishni, bitta masala yechilishining
turli usullarini taqqoslashni berishi mumkin.
Materialni tanlashda bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olib
jadval usulda bosilgan didaktik materiallar, shuningdek, o'qituvchining
o’quvchilar bilan birga tayyorlagan didaktik material katta yordam berishi
mumkin.
Bilim, malaka va ko’nikmalarni hisobga olish.
Amaliy ishlar o’quvchilarning bilmlari, malakalari va ko’nikmalarini
ratsional aniqlashga imkon beradi. Amaliy ishlarni o’quvchilar mustaqil
bajarayotganlarida o’qituvchi o’quvchilar duch kelayotgan qiyinchiliklarni
kuzatish imkoniga ega bo'ladi,ish qanday ketayotganligini
baholaydi,qiynalayotgan o’quvchiga yordam beradi va h.k.Bilimlarni
tekshirish va baholashga kam vaqt ketadi.
2.2. Geometrik materialni o’rgatishda qo’llaniladigan didaktik
materiallardan foydalanish metodikasi.
19

Bu vaziyatda ikki xil hol bo’lishi mumkin. Bir to’g’ri chiziqda yotgan 3 ta
nuqta, bir to’g’ri chiziqda yotmagan 3 ta nuqta.
To’g’ri chiziq kesmasi bilan tanishilgandan so’ng, shunga o’xshash
topshiriqlar nuqta va kesma bilan bajariladi.
Ko’pburchaklarni yasab, ularning elementlari bilan tanishayotganda
o’quvchilar ko’pburchakning uchlari nuqtalar chizishni bilib oladilar.
Masalan: Topshiriqlarni bajaring.
1. Tomoni 2 sm bo’lgan kvadrat chizing.
2. Tomonlari 2 sm va 3 sm bo’lgan to’rtburchak chizing.
II sinfda o’quvchilar nuqtalarning lotin harflari orqali belgilanishi bilan
tanishadilar. o’qituvchi chizmada nuqtalarni farq qilish maqsadida ularni lotin
alifbosining bosh harflari bilan tushuntiradi, masalan, D, K, M, O va h.k.
Ular nuqtaning yoniga yoziladi.
Uzunligi 3 sm bo’lgan AB kesma va uzunligi undan 2 sm ortiq bo’lgan CD
kesma chizing.
I sinf o’quvchilarida to’g’ri chiziq haqidagi tasavvurlar turli amaliy
mashqlarni bajarish jarayonida shakllanadi. Bunda to’g’ri chiziq egri chiziq
bilan taqqoslanadi. Masalan, ip (kanop) tarang qilib tortiladi, so'ngra ipni
osilib (solqalanib) turadigan qilib bo'shatiladi; aytaylik to’g’ri yo'1 va egri
(so’qmoq) yo'1 tasvirlangan rasm qaraladi,buklangan qog’oz varag’ini
bukilish chizig’i bo’yicha qiyiladi va h.k. Har gal qanday chiziq-to’g’ri chiziq
yoki egri chiziq hosil bo’lganligi aniqlanadi.
Bolalar chizg’ichdan foydalanib, to'g’ri chiziqni o’tkaza olishlari
lozim.
Bunga o’xshash amaliy ishni 1-sinfda sm mavzusi bilan tanishgandan keyin
bajaradilar. Amaliy mashqlarni bajarish jarayonida bolalar to’g’ri chiziqning
ba'zi xossalari bilan tanishadilar. Masalan, nuqta orqali chiziq o’tkazishni
21

Biz yuqorida boshlang’ich sinflarda qaysi geometrik tushuncha va figuralar
bilan o’quvchilarni tanishtirishimizni va ular bu mavzular yuzasidan qanday
bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo’lishlari kerakligiga to’xtalib o’tdik.
Navbatdagi bo’limda ushbu geometrik mavzular bo’yicha qanday amaliy
ishlar olib borish mumkinligiga to’xtalib o’tamiz, I, IV sinf geometrika
darsliklaridan misollar keltiramiz.
Nuqta,to'g’ri va egri chiziqlar, to'g’ri chiziq kesmasi.
Nuqta bilan o’quvchilar I sinfda, o'qitishning birinchi qadamlaridanoq
tanishadilar. Raqamlar yozishga tayyorgarlik ko’ra turib, o'quvchilar
o’qituvchi ko'rsatganidek, quyidagi amaliy topshiriqni bajaradilar: nuqtani
katakning o’ratsiga qo'ying (katakning pastki chap burchagiga,katak
tomonlaridan birining o’rtasiga va h.k.); qo'yilgan nuqtalarni namuna
bo’yicha birlashtiring.
Masalan: Nuqtani katakning o’rtasiga, katakning o’ng burchagiga, katak
pastki tomonining o’rtasiga qo’ying va ushbu nuqtalarni ketma – ketlik bilan
birlashtiring.
To’g’ri chiziq bilan tanishgandan so’ng, o’quvchilar nuqtani to’g’ri chiziqqa
qo'yishni berilgan 1,2,3, ta nuqtalardan to’g’ri chiziq o’tkazishni nuqtani
to’g’ri chiziqqa nisbatan vaziyatini aniqlashga ham aynan shu amaliy ish
yordam beradi. 1 – sinfda Nuqta. Chiziqlar. Kesma. Siniq chiziq mavzusini
(83-bet. Geometrika) o’rganish jarayonida chiziqlar to’g’ri va siniq
chiziqlarga bo’linishini aytib o’tiladi va rasmda ko’rsatilganidek nuqtalar
qo’yiladi va shu nuqtalardan to’g’ri chiziq o’tkazishni aytib o’tadi. Bir to’g’ri
chiziqda yotgan nuqtadan o’tgan chiziq to’g’ri chiziqni, bir to’g’ri chiziqda
yotmagan nuqtalardan o’tgan chiziq siniq chiziq ekanligini farqlab oladi va
quyidagi amaliy ishlarni bajaradi.
Daftaringizga istalgan uchta ixtiyoriy nuqta qo’ying va ular orqali avval
istalgancha to’g’ri chiziq o’tkazing.
20

belgilaymiz)
-belgilangan tayoqchalar yordamida oddiy shakllar, turli shakllar yasash
IV. 10 ichida qo’shish va ayirish. Geometrik shakllar va kattaliklar.
G.A.I.
-santimetr. Santimetr modelini yasash. Santimetr yordamida kesmaning
uzunligini o’lchash. Chizg’ich yordamida berilgan uzunligi asosida kesma
chizish.
-kesma uzunligini berilgan sondagi santimetrlarga qadar kattalashtirish va
kichraytirish.
-kesmalarni chizg’ich yordamida ayirmali taqqoslash.
R.A.M.
-bo’laklardan butunni hosil qilish.
-namuna bo’yicha ketma-ketlikni davom ettirish.
V.Yuzlik 11 dan 100 gacha bo’lgan sonlar. Raqamlash. Geometrik shakllar.
G.A.I.
-santimetrlarga bo’lingan detsimetr modelini yasash. Kesmani santimetrlar,
detsimetrlar va metrlarda o’lchash.
-chamalash yordamida 1-2 dm ni qo’lda chizish (chizg’ichsiz)
R.A.M.
-"Tangram" o’yini shakllar yordamida yangi shakllar hosil qilish.
VI.100 ichida qo’shish va ayirish. Geometrik shakllar va kattaliklar.
G.A.I.
-bo’laklardan butunni hosil qilish, butundan bo’laklarni hosil qilish.
R.A.M.
- Boshqotirma. Ko’rsatilgan sondagi bir necha tayoqchani olib tashlab yoki
o’rnini o’zgartirib shaklni o’zgartirish.
- Kvadrat va to’g’ri to’rtburchak bo’laklaridan yangi shakllar hosil qilish.
VII. O’tilganlarni bir tizimga solish va umumlashtirish.
10

1-SINF MATEMATIKA DARSLARIDA GEOMETRIYA
ELEMENTLARINI O’QITISHDA INNOVATSION
TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH
MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………………....3
I Bob. Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’qitishning innovatsion
texnologiyalari …………………………………………......................................6
1.1. Geometrik materialni o’qitishning maqsad va vazifalari……………………...6
1.2. Geometrik materialni o’rganishga oid standart va dasturning tahlili……..…9
II Bob. Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni
o’rgatishning innovatsion metodikasi……………………………………….….15
2.1 .Geometrik material ustida ishlash metodikasi……..…………..………..........15
2.2.Geometrik materialni o’rgatishda qo’llaniladigan didaktik
materiallardan foydalanish metodikasi....................................................................22
Xulosalar………………………………………………………………………… 27
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.................................................................... .28
Ilova………………………………………………………………………………29
1

1-sinf matematika darslarida geometriya elementlarini o’qitishda innovatsion texnologiyalarni qo’llash

Купить