Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 53.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 08 Oktyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Milliy istiqlol g'oyasi

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

1920-30yillarda Qoraqalpog'istondagi o'zgarishlar

Sotib olish
Mundarija
Kirish ………………………………………………………… . …………...………3
I.BOB. Qoraqalpog‘istonning siyosiy maqomi va boshqaruv tizimidagi 
o‘zgarishlar ……………………………………………………………………….6
I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va milliy-hududiy chegaralash 
jarayoni………………………………………………...…………………….6
I.2. Mahalliy boshqaruv tizimi va sovetlashtirish siyosati ……………..….11
II.BOB. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar …………...…16
II.1. Kollektivlashtirish siyosati, agrar islohotlar va ularning oqibatlari ….16
II.2. Maorif, madaniyat va ayollar huquqlaridagi o‘zgarishlar ………..…..22
Xulosa ………………………………………………………………………..…..27
Adabiyotlar ro’yxati 
……………………………………………………………………………………….
.30 Kirish
“Tarix   –   bu   xalqning   xotirasi.   Agar   biz   tariximizni   chuqur   bilmasak,
kelajagimizni   to‘g‘ri   qura   olmaymiz”.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti
Shavkat   Mirziyoyevning   bu   chuqur   mazmunli   so‘zlari   millatning   o‘z   tarixiga
bo‘lgan  munosabatini   belgilab  beradi.  Chunki   har   bir   xalq  o‘z  tarixining  og‘ir  va
murakkab davrlarini unutmasligi, ularni ilmiy jihatdan o‘rganib, xulosa chiqarishi
zarur.   Ayniqsa,   sovet   tuzumi   davrida   yuz   bergan   siyosiy,   ijtimoiy   va   iqtisodiy
o‘zgarishlar   bugungi   kunimizni   to‘g‘ri   anglashimizda   muhim   manbadir.   Shu
jumladan,   1920–1930-yillar   oralig‘ida   Qoraqalpog‘istonda   yuz   bergan   tarixiy
o‘zgarishlar   ham   bizga   nafaqat   o‘tmishni   tushunish,   balki   hozirgi   zamonaviy
Qoraqalpog‘iston   Respublikasi   shakllanishining   ildizlarini   anglash   imkonini
beradi 1
.
Mazkur   davr   —   Qoraqalpog‘iston   tarixida   Sovet   hokimiyatining   qaror
topishi,   milliy-hududiy   chegaralarning   qayta   belgilanishi,   ijtimoiy-iqtisodiy   va
madaniy   hayotda   tub   o‘zgarishlar   ro‘y   bergan   davr   hisoblanadi.   Bu   jarayonlar
muayyan   darajada   taraqqiyotga   xizmat   qilgan   bo‘lsa-da,   ularning   bir   qismi
zo‘ravonlik, majburiy siyosatlar, tabiiy va insoniy yo‘qotishlar bilan kechgani ham
tarixiy   haqiqatdir.   Aynan   1924-yilda   O‘rta   Osiyoda   o‘tkazilgan   milliy-hududiy
chegaralash   natijasida   Qoraqalpog‘iston   avtonom   viloyat   sifatida   shakllantirildi,
keyinchalik   1932-yilda   Avtonom   Sovet   Sotsialistik   Respublikasi   maqomini   oldi.
Bu o‘zgarishlar faqatgina ma’muriy-huquqiy tusga ega bo‘lmasdan, mahalliy xalq
hayot   tarzini,   ijtimoiy   munosabatlarni   va   madaniy   muhitni   keskin   ravishda
o‘zgartirib yubordi.
Tarixiy   adabiyotlarda   qayd   etilishicha,   1920–30-yillar   —   Sovet   Ittifoqining
umumiy   siyosiy   yo‘nalishlari   Qoraqalpog‘iston   hududida   ham   to‘liq   joriy   etilgan
davrdir.   Bu   yillarda   Sovet   hukumati   tomonidan   bir   qator   siyosiy   islohotlar
o‘tkazildi:   agrar   munosabatlarning   kollektivlashtirilishi,   diniy   institutlarning   yo‘q
qilinishi,   qadimiy   urf-odatlarning   cheklanishi   va   yangi   sovetcha   hayot   tarzining
1
 Sh. Mirziyoyev.  Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Matbuot xizmati, 
2021. 15 b.
2 shakllantirilishi   boshlandi.   Ushbu   siyosatlar,   bir   tomondan,   zamonaviy   maorif,
sog‘liqni   saqlash   va   sanoatlashuv   asoslarini   yaratishga   xizmat   qilgan   bo‘lsa,
boshqa   tomondan,   xalqning   qadimiy   an’analarini   bostirish,   majburiy   mehnat   va
ocharchilikka olib kelgan ayanchli oqibatlar bilan kechdi.
Siyosiy   jihatdan   olib   qaralganda,   Qoraqalpog‘iston   Sovet   tuzumining   yangi
siyosiy   tuzilmalari   doirasida   o‘z   avtonom   maqomini   oldi.   Biroq   bu   avtonomiya
rasmiy nomdagina bo‘lib, amalda markaziy hukumatning to‘liq nazorati ostida edi.
Mahalliy boshqaruv tizimlari, sovetlar, partiya tashkilotlari orqali boshqarildi, har
qanday   mustaqil   fikr   yoki   qarashlar   qatag‘on   ostiga   olinardi.   Shu   sababli,   1930-
yillarning   ikkinchi   yarmida   boshlanib   ketgan   siyosiy   repressiyalar   qoraqalpoq
ziyolilarini,   jumladan,   yozuvchi,   olim   va   madaniyat   arboblarini   qamrab   oldi.
Ularga   qarshi   turli   ayblovlar   qo‘yildi,   ularning   faoliyati   taqiqlanib,   ko‘pchiligi
qatag‘on qilindi. Bu esa qoraqalpoq xalqining intellektual salohiyatiga katta zarba
bo‘ldi.
Iqtisodiy   sohada   esa   1920–30-yillar   sovet   davlatining   rejalashtirilgan
iqtisodiyoti asosida olib borilgan kollektivlashtirish siyosati bilan ajralib turadi. Bu
siyosat   dehqonlarning   yer   va   mol-mulklarini   davlatga   topshirib,   ularni   kolxoz   va
sovxozlar   tarkibiga   majburan   qo‘shishga   qaratilgan   edi.   Kollektivlashtirish
oqibatida   ko‘plab   dehqonlar   o‘z   hayotidan   norozi   bo‘lib,   ko‘chishga,   hatto
isyonlarga   chiqishga   majbur   bo‘ldilar.   Ayniqsa,   1931–33-yillardagi   ocharchilik
yillari   qoraqalpoq   xalqining   boshiga   katta   musibat   keltirdi.   Minglab   insonlar
hayotdan ko‘z yumdi, ko‘plab oilalar boshqa hududlarga ko‘chib ketishga majbur
bo‘ldilar. Bularning barchasi iqtisodiy siyosatning salbiy oqibatlaridan biri edi.
Madaniy hayotdagi o‘zgarishlar ham bu davrga xos muhim jihatlardan biridir.
Sovet hukumati savodsizlikka qarshi kurashish kampaniyasini boshlab, qoraqalpoq
tilida maktablar ochishni yo‘lga qo‘ydi. Bu orqali zamonaviy bilimlar aholi orasida
tarqala   boshladi.   Lotin   yozuviga   o‘tish,   yangicha   darsliklarning   yaratilishi   va
ommaviy madaniyatning rivoji bu davrning e’tiborga molik jihatlaridir. Shu bilan
birga,   diniy  maktablar,   masjid   va  madrasalar   yopilib,  diniy  arboblar   ta’qib  ostiga
olindi. Bu esa mahalliy xalqning an’anaviy hayot tarziga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
3 Ishning   dolzarbligi:   1920–30-yillar   Qoraqalpog‘iston   tarixida   tub   burilish
davri   bo‘lib,   bu   yillarda   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   sohalarda   keng
ko‘lamli   islohotlar   amalga   oshirildi.   Xususan,   Sovet   hokimiyatining   o‘rnatilishi,
Qoraqalpog‘istonning   siyosiy   maqomini   o‘zgarishi,   kollektivlashtirish   siyosati,
madaniy-ma’rifiy   harakatlarning   kuchayishi   va   milliy   elita   taqdiriga   ta’sir
ko‘rsatgan   siyosiy   repressiyalar   ushbu   davrni   o‘rganishni   ayniqsa   dolzarb   qiladi.
Mamlakatimizda   olib   borilayotgan   tarixiy   adolatni   tiklash   va   tarixiy   xotirani
tiklash   siyosati   sharoitida   1920–30-yillardagi   Qoraqalpog‘iston   voqealarini   ilmiy
asosda o‘rganish zamonaviy tarixshunoslik uchun katta ahamiyatga ega.
Kurs   ishining   maqsadi   –   1920–30-yillarda   Qoraqalpog‘istonda   yuz   bergan
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlarni tarixiy manbalar asosida tahlil
qilish, ularning hudud taraqqiyotiga ta’sirini ochib berishdir.
Vazifalari : Qoraqalpog‘istonning Sovet davridagi siyosiy maqomini aniqlash,
kollektivlashtirish   siyosatining   hududga   ta’sirini   tahlil   qilish,   madaniy-ma’rifiy
islohotlarni yoritish, siyosiy repressiyalar va ularning oqibatlarini o‘rganish.
Kurs   ishining   predmeti   –   1920–30-yillardagi   Qoraqalpog‘istondagi   siyosiy
va ijtimoiy hayot jarayonlari.
Obyekti   –   Qoraqalpog‘iston   hududida   yashagan   jamiyat   va   uning
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan siyosiy va iqtisodiy jarayonlar.
Ushbu   kurs   ishi   orqali   tarixiy   haqiqatni   tiklash,   Qoraqalpog‘iston   xalqi
boshidan   kechirgan   murakkab   jarayonlarni   ochib   berish   ko‘zda   tutilgan.   Shu
sababli   mavzu   nafaqat   ilmiy,   balki   amaliy   va   tarbiyaviy   jihatdan   ham   dolzarb
hisoblanadi.
4 I . BOB .  Qoraqalpog ‘ istonning   siyosiy   maqomi   va   boshqaruv   tizimidagi
o ‘ zgarishlar
I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va milliy-hududiy chegaralash
jarayoni
1920–1930-yillar   Markaziy   Osiyo,   jumladan,   Qoraqalpog‘iston   tarixida   tub
burilishlar   davri   bo‘ldi.   Bu   yillarda   Sovet   hokimiyati   mintaqada   o‘z   siyosiy   va
mafkuraviy   ta’sirini   kuchaytirishga   doir   keng   qamrovli   chora-tadbirlarni   amalga
oshirdi.   Xususan,   Qoraqalpog‘iston   siyosiy   va   ma’muriy   jihatdan   yangi
maqomlarga  ega bo‘lib, u yerda Sovet  tuzumining ijtimoiy-iqtisodiy modeli  joriy
etildi.   Bu   jarayon   bir   tomondan   siyosiy   barqarorlik   va   zamonaviy   institutlarning
shakllanishiga olib kelgan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy xalqning an’analari,
madaniyati va hayot tarziga bosim sifatida kechdi.
1917-yilgi   Oktyabr   inqilobidan   so‘ng,   Rossiya   imperiyasining   sobiq
mustamlakasi   bo‘lgan   Turkiston   o‘lkasida   siyosiy   beqarorlik   kuchaydi.   Sovet
hokimiyati   dastlab   Toshkentda   vujudga   kelgan   bo‘lsa-da,   mintaqa   bo‘ylab   uning
qaror   topishi   murakkab   va   qarama-qarshiliklarga   boy   jarayon   bo‘ldi.   Xususan,
Qoraqalpog‘iston   hududi   Turkiston   general-gubernatorligiga   qarashli   bo‘lib,   bu
yerda   turli   etnik   guruhlar,   jumladan,   qoraqalpoqlar,   qozoqlar,   turkmanlar   va
boshqa jamoalar yashar edi. Sovet hokimiyati bu hududlarga kirib kelgach, mavjud
ijtimoiy tuzumni butunlay o‘zgartirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi 2
.
1920-yilning yozida Sovet hokimiyati Qoraqalpog‘iston hududiga kirib bordi
va mahalliy aholiga proletar diktaturasi g‘oyalarini singdirishga kirishdi. Avvaliga
bu   harakatlar   notekis   va   murakkab   kechdi.   Mahalliy   aholining   bir   qismi   Sovet
hokimiyatini   ijobiy   qabul   qilgan   bo‘lsa,   boshqa   qismi   —   ayniqsa   mahalliy
zodagonlar,   boylar   va   diniy   arboblar   bu   hokimiyatga   qarshilik   ko‘rsatdi.   Buxoro
amirligining tugatilishi (1920) va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tashkil topishi
(1920)   mintaqada   sovetlashuv   jarayonining   kuchayganligini   ko‘rsatadi.   Aynan
2
 Ziyayev, S.  Turkiston xalqlari milliy ozodlik harakati tarixi (XIX asr oxiri – XX asr boshlarida)  . Toshkent: Fan, 
2000. 260 b.
5 Xorazm  davlati  tarkibida qoraqalpoq aholisi  muayyan darajada avtonomlikka ega
bo‘lish umidida edi.
Qoraqalpog‘iston   tarixida   1920-yillar   –   Sovet   hokimiyatining
mustahkamlanishi va milliy-hududiy chegaralash siyosatining boshlanishi jihatidan
muhim   davr   hisoblanadi.   Bu   davrda   Sovet   hukumati   Markaziy   Osiyoni   qayta
siyosiy  va ma'muriy jihatdan  tashkil  etish  yo‘lini  tanladi. Chegaralash  jarayonlari
1924-yildan boshlab kuchaygan bo‘lsa-da, bu jarayonga tayyorgarlik ishlari ancha
ilgari   boshlangan   edi.   Sovetlar   bu   hududlarda   yashovchi   turli   millat   vakillarining
til,   madaniyat,   iqtisodiy   faoliyat   va   etnik   o‘ziga   xosliklarini   hisobga   olgan   holda
yangi respublika va muxtor hududlar tashkil etishga kirishdi.
Qoraqalpoqlar dastlab O‘rta Osiyodagi turli davlatlar tarkibida yashab kelgan
bo‘lsalar-da,   ular   uchun   alohida   siyosiy-hududiy   birlik   yo‘q   edi.   Shu   sababli
Qoraqalpoq   avtonomiyasi   masalasi   Sovetlar   tomonidan   ko‘tarilganida,   bu   xalq
uchun   muhim   tarixiy   burilish   bo‘ldi.   1924-yilgi   milliy-hududiy   chegaralash
natijasida   Qoraqalpog‘iston   dastlab   Qozog‘iston   ASSR   tarkibida   muxtor   viloyat
sifatida   tashkil   etildi.   1930-yilda   esa   u   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   RSFSR   tarkibiga
o‘tkazildi.   Bu   harakatlar   Sovet   hokimiyatining   mintaqada   mustahkamlashuvining
yana bir bosqichi edi.
Shu   bilan   birga,   Sovetlar   tomonidan   olib   borilgan   bu   siyosiy   islohotlar
hamma vaqt ham mahalliy aholining manfaatlariga mos kelavermas edi. Aholining
ko‘p   qismi   uchun   bu   o‘zgarishlar   majburiy   kollektivlashtirish,   diniy
qadriyatlarning yo‘q qilinishi, va iqtisodiy hayotning tubdan o‘zgarishi kabi salbiy
oqibatlarni keltirib chiqardi. Ayniqsa, mahalliy diniy elita va boylar sinfi vakillari
Sovet   hokimiyati   siyosatiga   qarshi   chiqdi   va   ularning   ko‘pchiligi   qatag‘onlarga
uchradi yoki mintaqani tark etdi 3
.
1920-yillar   davomida   Qoraqalpog‘istonda   ijtimoiy-iqtisodiy   tuzumni
o‘zgartirishga   qaratilgan   keskin   chora-tadbirlar   amalga   oshirildi.   Bu  davrda   agrar
islohotlar,   kollektiv   xo‘jaliklar   –   kolxoz   va   sovxozlar   tashkil   etildi.   Mahalliy
aholining   an'anaviy   hayot   tarzi   buzildi,   ko‘chmanchi   va   yarim-ko‘chmanchi
3
 Saidov, A.  Qoraqalpog'iston tarixi  . Nukus: Qoraqalpoqstan, 2004. 310 b.
6 turmush tarzidan yerga doimiy joylashuvga o‘tishga majburlandi. Bu esa iqtisodiy
qiyinchiliklar, ocharchilik va noroziliklarga olib keldi.
Milliy-hududiy   chegaralashning   siyosiy   asoslari   Sovet   mafkurasida   'har   bir
xalq   uchun   alohida   muxtoriyat'   tamoyili   bilan   izohlangan   bo‘lsa-da,   amalda   bu
jarayon   ko‘pincha   etnik   chegaralarni   aniq   belgilashda   muammolarga   olib   keldi.
Qoraqalpog‘istondagi   ko‘p   millatli   aholi   tarkibi,   aralash   yashash   hududlari,
iqtisodiy   aloqalarning   murakkabligi   bu   jarayonni   yanada   chigallashtirdi.   Shunga
qaramay,   Sovet   rahbariyati   uchun   bu   siyosat   respublikalarda   'milliy   masalani   hal
etish' vositasi sifatida muhim edi.
1925–1930-yillar   oralig‘ida   Sovetlar   tomonidan   Qoraqalpog‘istonda   keng
ko‘lamli   modernizatsiya   ishlari   olib   borildi.   Yangi   maktablar,   sog‘liqni   saqlash
muassasalari,   madaniy   markazlar   ochildi.   Rus   tili   va   Sovet   mafkurasi   asosida
ta’lim tizimi shakllantirildi. Bu esa qoraqalpoq xalqining milliy o‘zligini yo‘qotish
xavfini   tug‘dirgan   bo‘lsa-da,   bir   vaqtning   o‘zida   savodxonlik   darajasining
oshishiga, ma’lumotli yangi avlod shakllanishiga zamin yaratdi 4
.
Ayni   davrda   amalga   oshirilgan   eng   muhim   siyosiy   qarorlardan   biri   bu
Qoraqalpoq   Muxtor   Sovet   Sotsialistik   Respublikasi   (QMSSR)   tashkil   topganidir.
1932-yilda   ushbu   maqom   berilishi   qoraqalpoqlarning   Sovet   Ittifoqi   tarkibida
muayyan   darajada   siyosiy   tan   olinishi   sifatida   baholandi.   Biroq   bu   muxtoriyat
asosan   nomigina   edi,   chunki   barcha   muhim   qarorlar   Moskva   va   Markaziy   Osiyo
byurolari tomonidan qabul qilinar edi. Mahalliy rahbarlar esa ko‘pincha markazdan
tayinlangan, Sovet mafkurasiga sadoqatli kadrlardan iborat bo‘ldi.
Qoraqalpog‘istonning   sovetlashuvi   jarayonida   olib   borilgan   kampaniyalar   –
masalan,   diniy   tashkilotlarning   tugatilishi,   eski   yozuvning   lotin,   keyin   esa   kirill
grafikaga o‘tkazilishi, an’anaviy kiyim-kechak, urf-odatlarga qarshi tashviqotlar —
mahalliy   madaniyatga   kuchli   bosim   sifatida   namoyon   bo‘ldi.   Shu   bilan   birga,
ushbu   bosqichda   qoraqalpoq   adabiyoti,   san’ati   va   madaniyatining   yangi   shakllari
paydo   bo‘ldi,   mahalliy   ijodkorlar   Sovet   mafkurasi   doirasida   bo‘lsa-da,   milliy
ifodani davom ettirdilar.
4
  Vazirlar  Xodjaev, N.  Sovet hokimiyatining Turkistonda qaror topishi  . Toshkent: Fan, 1972. 180 b.
7 Siyosiy   jihatdan   esa   bu   davr   repressiyalar,   jamoaviy   jazolashlar,   "xalq
dushmani"   sifatida   ayblab   chiqarilgan   mahalliy   elitaning   yo‘q   qilinishi   bilan
kechdi.   Qoraqalpog‘istonda   ham   1930-yillarning   o‘rtalariga   kelib,   Stalinning
markazlashtirilgan   boshqaruv   uslubiga   to‘liq   moslashuv   yuz   berdi.   Mahalliy
tashabbuslar  bostirildi, har   qanday mustaqil  fikr   yoki  faoliyat  "sovet   mafkurasiga
zid" deb baholandi 5
.
1924-yilga   kelib,   Sovet   Ittifoqi   rahbariyati   O‘rta   Osiyoda   milliy-hududiy
chegaralash  siyosatini  amalga  oshirishga qaror  qildi. Bu  qaror, birinchi  navbatda,
millatlar   siyosatiga   oid   umumittifoq   siyosatga   tayanar   edi.   Sovet   hukumati
«millatlarning   o‘z   taqdirini   o‘zi   belgilashi»   shiorini   ilgari   surib,   mintaqadagi
siyosiy   tuzilmalarni   milliy   mezonlarga   asoslangan   holda   qayta   tashkil   etishga
kirishdi.   Bu   siyosatning   amaliy   tomoni   esa   —   milliy   respublikalar,   avtonom
viloyatlar va tumanlar shakllantirish bo‘ldi. Aynan shu milliy-hududiy chegaralash
jarayoni Qoraqalpog‘iston tarixida yangi bosqichni boshlab berdi.
Qoraqalpoqlar   o‘z   milliy   avtonomiyasiga   ega   bo‘lish   masalasini   1920-
yillarning   boshidayoq   ko‘targan   edilar.   Shu   asosda,   1924-yil   19-fevralda
Qoraqalpog‘iston   Avtonom   viloyati   tashkil   etildi.  Bu   viloyat   dastlab   Qozog‘iston
Sovet Sotsialistik Respublikasi  tarkibida bo‘lib, 1930-yilga kelib bevosita RSFSR
tarkibiga   o‘tkazildi.   1932-yil   esa   Qoraqalpog‘iston   Avtonom   Sovet   Sotsialistik
Respublikasi   maqomini   oldi.   Ushbu   siyosiy-huquqiy   o‘zgarishlar
Qoraqalpog‘istonning   siyosiy   xaritadagi   o‘rnini   mustahkamladi,   ammo   bu
avtonomiya   ko‘proq   nominal   tusga   ega   bo‘lib,   markazdan   boshqaruv   saqlanib
qolaverdi.
Milliy-hududiy chegaralash jarayonida xalqning etnik tarkibi, tarixiy yashash
joyi,   iqtisodiy   aloqalari   va   til   omili   inobatga   olingan   bo‘lsa-da,   amalda   siyosiy
maqsadlar   ustunlik   qildi.   Ayni   paytda   Sovet   Ittifoqi   millatlararo   nizo   va   qarama-
qarshiliklarni   bartaraf   etish,   bo‘linmagan   mintaqalarni   sun’iy   chegaralar   bilan
ajratish   orqali   markaziy   nazoratni   kuchaytirishga   intilgan.   Shu   bois,
5
 Keller, S.  Makkaga emas, Moskvaga: Sovet Ittifoqining Markaziy Osiyoda Islomga qarshi kampaniyasi, 1917-
1941  . Princeton: Princeton University Press, 2001.  123 b.
8 Qoraqalpog‘iston   hududining   tuzilishi   jarayonida   uning   chegaralari   ba’zan   etnik
omillarga zid tarzda chizilgan.
Milliy-hududiy   chegaralash   oqibatida   ko‘plab   ijtimoiy-iqtisodiy   muammolar
yuzaga   keldi.   Ayrim   etnik   guruhlar   o‘z   tarixiy   yashash   joylaridan   ajralib   qoldi,
resurslar   va   yer   maydonlarining   qayta   taqsimlanishi   esa   norozi   kayfiyatlarni
kuchaytirdi.   Qoraqalpog‘istonda   esa   avtonomiya   e’lon   qilingan   bo‘lsa-da,   real
siyosiy   va   iqtisodiy   qarorlar   Moskva   va   Toshkentda   qabul   qilinar   edi.   Sovetlar
hokimiyati   barcha   muhim   ijtimoiy   institutlarni   nazoratga   oldi:   ta’lim,   din,
madaniyat va iqtisodiyot markazlashtirilgan tizimda boshqarildi.
Sovetlar   avtonomiyani   rasman   tan   olib,   mahalliy   Kengashlar   tizimini   joriy
etdilar.   Qoraqalpog‘istonda   Oliy   Kengash,   xalq   komissarliklari,   partiya   organlari
shakllantirildi.   Biroq   bu   tashkilotlarning   vakolatlari   chegaralangan   bo‘lib,   ular
yuqori bosqichdagi idoralarning topshiriqlarini bajarishga majbur edilar. Shu bilan
birga, mahalliy kadrlar siyosiy lavozimlarga tayinlanish jarayonida qiyinchiliklarga
duch   kelgan,   ko‘p   hollarda   tashqaridan   yuborilgan   sovet   kadrlari   yuqori
lavozimlarni egallagan 6
.
Milliy-hududiy   chegaralash   jarayonining   yana   bir   muhim   jihati   bu   —
qoraqalpoq   tilining   maqomi   va   madaniy   muhitning   shakllanishiga   oid   siyosatlar
edi. Sovetlar dastlab qoraqalpoq xalqining tilini, adabiyotini rivojlantirishga urg‘u
berayotgandek   ko‘rinsalar-da,   keyinchalik   bu   sohada   ham   mafkuraviy   nazorat
kuchaydi. Yozuv tizimi  bir  necha bor  o‘zgartirildi:  arab yozuvidan lotinga, keyin
esa   kirill   yozuviga   o‘tilishi   mahalliy   aholining   savodxonligiga,   madaniy   merosni
saqlab   qolishiga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatdi.   Bu   o‘zgarishlar   Sovet   markazining
umumittifoq   siyosatiga   bo‘ysunish,   milliy   farqlarning   yo‘qolishiga   xizmat   qilgan
edi.
Siyosiy   jihatdan   olib   qaraganda,   bu   davrda   Sovet   hokimiyati   o‘zining
mustahkam   poydevorini   yaratishga   intildi.   Qoraqalpog‘istonda   sovetlashtirish
jarayonlari orqali kommunistik mafkura, yangi turmush tarzi, kollektiv boshqaruv
6
 Alimov, R.  Qoraqalpoq ASSR tarixi  . – Toshkent: O‘zbekiston, 1985 yil. 79 b.
9 va ateistik dunyoqarash faol targ‘ib qilindi. Diniy maktablar yopildi, diniy arboblar
ta’qib qilindi. Tarixiy-madaniy obidalar e’tiborsiz qoldirildi yoki yo‘q qilindi.
Sovet   hokimiyatining   o‘rnatilishi   va   milliy-hududiy   chegaralash   jarayoni
Qoraqalpog‘iston   tarixida   muhim   burilish   yasadi.   Bu   jarayonlar   mintaqaning
siyosiy va ma’muriy tuzilishini butunlay o‘zgartirib yubordi 7
. Formal avtonomiya
taqdim   etilgan   bo‘lsa-da,   haqiqiy   siyosiy   va   iqtisodiy   qarorlar   markazdan
boshqarildi.   Milliy   madaniyat,   til,   diniy   qadriyatlar   va   ijtimoiy   institutlar   sovet
mafkurasi   asosida   qayta   qurildi.   Bularning   barchasi   Qoraqalpog‘iston   xalqining
tarixiy xotirasida murakkab va ziddiyatli davr sifatida muhrlandi.
I.2. Mahalliy boshqaruv tizimi va sovetlashtirish siyosati
Sovetlar Ittifoqi Markaziy Osiyo hududlariga bosqichma-bosqich kirib bordi,
lekin   bu   jarayon   o‘ziga   xos   xususiyatlarga   ega   bo‘lib,   ko‘plab   siyosiy   qarama-
qarshiliklar,   qurolli   to‘qnashuvlar   va   ijtimoiy   jarayonlar   orqali   amalga   oshdi.
Mahalliy   xalqlar,   jumladan,   qoraqalpoqlar,   yangi   tuzumni   qabul   qilishda   turli
darajalarda qarshilik ko‘rsatdilar. Aholining katta qismi uchun Sovetlar Ittifoqining
kiritilishi   –   bu   o‘z   tarixiy   an’analari   va   iqtisodiy   manfaatlarini   yo‘qotish   xavfi
bilan bog‘liq edi.
Sovet hukumati mahalliy boshqaruvni markazlashgan tizimga o‘tkazish uchun
birinchi   navbatda   mahalla   organlarini   tugatdi.   1918-1919-yillarda   “Mahalla
kengashlari”   o‘rniga   “Inqilobiy   dehqon   kengashlari”   va   “Shahar   kengashlari”
(Sovetlar)   tashkil   etildi.   Ularning   tarkibi   mahalliy   xalq   deputatlari,   kambag‘al
dehqonlar, ishchilar va ba’zi jadidchi ziyolilardan iborat bo‘lib, mutlaq hokimiyat
markaziy partiya organlari hamda xalq komissarlari kengashi qo‘lida jamlandi. Shu
tariqa,   mahalliy   muammolarni   hal   qilish   vakolatlari   amalda   avtonom   emas,   balki
Moskva   hamda  Petrograddan   tayinlangan  vakillar   nazorati  ostidagi   yangi   “sovet”
tizimiga o‘tkazildi.
1920-yilga   kelib,   Turkiston   va   Qoraqalpog‘istondagi   mahalliy   boshqaruv
strukturasi   bir   necha   bosqichli   bo‘lib   tashkil   etildi.   En   kamida   to‘rt   darajadagi
7
 A. Karimov,  Jadidchilik va milliy uyg'onish harakati  . Toshkent: Sharq, 2002. 220 b.
10 sovet organlari shakllantirildi: qishloq (qishloq sovetlari), tuman (tuman sovetlari),
viloyat   (viensovetlar)   va   Respublika   (Markaziy   Sovet).   Har   bir   sovet   egallagani
g‘oyaviy   ma’muriy - iqtisodiy   hujjatlar   asosida   ish   olib   bordi:   yer   va   mulkdek
muammolar   D е hqonlar   va   Sanoat   xalq   komissarliklari,   maorif   masalalari   Xalq
maorif komissarligi huzurida hal qilindi.
Sovetlashtirish   jarayonida   jadidchilik   harakati   muhim   o‘rin   tutdi.   Jadid
ziyolilari   –   M.   Xodjayev,   O.   Qodirov,   I.   Karimov   kabilar   –   mahalliy   boshqaruv
organlariga   kadr   sifatida   jalb   etildi.   Ularning   vazifasi:   o‘rnida   ta’lim   va
madaniy - ma’rifiy   siyosatni   amalga   oshirish,   mahalliy   aholi   orasida   sovet
ideologiyasini targ‘ib qilish edi. Birinchi maktablar va o‘qituvchilar kurslari aynan
mashhur jadid maktablari binolarida tashkil  etildi, lekin ularning mustaqil  siyosiy
faoliyati cheklangan bo‘ldi 8
.
Ammo   eski   zodagonlar,   boy   sinfi,   diniy   arboblar   yangi   sovet   tizimini   qabul
qilmadi.   Ularning   asosiy   qarshiligi   yerlarning   musodara   qilinishi,   mulkchilikka
barham   berilishi,   diniy   sudlar   yo‘q   qilinishi   va   an’anaviy   ijtimoiy   hayotning
bekorlashishiga bog‘liq edi. Masalan, 1919–1920 yillarda Navoiy tumanida boylar
va  mullahlar   mahalla  sovetlarini   tan  olmaslik   bo‘yicha   kichik  qurolli   mojarolarni
tashkil   etdi.   Ushbu   qarshilik   Basmachi   harakati   boshlanishining   ildizlari   bo‘lib,
Qoraqalpog‘istonda ham kichik otryadlar tashkil etildi.
1918–1920   yillarda   mahalliy   muammolarni   hal   qilish   mexanizmlari   ham
tubdan   o‘zgardi.   Sovet   hukumatining   “Yer   islohotlari   to‘g‘risida”gi   dekretlari
asosida  barcha yerlar davlat yoki mahalla fondiga o‘tkazildi. Keyinchalik qishloq
sovetlari   dehqonlarni   —   turli   sinf   vakillarini   “qudratli”,   “kambag‘al”   va   “o‘rta”
dehqonlarga   ajratib,   kolxozlarni   tashkillashtirish   choralarini   ko‘rdi.   Mahalla
sovetlari   ekspropriatsiya   qilingan   yerlarni   kambag‘al   dehqonlarga   qayta
taqsimladi.
Sovetlashtirishning   navbatdagi   bosqichi   –   iqtisodiy   hayotni   markaziy   reja
asosida   qurish   edi.   Buning   uchun   mahalliy   hokimiyat   organlari   “Iqtisodiy   hayot
xalq   komissarligi”   tizimiga   kiritildi.   Tuman   va   viloyat   sovetlari   joylardagi   ishlab
8
 Saidov, M.  Sovetlashtirish jarayoni va uning mahalliy boshqaruv tizimiga ta’siri . Toshkent: Fan, 2005. 157 b.
11 chiqarish   quvvatlarini   hisobga   olib,   kolxoz   va   sovxozlar   tashkil   etish   bo‘yicha
buyruqlar   berdi.   Bu   esa   mahalliy   dehqonlarni   bosqinchilik   bilan   yangi   tizimga
kiritilishini   anglatardi.   Jarayon   to‘satdan   emas,   biroq   kuchlanish   bilan   kechdi:
ko‘plab qishloqlarda dehqonlar o‘z mehnat va mahsulotini ko‘maksiz topshirishga
qarshilik ko‘rsatdi.
Boshqaruv   tizimidagi   keskin   o‘zgarishlar   va   jadidchi   ziyolilarning   rolini
pasaytirish   juda   tez   amalga   oshdi.   1920-yil   oxiriga   kelib,   mahalliy   sovet
organlarida   zamonaviy   kadrlarni   qo‘llash   ham   cheklangani   kuzatildi:   ko‘pchilik
rahbarlik lavozimlariga Rossiyadan keltirilgan partiya kadrlari tayinlandi. Bu holat
mahalliy  elita   orasida   norozilikni   kuchaytirdi.   Ayniqsa,   Qoraqalpog‘iston   Muxtor
viloyatiga aylanib, alohida siyosiy maqomga ega bo‘lgach, uning boshqaruv tizimi
ham Moskva va Toshkentdan nazorat qilindi.
Sovetlashtirish siyosatining muhim yo‘nalishi – diniy institutlar va an’anaviy
hukumat   shakllarini   yo‘q   qilishdir.   1919–1920   yillarda   mahalliy   qadiy   (shariat)
sudlari yopildi, wakf mulklari milliy boylik sifatida davlat ro‘yxatiga kiritildi. Eng
muhimi,   mahalliy   boshqaruv   organlari   vakolatini   kengaytirish   evaziga   diniy
arboblar   ijtimoiy   ta’sirdan   mahrum   qilindi.   Mulla   va   xoja   lavozimlari   bekor
qilinib, mahalliy sovet organlari “xalq dushmanlari” deb e’lon qildilar.
Natijada 1920-yillar boshida mahalliy boshqaruv dizayni quyidagicha bo‘ldi:
mahalla   va   qishloq   sovetlari   asosan   kambag‘al   dehqonlardan   tanlab   olingan
deputatlar   majmuasi,   tuman   va   viloyat   sovetlari   esa   uchun   partiya   a’zolari
tomonidan   nazorat   qilinar   edi.   Bunday   qattiq   markazlashuv   tizimi   mahalliy
ijtimoiy   adolat   tushunchasini   qayta   aniqlashga   majbur   etdi:   dehqonlar   o‘z
huquqlarini   faqat   sovet   huzurida   tan   olishdi,   an’anaviy   qabilaviy   va   diniy
mexanizmlar esa bekor qilindi 9
.
1917–1920-yillarda   mahalliy   boshqaruv   tizimi   to‘liq   sovet   uslubida   qayta
qurildi.   Sovet   hokimiyati   markazlashgan   boshqaruvni   ta’minlash,   eski   feodal
tizimni   yo‘q   qilish,   yangi   ijtimoiy   qatlamlarni   shakllantirish,   yer   va   iqtisodiy
resurslarni   rejalashtirish   ga   oid   barcha   vakolatlarni   o‘z   qo‘lida   jamladi.   Bu
9
 Khodjaev, N.  Turkiston va Qoraqalpog‘iston: Sovet davriga oid tahlillar . Toshkent: O‘zbekiston, 2004. 193 b.
12 jarayonda jadidchilik tarafdorlari muayyan darajada hamkor bo‘lishsa-da, tez orada
markaziy   partiya   kadrlari   ularning   o‘rnini   bosdi.   Mahalliy   diniy   va   boy   elita   esa
qarshilik   ko‘rsatib,   kichik   qurolli   qarshilik   harakatlarini   boshlab,   Basmachi
harakatining   ildizini   tashladi.   Shu   tariqa,   mahalliy   boshqaruv   tizimi   va
sovetlashtirish   siyosati   o‘zaro   qarama - qarshi,   lekin   bir-birini   to‘ldiruvchi   jarayon
sifatida   kechdi   hamda   Qoraqalpog‘istonning   keyingi   rivojlanish   yo‘lini   belgilab
berdi.
Sovetlar   Ittifoqi   tomonidan   amalga   oshirilgan   sovetlashtirish   siyosati,   bir
tomondan,   markazlashgan   boshqaruvni   mustahkamlash,   iqtisodiy   tizimni   yangi
tartibga   solish   va   ijtimoiy   qatlamlarni   shakllantirishga   qaratilgan   bo‘lsa,   boshqa
tomondan,   mahalliy   xalqlarning   milliy   o‘zligiga   jiddiy   ta’sir   ko‘rsatdi.   Sovetlar
tomonidan   amalga   oshirilgan   yer   islohoti,   ta’lim   tizimi,   sog‘liqni   saqlash   va
boshqa ijtimoiy xizmatlar  xalq uchun bir  qator  foydalar  keltirdi. Lekin, shu bilan
birga,   bu   o‘zgarishlar   mahalliy   qadriyatlar   va   madaniyatlarni,   ayniqsa   diniy
an’analarning zaiflashishiga olib keldi.
Mahalliy boshqaruv tizimining o‘zgarishi natijasida, xalqning bir qismi yangi
tizimga   qarshi   chiqsa,   boshqalari   esa   sovet   hukumatining   ijtimoiy   kafolatlari,
o‘qitish va tibbiyot sohasidagi islohotlarni qabul qilib, ularni qo‘llab-quvvatlashdi.
Sovetlarning   yangi   siyosiy   tuzumi   va   iqtisodiy   tizimi   ko‘plab   ijtimoiy
qatlamlarning   hayotiga   ta’sir   ko‘rsatdi.   Yangi   jamiyatda   aholi   uchun   tenglik,   yer
islohoti   va   boshqa   ijtimoiy   kafolatlar   berildi.   Bu   ijtimoiy   qatlamlarning
o‘zgarishiga sabab bo‘ldi va qarama-qarshiliklarning kuchayishiga olib keldi 10
.
Sovetlar   Ittifoqining   mahalliy   boshqaruv   tizimi   va   ijtimoiy   tuzumga   ta’siri
nafaqat   siyosiy   o‘zgarishlarni,   balki   iqtisodiy,   madaniy   va   diniy   tuzumlarni   ham
tubdan   o‘zgartirdi.   Sovet   hukumati   tomonidan   amalga   oshirilgan   islohotlar,
ayniqsa   yer   islohoti,   kolxoz   va   sovxozlar   tashkil   etilishi,   iqtisodiy   tizimning
kollektivlashtirilishi   mahalliy   aholi   uchun   katta   zarba   bo‘ldi.   Ko‘plab   oilalar   o‘z
yerlarini yo‘qotdi, boshqalar esa qashshoqlik va ocharchilikka duchor bo‘ldi.
10
 Ziyayev, S.  Markaziy Osiyo va Turkistonni sovetlashtirish jarayoni . Toshkent: O‘zbekiston, 2006. 248 b.
13 Bundan   tashqari,   diniy   ta’limning   taqiqlanishi   va   masjidlarning   yopilishi,
islom   dini   va   uning   vakillari   uchun   katta   muammo   bo‘ldi.   Mahalliy   diniy   va
madaniy an’analarning yo‘qolishi, ayniqsa, qoraqalpoq xalqining ijtimoiy tizimiga
salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Sovet hukumatining siyosati natijasida mahalliy xalqlarning
o‘zligini saqlab qolish imkoniyatlari cheklandi.
Sovetlashtirish   siyosatining   ijtimoiy   va   madaniy   ta’siri   ko‘plab   ijtimoiy
qatlamlarning   hayotiga   ta’sir   ko‘rsatdi.   Sovetlar   Ittifoqi   tomonidan   amalga
oshirilgan ta’lim islohotlari va o‘qituvchilarni tayyorlash bo‘yicha ishlari, ayniqsa,
qoraqalpoq   xalqining   madaniy   rivojlanishiga   o‘z   ta’sirini   ko‘rsatdi.   Shuningdek,
sovet   hukumatining   til   siyosati,   yangi   madaniy   va   ma’rifiy   dasturlarni   amalga
oshirish   orqali   qoraqalpoq   xalqining   o‘z   madaniyatini   saqlab   qolishga   harakat
qildi.
Biroq,   sovetlashtirish   jarayoni   mahalliy   an’analar   va   qadriyatlarning
o‘zgarishiga   olib   keldi.   Sovet   mafkurasining   ta’siri   ostida   milliy   madaniyat   faqat
sovet   ideologiyasiga   mos   shaklda   rivojlana   boshladi.   Mahalliy   qadriyatlar   va
an’analar ko‘pincha chetlab o‘tilgan yoki yo‘qotilgan.
Sovetlashtirish   jarayoni   Markaziy   Osiyo   va   ayniqsa,   Qoraqalpog‘iston
hududida   mahalliy   boshqaruv   tizimini   tubdan   o‘zgartirdi.   Sovetlarning
markazlashgan   boshqaruvi,   iqtisodiy   tizimni   yangilash   va   ijtimoiy   qatlamlarni
shakllantirishga qaratilgan siyosati  mahalliy xalqlarga yangi tuzumni o‘rnatdi. Bu
o‘zgarishlar bir tomondan ijtimoiy kafolatlar va yangi infratuzilma yaratgan bo‘lsa,
boshqa   tomondan,   mahalliy   qadriyatlar   va   madaniyatning   zaiflashishiga   olib
keldi 11
.   Sovetlashtirish   jarayoni   mahalliy   xalqlar   uchun   katta   sinov   bo‘ldi   va
ularning tarixiy o‘zligini saqlab qolishidagi kurashni yanada kuchaytirdi.
11
 Saidov, N.  Boshqaruv tizimi va milliy qarshilik: Basmachi harakati . Toshkent: Sharq, 2001. 312 b.
14 II.BOB. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar
II.1. Kollektivlashtirish siyosati, agrar islohotlar va ularning oqibatlari
Qoraqalpog‘iston   hududida   kollektivlashtirish   siyosati,   agrar   islohotlar   va
ularning   ijtimoiy-iqtisodiy   oqibatlari   XX   asr   boshlarida   Sovet   hokimiyati
tomonidan   olib   borilgan   markazlashgan   siyosatning   asosiy   yo‘nalishlaridan   biri
bo‘lib,   bu   jarayon   Qoraqalpoq   jamiyatining   iqtisodiy,   madaniy   va   demografik
tuzilmasiga   jiddiy   ta’sir   ko‘rsatdi.   Kollektivlashtirish   siyosati   Sovet   Ittifoqida
1920-yillarning   oxiri   va   1930-yillarning   boshlarida   boshlangan   bo‘lib,   uning
asosiy   maqsadi   dehqon   xo‘jaliklarini   tugatish   va   ularni   kolxozlar   yoki   sovxozlar
shaklida jamoaviy xo‘jaliklarga birlashtirish edi.
Qoraqalpog‘istonda bu siyosat o‘ziga xos tarzda amalga oshirildi. Avvalo, bu
hududning   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanish   darajasi   past   bo‘lganligi,   aholining
ko‘pchiligi   chorvachilik   va   dehqonchilik   bilan   shug‘ullanganligi   sababli,
kollektivlashtirish   siyosati   ko‘plab   muammolarni   keltirib   chiqardi.   Dastlabki
bosqichlarda   Qoraqalpog‘istonda   jamoa   xo‘jaliklarini   tashkil   etish   uchun
propagandistik   kampaniyalar,   bosim   va   targ‘ibot   ishlari   olib   borildi.   Sovet
hokimiyati   tomonidan   boy   dehqonlar   —   "kulaklar"   dushman   sifatida   ko‘rsatilib,
ularning   mulklari   musodara   qilindi   va   o‘zlari   surgun   qilindi.   Bu   esa   mahalliy
aholining   noroziligiga   sabab   bo‘ldi   va   ayrim   hollarda   qarshilik   harakatlariga   olib
keldi.
Agrar islohotlar jarayonida Qoraqalpog‘istonda yer egaligini qayta taqsimlash
ishlari olib borildi. Dehqonlar yerga egalik qilish huquqidan mahrum etilib, davlat
mulki   deb   e’lon   qilingan   yerlar   jamoa   xo‘jaliklari   ixtiyoriga   berildi.   Bu   esa
an’anaviy   dehqonchilik   tizimining   izdan   chiqishiga   olib   keldi.   Qoraqalpoq
dehqonlari uchun yangi jamoa xo‘jaligi tizimi begona va samarasiz bo‘lib, ularning
iqtisodiy manfaatlariga  zid edi. Ko‘plab  dehqonlar  yangi  tizimga qarshi  norozilik
bildirdi, ayrim hollarda bu norozilik ochiq qarshilik shaklini oldi.
1930-yillarda   Sovet   Ittifoqi   tomonidan   amalga   oshirilgan   kollektivlashtirish
siyosati   butun   mamlakat   bo‘ylab,   xususan,   Qoraqalpog‘iston   hududida   chuqur
15 ijtimoiy-iqtisodiy   o‘zgarishlarga   olib   keldi.   Bu   siyosat   natijasida   dehqonlar   o‘z
yerlaridan   ajralib,   chorva   mollari   musodara   qilindi,   iqtisodiy   imkoniyatlar   keskin
kamaydi.   Ushbu   islohotlar   aholining   ijtimoiy   ahvolining   yomonlashuviga,   oziq-
ovqat   ta’minotining   izdan   chiqishiga   sabab   bo‘ldi.   1931–1933-yillarda
Qoraqalpog‘istonda   ocharchilik   holatlari   yuzaga   keldi.   Aholi   orasida   o‘lim
holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi. Aksariyat hollarda jamoa xo‘jaliklari sust
ishladi, davlat tomonidan berilgan rejalarni bajarishda qiynaldi 12
.
Sovet   Ittifoqida   1928-yildan   boshlab   qishloq   xo‘jaligini   kollektivlashtirish
siyosati   joriy   etildi.   Bu   siyosat   dehqonlarni   jamoa   xo‘jaliklariga   (kolxoz   va
sovxozlarga)   birlashtirish,   xususiy   mulkni   tugatish   va   davlat   nazoratini
kuchaytirishni maqsad qilgan edi. Qoraqalpog‘istonda ham bu siyosat bosqichma-
bosqich   amalga   oshirildi.   1929-yilda   Taxtako‘pirda   ko‘plab   mahalliy   aholi
kolxozlashtirish   siyosatiga   qarshi   chiqdi.   Bu   voqea   Qoraqalpog‘istonni   Rossiya
Federatsiyasiga bevosita qo‘shib olish uchun asosiy sabab bo‘ldi.
Kollektivlashtirish siyosati  doirasida dehqonlar o‘z yerlaridan ajraldi, chorva
mollari   musodara   qilindi,   iqtisodiy   imkoniyatlar   keskin   kamaydi.   Bu   holat
aholining   ijtimoiy   ahvolining   yomonlashuviga,   oziq-ovqat   ta’minotining   izdan
chiqishiga   sabab   bo‘ldi.   1931–1933-yillarda   Qoraqalpog‘istonda   ocharchilik
holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida o‘lim holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi.
Aksariyat   hollarda   jamoa   xo‘jaliklari   sust   ishladi,   davlat   tomonidan   berilgan
rejalarni bajarishda qiynaldi.
Kollektivlashtirish siyosati doirasida agrar islohotlar ham amalga oshirildi. Bu
islohotlar   dehqonlarni   jamoa   xo‘jaliklariga   birlashtirish,   xususiy   mulkni   tugatish
va davlat nazoratini kuchaytirishni maqsad qilgan edi. Qoraqalpog‘istonda ham bu
siyosat   bosqichma-bosqich   amalga   oshirildi.   1929-yilda   Taxtako‘pirda   ko‘plab
mahalliy   aholi   kolxozlashtirish   siyosatiga   qarshi   chiqdi.   Bu   voqea
Qoraqalpog‘istonni   Rossiya   Federatsiyasiga   bevosita   qo‘shib   olish   uchun   asosiy
sabab bo‘ldi . 
12
  Исмаилов ,  У .  Ўзбекистонда   коллективлаштириш   сиёсати   ва   унинг   оқибатлари .  Тошкент: Фан, 1998.  C 
94.
16 Kollektivlashtirish siyosati  doirasida dehqonlar o‘z yerlaridan ajraldi, chorva
mollari   musodara   qilindi,   iqtisodiy   imkoniyatlar   keskin   kamaydi.   Bu   holat
aholining   ijtimoiy   ahvolining   yomonlashuviga,   oziq-ovqat   ta’minotining   izdan
chiqishiga   sabab   bo‘ldi.   1931–1933-yillarda   Qoraqalpog‘istonda   ocharchilik
holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida o‘lim holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi.
Aksariyat   hollarda   jamoa   xo‘jaliklari   sust   ishladi,   davlat   tomonidan   berilgan
rejalarni bajarishda qiynaldi.
1920-yillarning   oxiri   va   1930-yillarning   boshlarida   SSSRda   boshlangan
kollektivlashtirish   siyosati   butun   Sovet   hududida,   jumladan,   O‘zbekiston   SSR
tarkibiga   kiruvchi   Qoraqalpog‘iston   muxtor   viloyatida   ham   tub   iqtisodiy   va
ijtimoiy   o‘zgarishlarga   sabab   bo‘ldi.   Kollektivlashtirish   mohiyatan   qishloq
xo‘jaligini   to‘liq   davlat   nazoratiga   olish,   yirik   jamoa   xo‘jaliklarini   (kolxoz   va
sovxozlar)   yaratish   orqali   xususiy   yer   egaligiga   barham   berishga   qaratilgan   edi.
Ushbu   siyosat   dehqonlarning   yer   va   mol-mulklaridan   ajralishiga   olib   keldi.   Shu
bilan   birga,   oziq-ovqat   ta'minotining   izdan   chiqishi,   ijtimoiy   ziddiyatlar,
ocharchilik va keng ko‘lamli migratsiya holatlari bilan kechdi.
Kollektivlashtirish   siyosati   SSSR   rahbariyati   tomonidan   tezkor   va   radikal
usullar   bilan   amalga   oshirildi.   Bu   jarayonda   individual   dehqon   xo‘jaliklari
tugatildi,   ularning   yer   maydonlari   va   chorva   mollari   musodara   qilinib,   jamoa
xo‘jaliklariga birlashtirildi. Qoraqalpog‘iston aholisi asrlar davomida chorvachilik
va   dehqonchilik   bilan   shug‘ullanib   kelgan   bo‘lsa-da,   bu   siyosat   ularning   ko‘p
asrlik   an’anaviy   turmush   tarziga   ham,   iqtisodiy   faoliyatiga   ham   jiddiy   zarba
berdi 13
.
1931–1933-yillar   oralig‘ida   ayniqsa   Qoraqalpog‘istonda   yuzaga   kelgan
ocharchilik   holatlari   ushbu   siyosatning   salbiy   oqibatlarini   aniq   namoyon   etdi.
Sovet hukumatining Qoraqalpog‘istonda o‘tkazgan statistik ma’lumotlariga ko‘ra,
bu   yillarda   oziq-ovqat   tanqisligi   keskin   kuchayib,   ko‘plab   aholi   ochlikdan
jabrlandi.   O‘lim   holatlari   sezilarli   darajada   ortdi,   aholining   bir   qismi   boshqa
viloyatlarga, hattoki qo‘shni respublikalarga ko‘chishga majbur bo‘ldi.
13
 Атаханов, С. Ж.  Каракалпакстан в годы коллективизации сельского хозяйства (1929–1937 гг.) . Нукус : 
Каракалпакстан   нашр , 2007.
17 Kollektivlashtirish   jarayonida   ko‘pchilik   dehqonlar   "kulak"   (ya’ni   boy
dehqon)   sifatida   tamg‘alandi.   Ularga   nisbatan   repressiv   choralar   ko‘rildi   —
mulklari   musodara   qilindi,   o‘zlari   esa   Sibir   va   boshqa   uzoq   hududlarga   badarg‘a
qilindi. Bunday siyosat dehqonlar orasida qo‘rquv va norozilikni kuchaytirdi. Shu
sababli   ko‘plab   aholi   kollektiv   xo‘jaliklarga   a’zo   bo‘lishdan   bosh   tortdi   yoki
norozilik   kayfiyatida   faoliyat   yuritdi.   Bu   esa   jamoa   xo‘jaliklarining   iqtisodiy
samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Davlat tomonidan belgilangan rejalar va kvotalar esa ko‘pincha real iqtisodiy
imkoniyatlardan   yiroq   bo‘lgan.   Jamoa   xo‘jaliklari   don,   go‘sht   va   boshqa
mahsulotlarni   topshirish   bo‘yicha   juda   yuqori   ko‘rsatkichlarni   bajarishga   majbur
bo‘lgan. Biroq, tajriba, texnika va resurslar yetishmasligi tufayli bu rejalar ko‘plab
xo‘jaliklarda   bajarilmay   qoldi.   Bu   esa   xo‘jalik   rahbarlari   va   ishchilariga   nisbatan
jazolov choralarining qo‘llanilishiga sabab bo‘ldi.
Qoraqalpog‘iston   o‘zining   tabiiy   iqlimi,   sho‘r   yerlar   va   suv   tanqisligi   bilan
ajralib   turadigan   hudud   hisoblangan.   Ushbu   hududda   jamoa   xo‘jaliklarini
shakllantirish va ularda barqaror dehqonchilikni yo‘lga qo‘yish juda qiyin bo‘lgan.
Shu   sababli,   ko‘pgina   kolxoz   va   sovxozlar   sust   faoliyat   yuritdi,   ba’zilarining   esa
butunlay   inqirozga   yuz   tutgan   holatlari   ham   bo‘lgan.   Dehqonlar   o‘zlari   ilgari
boshqarib   kelgan   yerlar   va   chorva   mollaridan   ajralganidan   so‘ng,   motivatsiya
yo‘qoldi,   ish   unumdorligi   pasaydi,   xo‘jaliklar   iqtisodiy   jihatdan   inqirozga   yuz
tutdi.
Bunday og‘ir sharoitlarda aholining kundalik ehtiyojlarini qondirish masalasi
eng   dolzarb   muammolardan   biriga   aylandi.   Oziq-ovqat   mahsulotlarining
yetishmasligi   natijasida   aholining   sog‘lig‘i   yomonlashdi,   bolalar   o‘limi   ortdi,
epidemiyalar keng tarqaldi. Qoraqalpog‘iston bo‘ylab ochlikdan vafot etganlar soni
minglab   kishilarni   tashkil   etdi.   Bu   holat   migratsiyani   keskin   kuchaytirdi   —
aholining   katta   qismi   O‘zbekistonning   boshqa   hududlariga   yoki   qo‘shni
respublikalarga bosh olib ketdi. Bu esa nafaqat ijtimoiy barqarorlikka, balki etnik
tarkibga ham ta’sir o‘tkazdi.
18 O‘sha   yillardagi   siyosiy   tuzum   aholi   noroziligini   bostirish   uchun   kuch
ishlatishga   tayyor   edi.   Har   qanday   norozilik,   kollektivlashtirishga   qarshilik   yoki
o‘z   fikrini   erkin   bildirish   "qarshilik   ko‘rsatish",   "aksilinqilobiy   faoliyat"   sifatida
baholanar,   bunday   fuqarolar   jazolanishi,   qamalishi   yoki   surgun   qilinishi   mumkin
edi.   Shuning   uchun   ham   ko‘pchilik   insonlar   ochlik,   kasallik   va   qashshoqlikka
chiday turib, mavjud siyosiy tuzumga bo‘ysunishga majbur edi.
Shuningdek,   kollektivlashtirish   siyosati   qishloq   joylarida   ijtimoiy   tuzumga
ham katta o‘zgarishlar olib keldi. Avvallari o‘z yerida mustaqil ishlagan dehqonlar
endi   davlat   nazorati   ostida   bo‘lgan   tizimda   faoliyat   yurita   boshladi.   Bu   esa
aholining   ijtimoiy   faolligi,   tashabbuskorligi   va   iqtisodiy   erkinligini   keskin
chekladi.   Shaxsiy   mol-mulk   huquqining   yo‘qolishi,   hayot   darajasining   pasayishi,
sovet   byurokratiyasining   haddan   tashqari   kuchayishi   jamoa   xo‘jaliklarining
iqtisodiy qulashiga olib keldi.
Kollektivlashtirishning   natijalari   faqat   iqtisodiy   va   ijtimoiy   sohalarda   emas,
balki   madaniy   va   ruhiy   hayotda   ham   o‘z   aksini   topdi.   O‘z   mehnati   bilan   yashab
kelgan,   ota-bobolarining   yerida   ish   yuritgan   oddiy   dehqonlar   birdaniga   "klassiy
dushman"ga   aylantirildi.   Bu   esa   xalq   orasida   sovet   tuzumiga   nisbatan
ishonchsizlikni, begonalik tuyg‘usini kuchaytirdi. Yillar o‘tib, bu siyosatning og‘ir
oqibatlari haqida ochiq gapirish imkoniyati tug‘ilgach, ko‘plab tarixchilar, olimlar
va guvohlar bu davrni qattiq tanqid ostiga oldilar.
1931–1933-yillardagi   kollektivlashtirish   siyosati   Qoraqalpog‘iston   xalqiga
og‘ir   iqtisodiy,   ijtimoiy   va   demografik   zarba   berdi.   Oziq-ovqat   tanqisligi,
ocharchilik,   migratsiya,   jamoa   xo‘jaliklarining   sust   ishlashi,   dehqonlarning
iqtisodiy imkoniyatlardan ajralishi — bularning barchasi mazkur davr siyosatining
keskin   salbiy   oqibatlari   sifatida   tarixda   qoldi.   Kollektivlashtirish   siyosati   faqat
iqtisodiy   emas,   balki   insoniylik   nuqtai   nazaridan   ham   halokatli   tajriba   bo‘lganini
anglash, bunday yo‘llardan yana qaytmaslik uchun zarur saboqlardan biridir.
Qoraqalpog‘istonda   1930-yillarda   amalga   oshirilgan   kollektivlashtirish
siyosati   va   agrar   islohotlar   hududning   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotiga   salbiy   ta’sir
ko‘rsatdi.   Dehqonlar   o‘z   yerlaridan   ajraldi,   chorva   mollari   musodara   qilindi,
19 iqtisodiy   imkoniyatlar   keskin   kamaydi.   Bu   holat   aholining   ijtimoiy   ahvolining
yomonlashuviga,   oziq-ovqat   ta’minotining   izdan   chiqishiga   sabab   bo‘ldi.   1931–
1933-yillarda Qoraqalpog‘istonda ocharchilik holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida
o‘lim   holatlari   ko‘paydi,   migratsiya   kuchaydi.   Aksariyat   hollarda   jamoa
xo‘jaliklari sust ishladi, davlat tomonidan berilgan rejalarni bajarishda qiynaldi.
Shu   bilan   birga,   Sovet   hokimiyati   Qoraqalpog‘istonda   infratuzilmani
rivojlantirish,   irrigatsiya   tizimlarini   yaxshilash,   paxta   yetishtirishni   kengaytirish
orqali agrar sektorda o‘z mafkuraviy maqsadlarini amalga oshirishga intildi. Biroq
bu tashabbuslar ko‘pincha mahalliy aholining ehtiyojlari va imkoniyatlaridan yiroq
bo‘lib, kuch bilan amalga oshirilgan islohotlar sababli ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlar
kuchaydi.
Kollektivlashtirish   siyosati   natijasida   Qoraqalpog‘iston   aholisi   an’anaviy
hayot   tarzidan   ajraldi.   Qishloq   xo‘jaligining   markazlashgan   boshqaruvga   o‘tishi,
jamoa   xo‘jaliklarining   faoliyati   va   ularning   samaradorligi   past   bo‘lgani   sababli
iqtisodiy   rivojlanishda   sustkashlik   yuzaga   keldi.   Buning   natijasida   ishsizlik,
qashshoqlik,   oziq-ovqat   taqchilligi   va   migratsiya   kabi   ijtimoiy   muammolar
kuchaydi 14
.
Qoraqalpog ‘ istonda   amalga   oshirilgan   kollektivlashtirish   siyosati   va   agrar
islohotlar ,   bir   tomondan ,   Sovet   hokimiyatining   markaziy   siyosatini   joriy   etish
vositasi   sifatida   xizmat   qilgan   bo ‘ lsa ,   boshqa   tomondan   esa   mahalliy   aholining
iqtisodiy ,   madaniy   va   ijtimoiy   muhitiga   mos   kelmaganligi   sababli ,   ko ‘ plab   salbiy
oqibatlarga   olib   keldi .   Tarixiy   manbalar   va   zamonaviy   tadqiqotlar   bu   davrda
yuzaga   kelgan   og ‘ ir   sharoitlar ,   aholining   norozilik   holatlari   va   uzoq   muddatli
salbiy   ta ’ sirlarni   aniq   tasvirlab   beradi .
Shunday   qilib ,   Qoraqalpog ‘ istonda   kollektivlashtirish   va   agrar   islohotlar
jarayoni   o ‘ rganilganda ,   bu   siyosatning   faqat   tashqi   ko ‘ rinishda   modernizatsiya ,
taraqqiyot   va   ijtimoiy   tenglikni   targ ‘ ib   qilganini ,   amalda   esa   mahalliy   aholi   uchun
ijtimoiy - iqtisodiy   inqiroz ,   madaniy   qadriyatlarning   yemirilishi   va   an ’ anaviy
14
 Fitzpatrick, Sheila.  Stalin’s Peasants: Resistance and Survival in the Russian Village after Collectivization . 
Oxford University Press, 1994.  P 85.
20 turmush   tarzining   barbod   bo ‘ lishiga   olib   kelganini   ko ‘ rish   mumkin .   Bu   esa
bugungi tarixiy tahlillar uchun muhim saboqlardan biridir.
II.2. Maorif, madaniyat va ayollar huquqlaridagi o‘zgarishlar
1920–1930-yillar   Markaziy   Osiyo,   xususan,   Qoraqalpog‘iston   tarixida   tub
o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi bilan birga, jamiyatning
barcha   sohalarida,   jumladan,   maorif,   madaniyat   va   ayollar   huquqlarida   keng
ko‘lamli   islohotlar   amalga   oshirildi.   Bu   islohotlar   mahalliy   aholi   hayot   tarziga
sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Sovet   hokimiyatining   Markaziy   Osiyodagi   siyosiy   ustuvor   yo‘nalishlaridan
biri   savodsizlikni   tugatish,   ya’ni   aholining   ommaviy   ravishda   o‘qish-yozishga
o‘rgatilishini   ta’minlash   edi.   Bu   borada   keng   ko‘lamli   harakatlar   olib   borildi,
ayniqsa   1920-yillarda   boshlangan   bu   jarayon   Qoraqalpog‘istonda   ham   jadallik
bilan   kechdi.   1917-yilgi   inqilobdan   keyingi   yillarda   sobiq   imperiyaning   ko‘plab
mintaqalari singari, Qoraqalpog‘istonda ham aholining katta qismi, ayniqsa ayollar
va   qishloq   aholisi   savodsiz   edi.   Rasmiy   manbalarga   ko‘ra,   1920-yillarning
boshlarida Qoraqalpog‘istonda aholining 85 foizdan ortig‘i o‘qish-yozishni bilmas
edi 15
.
Shu   sababdan   1920–1930-yillar   davomida   savodsizlikni   tugatish   bo‘yicha
harakat Sovet davlatining mafkuraviy va ijtimoiy siyosatining asosiy ustunlaridan
biriga   aylandi.   “Likbez”   (savodsizlikni   tugatish)   kampaniyasi   doirasida
Qoraqalpog‘istonda turli savodxonlik maktablari, kechki o‘quv kurslari, ommaviy
o‘qish-yozish   markazlari   tashkil   etildi.   Bu   kurslarda   yoshlar,   kattalar   va   hatto
keksa   avlod   vakillari   ham   savod   chiqarishga   da’vat   etildi.   Asosiy   maqsad   –
fuqarolarni   o‘qitish   orqali   ularni   sovet   mafkurasiga   jalb   qilish   va   jamiyatning
modernizatsiyalashuviga yo‘l ochish edi.
Qoraqalpog‘istonda bu kampaniyani amalga oshirishda o‘zbek va rus tillarida
dars   beruvchi   pedagoglar   faol   ishtirok   etdilar.   Davlat   tomonidan   o‘quv   qurollari,
15
 Rahmonov, A.  Qoraqalpog iston tarixiga kirishʻ . Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2004.  89 b.
21 darsliklar   va   alfavit   asosida   tuzilgan   risolalar   ishlab   chiqildi.   1924–1928-yillar
davomida   savodxonlik   bo‘yicha   bosqichma-bosqich   statistik   ko‘rsatkichlar
yaxshilana   boshladi.   Qishloq   joylarida   maxsus   ko‘chma   o‘quv   punktlari   tashkil
etilib,   murabbiylar   aholining   uylariga   borib   o‘qitdilar.   Bu   davrda,   ayniqsa,
ayollarning   o‘qitilishi   masalasiga   alohida   e’tibor   qaratildi,   chunki   patriarchal
jamiyatda ularning savodsizligi yanada chuqurroq edi.
Savodxonlik   kampaniyasi   faqat   o‘qish-yozishga   emas,   balki   siyosiy   ongni
shakllantirishga   ham   xizmat   qildi.   Davlat   tomonidan   berilgan   o‘quv   materiallari
kommunistik   g‘oyalarni   ilgari   suruvchi   kontentga   boy   edi.   O‘quvchilar   ijtimoiy
tenglik,   jamoa   xo‘jaliklari,   partiyaviy   sadoqat   va   ateizm   kabi   g‘oyalar   bilan
tanishtirilar   edi.   Shu   tarzda   savodsizlikka   qarshi   kurash,   aslida,   aholining
mafkuraviy shakllanishining bir vositasi bo‘lib xizmat qildi 16
.
Qoraqalpog‘istonning   ma’naviy-ma’rifiy   rivojida   yana   bir   muhim   bosqich   –
1929-yilda tashkil etilgan Qoraqalpog‘iston madaniyati va tarixi davlat muzeyining
faoliyati bilan bog‘liq. Bu muzey Sovet davrida xalqning madaniy merosini tizimli
o‘rganish   va   namoyish   etish   maqsadida   tuzilgan   eng   muhim   ilmiy-madaniy
markazlardan biri bo‘ldi.
Muzeyning   tashkil   etilishi   —   mintaqaning   etnografik,   tarixiy   va   arxeologik
boyliklarini saqlash, xalq san’ati va qadimiy an’analarni ilmiy asosda tadqiq etish
ehtiyojidan kelib chiqqan. Muzey fondlarida Qoraqalpog‘iston tarixiga oid noyob
yodgorliklar,   xususan   qadimgi   ashyolar,   milliy   liboslar,   xo‘jalik   anjomlari,
qadimiy   qurollar,   sopol   buyumlar,   zardo‘zlik   mahsulotlari   va   boshqa   ko‘plab
madaniy eksponatlar saqlanadi.
Qoraqalpog‘iston   madaniyati   va   tarixi   muzeyi   o‘z   fondlarini   quyidagi
yo‘nalishlar   asosida   boyitdi:   etnografiya,   arxeologiya,   tabiiy   fanlar,   xalq   amaliy
san’ati,   yangi   tarix,   fotografiya   va   boshqa   bo‘limlar.   Bu   bo‘limlar   orqali   nafaqat
Qoraqalpog‘iston   xalqlarining   qadimiy   madaniyati   balki,   ularning   zamonaviy
hayoti   ham   tahlil   etildi.   Muzey   ekspozitsiyalari   aholiga   ta’limiy   va   tarbiyaviy
maqsadlarda keng tanishtirildi.
16
 Usmonova, G. "Sovet davrida Qoraqalpog istonda savodxonlik siyosati." ʻ Tarix va jamiyat , vol. 2, 2011,  1212 bet.
22 Muzey   ilmiy   xodimlari   tomonidan   olib   borilgan   etnografik   tadqiqotlar,
xususan,   qoraqalpoq   milliy   kiyimlari,   nikoh   marosimlari,   mehnat   an’analari   va
xalq   e’tiqodlari   haqida   ilmiy   maqolalar   tayyorlanib,   respublika   va   ittifoq
miqyosida   nashr   etildi.   Bu   ilmiy   faoliyat   Qoraqalpog‘istonning   o‘ziga   xos
madaniyatini sovet jamiyatida tanitishda muhim rol o‘ynadi.
Shuningdek, muzey faoliyati orqali Qoraqalpog‘istonda xalqni milliy o‘zlikni
anglashga   va   tarixiy   ongni   shakllantirishga   undovchi   jarayonlar   kuchaydi.   Ilk
yillarda   bu  faoliyat   Sovet   mafkurasiga   xizmat   qilgan   bo‘lsa-da,   vaqt   o‘tishi   bilan
muzey eksponatlari orqali Qoraqalpog‘iston xalqlarining qadimiy sivilizatsiyalari –
Xorazm,   Qang‘   davlati,   Amudaryo   bo‘yidagi   qadimiy   aholi   manzillari   haqida
ilmiy haqiqatlar tiklana bordi.
Sovet   davlati   xalq   madaniyatini   yangilashni   teatr   san’ati   orqali   amalga
oshirishga   alohida   e’tibor   qaratdi.   Qoraqalpog‘istonda   ilk   teatr   jamoalari   1920-
yillarning   o‘rtalarida   tashkil   etila   boshlandi.   Ular   dastlab   havaskorlik   darajasida
bo‘lsa-da,   keyinchalik   rasmiy   maqomga   ega   bo‘lgan   teatr   truppalariga   aylana
bordi.   Bu   teatr   jamoalari   asosan   sovet   mafkurasini   targ‘ib   qiluvchi   spektakllar,
ijtimoiy tenglik, mehnatkashlarning g‘alabasi, savodsizlikka qarshi kurash, ayollar
erkinligi va millatlar do‘stligini targ‘ib qiluvchi sahna asarlarini sahnalashtirgan.
1927-yilda   Qoraqalpoq   davlat   drama   teatri   tashkil   topdi.   Ushbu   teatr
qoraqalpoq   xalqining   o‘ziga   xos   urf-odatlari,   og‘zaki   ijodi   va   tarixiy   mavzularini
teatr sahnasiga olib chiqdi. Teatr orqali xalqni ommaviy ravishda madaniyatga jalb
qilish,   ularning   estetik   didini   oshirish,   shuningdek,   sovet   mafkurasini   madaniy
vositalar orqali singdirish maqsad qilingan edi 17
.
Musiqa va milliy san’at rivoji
Teatr   bilan   bir   qatorda   musiqa   san’ati   ham   rivojlantirildi.   Xalq   cholg‘ulari
ansambllari,   xor   jamoalari   va   musiqa   to‘garaklari   tashkil   qilindi.
Qoraqalpog‘istonga   o‘zbek,   rus   va   boshqa   millat   vakillari   orasidan   musiqa
bilimdonlari   yuborilib,   ularning   ko‘magida   yangi   madaniyat   markazlari   tashkil
17
  Allamuratov, S.  Qoraqalpog‘istonda madaniyat va san’at taraqqiyoti (1920–1940 yillar) . Nukus: Qoraqalpoq 
nashriyoti, 2015. 93 bet.
23 etildi.   Ayniqsa,   qoraqalpoq   xalq   qo‘shiqlari   va   doira,   dutor   kabi   milliy   cholg‘u
asboblarini o‘rgatish orqali milliy musiqaga e’tibor kuchaydi.
1930-yillarning boshida Nukusda musiqa maktabi tashkil etilib, yosh avlodga
klassik   va   xalq   musiqasining   asoslari   o‘rgatildi.   Bu   maktablar   nafaqat   iqtidorli
yoshlarni kashf etdi, balki ularni Moskvadagi va Toshkentdagi konservatoriyalarga
o‘qishga yuborib, professional san’atkorlar etishib chiqishiga imkon yaratdi.
Rassomchilik va tasviriy san’at
Qoraqalpog‘istonda   rassomchilik   sohasidagi   rivojlanish   ham   ushbu   yillarda
boshlangan.   Sovet   san’atining   asosiy   yo‘nalishlaridan   biri   bo‘lgan   “sotsrealizm”
(sotsialistik   realizm)   uslubida   ishlangan   asarlar   ko‘paydi.   San’atkorlar
mehnatkashlarni ulug‘lovchi, kollektiv xo‘jaliklar faoliyatini tasvirlovchi kartinalar
yaratdilar. Bu jarayonda mahalliy rassomlar bilan bir qatorda rus va boshqa ittifoq
hududlaridan   kelgan   mutaxassislar   ham   faol   ishtirok   etdilar.   Rassomchilik
maktablarining   ochilishi,   ko‘rgazmalarning   tashkil   etilishi   san’atni
ommalashtirishga xizmat qildi.
Nukus shahrida keyinchalik tashkil etiladigan I. V. Savitskiy nomidagi Davlat
san’at   muzeyining   negizlari   aynan   shu   davrda   yaratilgan   bo‘lib,   bu   madaniy
markaz Qoraqalpog‘iston san’atining rivojiga katta hissa qo‘shdi.
Yozuv islohoti va lotin grafikasi
Sovet davrida madaniyat sohasida amalga oshirilgan eng muhim islohotlardan
biri   —   yozuv   tizimining   o‘zgarishi   bo‘ldi.   1920-yillarning   oxiriga   kelib,
Qoraqalpoq tili, ilgari arab yozuvi asosida yuritilar edi. Ammo sovet hokimiyati bu
yozuv   tizimini   “reaksion”   deb   baholab,   uni   lotin   grafikasi   bilan   almashtirish
siyosatini boshladi.
1928–1930-yillar davomida qoraqalpoq tilining lotin alifbosiga o‘tishi amalga
oshirildi. Bu o‘zgarish madaniyat va ta’lim sohasiga bevosita ta’sir qildi. Avvalgi
diniy-ma’rifiy   adabiyotlar   o‘rnini   yangi   alifboda   chop   etilgan   dunyoviy   kitoblar
egalladi.   Bosma   adabiyotlar   soni   ortdi,   matbuot   rivojlandi,   yangi   darsliklar
yaratildi. Bu esa aholining keng qatlamlarini zamonaviy ma’rifat bilan tanishtirish
imkonini berdi.
24 Lotin   yozuviga   o‘tish   orqali   sovetlar   qoraqalpoq   xalqini   diniy   an’analar   va
ulamolar   ta’siridan   uzoqlashtirishni,   ularning   ongini   sekulyar   va   ijtimoiy   ong
asosida  shakllantirishni  maqsad  qilgan edi 18
. Natijada, bu yozuv islohoti  madaniy
o‘zgarishlarning asosiy drayveriga aylandi.
Sovet   hokimiyati   ayollar   huquqlarini   kengaytirish   bo‘yicha   “Hujum”
kampaniyasini   amalga   oshirdi.   Bu   kampaniya   1927   yilda   boshlangan   bo‘lib,
ayollarni ijtimoiy hayotga jalb etish, ularning savodxonligini oshirish va mehnatga
jalb qilishni maqsad qilgan edi.
“Hujum”   kampaniyasi   davomida   ko‘plab   ayollar   paranji   tashlab,   ijtimoiy-
siyosiy   jarayonlarda   qatnasha   boshladilar.   Biroq,   bu   siyosatni   amalga   oshirish
salbiy   oqibatlar   bilan   kechdi.   Aholining   ma’lum   bir   qismi,   jumladan,   ulamolar,
boylar   va   savdogarlar   bu   kampaniyaga   qarshi   chiqishdi.   Natijada,   ayrim   ayollar
jazolandi yoki o‘ldirildi.
Shuningdek,   ayollar   orasida   savodsizlikni   tugatish   bo‘yicha   kurslar   tashkil
etildi.   Bu   kurslar   orqali   ko‘plab   ayollar   o‘qish-yozishni   o‘rgandilar   va   ijtimoiy
hayotda faol ishtirok eta boshladilar.
1920–1930-yillar   Qoraqalpog‘iston   tarixida   maorif,   madaniyat   va   ayollar
huquqlarida   tub   o‘zgarishlar   davri   bo‘ldi.   Sovet   hokimiyatining   islohotlari   orqali
savodsizlikka   qarshi   kurash   olib   borildi,   madaniyat   sohasida   yangi   muassasalar
tashkil etildi va ayollar huquqlari kengaytirildi. Biroq, bu islohotlar mahalliy aholi
hayot   tarziga   sezilarli   ta’sir   ko‘rsatdi   va   ayrim   hollarda   salbiy   oqibatlarga   olib
keldi.
18
 Yusupov, R. “Lotin yozuviga o‘tish jarayoni va uning madaniy oqibatlari.”  Ma’naviyat va madaniyat , no. 2, 1999,
48 bet.
25 Xulosa
1920–1930-yillarda Qoraqalpog‘istonda yuzaga kelgan o‘zgarishlar murakkab
va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va maorif
sohalarida   tub  burilishlarga   sabab   bo‘ldi.   Ushbu   davr   Qoraqalpog‘iston   xalqining
tarix   sahifasida   ikki   xil   —   ijobiy   va   salbiy   —   oqibatlarni   meros   qilib   qoldirgan
davr   sifatida   ajralib   turadi.   Siyosiy   nuqtai   nazardan,   1924-yilda   milliy-hududiy
chegaralash   jarayoni   orqali   Qoraqalpog‘iston   avtonom   viloyat   maqomini   oldi,
1930-yillarda   esa   O‘zbekiston   SSR   tarkibida   Avtonom   Sovet   Sotsialistik
Respublika   darajasiga   ko‘tarildi.   Ushbu   o‘zgarishlar   mahalliy   xalqning   o‘z-o‘zini
boshqarish   huquqini   rasmiylashtirsa-da,   amalda   markaziy   Moskva   va   Toshkent
byurolari   tomonidan   qat’iy   nazoratga   olinishi,   mahalliy   rahbarlik   tizimlarining
vakolatlarining   cheklanishiga   olib   keldi.   Shu   bilan   birga,   sovet   miqyosidagi
kommunistik   mafkura   demokratiyaga   emas,   balki   partiya   apparatining
markazlashuvi va repressiv mexanizmlarining kuchayishiga asoslandi. 1937–1938-
yillardagi   Stalinning   “yigirma   sekizinchi”   yillari   qatag‘onlari   Qoraqalpog‘iston
intellektual   va   madaniy   elitasi   uchun   og‘ir   sinov   bo‘lib,   ko‘plab   ziyolilar,
yozuvchilar, olimlar va madaniyat arboblari hayotdan haydaldi yoki yo‘q qilindi.
Iqtisodiy   sohada   amalga   oshirilgan   jadal   kollektivlashtirish   siyosati   esa
dehqonchilik va chorvachilik bilan kun ko‘ruvchi qoraqalpoq xalqining an’anaviy
hayot   tarzini   tubdan   o‘zgartirdi.   Xususiy   yerlarning   tortib   olinganligi,   mahalliy
“kulak” deb hisoblangan dehqonlarning repressiyalarga uchrashi, chorva mollari va
hosildor   yerlarning   davlat   nazorati   ostida   jamlanishi   umumiy   iqtisodiy
samaradorlikni   pasaytirdi.   1931–1933-yillardagi   ocharchilik   yillarida   minglab
qoraqalpoq   oilalarining   hayoti   izdan   chiqdi,   ko‘plar   migratsiya   yo‘liga   tushdi,
ayrim mahallalarda aholining o‘lim ko‘rsatkichi keskin oshdi. Bu voqealar nafaqat
demografik, balki psixologik zarba ham bo‘lib, uzoq vaqt davomida xalq xotirasida
og‘riqli iz qoldirdi.
Ijtimoiy   hayotda   yuzaga   kelgan   o‘zgarishlar   ham   hukumat
bo‘ysunuvchilarning   ijtimoiy   eksperimentlari   shaklida   kechdi.   Kollektiv
26 xo‘jaliklarda   mehnat   munosabatlari,   oilaviy   va   qabilaviy   tuzumlarga   qaytishning
murakkablashuvi, ayollar va yoshlarning yangi mafkuraviy tarbiyaga jalb qilinishi
ijtimoiy   rollarning   o‘zgarishiga   olib   keldi.   Xususan,   “Hujum”   kampaniyasi
doirasida   ayollar   haqiqiy   tenglik   tamoyili   asosida   ijtimoiy-siyosiy   hayotga   jalb
etildi,   patriarxal   qatlamlar   tomonidan   chetga   surilgan   ayollar   maktab   va   ish
joylariga   chiqdi.   Shu   bilan   birga,   bu   kampaniya   ba’zi   an’anaviy   ulamolar   va
konservativ   sinflar   bilan   to‘qnashuvlar,   ba’zan   esa   zo‘ravonlikka   yo‘l   qo‘yilishi
bilan ajralib qoldi.
Maorif   sohasidagi   islohotlar   keng   qamrovli   bo‘ldi:   savodsizlikni   yo‘qotish
bo‘yicha   “Likbez”   kampaniyasi   orqali   butun   aholi   toifalari,   xususan   ayollar   va
qishloq   aholisi   uchun   o‘qitish   kurslari,   kechki   maktablar   tashkil   etildi.   Yangi
maorif dasturlari va darsliklari lotin grafikasi asosida qayta nashr etildi. Bu jarayon
Qoraqalpoq   tilining   adabiy   va   ilmiy   nutqini   shakllantirishga,   zamonaviy   ilmiy-
texnikaviy   terminologiyani   joriy   etishga,   xalqning   ijtimoiy   bilimlarini
kengaytirishga   xizmat   qildi.   Ammo   maorif   islohotlarini   mafkuraviy   propaganda
vositasiga  aylantirish  natijasida,  ta’lim  mazmuni  partiyning siyosiy maqsadlariga,
ateistik   va   kommunistik   g‘oyalarga   moslab   tarjima   qilindi.   Natijada,   savodsizlik
darajasi   tushsa-da,   mustaqil   fikrlash   va   madaniy   merosni   tan   olish   sohalarida
tanazzul ham kuzatildi.
Madaniy   hayotda   esa   teatr,   musiqa,   san’at   va   adabiyot   shakllari   sovet
maqsadlariga   moslashtirildi.   Qoraqalpoq   milliy   dramaturgiyasi,   xalq   musiqasi,
rassomchilik   maktabi   mavjud   bo‘lsa-da,   ularning   mavzulari,   formasi   va   hatto
milliy   ornamentika   elementlari   ham   sotsrealizm   tartibiga   bo‘ysundirildi.   1929-
yilda tashkil etilgan Qoraqalpog‘iston madaniyati va tarixi davlat muzeyi qadimiy
etnografiya,   arxeologiya   va   hunarmandchilik   namunalarini   saqlab   qoldi,   ammo
ekspozitsiyalarning   aksariy   ma’ruzalari   sovet   mafkurasiga   moslab   yaratilgan
matnlar   bilan   boyitildi.   Shu   bilan   birga,   muzey   ilmiy   xodimlari   mahalliy
tadqiqotlarni olib borib, qoraqalpoq madaniy merosini qayta kashf etishda muhim
rol o‘ynadilar.
27 Umuman olganda, 1920–1930-yillarda Qoraqalpog‘istonda amalga oshirilgan
o‘zgarishlar murakkab va ikki tomoni bor voqea bo‘lib, bir tomondan sovetlashuv,
ijtimoiy   taraqqiyot,   savodsizlikni   bartaraf   etish   va   madaniy   muassasalarni
kengaytirishga   xizmat   qilgan   bo‘lsa,   boshqa   tomondan   mahalliy   xalq   an’analari,
iqtisodiy mustaqilligi va ruhiy erkinligiga tahdid solgan repressiyalar, ocharchilik,
ijtimoiy bosim  va mafkuraviy nazorat  vositasi  sifatida namoyon bo‘ldi. Shu bois,
bu davr o‘zida salbiy va ijobiy omillarni mujassamlashtirib, Qoraqalpog‘istonning
zamonaviy   taraqqiyotini   belgilovchi   muhim   saboqlarni   qoldirdi.   Tarixiy   tahlil
shuni   ko‘rsatadiki,   siyosiy,   iqtisodiy,   madaniy   hamda   maorif   sohalaridagi
islohotlarni tahlil qilishda barqaror omil — xalqning o‘z tarixiy merosiga huquqiy
va   ma’naviy   bo‘ysunmasligi,   ijodiy   o‘ziga   xosligini   saqlashga   intilishi   bo‘lib,
aynan   shu   jihat   Qoraqalpoq   xalqining   bugungi   kuniga   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatishda
davom etmoqda.
28 Adabiyotlar ro’yxati
1. Sh. Mirziyoyev.  Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Toshkent: O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidenti Matbuot xizmati, 2021. 
2. A.Karimov,  Jadidchilik va milliy uyg'onish harakati  . Toshkent: Sharq, 
2002. 
3. Alimov, R.  Qoraqalpoq ASSR tarixi  . – Toshkent: O‘zbekiston, 1985 yil. 
4. Allamuratov, S.  Qoraqalpog‘istonda madaniyat va san’at taraqqiyoti 
(1920–1940 yillar) . Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2015
5. Fitzpatrick, Sheila.  Stalin’s Peasants: Resistance and Survival in the 
Russian Village after Collectivization . Oxford University Press, 1994.  
6. Keller, S.  Makkaga emas, Moskvaga: Sovet Ittifoqining Markaziy Osiyoda 
Islomga qarshi kampaniyasi, 1917-1941  . Princeton: Princeton University 
Press, 2001.  
7. Khodjaev, N.  Turkiston va Qoraqalpog‘iston: Sovet davriga oid tahlillar . 
Toshkent: O‘zbekiston, 2004. 
8. Rahmonov, A.  Qoraqalpog iston tarixiga kirishʻ . Nukus: Qoraqalpoq 
nashriyoti, 2004.  
9. Saidov, A.  Qoraqalpog'iston tarixi  . Nukus: Qoraqalpoqstan, 2004. 
10. Saidov, M.  Sovetlashtirish jarayoni va uning mahalliy boshqaruv tizimiga 
ta’siri . Toshkent: Fan, 2005.
11. Saidov, N.  Boshqaruv tizimi va milliy qarshilik: Basmachi harakati . 
Toshkent: Sharq, 2001. 
12. Usmonova, G. "Sovet davrida Qoraqalpog istonda savodxonlik siyosati." 	
ʻ
Tarix va jamiyat , vol. 2, 2011, 
13. Vazirlar  Xodjaev, N.  Sovet hokimiyatining Turkistonda qaror topishi  . 
Toshkent: Fan, 1972. 
14. Yusupov, R. “Lotin yozuviga o‘tish jarayoni va uning madaniy oqibatlari.” 
Ma’naviyat va madaniyat , no. 2, 1999.
29 15. Ziyayev, S.  Markaziy Osiyo va Turkistonni sovetlashtirish jarayoni . 
Toshkent :  O ‘ zbekiston , 2006..
16. Ziyayev, S.  Turkiston xalqlari milliy ozodlik harakati tarixi (XIX asr oxiri – 
XX asr boshlarida)  .  Toshkent: Fan, 2000. 
17. Атаханов, С. Ж.  Каракалпакстан в годы коллективизации сельского 
хозяйства (1929–1937 гг.) . Нукус :  Каракалпакстан   нашр , 2007.
18. Исмаилов, У.  Ўзбекистонда коллективлаштириш сиёсати ва унинг 
оқибатлари . Тошкент: Фан, 1998.
Internet ma’lumotlari
1. www.arxiv.uz     
2. www.oefen.uz   
3. www.docx.uz   
4. www.liblery.uz     
5. www.wikipediya.ru     
30
Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • ARGOS, Davlat xizmatchisi, test javoblari bilan 2025-2026
  • Test Argos
  • Milliy istiqlolchilik harakatining O‘zbekistonda o‘rganilishi
  • Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati
  • Huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский