• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 53.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rganish kurs ishi

11qiziqishini pasaytirmasdan, ularning qobiliyatiga moslashtirilgan ta’lim berishga yordam beradi. Bunday faoliyatda o‘quvchi o‘z yutuqlarini ko‘radi, muvaffaqiyatdan quvonadi va o‘ziga bo‘lgan ishonchi ortadi. 4 Bundan tashqari, tahliliy-tanqidiy fikrlashga yo‘naltirilgan topshiriqlarni kiritish dars samaradorligini yanada oshiradi. Misol uchun, “15 sonidan keyin qanday son keladi?”, “Qaysi son 45 va 47 orasida?”, “99 dan keyingi son nima?” kabi savollar o‘quvchini mantiqiy izlanishga undaydi. Bunday savollar bir qarashda oddiy ko‘rinsa-da, bolaning fikrlash mexanizmini faollashtiradi, izchil tafakkurini shakllantiradi. Sonlar qatorida ko‘rsatkichlar orqali masofani aniqlash (masalan: 10 va 20 oralig‘idagi sonlar), chegarani belgilash, ketma- ketlikni to‘g‘rilash kabi topshiriqlar esa o‘quvchilarning matematik tushunchalarni real hayot bilan bog‘lashiga xizmat qiladi.100 ichida sonlarni nomerlashga oid amaliy-didaktik yondashuvlar sinfda o‘quv jarayonining tabiiy va samarali kechishini ta’minlaydi. O‘qituvchi bu jarayonda nazariy bilimlardan tashqari, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini, individual ehtiyojlarini, dars davomida faollik darajasini ham inobatga olgan holda metodik yondashuvlarni uyg‘unlashtirishi zarur. Barcha bu usullar – ko‘rgazmali vositalar, o‘yinli metodlar, raqamli texnologiyalar, guruhli ishlash, savol-javoblar, ko‘p bosqichli mashqlar – yagona maqsadga yo‘naltirilgan: o‘quvchida mustahkam, izchil, ongli son tushunchasini shakllantirish. Bunday ta’lim bolaga faqat raqamlarni emas, balki matematik fikrlashni, tartib, intizom, aniqlik va xulosa chiqarish qobiliyatini o‘rgatadi. Shu bois 100 ichida sonlarni nomerlashni to‘g‘ri va puxta o‘rgatish boshlang‘ich ta’limning eng muhim ustunlaridan biri hisoblanadi. 2. Boshlang‘ich ta’limda nomerlashga o‘rgatishning metodik asoslari 4 Ne’matova, M. “Boshlang‘ich ta’limda didaktik o‘yinlardan foydalanish metodikasi”. – Toshkent: Iste’dod, 2019. – 127 b. 30 Xulosa Men ushbu kurs ishini yozish jarayonida “100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rganish” mavzusi nafaqat o‘quvchilar uchun, balki o‘qituvchi sifatida men uchun ham naqadar muhim ekanini chuqurroq angladim. Dastlab bu mavzu oddiydek tuyulgan bo‘lsa-da, izlanar ekanman, bu boradagi har bir bosqich – bolalarning tafakkurini shakllantirish, mantiqiy fikrlashga o‘rgatish, son tushunchasini mustahkamlash uchun nechog‘lik muhim poydevor ekanini ko‘rdim.Ayniqsa, dars jarayonida qanday muammolar yuzaga kelishi, bu muammolar qanday yechimlar bilan bartaraf etilishi mumkinligi meni ko‘proq o‘ylantirdi va amaliy faoliyatda foydali bo‘ladigan bilimlar berdi.Shu asosda ayta olamanki, 100 ichida sonlarni nomerlash — bu oddiy sanash emas, balki bolaning butun matematik tafakkuri, raqamli dunyo bilan tanishuvi, matematik tilni o‘zlashtirish yo‘lidagi birinchi qadamidir. Bu jarayon to‘g‘ri tashkil etilsa, bolada matematikaga nisbatan ijobiy munosabat shakllanadi. Darslar esa, o‘quvchini faollikka, izlanishga, mantiqiy fikrlashga undaydigan, qiziqarli va samarali mashg‘ulotlarga aylanishi mumkin.Men bu kurs ishini yozar ekanman, o‘z amaliy faoliyatimda qo‘llash mumkin bo‘lgan ko‘plab metodlar, o‘yinlar, topshiriqlar va pedagogik yondashuvlarni to‘plab chiqdim. Ayniqsa, har bir bolaning o‘z sur’atida rivojlanishini ta’minlaydigan differensial yondashuv, darsga raqamli texnologiyalarni jalb qilish, sonlar bilan ishlashda o‘yin elementlaridan foydalanish kabilar menga ilhom berdi. Xulosa qilib aytganda, bu kurs ishi orqali men nafaqat mavzuni o‘rgandim, balki o‘zimni pedagog sifatida sinab ko‘rdim, o‘z ustimda ishlashga intildim va ishontirib ayta olamanki — boshlang‘ich ta’limda har bir dars, ayniqsa, sonlar bilan bog‘liq har bir mashg‘ulot, o‘quvchining butun fikr dunyosiga ta’sir etadigan muhim bosqichdir. Kelajakda bu bilimlar menga yanada sifatli darslar tashkil etishda, har bir bolaga individual yondasha olishda katta yordam beradi, deb ishonaman. 7tomondan sanaydi, ikkinchi tomondan sonlarning o‘rnini tushunadi.Darsliklar va metodik qo‘llanmalarda 100 ichida sonlarni o‘rgatish jarayoni 10-lik sistemaga asoslangan holda olib boriladi. Bunda bolalar dastlab 0 dan 10 gacha, keyin 20 gacha, so‘ng 100 gacha sonlarni bosqichma-bosqich o‘zlashtiradi. Har 10-likda sonlar sonlar oralig‘i, juft-toqlik, qo‘shish-ayirish, ketma-ketlik, teskari sanash kabi faoliyatlar bilan birga beriladi. Bu esa nomerlashni shunchaki yodlash emas, balki mantiqiy tahlil qilish jarayoniga aylantiradi. Jadval: 100 ichida sonlarni nomerlashga oid ilmiy-asosiy yondashuvlar tahlili Yondashuv turi Asoschilari / Nazariyasi Asosiy g‘oya O‘quv jarayoniga ta’siri Psixologik yondashuv L.S. Vigotskiy, J. Piaget Bolaning mantiqiy tafakkurini rivojlantirish, yaqin rivojlanish zonasi nazariyasi Son tushunchasini ongli idrok etishga yo‘naltiradi, ketma- ketlikni tushunishni osonlashtiradi Didaktik yondashuv Davlat ta’lim standartlari, metodik qo‘llanmalar 10 lik asosida bosqichma-bosqich o‘rgatish 0–100 oralig‘ini sistematik tartibda egallashga yordam beradi Konstruktivistik yondashuv J. Bruner, D. Ausubel O‘quvchi o‘z tajribasi orqali bilimni o‘zlashtiradi Ko‘rgazmali vositalar va o‘yinlar orqali faol o‘rganishga turtki beradi Sensorli-ta’lim yondashuvi M. Montessori Sezgi orqali sonni tushunishga asoslangan Raqam kartochkalari, fizik ob’ektlar yordamida o‘quvchilar sonlarni idrok etadi Lingvistik yondashuv Tilshunos- pedagoglar Sonlarni aytish, nomlash va So‘zlashuv va fikr ifodalash orqali 14jismoniy harakatlar (qatorga turish, sonlar bo‘yicha joylashish), hamda og‘zaki ifodalar (sonlarni aytib sanash, navbatni belgilash) birgalikda qo‘llansa, bu ikki yondashuvning mantiqiy asoslari o‘quvchilarda kuchli tarzda shakllanadi. Ko‘rgazmalilik, taqqoslash va nutqiy faoliyatni birlashtirgan metodik yondashuv bolada sonlarning nafaqat shaklini, balki mazmunini, amaliy qo‘llanishini anglashiga xizmat qiladi. Shuningdek, bu yondashuvlar asosida bolalarda matematik fikrlashga tayanch bo‘ladigan asosiy ko‘nikmalar — tasniflash, guruhlash, sonlar oralig‘ini anglash, ketma-ketlikni tahlil qilish, va sonlarning tartibiy o‘rnini mustahkamlash singari faoliyatlar shakllanadi. Shu sababli, boshlang‘ich ta’limda sonlarning miqdoriy va tartibiy yondashuvlarini to‘g‘ri metodik asosda berish — bu kelgusidagi arifmetik operatsiyalar, masala yechish, ifoda tuzish va hatto grafik tafakkurga tayyorlov bosqichidir. Bunday yondashuvlar o‘quvchini mustahkam, asosli, hayotiy va ongli bilimga olib boradi. Metodik yondashuvlarning muhim bir yo‘nalishi – bu faol o‘qitish usullari, ya’ni bolani o‘rganish jarayonida passiv emas, balki faol ishtirokchi sifatida jalb qilishdir. Bunga misol tariqasida interfaol o‘yinlar, guruhli topshiriqlar, “fikrlar almashinuvi” va “savol-javob” metodlarini keltirish mumkin. O‘quvchi faqat o‘qituvchining aytganini takrorlamaydi, balki mustaqil fikrlaydi, o‘z fikrini bayon qiladi, noto‘g‘ri javoblarni tahlil qiladi va xatolar ustida ishlaydi. Bu metodlar orqali nomerlash ko‘nikmalari chuqurlashtiriladi, bolada mustaqillik hissi va o‘zini baholash qobiliyati rivojlanadi. Misol uchun, “Qaysi son 25 va 27 orasida?”, “Qaysi son 15 dan 5 ortiq?” kabi savollar orqali o‘quvchi ketma- ketlik va qiyoslashda faol ishtirok etadi. Boshlang‘ich ta’limda sonlarni o‘rgatishda differensial yondashuv — bu o‘quvchilarning individual o‘ziga xosliklarini, bilim darajasi, psixologik holati va rivojlanish sur’atlarini hisobga olgan holda o‘quv jarayonini tashkil etishdir. Bu metodik asos o‘qituvchidan chuqur kuzatuvchanlik, tahliliy fikrlash va o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga mos topshiriqlarni shakllantira olish 334) Bosh, A.A. (2020). Pedagogik metodlar va zamonaviy yondashuvlar. Toshkent: O‘qituvchi, 180 b. 5) So‘g‘diy, N.A. (2020). Raqamli texnologiyalar va ta’lim. Toshkent: Ilm-fan, 250 6) Stepanov, V.M. (2019). Pedagogika va innovatsion texnologiyalar. Moskva: Prosveshchenie, 300 b. 7) Photomath App. (2021). Solving math problems made easy. Retrieved from https://www.photomath.com Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati 1. https://xtv.uz 2. https://president.uz 3. https://eduportal.uz 4. https://en.unesco.org/themes/education 5. https://www.mathplayground.com 17masalalarda ishlatishga tayyor bo‘ladi. Shu sababli 100 ichida sonlarni nomerlashni metodik asoslar orqali puxta o‘rgatish boshlang‘ich sinf matematik ta’limining tayanch poydevorlaridan biri sifatida qaraladi. 3 . Amaliy mashg‘ulotlarda sonlarni nomerlash faoliyati Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan amaliy mashg‘ulotlar matematik savodxonlikning shakllanishida, xususan 100 ichida sonlarni nomerlash bo‘yicha mustahkam ko‘nikmalar hosil qilishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. O‘quvchi dars jarayonida faqat nazariy tushunchalar asosida emas, balki bevosita ishtirok, harakat, tajriba, ko‘rish, eshitish va his qilish asosida bilimni egallaganida bu bilimlar uzoq muddat esda saqlanadi, ko‘nikmaga aylanadi. Aynan shunday tajriba asosida o‘zlashtiriladigan faoliyat – bu amaliy mashg‘ulotlardir. Amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchi sonlar orasidagi munosabatni mustaqil tushunadi, ularni ketma-ketlikda sanaydi, teskari tartibda aytadi, to‘g‘ri joylashtiradi, qiyoslaydi va guruhlarga ajratadi. Bu faoliyat o‘qituvchi tomonidan mohirona tashkil etilgandagina samarali natija beradi. 7 Boshlang‘ich sinf matematika ta’limida o‘quvchilarda 100 ichida sonlarni nomerlash ko‘nikmasini shakllantirishda dars mashg‘ulotlarini bosqichma- bosqich, ya’ni oddiydan murakkabga qarab rejalashtirish tamoyili ustuvor metodik prinsip hisoblanadi. Bu tamoyil bolalarning yosh xususiyatlari, bilish darajasi, tafakkur shakllanishi va yod olish imkoniyatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, o‘quvchining asta-sekinlik bilan yangi bilimlarni egallashiga, o‘zlashtirishni mustahkamlashiga xizmat qiladi. Darslarning boshlanishida o‘qituvchi 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlar bilan ishlashni yo‘lga qo‘yadi: ularni ketma-ket aytish, yozish, sanash, qiyoslash, tartiblash kabi eng sodda faoliyatlar orqali sonlar haqida dastlabki tasavvurlar beriladi. Bu bosqichda mashqlar 7 Saidova, N. “Raqamli texnologiyalar yordamida matematika o‘qitish”. – Samarqand: Intellekt Press, 2023. – 118 b. 25olmasligidan, sonlar o‘rtasidagi qiymat farqini chuqur tushunmasligidan dalolat beradi. Ba’zida o‘quvchilar sonlar ketma-ketligida bittani tashlab ketadi yoki teskari tartibni to‘g‘ri bajara olmaydi. Bu muammo ko‘pincha son tushunchasining mustahkam shakllanmaganligidan, ularni mantiqiy asosda emas, mexanik tarzda yodlab olishdan kelib chiqadi. Yana bir muammo — bu o‘quvchilarning sonlarni tartibiy va miqdoriy jihatdan farqlay olmasligidir. Ko‘pchilik o‘quvchilar “to‘rtinchi o‘rin” bilan “to‘rtta” degan iborani bir-biriga chalkashtiradi, bu esa sonlarning ikki asosiy ma’nosi orasidagi farqni to‘g‘ri anglamaslikni ko‘rsatadi. Agar bu farqlik metodik jihatdan chuqur o‘rgatilmasa, u keyingi matematik amallarda, masalan, qiyoslash, ketma-ketlikni tuzish va masala yechishda jiddiy xatolarga sabab bo‘ladi. Bu muammo ko‘proq vizual va amaliy faoliyatlar yetarli darajada qo‘llanilmaganda yuzaga chiqadi.Shuningdek, o‘quvchilarda sonlar orasidagi mantiqiy bog‘liqlikni tushunishdagi qiyinchiliklar ham ko‘p uchraydi. Ular uchun 30 dan keyingi 31, 32, 33 kabi sonlar izchilligini idrok etish mushkul bo‘ladi. Ayniqsa, 39 dan 40 ga o‘tishda o‘quvchi “o‘nliklar almashuvi”ni anglamay qolishi mumkin, ya’ni 39 dan keyin 40 emas, 49 deb o‘ylash holatlari uchraydi. Bu esa 10 lik sanoq tizimi asoslarining o‘zlashtirilmaganligini anglatadi. Darslik va o‘qituvchining tushuntirishi 10 lik asosidagi o‘tishlarni izchil ko‘rsatmasa, bu holat o‘quvchining butun matematik tafakkuriga salbiy ta’sir qiladi. Raqamli idrokdagi muammolar ham alohida guruhga kiradi. Bu muammo o‘quvchilar sonlarni raqam sifatida yozishda xatoga yo‘l qo‘yishidan, masalan, 17 ni 71 deb yozish yoki 24 ni 42 bilan almashtirish kabi holatlardan iborat. Bu holatlarda bolada nafaqat yodlashda, balki fazoviy va yo‘nalishli idrokda (chap- o‘ng, yuqori-quyi) ham sustlik bo‘lishi mumkin. Bu turdagi muammolarni bartaraf etish uchun sonlarni yozish faoliyatini jismoniy harakatlar bilan bog‘lash, ya’ni raqamlarni havoda chizish, yerga yozish, rangli bloklar bilan joylashtirish kabi faoliyatlar juda samarali hisoblanadi. 5Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatish bo‘yicha samarali metodlarni aniqlash, tahlil qilish va pedagogik jarayonda qo‘llashga oid tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining vazifalari Son va raqam tushunchasining psixologik hamda pedagogik asoslarini tahlil qilish; 100 ichida sonlarni o‘rgatishning mavjud metodikasini o‘rganish; Interfaol va raqamli vositalar asosida sonlarni nomerlashni o‘rgatish usullarini aniqlash; O‘quvchilarning nomerlashga oid ko‘nikmalarini baholash usullarini ishlab chiqish; Amaliy dars ishlanmalarini ishlab chiqish va tavsiyalar berish. Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishida quyidagi metodlar qo‘llaniladi: Taqqoslash va tahlil qilish metodi; Kuzatuv va diagnostika metodi; Statistik ma’lumotlarni umumlashtirish; Dars ishlanmalari asosida eksperiment usuli;Pedagogik tajriba asosidagi baholash metodi; Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, 4 bo’limdan , xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 8 tartiblashtirish orqali muloqot qobiliyatini rivojlantirish matematik tafakkur bilan til o‘rtasida bog‘liqlik yaratadi Raqamli-ta’lim yondashuvi Zamonaviy pedagogika Interaktiv texnologiyalar orqali o‘rganish QR-kod, test platformasi, animatsiyalardan foydalanib darsni qiziqarli qilish Pedagogikadagi konstruktivizm nazariyasiga ko‘ra, o‘quvchilar bilimni o‘z tajribasi orqali o‘rganadi. Shu bois, 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatishda ko‘rgazmali vositalar, interfaol o‘yinlar, manipulyativ materiallar (masalan: raqam kartochkalari, bloklar, kubiklar) juda katta ahamiyat kasb etadi. Bolaning sonlar bilan o‘zaro faoliyatda bo‘lishi orqali mantiqiy fikrlash shakllanadi. Har bir nomerlangan son bola ongida belgilangan joyga ega bo‘ladi va u ketma- ketlikdagi boshqa sonlar bilan bog‘liq tarzda xotirada saqlanadi.Shuningdek, 100 ichida sonlarni nomerlash bolaning fazoviy tafakkurini ham rivojlantiradi. Sonlar oralig‘ini tasavvur qilish, ularni qiyoslash, ortidan keladigan yoki undan oldingi sonni aniqlash kabi mashqlar orqali bolada umumlashtirish, tahlil qilish va ketma-ketlikni saqlash qobiliyatlari ortadi. Bu esa keyingi bosqichdagi matematik mavzular — arifmetik amallar, sonlar bo‘yicha ifodalar, masalalar yechimi kabi murakkab faoliyatlar uchun tayyorgarlik yaratadi. 100 ichida sonlarni nomerlashning ilmiy-asosiy yondashuvlari bolani tafakkur jihatdan rivojlantirish, mantiqiy, matematik va fazoviy ko‘nikmalarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu jarayonda psixologik, didaktik va lingvistik yondashuvlarning uyg‘unligi o‘quv jarayonining muvaffaqiyatli kechishini ta’minlaydi. Endi esa bu yondashuvlarning amaliy metodlar bilan qanday uyg‘unlashishini tahlil qilamiz. 22qoldi?”, “Narsalarni tartib bilan sanab chiq” kabi vazifalar orqali o‘quvchi sonni voqelik bilan bog‘laydi. Bu o‘z navbatida son tushunchasini abstrakt fikrdan real hayotiy tafakkurga aylantiradi. O‘quvchi hayotdagi holatlarni sonlar orqali ifodalashni o‘rganadi. Bu ko‘nikma keyinchalik masala yechish, arifmetik amallarni bajarish va hayotdagi oddiy hisob-kitob ishlarini yuritishda juda zarur bo‘ladi. Amaliy mashg‘ulotlarda, ayniqsa boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan matematik faoliyatda raqamli texnologiyalarni tatbiq etish zamonaviy ta’lim talablari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, bu o‘quvchilarda mavzuga bo‘lgan qiziqishni keskin oshiradi, dars samaradorligini esa bir necha barobar kuchaytiradi. Chunki raqamli vositalar, xususan interaktiv doskalar, planshetlar, mobil ilovalar orqali tashkil etilgan topshiriqlar o‘quvchini nafaqat auditoriyadagi o‘rindig‘idan faol ishtirokchiga aylantiradi, balki uni mustaqil o‘rganish, tez javob berish, natijani kuzatish va xatoni tuzatish imkoniyati bilan ham ta’minlaydi. Ayniqsa, 100 ichida sonlarni nomerlashga oid mavzularda bu vositalar o‘quvchiga sonlar ketma-ketligini ko‘rgazmali ko‘rinishda taklif etadi, ular orasida ajratish, guruhlash, tahlil qilish kabi amaliy ko‘nikmalarni tezroq va samaraliroq shakllantirishga yordam beradi. Masalan, “Khan Academy Kids” mobil ilovasi orqali o‘quvchi 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlarni ketma-ket yoki teskari tartibda sanash, sonlar ustida o‘yinli mashqlar bajarish, juft va toq sonlarni ajratish, xatolikni tuzatish kabi faoliyatlarni mustaqil va takroriy tarzda amalga oshiradi. Bu platformada har bir topshiriqga ovozli yo‘riqnoma, amaliy ko‘rsatmalar, rasm va harakat bilan boyitilgan animatsiyalar biriktirilgan bo‘lib, bola bu topshiriqlarni bajarar ekan, nafaqat sonlarni o‘rganadi, balki ko‘rish, eshitish va harakat orqali chuqur tushunchaga ega bo‘ladi. “LearningApps” platformasi orqali esa o‘qituvchi mustaqil mashg‘ulotlar yaratadi: misol uchun, raqamli ketma-ketlikni to‘g‘rilash, sonlar qatorida yetishmayotgan raqamni tanlash, teskari tartibda 24100 ichida sonlarni nomerlashga oid amaliy mashg‘ulotlar boshlang‘ich sinf o‘quvchisida sonlar ketma-ketligi, teskari tartib, to‘g‘ri joylashtirish, guruhlash, qiyoslash, tartibiy va miqdoriy tahlil kabi chuqur ko‘nikmalarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘yinli metodlar, ko‘rgazmali vositalar, raqamli texnologiyalar va real hayotiy misollar orqali boyitilgan mashg‘ulotlar bola uchun darsni qiziqarli, faol va samarali jarayonga aylantiradi. Bu esa nafaqat matematika fani, balki o‘quvchining umumiy tafakkuri, nutqi, muloqoti va fikrni bayon qilish madaniyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 4. 100 ichida sonlarni nomerlashda uchraydigan muammolar va yechimlar Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatish jarayonida o‘qituvchilar turli darajadagi psixologik, metodik, didaktik va tashkiliy muammolarga duch keladilar. Bu muammolar birinchi navbatda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, ularning psixik rivojlanish darajasi, idrok qilish va e’tiborining beqarorligi, dars jarayonidagi metodik vositalarning noto‘g‘ri tanlanishi, hamda individual yondashuvning yetarli darajada qo‘llanilmasligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, 100 ichida sonlarni nomerlash — bu oddiy yodlash emas, balki ketma-ketlikni tushunish, sonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash, tartibiy va miqdoriy tafakkurni shakllantirishni talab qiladigan murakkab kognitiv jarayondir. 10 Dastlabki muammo sifatida o‘quvchilarda sonlar ketma-ketligini to‘g‘ri idrok etishdagi qiyinchiliklarni ko‘rsatish mumkin. Aksariyat o‘quvchilar 10 dan keyingi sonlarni yodlashda chalkashadi. Ayniqsa, ikki xonali sonlarda — masalan, 12 bilan 21, 13 bilan 31 kabi o‘xshash raqamli, ammo farqli qiymatdagi sonlarni bir-biriga almashtirib yuborish holatlari tez-tez uchraydi. Bu holat bolalarning vizual idrok qilishida raqamlar tartibini to‘g‘ri ko‘ra 10 Jo‘rayev, S. “Raqamli vositalar asosida ta’lim jarayonini takomillashtirish”. – Toshkent: Talim Texnologiyalari, 2020. – 174 b. 29ishlashga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. Bunday rag‘batlantirishlar faqat mukofot bilan emas, balki guruhda e’tirof etish, doskaga yozish, kichik sovg‘a, yulduzchalar berish orqali ham amalga oshiriladi. Bu o‘quvchining ishtirokini kuchaytiradi. Individual farqlarga mos topshiriqlarni tanlash esa differensial yondashuvni talab etadi. O‘qituvchi mashg‘ulotlarda “A” darajadagi o‘quvchilarga murakkab topshiriqlar, “B” darajadagilarga standart topshiriqlar, “C” darajadagilarga esa qo‘shimcha yordamli, osonlashtirilgan topshiriqlar berish orqali hamma o‘quvchining rivojlanishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, “shaffof baholash” va “sinfda har bir o‘quvchini ko‘rish” uslubi — ya’ni har bir bola qanday darajada o‘zlashtiryapti — degan yondashuv asosida o‘qituvchi nazoratni individual ravishda tashkil qiladi. Bu farqlash orqali darsda ortda qolish yoki zerikish holatlari bartaraf etiladi.Barcha muammolarning asosiy yechimlaridan yana biri — bu raqamli texnologiyalarni faol joriy etishdir. Interaktiv ilovalar, virtual doskalar, ovozli topshiriqlar, animatsiyali izohlar, onlayn viktorinalar kabi vositalar orqali o‘quvchi sonlar bilan “jonli” ishlashga o‘rganadi. Bu metodlar ayniqsa vizual va kinestetik o‘rganish uslubiga ega o‘quvchilar uchun samarali bo‘lib, ularni darsda faol ishtirok etishga undaydi. 61. 100 ichida sonlarni nomerlashning ilmiy-asosiy yondashuvlari Matematik tafakkurning shakllanishi inson intellektining erta rivojlanish bosqichlarida, ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim davrida boshlanadi. Shu sababli son tushunchasini to‘g‘ri o‘zlashtirish, ularni tartiblash va nomerlay olish o‘quvchining butun matematik rivoji uchun poydevor vazifasini bajaradi. 100 ichida sonlarni nomerlash — bu faqatgina ketma-ketlikni yod olish emas, balki matematik bog‘liqliklar, sonlar oralig‘i, tartibiy tafakkur, mantiqiy fikrlash va qiyoslash kabi ko‘nikmalarni shakllantirishga olib keluvchi murakkab pedagogik jarayondir.Nazariy jihatdan olganda, son tushunchasi inson tafakkurida abstrakt tushuncha sifatida shakllanadi. Ularning ifodalanishi raqamlar orqali amalga oshiriladi. Raqamlar — sonlarni belgilovchi belgilar tizimi bo‘lsa, sonlar — miqdoriy va tartibiy xususiyatga ega bo‘lgan matematik ob’ektlardir. Bolalarda son tushunchasi dastlab sezgi va tajriba asosida shakllanadi. Masalan, bola uchta olmani ko‘rsa, “uch” miqdorini anglaydi. Keyinchalik bu miqdor til orqali “uch” degan atama bilan mustahkamlanadi va raqamlar vositasida belgilanadi.Vigotskiy va Bruner kabi psixologlarning fikricha, bola uchun sonni tushunish — bu mantiqiy rivojlanish bosqichlarining muhim elementidir. Vigotskiyning "yaqin rivojlanish zonasi" nazariyasiga ko‘ra, bola mustaqil anglamaydigan bilimlarni kattalar yoki tajribali tengdoshlar yordamida o‘zlashtiradi. Shu nuqtai nazardan, 100 ichida sonlarni nomerlashga o‘rgatish — bu bolaga kattalar (ya'ni o‘qituvchi) tomonidan berilgan yordam orqali mantiqiy bilimni bosqichma-bosqich egallashidir. 2 Boshlang‘ich ta’limda sonlar ikki asosiy ma’noda ko‘rib chiqiladi: miqdoriy va tartibiy. Miqdoriy yondashuvga ko‘ra, sonlar predmetlar to‘plamini bildiradi: 5 ta olma, 8 ta daftar va hokazo. Tartibiy yondashuvda esa sonlar ketma- ketlikdagi o‘rinni bildiradi: 1-o‘rin, 2-o‘rin, 3-o‘rin. Aynan 100 gacha sonlarni nomerlash mashg‘ulotlarida bu ikki yondashuv uyg‘unlashadi: o‘quvchi bir 2 Tursunov, M. “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 196 b. 1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rganish Bajardi: Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 507-guruh talabasi Jumanova Kamola Kurs ishi rahbari: Q arshiboyev H . JIZZAX – 202 5 10o‘quvchilar o‘rtasida muloqot va hamkorlikni kuchaytiradi. Guruhda ishlash metodikasi o‘quvchilarda liderlik, fikr almashish, raqobatbardoshlik va mas’uliyat hissini oshiradi. Darsda guruhli ishni tashkil qilish uchun har bir guruhga maxsus topshiriq berish mumkin: masalan, birinchi guruh 1 dan 50 gacha sanaydi, ikkinchisi teskari sanaydi, uchinchi guruh esa faqat toq raqamlarni sanaydi. Har bir guruh o‘z ishini sinf oldida taqdim etadi, bu esa o‘quvchilarning nutqiy faolligini oshiradi. Raqamli texnologiyalar asosidagi yondashuvlar ham bugungi kunda alohida ahamiyat kasb etadi. “Khan Academy Kids”, “LearningApps”, “Matific”, “Live Worksheets” kabi platformalarda sonlar bilan bog‘liq topshiriqlarni ekranda bajarish, ularni audio orqali eshitish va vizual effektlar bilan mustahkamlash imkoniyati mavjud. Bunday raqamli muhitda o‘quvchi darsga bevosita bog‘langan holda interaktiv ishtirok etadi. QR-kodlar orqali tezkor kirish mumkin bo‘lgan mini-o‘yinlar, misollar to‘plami, videodarslar esa bolada darsga bo‘lgan qiziqishni keskin oshiradi. Masalan, darslikdagi topshiriqni QR- kod orqali ochib, u orqali teskari sanash mashqini bajarish — bu o‘quvchining o‘ziga mustaqil tarzda bilim olish imkonini beradi. Interaktiv darsliklar esa bolalarda nazariy tushunchalarni real hayotga bog‘lash imkonini beradi: “Marketdagi mahsulotlar narxini 1 dan 100 gacha tartiblash”, “Tug‘ilgan kuniga nechta sovg‘a olganini sonlar bilan ifodalash” kabi hayotiy misollar son tushunchasini hayotga bog‘lashga xizmat qiladi. Yana bir muhim didaktik usul — bu bolalarning individual qobiliyatlariga asoslangan topshiriqlar berishdir. Har bir bolaning o‘z rivojlanish tezligi bor: ayrim o‘quvchilar 100 gacha sanashni bemalol bajara olsa, boshqalar 20 gacha sonlarni ham noto‘g‘ri tartibda aytishi mumkin. Shu sababli o‘qituvchi differensial yondashuv asosida individual kartochkalar, turli darajadagi topshiriqlar va ko‘makchi usullarni qo‘llashi kerak. Masalan, bir o‘quvchiga 1 dan 10 gacha sonlarni sanash topshirig‘i berilsa, boshqasiga esa har beshtadan sanab borish (5, 10, 15, ...) topshirilishi mumkin. Bu metod o‘quvchilarning 28Sonlar ketma-ketligida o‘nliklar almashuvi va murakkablik keltiradigan o‘tish joylarida (masalan, 39–40 yoki 59–60) o‘quvchilar bilan maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazilishi kerak. “O‘nlik tugadi – yangi o‘nlik boshlandi” degan tushuncha raqamli kartochkalar bilan, vizual grafikalar va raqamli son tarmog‘i orqali tushuntiriladi. Shu bilan birga, bu bosqichda 10 lik birliklardan iborat bloklar yasatish va ularni ko‘rgazmali usulda almashtirib ko‘rsatish orqali matematik asosdagi tushuncha shakllantiriladi. Bu metod “o‘zlashtirish emas, tushunish” tamoyiliga asoslanadi. Fazoviy idrokda sodir bo‘ladigan xatoliklarni kamaytirish uchun o‘quvchilar bilan raqam yozishni katta formatda mashq qilish, masalan, doskada, pol ustida, magnitli raqamlarda bajarish tavsiya etiladi. Raqamni “havoda chizish”, so‘ng “daftarga yozish”, “chapdan o‘ngga o‘qish”, “quyidan yuqoriga tartiblash” kabi yo‘nalishli harakatlar bolalarda sonlarni ko‘rish, yozish va o‘qishdagi muvofiqlikni shakllantiradi. Ayniqsa, 17 bilan 71 ni almashtirib yuborish holatlarini bartaraf etish uchun har bir raqamni alohida tahlil qilish, ularni guruhlarda taqqoslab aytish, sinfda juftliklar tashkil etib, bir-biriga savol-javob qilish usullari qo‘llaniladi. Teskari sanashni o‘rgatishda esa o‘qituvchining bosqichma-bosqich yondashuvi asosiy ahamiyat kasb etadi. Avval 5 dan 1 gacha, so‘ng 10 dan 1 gacha, keyinchalik 20, 50 va 100 dan 1 gacha bo‘lgan sanash mashqlari kichik bosqichlarda beriladi. Bunda ritmik sanash qo‘shiqlari, multfilmli topshiriqlar, QR-kod orqali interaktiv ilovalarga o‘tish, masalan “100 to 1 countdown game” kabi o‘yinlarni jalb etish orqali bolalarda bu murakkab tafakkur faoliyati qiziqarli jarayonga aylanadi. Bu usul motivatsiyani saqlash va diqqatni jamlashga yordam beradi. Motivatsiya bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishning asosiy usullaridan biri bu — rag‘batlantiruvchi va o‘yinli topshiriqlardan foydalanishdir. Har bir darsda “Topilgan son”, “Eng to‘g‘ri sanagan o‘quvchi”, “O‘zgaruvchan raqamlar o‘yini” kabi faoliyatlar tashkil etilishi o‘quvchida raqam bilan 15kabi yuqori pedagogik mahoratni talab etadi. Ta’limda barcha o‘quvchilar bir xil darajada fikrlamaydi, ularning matematik bilimlarni o‘zlashtirish tezligi ham farqlanadi, shu bois darsni bir xil tempda olib borish ayrim bolalarda orqada qolish holatini yuzaga keltiradi. Ayniqsa, 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatishda bu tafovutlar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Kimdir allaqachon 1 dan 50 gacha bemalol sanashi mumkin bo‘lsa, yana kimdir hali 10 atrofidagi sonlarni chalkashtirib yuboradi. Shunday paytda o‘qituvchining differensial yondashuvi o‘z samarasini beradi. 6 Bu yondashuvda o‘quvchilarga bir vaqtning o‘zida turli murakkablik darajasiga ega topshiriqlar taklif etiladi. Misol uchun, boshlang‘ich darajadagi o‘quvchilarga 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlarni tartiblash yoki teskari sanash kabi oddiy mashqlar beriladi. O‘rta darajadagilar uchun 10 dan 50 gacha bo‘lgan sonlar ustida juft va toq sonlarni ajratish, ularning orasidagi farqni aniqlash, teskari sanash va qiyoslash kabi vazifalar tavsiya etiladi. Yuqori darajadagi o‘quvchilar esa murakkabroq topshiriqlar — masalan, ikki xonali sonlar orasida oraliqni aniqlash, sonlar oralig‘ida yetishmayotgan sonni topish, sonlar ustida amaliy masalalar yechish kabi faoliyatlar bilan shug‘ullanadi. Har bir o‘quvchi uchun alohida ish varaqlari, rangli kartochkalar yoki planshetli interaktiv topshiriqlar to‘plami tuzilsa, ular o‘z darajasiga mos bilimni chuqurroq egallaydi. Bu orqali har bir bola o‘z qobiliyatiga mos ta’lim oladi, natijada uning darsdagi ishtiroki faollashadi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi ortadi. Differensial yondashuvning yana bir afzalligi — bu o‘quvchilar o‘rtasidagi ijobiy raqobat va sog‘lom taqqoslash muhitini yaratishidir. Masalan, dars oxirida har bir guruh yoki individual o‘quvchi o‘z bajarilgan topshiriqlar soni, aniqligi yoki tezligi bo‘yicha rag‘batlantirilsa, bu bolalarni yanada harakatchan, faol va bilim olishga qiziqqan holatga olib keladi. Ammo bu taqqoslash konstruktiv bo‘lishi lozim, ya’ni past darajadagi o‘quvchilar kamchilik uchun 6 Naimova, N. “Matematika darslarida differensial yondashuv asoslari”. – Buxoro: Barkamol Avlod, 2020. – 110 b. 2 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………. 1. 100 ichida sonlarni nomerlashning ilmiy-asosiy yondashuvlari ……….... 2. Boshlang‘ich ta’limda nomerlashga o‘rgatishning metodik asoslari ….… 3. Amaliy mashg‘ulotlarda sonlarni nomerlash faoliyati …………………... 4. 100 ichida sonlarni nomerlashda uchraydigan muammolar va yechimlar ……………………………………………………………….…. Xulosa ………………………………………………………………….….. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………….……. 31Foydalanilgan adabiyotlar I. Normativ huquqiy hujjatlar 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 6-maydagi PQ-3049-sonʻ qarori “Milliy ta’lim dasturi va ta’lim sifatini oshirish chora-tadbirlari to g risida”. ʻ ʻ 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). Ilm-fan va ta’lim sohasini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida [Farmon PF– 5712, 29.04.2019]. Toshkent: Prezident matbuot xizmati. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2018). 2020–2030-yillarda O‘zbekiston Respublikasida ta’limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida [Qaror PQ–3959, 06.09.2018]. Toshkent: Norma nashriyoti. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2020). Raqamli ta’lim tizimini joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida [Farmon PF–6108, 06.11.2020]. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2022). Matematik savodxonlikni oshirish va matematik ta’lim sifatini yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida [Qaror PQ–81, 18.01.2022]. Toshkent: Adliya vazirligi axborot xizmati. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2022). Ta’limda inklyuzivlik va teng imkoniyatlarni ta’minlash strategiyasi to‘g‘risida [Qaror PQ–187, 15.07.2022]. Toshkent: Rasmiy hujjatlar axborot portali. Asosiy adabiyotlar 1) Turaev, T. “Boshlang‘ich ta’limda matematika”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2020. – 212 b. 2) Tursunov, M. “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 196 b. 3) Karimova, G. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning son tushunchasini shakllantirish”. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. – 143 b. 18bolalar uchun tanish hayotiy tajribalar bilan bog‘lanadi – barmoqlar yordamida sanash, o‘yinchoqlarni sonlash, stol ustidagi predmetlarni ketma-ket tartibda joylashtirish kabi usullar qo‘llaniladi. Ushbu dastlabki bosqichda eng ko‘p qo‘llaniladigan vositalar – bu rangli kubiklar, tayoqchalar, qum soatlari, barmoqlarni ko‘rsatish, sanash qo‘shiqlari kabi ko‘rgazmali va eshituv-harakatli resurslardir. O‘quvchilar sonlarni faqat ko‘rish bilan emas, balki harakat, teginish va tovush orqali ham idrok etadi. Bu esa o‘quvchining bilish faoliyatida turli analizatorlarni jalb qilish orqali bilimni chuqurroq o‘zlashtirishiga sabab bo‘ladi. Darslarda 10 lik doiralarda son tushunchasini chuqurlashtirish uchun har 10 raqamli bosqichda mashqlar beriladi. Masalan, 1–10, 11–20, 21–30 va hokazo. Har bir bosqichda ilgari o‘rganilgan bilimlar yangi bilim bilan bog‘lab mustahkamlanadi, bu esa sonlar oralig‘ini idrok etish, tartibni saqlash, teskari sanash, oraliqni aniqlash kabi mantiqiy faoliyatlarni shakllantiradi. Keyingi bosqichda mashg‘ulotlar 20 dan 50 gacha kengaytiriladi. Bu yerda o‘quvchi endilikda ikki xonali sonlar bilan ishlay boshlaydi, ularni to‘g‘ri yozadi, o‘qiydi, sonlar oralig‘ini qiyoslaydi. Shu bosqichda metodik vositalar biroz murakkablashadi. O‘quvchilarga son chiziqlari, raqamli yo‘lakchalar, kattalashtirilgan magnitli raqamlar, plastik kartochkalar, aqlli doskalar, elektron testlar orqali topshiriqlar taklif qilinadi. Ular turli yo‘nalishda: sanash, tartiblash, guruhlash, ketma-ketlikni tiklash, yetishmayotgan sonni topish, qiyoslash asosida tuziladi. Bu faoliyat o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini, fazoviy tasavvurini va matematik muhokama qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Ayniqsa, bu bosqichda interaktiv doska yoki planshetda “surib joylashtir” yoki “bo‘sh joyga to‘g‘ri sonni qo‘y” kabi topshiriqlar qo‘llanilsa, o‘quvchilar o‘zlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakat qilib, xatoni tuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa bilimni nafaqat yodlash orqali emas, balki amaliyotda tahlil qilish orqali egallashga olib keladi. 12Boshlang‘ich ta’lim bosqichi o‘quvchining ilm-fanga bo‘lgan munosabatini shakllantiradigan asosiy davr hisoblanadi. Ayniqsa, matematika faniga oid ilk bilimlar, xususan, son tushunchasi va ularni nomerlash ko‘nikmalari bolalarda mantiqiy tafakkur, izchillik, tartib-intizom va matematik madaniyatni shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu boisdan, 100 ichida sonlarni nomerlashga o‘rgatish jarayonida metodik asoslar o‘qituvchining pedagogik yondashuvi, dars strukturasi, o‘quvchilarning yosh psixologiyasiga mos didaktik materiallar tanlashi orqali belgilab olinadi. Nomerlashga oid ko‘nikmalarni shakllantirishda birinchi navbatda 10 lik sanoq tizimiga asoslangan yondashuv qo‘llaniladi. Ya’ni, o‘quvchilar dastlab 0 dan 10 gacha bo‘lgan sonlar ustida ishlaydi, keyin 20 gacha, so‘ng bosqichma-bosqich 100 gacha kengaytiriladi. Bunday yondashuv matematik mantiq asosida ketma- ketlik, tartib va raqamlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni izchil ochib beradi. 5 Boshlang‘ich ta’limda matematik tushunchalarni shakllantirish jarayonida sonlarning ikki asosiy — miqdoriy va tartibiy ma’nosini to‘g‘ri tushuntirish va chuqur o‘zlashtirish pedagogik nuqtayi nazardan nihoyatda muhim hisoblanadi. Miqdoriy yondashuv sonlarni ob’ektlar miqdorini ifodalovchi vosita sifatida qaraydi. Ya’ni, necha dona, qancha miqdorda degan savollarga javob beruvchi sonlar “miqdoriy sonlar” bo‘lib, ular bola uchun atrofdagi voqelikni tasniflashda yordam beradi. Masalan, “5 ta olma”, “3 ta daftar”, “10 dona shar” kabi ifodalar orqali bola sonni jismoniy ob’ektlar bilan bog‘lab tushunadi. Tartibiy yondashuv esa sonlarning ketma-ketlikdagi o‘rnini ko‘rsatadi. Masalan, “5-o‘rin”, “2-navbat”, “7-raqamli o‘quvchi” kabi iboralar sonning ma’lum bir tartibdagi holatini bildiradi. Bu ikki ma’no bolalar tafakkurida tabiiy ravishda rivojlanmaydi, balki o‘qituvchi tomonidan ataylab tanlangan metodik yondashuvlar orqali shakllantiriladi. Chunki ko‘p hollarda o‘quvchilar bu ikki ma’noni chalkashtirib yuborishi mumkin: “uchinchi bola” va “uchta bola” 5 Nazarova, M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida innovatsion yondashuvlar”. – Andijon: Ziyo Nashr, 2020. – 154 b. 27etishning birinchi bosqichi bo‘lib, endigi qismda bu muammolarning yechimlari haqida so‘z yuritiladi. 100 ichida sonlarni nomerlashga oid muammolarni bartaraf etish uchun avvalo ta’lim jarayoniga ilmiy asoslangan, tizimli va diferensial yondashuvlarni joriy etish zarur. Bunday yondashuv har bir o‘quvchining individual rivojlanish darajasi, bilim o‘zlashtirish sur’ati va qiziqish doirasiga mos faoliyatlarni taklif etish imkonini yaratadi. Shuningdek, muammolarning turli manbalarni — psixologik, metodik va tashkiliy — aks ettirganini inobatga olib, ularni har tomonlama tahlil asosida yo‘qotish lozim bo‘ladi. Avvalo, o‘quvchilarni 100 ichida sanashga tayyorlashda ko‘rgazmali vositalar, harakatli metodlar va interfaol mashg‘ulotlarga keng e’tibor qaratish kerak. Bu o‘quvchini faqat yodlashga emas, balki mantiqiy tafakkur asosida tushunishga yo‘naltiradi. Masalan, sonlarning ketma-ketligini to‘g‘ri idrok etishga doir muammolarni hal qilishda son chiziqlari, sanash yo‘lakchasi, raqamli tangachalar, katta sonli kvadratlar, “suretli sanash” metodikasi kabi ko‘rgazmali vositalar yordamida vizual tasavvurni mustahkamlash tavsiya qilinadi. Shu bilan birga, sonlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunishga yo‘naltirilgan savol-javob usuli, ya’ni “bu son oldidan qaysi son keladi?”, “bu son ortidan nima keladi?” kabi ketma- ketlikka oid fikrlash mashqlari muntazam ravishda berilishi lozim. Sonlarni to‘g‘ri idrok etishdagi qiyinchiliklar, ayniqsa, 13–31, 17–71 kabi sonlarda uchrashi mumkinligi sababli, dars jarayonida raqamlar o‘rnini almashtirib tahlil qilish, yodda saqlash va farqlash mashqlari orqali bu xatoliklar kamaytiriladi. Sonlarning tartibiy va miqdoriy ma’nolarini farqlay olish qobiliyati hali shakllanmagan o‘quvchilar uchun harakatli va amaliy faoliyatlar taklif etilishi kerak. Masalan, 4 ta kubikni sanab joylashtirish (miqdor), keyin 4-o‘rinda turgan kubikni ko‘rsatish (tartib) kabi mashqlar orqali o‘quvchi farqni bevosita amaliyot orqali his etadi. Bu kabi topshiriqlarda o‘yin elementlari, rolli harakatlar (“kim nechinchi bo‘lib turibdi?”), sonli kartochkalar orqali tartibni ko‘rsatish va tahlil qilish usuli natijadorlikni sezilarli darajada oshiradi. 20tutadi. Bu faoliyat nafaqat sonlarni yodlab olish yoki ketma-ket sanashni emas, balki ularni tahlil qilish, bog‘liqlikni tushunish, to‘g‘ri tartiblash va guruhlarga ajratish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quvchilar sonlar ustida ishlayotganda ularning noto‘g‘ri joylashganini aniqlash, xatolikni ko‘rish, uni to‘g‘rilash va sabablilik asosida izoh berish orqali matematik muloqotga kirishadi. Masalan, dars davomida o‘qituvchi sinf doskasiga yoki ekranga 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ketma-ketligini joylashtirganida ulardan ba’zilari ataylab noto‘g‘ri tartibda yoziladi. O‘quvchilarga “qayerda xatolik bor?”, “qaysi son joyida emas?”, “tartib qachon buzilgan?” kabi savollar beriladi. O‘quvchi sonlar oralig‘ini kuzatadi, ketma-ketlikni baholaydi, va xatoni aniqlaydi. Bu esa faqat yodda saqlash emas, balki mustaqil tahlil qilish, fazoviy joylashuvni anglash, e’tibor va mantiqiy izchillikni shakllantirishga olib keladi. Joylashtirish mashqlarining yana bir turi — sonlarni guruhlarga ajratish orqali tahlil qilishdir. O‘qituvchi o‘quvchilarga 1 dan 100 gacha bo‘lgan aralash raqamlar berilgan kartochkalar to‘plamini taqdim etadi va “faqat juft sonlarni chapga, toq sonlarni o‘ngga joylashtiring”, “5 ga karrali sonlarni belgilang”, “10 tadan keyingi har beshinchi sonni tanlang” kabi topshiriqlarni beradi. Bunday topshiriqlar o‘quvchini oddiy aytish, sanash doirasidan chiqaradi va matematik toifalarga bo‘lish, tasniflash, qiyoslash, umumlashtirish kabi yuqori tafakkur bosqichlariga olib chiqadi. Ayniqsa, sonlar ustida ushbu guruhlash faoliyati raqamlar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni tushunishga yordam beradi. Masalan, toq sonlar – 1, 3, 5, 7..., juft sonlar – 2, 4, 6, 8... kabi ketma-ketliklarni o‘quvchi faqat yodlab emas, balki kuzatib, tasdiqlab va joylashtirib o‘rganadi. Bunday tahliliy faoliyat o‘quvchilarda matematik tafakkurning chuqur shakllanishiga, ayniqsa sababiy aloqalarni ko‘rish va tushuntirish ko‘nikmasining rivojlanishiga xizmat qiladi. Bola faqat “bu noto‘g‘ri” deb aytish bilan cheklanmay, balki “bu yerda 45 va 47 o‘rtasida 46 yo‘q, shuning uchun tartib buzilgan” deb tushuntirishga o‘rganadi. Bu — tahliliy nutq, izohli fikrlash va matematik muloqot elementlarining birgalikda shakllanishidir. 26Navbatdagi muhim muammo — bu o‘quvchilarda teskari sanashdagi qiyinchiliklardir. 100 dan 1 gacha sanash yoki 50 dan 30 gacha teskari tartibda son aytish faoliyati, ayniqsa erta yoshdagi o‘quvchilar uchun katta aqliy yuklama hisoblanadi. Chunki bu yerda sonlar ketma-ketligi orqaga qarab tahlil qilinadi, bu esa tafakkurda vaqtinchalik burilish talab qiladi. Aksariyat o‘quvchilar bu turdagi topshiriqlarda 99 dan keyin 97 deb yuborishadi yoki 90 dan 80 ga o‘tayotganda butun o‘nliklar o‘rtasidagi tartibni buzib qo‘yadilar. Bu holat mantiqiy fikrlashning hali to‘liq shakllanmaganligidan, sonlar qatori xotirada qat’iy joylashtirilmaganligidan dalolat beradi. Mashg‘ulot davomida uchraydigan yana bir keng tarqalgan muammo — bu darsga bo‘lgan sust motivatsiya va past faollikdir. Ayniqsa, nomerlash kabi “takroriy” va “zerikarli” deb qabul qilinadigan faoliyatlar o‘quvchini tez charchatadi, diqqatni so‘ndirishga olib keladi. Raqamlar bilan ishlashdan zavq olmagan bola topshiriqlarga e’tiborsiz qaraydi, sonlarni noto‘g‘ri tartibda yozadi yoki xatolarni tuzatishga harakat qilmaydi. Bu esa sinfdagi umumiy dars ritmini pasaytiradi, o‘qituvchining ishini qiyinlashtiradi. Ayniqsa darsda interaktiv usullar, o‘yinlar, texnologik vositalar kam qo‘llanilsa, o‘quvchi nomerlashni faqat yodlashga asoslangan zerikarli faoliyat deb qabul qiladi. Shu bilan birga, boshlang‘ich sinfda sonlar ustida olib boriladigan mashg‘ulotlarda individual farqlarni hisobga olmaslik, ya’ni differensial yondashuvning yetarli emasligi muammoga aylanadi. Ba’zi o‘quvchilar allaqachon 100 gacha sanab bera olgan bo‘lsa, boshqa bolalar hali 20 dan keyin chalkashib ketadi. O‘qituvchi bu farqlarni sezmasa va barchaga bir xil topshiriq bersa, bu kuchli o‘quvchini zeriktirib, qobiliyatini pasaytiradi, sustroq o‘quvchini esa ruhiy tushkunlikka olib keladi. Bunday holatda sinfda sonlarni o‘zlashtirish darajasi notekis shakllanadi.100 ichida sonlarni nomerlashda uchraydigan asosiy muammolar turlicha bo‘lib, ular o‘quvchining bilish xususiyatlari, o‘qituvchi metodikasi, darsning tashkiliy sifati va foydalanilgan vositalar darajasiga bevosita bog‘liq. Bu muammolarni aniqlash ularni bartaraf 23sonlar joylashtirish kabi mashqlar real vaqtda bajariladi va o‘quvchi natijani shu zahotiyoq ko‘radi. Raqamli texnologiyalar orqali tashkil etilgan mashg‘ulotlar interaktiv bo‘lgani uchun, bola darsda faqat tinglovchi emas, balki faol qatnashuvchi bo‘lib ishtirok etadi. U tugmani bosadi, javob tanlaydi, harakat qiladi, xatoni ko‘radi, uni tuzatadi va shu jarayonda bilimni amaliyot orqali egallaydi. Bunday faoliyatlar o‘quvchida darsga nisbatan ijobiy munosabat, qiziqish, mustaqil fikrlash, tanqidiy tahlil qilish, xatoni anglash va o‘z ustida ishlash kabi fazilatlarni shakllantiradi. Ayniqsa, bolaga natija darhol chiqishi, muvaffaqiyatli bajargan topshirig‘i uchun yulduzcha yoki audio mukofot berilishi — bu pedagogik motivatsiya vositasidir. Bunday rag‘bat mexanizmlari o‘quvchining darsdagi ishtirokini sezilarli darajada oshiradi. Yana bir muhim jihat — bu raqamli vositalar yordamida individual yondashuvni ta’minlash imkoniyatidir. Har bir o‘quvchi o‘z darajasiga mos topshiriqni bajaradi: kimdir 1 dan 10 gacha sanaydi, boshqasi esa 50 dan 1 gacha teskari sanash bilan shug‘ullanadi. Shunday sharoitda o‘quvchilarning biri-biriga taqlid qilmasdan, o‘z mustaqil faoliyatida yutuqqa erishishi mumkin. Bunday mashg‘ulotlar davomida o‘quvchida xatolar ustida ishlash odati shakllanadi, ya’ni u noto‘g‘ri bosgan javobni ko‘rib, o‘zi tuzatishga harakat qiladi. Bu esa bolalarda mantiqiy tafakkur, sabr-toqat, xulosa chiqarish va mas’uliyatni o‘z zimmasiga olish kabi muhim shaxsiy fazilatlarni rivojlantiradi. Bundan tashqari, raqamli mashg‘ulotlar ko‘pincha vizual muhitda qurilgan bo‘lgani sababli, bolalarda sonlarning fazoviy joylashuvi, ularning tartibi va qiyosiy ko‘rinishi ancha tez shakllanadi. Masalan, 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar kvadrat shakldagi tarmoqda joylashgan bo‘lsa, o‘quvchi toq va juft sonlarning o‘zaro joylashuvini ham sezadi, bu orqali u matematik aloqalarni faqat sanash emas, balki fazoda ham tasavvur qilishga o‘rganadi. Bu esa darsni an’anaviy metodlardan farqli ravishda ko‘proq esda qolarli va faol qiladi. 9100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni faol ishtirokga jalb qilish, ularning shaxsiy bilim darajasidan kelib chiqib metodlarni moslash, darsning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Amaliy yondashuvlar shundan iboratki, o‘quvchilarda son tushunchasini real harakatlar, ko‘rgazmalilik, o‘yin va mashqlar orqali shakllantirish mumkin bo‘ladi. Darsning boshidanoq, o‘qituvchi o‘quvchilarning e’tiborini sonlarga qaratishi, ularni motivatsiyalashga xizmat qiluvchi savollar bilan darsga kirishishi maqsadga muvofiq. Misol uchun, sinfda: “Bolalar, bugun necha kishi darsga keldi?”, “Qaysi sanani yozaylik?”, “Nechanchi raqamni ko‘rmoqdasiz?” kabi savollar orqali sonlarga doir faoliyat boshlanishi mumkin. Keyingi bosqichda, darsda ko‘rgazmali vositalar, ya’ni raqamli chiziqlar, kartochkalar, magnitli raqamlar, yoki interaktiv doskadagi raqamlar orqali 100 ichida sanash mashqlari amalga oshiriladi. Ayniqsa, 10 tadan iborat raqamlar guruhini bosqichma-bosqich o‘rgatish (0–10, 10–20, 20–30...) didaktik jihatdan samarali yondashuv hisoblanadi. Har bir bosqichda o‘quvchilar bilan juft-sonlar va toq- sonlarni ajratish, sonlar oralig‘ida qiyoslash, ko‘paytirishdan oldin teskari sanash, o‘zidan keyingi va oldingi sonni aniqlash, oraliqdagi sonlarni topish kabi mashqlar bajariladi. Bu esa faqat yodlashga emas, balki mantiqiy fikrlashga asoslangan ko‘nikmalarni rivojlantiradi. 3 Amaliy yondashuvlarda o‘yin elementlarining o‘rni beqiyosdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchun o‘yin — bu bilim olishning asosiy shakli bo‘lib xizmat qiladi. “Son poygasi”, “Topilgan son”, “Yo‘qolgan raqam”, “Raqamni davom ettir”, “Qaysi guruh ko‘proq teskari sanaydi?” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar sonlar ustida mustaqil faoliyat olib boradilar. Ayniqsa, juft-toq raqamlar o‘rtasida farqni tushunishga qaratilgan “to‘pni juft sonlarga uzat” kabi harakatli o‘yinlar bolalarda faollik va diqqatni uyg‘otadi. Bunday o‘yinli faoliyatlar ko‘pincha kichik guruhlarda yoki juftlikda tashkil etiladi, bu esa 3 Karimova, G. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning son tushunchasini shakllantirish”. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. – 143 b. 16emas, harakat va intilishi uchun e’tirof etilishi kerak. O‘qituvchi bunda pedagogik ehtiyotkorlik bilan yondashib, har bir bolaning yutuqlarini alohida e’tirof etadi. Shu tarzda, differensial yondashuv faqat bilim darajasiga qarab topshiriqlar taqdim etish emas, balki darsdagi tarbiyaviy, axloqiy va ruhiy muvozanatni saqlashga ham xizmat qiladi. Bu metod boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun ayniqsa foydalidir, chunki bu davrda bolalar faollikka, individual e’tiborga, mustaqil ishlashga o‘rgatiladi. Har bir bolaning rivojlanishiga individual e’tibor berilgan sinfda dars faollik bilan o‘tadi, topshiriqlar izchil bajariladi, bilimlar esa ko‘p holatda mustahkam bo‘ladi. Shu bois 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatishda differensial yondashuv dars sifatining kafolati bo‘lib xizmat qiladi. Bu yondashuv asosida o‘qituvchi nafaqat metodik jihatdan yuqori saviyada dars o‘tadi, balki har bir o‘quvchining ehtiyojini inobatga olib, adolatli va samarali ta’lim muhitini yaratadi. Metodik asoslarda yana bir yo‘nalish – bu raqamli vositalardan foydalanishga qaratilgan. Raqamli texnologiyalar orqali o‘quvchilar sonlar ustida amaliy topshiriqlarni bajarar ekan, bu ularning mustaqil ishlashini, savolga darhol javob olishini, xatolarni tuzatishini va ayni paytda vizual esda saqlashini kuchaytiradi. Elektron darsliklar, planshetlarda ishlaydigan o‘yinlar, QR-kod orqali ochiladigan testlar, interaktiv doskalardagi dars ko‘rsatmalari bu borada samarali vositalardir. Masalan, o‘quvchi planshetda 1 dan 100 gacha sonlar chizilgan o‘yin oynasida har bir bosilgan sonni tahlil qiladi, ularni ketma-ket bosib sanaydi, teskari tartibda sanash uchun raqamlarni ajratib oladi.boshlang‘ich ta’limda 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatish uchun tanlanadigan metodik asoslar o‘qituvchining didaktik mahoratini, bolalarning yosh psixologiyasini, texnologik imkoniyatlarni va zamonaviy pedagogik yondashuvlarni birlashtirgan holda amalga oshirilishi zarur. Bu metodlar orqali o‘quvchi sonlarni nafaqat yodlaydi, balki ularni mantiqiy tahlil qiladi, ketma- ketlikda tartiblaydi, teskari sanaydi, juft va toq sonlarni ajratadi, ularni ifoda va 19Eng so‘nggi bosqich – bu 100 gacha bo‘lgan sonlar oralig‘ida mustaqil ishlash, sonlar ketma-ketligini suveren anglash va uni har xil kontekstlarda qo‘llashdir. Bu bosqichda ko‘proq raqamli o‘yinlar, QR-kodlar orqali testlar, mobil ilovalar, sonli jumboqlar, sharchalarga yozilgan raqamlar bilan ishlar, hatto ochiq havoda tashkil etilgan “sonli stansiyalar” kabi metodik vositalar va usullar tavsiya etiladi. O‘quvchilar uchun har bir son alohida shaklda (masalan, geometrik shakl ichida yoki ob’ekt bilan bog‘langan holatda) berilib, ular raqamni nomlash, ketma-ketligini topish, teskari sanash, guruhlash, qiyoslash, va tartibni tiklash bilan shug‘ullanadilar. Dars jarayonida faoliyat shakli faqat auditoriya bilan cheklanmaydi — koridorda, sport zalida yoki tabiatda “sanab top” yoki “eng tez sanagan” kabi topshiriqlar asosida ochiq harakatli darslar tashkil etilishi mumkin. Bu turdagi mashg‘ulotlar o‘quvchilarda jonlanish, harakat va darsga bo‘lgan ijobiy ruhiy holatni kuchaytiradi. 8 Amaliy mashg‘ulotlarda sonlarni nomerlash faoliyatining yana bir muhim jihati – bu o‘yinli shakllardir. O‘yinlar o‘quvchilar uchun eng qulay va tabiiy o‘rganish vositasidir. Shuning uchun o‘qituvchi mashg‘ulotlarni rasmiylikdan ko‘ra o‘yin, raqobat va topshiriqlar orqali tashkil etishi maqsadga muvofiq. “Yo‘qolgan sonni top”, “Qaysi son oldin keldi?”, “Sanab chiqib yet”, “Teskari sanash estafetasi”, “Sonlarni tartib bilan ter” kabi o‘yinlar orqali o‘quvchi sonlar ketma-ketligi bilan ishlaydi. Bunday faoliyatlar guruhli, juftlikda yoki yakka tartibda tashkil etilishi mumkin. Har bir o‘quvchi topshiriqda ishtirok etadi, o‘z fikrini aytadi, natijasini izohlaydi. Bu esa o‘z navbatida matematik tafakkurdan tashqari nutqiy faollikni, savolga javob berish ko‘nikmasini, fikrni asoslab berishni ham shakllantiradi. Boshlang‘ich sinfda 100 ichida sonlarni nomerlashga oid bilimlarni chuqur egallashda, ayniqsa o‘quvchilarda tahliliy va fazoviy tafakkurni shakllantirishda dars davomida tashkil etiladigan sonlarni joylashtirish faoliyati juda katta o‘rin 8 Xayrullayeva, D. “1-sinfda matematik savodxonlikni shakllantirish bosqichlari”. – Namangan: Yangi Avlod, 2022. – 101 b. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi kunda boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning matematik savodxonligini shakllantirish muhim pedagogik vazifalardan biridir. Ayniqsa, 100 ichidagi sonlar bilan tanishish, ularni nomerlash, tartiblash, ketma-ketlikni tushunish kabi ko‘nikmalar o‘quvchilarning mantiqiy tafakkuri, matematik fikrlashi va abstrakt tushunchalarni o‘zlashtirishida tayanch vazifasini bajaradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi sonlar oralig‘ini to‘g‘ri tushunmasa, keyingi bosqichdagi matematik operatsiyalarni o‘zlashtirishda muammolar paydo bo‘ladi. Shu bois, bu mavzuning dolzarbligi uning o‘quvchilarda sonlar bilan ishlashga bo‘lgan asosiy bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishdagi o‘rnida namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, bugungi raqamli ta’lim muhitida 100 gacha sonlarni o‘rgatishda yangi texnologiyalar, interfaol metodlar va onlayn vositalar keng qo‘llanilmoqda. O‘quvchilar uchun QR-kodlar, animatsiyalar, mobil ilovalar, test platformalari orqali sonlarni nomerlashni mustahkamlash imkoniyatlari mavjud. Demak, bu mavzu pedagogik amaliyotga yangicha yondashuvlarni olib kirish imkonini bergani uchun ham dolzarb hisoblanadi. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi 100 gacha sonlarni o‘rgatish bo‘yicha ayrim fundamental va amaliy manbalar mavjud. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan boshlang‘ich sinf darsliklarida ushbu mavzuga doir asosiy topshiriqlar, mashqlar va metodik ko‘rsatmalar berilgan. Ayniqsa, 1-2-sinf matematikasi bo‘yicha “Matematika” darsliklarida 0 dan 100 gacha sonlar ketma-ketligi, sonlarni qiyoslash, juft-toq ajratish, ketma-ket sanash kabi amaliy topshiriqlarga e’tibor qaratilgan. Shuningdek, xorijiy adabiyotlarda, xususan, J. Brunerning kognitiv rivojlanish nazariyasi, L.S. Vigotskiyning ijtimoiy-madaniy rivojlanish g‘oyalari hamda M. Montessorining sensorli ta’limga asoslangan metodlari orqali boshlang‘ich 1 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 6-maydagi PQ-3049-son qarori “Milliyʻ ta’lim dasturi va ta’lim sifatini oshirish chora-tadbirlari to g risida”. ʻ ʻ 4yoshdagi bolalarning sonlar bilan tanishuvi asoslanadi. Biroq, bu ilmiy yondashuvlar ko‘proq umumiy nazariy tahlillar bo‘lib, aynan 100 ichidagi sonlarni o‘rgatishga doir mahalliy pedagogik tajriba, amaliy dars ishlanmalari va raqamli vositalar asosida bajarilgan tahlillar yetarli emas. Shu bois, bu mavzuni chuqurroq o‘rganish, yangi metodikalar ishlab chiqish va mavjud manbalarni sinf amaliyotiga moslab tahlil qilish muhim vazifa bo‘lib qolmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida son tushunchasini shakllantirish jarayoniga ilmiy-metodik yondashuv asosida yondashishni ta’minlaydi. 100 ichida sonlarni nomerlashning psixologik, pedagogik va didaktik asoslarini o‘rganish orqali o‘qituvchi sonlar bilan ishlashda o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos strategiyalarni aniqlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa dars samaradorligini oshirish, bilimlarning puxta o‘zlashtirilishini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Amaliy ahamiyati esa, o‘qituvchi va talabalarga konkret dars ishlanmalari, o‘yinlar, mashqlar, vizual va raqamli resurslardan foydalanishga asoslangan pedagogik tavsiyalarni taqdim etishidadir. Shuningdek, kurs ishidagi tavsiyalarni sinf amaliyotida, ayniqsa 1-2-sinflar matematika darslarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llash mumkin. Nomerlashga oid tushunchalarni puxta egallagan o‘quvchilar keyinchalik qo‘shish, ayirish, qiyoslash, sonlar oralig‘ini aniqlash kabi amallarda muammoga duch kelmaydi. Raqamli texnologiyalar va interaktiv usullarga tayanib tuzilgan mashg‘ulotlar o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshirib, bilimni ongli va mustahkam tarzda egallashiga xizmat qiladi. Shu bois mazkur kurs ishi nafaqat nazariy asoslar, balki real pedagogik faoliyat uchun ham katta ahamiyatga egadir. Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida son tushunchasini shakllantirish jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti 100 ichida sonlarni nomerlashga o‘rgatish usullari, metodik yondashuvlar va o‘qitish samaradorligi. 21Bundan tashqari, bu jarayonda o‘quvchilar sonlar oralig‘ida fazoviy orientatsiyani ham egallaydilar. Ular bilishadi: qaysi son qayerda joylashgan, qaysi sonlar bir-biriga yaqin, sonlar qanday ketma-ketlikda ortib boradi yoki kamayadi. Bu esa ayniqsa keyingi bosqichdagi sonlar oralig‘idagi amallar, ifoda va masalalarni yechishda ulkan tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Joylashtirish mashqlari o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish salohiyatini ham rivojlantiradi. Ayniqsa, o‘quvchi “Nega bu sonni bu yerga joylashtirding?”, “Qaysi mezon asosida ajratding?”, “Bu son boshqa guruhga nega kirmaydi?” kabi savollarga izoh berganida, u faqat hisoblovchi emas, balki tahlil qiluvchi, tushuntiruvchi va fikrini asoslovchi shaxs sifatida shakllanadi. Bu ko‘nikmalar esa bolalarning nafaqat matematika, balki barcha fanlardagi muvaffaqiyatining poydevoriga aylanadi. Shu sababli sonlarni joylashtirish faoliyati – bu oddiy didaktik topshiriq emas, balki chuqur pedagogik-maqsadli mashq bo‘lib, u o‘quvchi tafakkurini shakllantiruvchi vosita hisoblanadi. 9 Amaliy mashg‘ulotlarning yana bir shakli – bu darsdan tashqari faoliyatlarda sonlar bilan ishlashdir. Masalan, matematik burchak tashkil etilishi, sonlar bo‘yicha viktorinalar, matematik yo‘lakchalar, bayram va ochiq darslarda raqamli tanlovlar tashkil etilishi mumkin. “Eng tez sanagan bola”, “Teskari sanash bo‘yicha chempionat”, “Raqamli jumboqlar”, “Ketma-ketlikda xato top” kabi tanlovlar bolalarda raqobat muhitini kuchaytiradi, o‘z bilimiga ishonch hosil qilish, sahnada chiqish qilish, jamoa bilan ishlash kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Ushbu mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni rag‘batlantirish uchun stikerlar, yorqin baholar, kichik sovg‘alar yoki “raqamlar olimi” kabi unvonlar joriy etilishi ularning ruhiy ko‘tarinkiligi va ishtirokchanligini yanada kuchaytiradi.Shuningdek, amaliy mashg‘ulotlarda sonlarni real hayotiy holatlar bilan bog‘lash juda muhim. Masalan, “Bozorda 3 ta olma, 2 ta nok sotib olindi. Hammasi nechta?”, “Javonda 10 ta kitob bor, 3 tasi olib qo‘yildi. Nechta 9 Ubaydullayeva, M. “Boshlang‘ich sinflar uchun dars ishlanmalar to‘plami”. – Toshkent: Tafakkur, 2021. – 203 b. 13degan ifodalar bir-biridan keskin farqlanadi va har biri alohida tushuncha talab qiladi. Shu bois metodik asoslarda bu ikki son yondashuvini ajratish va har birini alohida izohlay olish pedagogik jarayonning eng nozik nuqtalaridan biridir. O‘quvchilar bu ikki yondashuvni amaliy mashg‘ulotlar orqali egallaydilar. Misol uchun, o‘qituvchi sinfda beshta qog‘oz guldon qo‘yib, “nechta guldon bor?” deb so‘rasa, bu miqdoriy son bilan bog‘liq savol bo‘ladi. Agar o‘qituvchi: “Qaysi guldon uchinchi o‘rinda turibdi?” deb so‘rasa, bu esa tartibiy yondashuvga doir faoliyat bo‘ladi. Shu tarzda, o‘quvchilar miqdorni sanash orqali, tartibni esa sonlar ketma-ketligini ifodalash orqali farqlab o‘rganadilar. Bu ikki yondashuvni o‘rgatishda metodik asoslar ko‘rgazmalilik, harakatli faoliyat, taqqoslash, guruhlash, ifodalash va tushunchani tahlil qilishga qaratilgan. Ko‘rgazmali vositalar — bu jarayonning ajralmas qismi hisoblanadi. Masalan, raqam yozilgan kartochkalar yordamida bola raqamlarni farqlaydi, ularning ketma-ket joylashuvini aniqlaydi. Shu bilan birga, magnitli doskada raqamlar orqali sonlar tartibi tashkil etiladi, o‘quvchi ularni to‘g‘ri joylashtiradi. Son chiziqlari vositasida bola har bir sonning oldingi va keyingi sonini ko‘radi, bu esa tartibiy yondashuvni chuqurlashtiradi. Dars jarayonida o‘yin usullarining ham o‘rni muhim. Masalan, “tartib raqamini top”, “sanab top”, “birinchi kim topadi?” kabi o‘yinlar orqali o‘quvchilar sonlar ketma-ketligini tezlik bilan anglaydi. Miqdoriy yondashuvga doir mashqlarda esa, o‘qituvchi: “Nechta qalam bor?”, “Qaysi guruhda ko‘proq kitob bor?”, “Nechta do‘stni sanash mumkin?” kabi savollar orqali bolani sonni real hayotiy holatlar bilan bog‘lab fikrlashga undaydi. Bu orqali bola har bir sonni muayyan miqdoriy holatga bog‘lab tushunadi va uni nutqda to‘g‘ri qo‘llay boshlaydi. Tartibiy yondashuvga doir topshiriqlarda esa, o‘quvchilardan navbatdagi sonni aniqlash, qaysi o‘quvchi nechinchi bo‘lib keldi, qaysi kitob javonda nechinchi turgani haqida savollar berish orqali sonlarning tartibdagi o‘rnini aniqlashga o‘rgatiladi. Vizual eslatmalar (masalan, sonlar chizig‘i), 324) Ne’matova, M. “Boshlang‘ich ta’limda didaktik o‘yinlardan foydalanish metodikasi”. – Toshkent: Iste’dod, 2019. – 127 b. 5) Nazarova, M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida innovatsion yondashuvlar”. – Andijon: Ziyo Nashr, 2020. – 154 b. 6) Bruner, J. “The Process of Education”. – Cambridge: Harvard University Press, 2009. – 125 p. 7) Montessori, M. “The Discovery of the Child”. – Oxford: Ballantine Books, 2021. – 336 p. 8) Naimova, N. “Matematika darslarida differensial yondashuv asoslari”. – Buxoro: Barkamol Avlod, 2020. – 110 b. 9) Saidova, N. “Raqamli texnologiyalar yordamida matematika o‘qitish”. – Samarqand: Intellekt Press, 2023. – 118 b. 10) Xayrullayeva, D. “1-sinfda matematik savodxonlikni shakllantirish bosqichlari”. – Namangan: Yangi Avlod, 2022. – 101 b. 11) Ubaydullayeva, M. “Boshlang‘ich sinflar uchun dars ishlanmalar to‘plami”. – Toshkent: Tafakkur, 2021. – 203 b. 12) Jo‘rayev, S. “Raqamli vositalar asosida ta’lim jarayonini takomillashtirish”. – Toshkent: Talim Texnologiyalari, 2020. – 174 b. 13) Davlat ta’lim standarti: “Umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich bosqichi uchun DTS”. – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, 2023. III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR 1) Khan Academy. (2021). Interactive lessons and exercises in mathematics. Retrieved from https://www.khanacademy.org 2) “IXL Learning”. (2021). Interactive math lessons for students. Retrieved from https://www.ixl.com 3) Prodigy Game. (2021). Interactive learning for math. Retrieved from https://www.prodigygame.com

 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rganish

Купить