Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	91.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Дошкольное и начальное образование

2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi.

I.Bob. Xalq og`zaki ijodi va uning o`ziga xos xususiyatlari
1.1.Boshlang’ich sinflarda xalq og’zaki ijodidan foydalanish mazmuni
Yurtimiz mustaqil respublika sifatida shakllanib rivoj topayotganiga 25 yil
bo`lib qoldi. O`tgan vaqt mobaynida xalq xo`jaligining hamma sohalarida keskin
sifat o`zgarishlari ro`y berdi. Madaniyat, san`at, adabiyot, xalq ijodiga bo`lgan
munosabat davlat maqomi darajasiga ko`tarildi. O`zbekiston radio va
televideniyasi, gazeta, jurnallarda millatimiz og`zaki ijodi namunalari va ular
haqidagi ma`lumotlar muntazam ravishda yoritilmoqda. 1
O`zining dastlabki yaratilish davridanoq xalq og`zaki ijodi xalqning
yozilmagan tarixiga aylandi. “Og`zaki ijod”, “xalq og`zaki ijodi”, “og`zaki
adabiyot” kabi nomlar bilan atalgan badiiy adabiyotning ilk namunalari ikkinchi
tomondan turmush, hayot darsligi sifatida yosh avlodni tarbiyalashdek muhim
vazifani bajarib keldi. Keyinchalik , yozuv madaniyati paydo bo`lgach, o`zida so`z
san`ati asarlarini yaratish iqtidorini his qilgan, xalq orasidan chiqqan odamlar
bevosita xalq og`zaki adabiyotiga suyangan holda individual – yakka shaxs ijodini
yaratdilar. Badiiy adabiyotning bu yo`nalishi shakllanib rivojlangach, yozma
adabiyot tushunchasi paydo bo`ldi. Yaratilish uslubiga ko`ra farq qiluvchi og`zaki
va yozma adabiyot bir-birini inkor qilmadi, balki ijodiy hamkorlikni davom
ettiraverdi. Ammo shu bilan birga har bir adabiyot o`ziga xos xususiyatlarini ham
yo`qotmadi. Bu jihatdan xalq og`zaki ijodi jahon folklorshunosligi fani tan olgan
beshta xususiyatga ega.
Ayni paytda yillar davomida xalq og`zaki ijodi asarlari bilan yaqindan
munosabatda bo`lish yana bir xususiyatni namoyon bo`lishini tasdiqlamoqda. Bu
xususiyatni shartlilik deb atash mumkin.
An`anaviylik xalq og`zaki ijodining xos xususiyatlari qatorida asosiy belgi
sifatida ularning har biriga bildirishi mumkin bo`lgan munosib bahoni inkor
etmagan holda, avvalgidek jamoaviylikni emas, an`anaviylikni ko`rsatish
maqsadga muvofiqdir. Chunki butun dunyo xalqlari ijodida bo`lganidek,
1
Umumiy o’rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta'lim. // O’zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi vazirligining
Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b.
4

surma” degan purma`no baytlari bor. Variantlari: “O`ylamaguncha so`ylama”;
“Ko`p o`yla, oz so`yla”; “O`ynab gapirsang ham, o`ylab gapir”; “Tez so`zlagan,
tez pushmon bo`lar ”; “Anglamay aytgan tinglamay o`lar, chaynamay yutgan
kavshamay o`lar”.
“Saxiy topsa, bo`lib yer, baxil topsa, bosib yer” maqolida esa saxiylik
naqadar oliyjanob fazilat bo`lsa, buning aksi baxillik, ziqnalik, qizg`anchiqlik esa
shu qadar tuban, yaramas, yomon illatligi turli timsollar vositasida ifoda etib,
saxiylikni ulug`laydi, baxillikni qoralaydi, har ikkisining yaxshi va yomon
oqibatlarini ko`rsatadi: “Baxilda bor bo`lsa ham – yo`q, saxiyda yo`q bo`lsa ham –
to`q”; “Saxiy bulut bog`ga yomg`ir quyadi”; “Saxiy berganin aytmas, er
aytganidan qaytmas”; “Saxiy bilan baxil bir buloqdan suv ichmas”; “Toshni toshga
ursa, o`t chiqadi, baxilni saxiyga qo`shilsa o`ti chiqadi”(“o`ti chiqadi” iborasi bu
yerda “yuragi yoriladi” ma`nosida); “Saxiyning hayriga, baxilning boshi og`rir”;
“Saxiy bo`lmasa, baxil xarom o`lar”.
Bundan tashqari darsliklarda “Yaxshidan bog` qolar, yomondan dog`”;
“Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga, yomon bilan yursang qolarsan uyatga ”;
“Yaxshiga yondosh, yomondan qoch”; “Rahmat olgan omondir, La`nat olgan
yomondir”, “Maqtangan pand yeydi, kamtarin qand yeydi”; “Sabrning tagi – sariq
oltin”; “Kamtarga – kamol, manmanga - zavol”; “Chaqqon chora topar, beparvo -
bahona”; “Odobmni beodobdan o`rgan”; “Osmon - oftobi bilan, inson - odobi bilan
go`zal” ; “Odob - kishining zebu ziynati” kabi bir qancha odob – axloqqa doir
maqollar ham keltirib o`tilgan.
30

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda barkamol shaxs tarbiyasi davlat
siyosati darajasiga ko`tarilganligi sababli har tomonlama yetuk erkin
fikrlovchi,go`zal xulqli , barcha axloqiy fazilatlarga ega barkamol shaxsni kamol
toptirish ta`lim-tarbiya jarayoninig asosiy maqsadi etib belgilandi.
Bu o`rinda milliy qadriyatlarimizning ajralmas qismi sanaladigan xalq og`zaki
ijodi namunalarini o`quvchilarga tanishtirish, ularga boy tariximiz, ota-
bobolarimizning hayotiy tajribalari, o`lmas ijodiy asarlari orqali bolalar kamolotiga
hissa qo`shish dolzarb vazifalardan biriga aylandi. Boshlang`ich sinf
darsliklaridagi maqollarni o`rganish va ularning variantlarini topish, ularni
o`quvchilarga o`rgatish usullarini tadqiq etish ushbu ishning dolzarbligini
belgilaydi.
Mavzuning obyekti: Ishning tadqiq obyektini boshlang`ich sinf O`qish
darsliklari
Mavzuning predmeti: Boshlang`ich sinflarda maqollarni o`rganishning
asosiy usul va vositalari, ularni qo`llashda versiyalilik va milliy koloridning aks
ettirilishi.
Mavzuning maqsadi. Ushbu kurs ishning asosiy maqsadi boshlang`ich sinf
o`quvchilari ongida maqol, metal, doston, tex aytish tushunchasini shakllantirish,
maqollarning kelib chiqishi, mazmun mohiyati va qo`llanilishini hayotiy misollar
va maqollarning mavjud versiyalari yordamida tushuntirishdan iborat.
Mavzuning vazifalari.
1) boshlang`ich sinf o`qish darsliklaridagi maqol va matallarni mohiyatini o`rganish;
2) boshlang`ich sinf darsliklarida uchraydigan maqollarning variantlarini topish;
3) boshlang`ich sinf o`quvchilariga notanish maqollarning mazmunini anglashga
yo`naltirish malakasini shakllantirish;
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 ta
reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yixatidan iborat.
3

mujassamlashgan. Asrlar mobaynida xalq orasida sayqallanib, ixcham va sodda
poetik shaklga kelgan.
Yuqorida ta`kidlaganimizdek, maqollar mavzu jihatdan nihoyatda boy va
xilma-xil. Vatan, mehnat, ilm-hunar, do stlik, ahillik, donolik, hushyorlik, til vaʻ
nutq madaniyati, sevgi va muhabbat kabi mavzularda, shuningdek, salbiy hislatlar
xususida rangbarang maqollar yaratilgan. Maqollar uchun mazmun va shaklning
dialektik birligi, ko p hollarda qofiyadoshlik, ba zan ko p ma nolilik, majoziy
ʻ ʼ ʻ ʼ
ma nolarga boylik kabi xususiyatlar harakterli. Maqollarda antiteza hodisasi ko p
ʼ ʻ
uchraydi (masalan, "Kattaga hurmatda bo l, kichikka izzatda bo l" va boshqalar).
ʻ ʻ
Turkiy xalqlarning maqollaridan namunalar dastlab M. Koshg ariyning
ʻ
"Devonu lug otit turk" asarida keltirilgan. Bu maqollarning bir qanchasi hozir ham
ʻ
o zbek xalqi orasida turli variantlarda ishlatiladi. Masalan, M. Koshg ariy asarida
ʻ ʻ
"Kishi olasi ichtin, yilqi olasi tashtin"; "Odam olasi ichida, mol olasi tashida" kabi.
Maqollar ba zan maye al, zarbulmasal, naql, hikmat, hikmatli so z, tanbeh,
ʼ ʻ
mashoyixlar so zi, hikmatli maqol, donishmandlar so zi, otalar so zi kabi nomlar
ʻ ʻ ʻ
bilan ham yuritiladi. Maqollarning ijtimoiy-siyosiy va tarbiyaviy ahami-yati g oyat
ʻ
katta. Matallarda narsa tasviri, uning harakteristikasi beriladi, maqollarda esa to la
ʻ
tugallangan fikr-xulosa ifodalanadi.
Ana shu ota-bobolarimizning hayotiy faoliyatlari davomida chiqargan
xulosalarini avlodlarga o`rgatish har bir pedagogning burchidir. Shu maqsadda
boshlang`ich sinf darsliklarining 1-sinfidan boshlaboq xalq maqollari
o`quvchilarga berib boriladi. Bu maqollar sinfdan sinfga ortib boradi. Masalan, 1-
sinf O`qish darsligida 27 ta xalq maqollari berilgan. 2- sinf O`qish darsligida esa
36 ta, 3-sinf O`qish darsligida 48 ta maqol berilgan. Ular Vatan, ilm, yaxshilik,
hunar, mehnat, do`stlik mavzularidadir. Ularning asosiy qismini vatanparvarlik,
vatan mavzusidagi maqollar tashkil etadi. Maqollarimizda o`zbek xalqining ona
vataniga bo`lgan cheksiz muhabbati, sadoqati, hurmati o`z ifodasini topgan. Ularda
Vatan – el-yurt ulug`lanadi, har kim o`z elida nafas olishi, izzat-hurmatda yashashi
ko`rsatilib, vatanni sevish, unga hamisha sodiq bo`lish kerakligi uqtiriladi:
22

Xulosa
Davlatimiz mustaqillikka erishganidan so`ng o`z milliy qadriyatlarimiz,
tariximiz, madaniyatimizga bo`lgan e`tibor yanada kuchaydi. Lekin shu bilan birga
zamon bilan hamnafas bo`lish, rivojlangan davlatlar darajasiga ko`tarilishni ham
unutganimiz yo`q. Zero, “Xalqning boy intelektual merosi va umumbashariy
qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va
texnologiyalarning asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini
shakllantirish O`zbekiston taraqqiyotining eng muhim shartidir”.
Ma`lumki, maqollar til fondining qimmatli materiali hisoblanadi. Ular xalq
ijodiyotining bebaho namunasi bo`lib, o`sha xalqning milliy-madaniy
xususiyatlarini, dunyoqarashi va millatning ruhiyatini ifodalaydi. Mashhur
tilshunos Dal aytganidek, “maqollar to`plami – bu xalq tilidan, tajribadan olingan
hikmatlar majmuasi, sog`lom aql sarasi, xalqning hayotda orttirgan haqiqati”.
Demak, xalq maqollari xalqning mentalitetidan kelib chiqib yaratilgan, desak
mubolag`a bo`lmaydi. “Mentalitet” tushunchasi tilshunoslik paradigmasiga
kiritilganiga hali ko`p bo`lmagan bo`lsada, hozirda juda keng doirada
qo`llanilmoqda. Tor ma`noda mentalitet “fikrlash doirasi, dunyoqarash”
mazmunida foydalanilsa, keng ma`noda esa “xalqning axloqi, tarbiyasi va
tasavvuri” tushuniladi. Tilshunos olimlardan biri V.V.Kolesov “mentalitet” va
“dunyo tasviri” tushunchalari orasiga tenglik belgisi qo`yadi va uni “intelektual,
ma`naviy va irodaviy xususiyatlarni o`zida mujassamlashtirgan ona tili doirasida
olamni anglash”, deb aytib o`tadi.
Mentalitet tushunchasini tilshunos V. fon Gumbolt qarashlarida ham
ko`rishimiz mumkin. Uning fikricha, mentalitet – bu “xalqning nafaqat tilida, balki
adabiyoti, dini va boshqa ma`naviy jabhalarida ham o`z aksini topgan
xarakteridir”. Shunday ekan, yuqorida aytib o`tilganidek, bu “milliy xarakter
xalqning dini, siyosati, urf-odatlari, ijtimoiy qatlami, turmush tarsi, tarixi va xatto
geografik o`rni bilan ham chambarchas bog`liq”.
31

“Bulbul chamanini sevar, odam - Vatanini” 7
. Mazkur maqolda inson ruhiy olamida
Vatan tushunchasining ahamiyati qayd etilgan. Maqoldagi Vatan so`zida faqat
muayyan hudud, manzil, o`rin-joy, tabiat aks etgan, desak yanglish bo`ladi. Bu
so`z ma`no jihatdan ajdodlar ruhi, ma`naviy meros obidalari, qadriyatlar, millat
birligi, mentalitet xususiyatlari bilan uyg`unlashadi. Bulbul chamanda qanchalar
yayrasa, inson o`z vatanida shunchalar erkin his qiladi. Bulbulni bog`larsiz,
gulzorsiz, chamansiz tasavvur etib bo`lmaganidek, odamni o`z ona diyorisiz
tasavvur qilib bo`lmaydi. Bu maqolni aytganimiz zahoti Furqatning chet ellardagi
azobini ta`riflab o`z vatanini sog`ingani yodga tushadi:
“G`amingda kecha – tong otquncha yig`lar,
Tong otg`och, dag`i kun botquncha yig`lar”.
Ma`lum bo`ladiki, bu maqol avvalgi namunadagi mazmunni chuqurlashtiradi.
Moddiy ta`minotdan ko`ra ma`naviy ehtiyoj muhimroq ekani ifodalanadi.
Tajribasiz odam hayotdagi hamma muammoni iqtisod bilan o`lchaydi. Uning
uchun turmush to`kinligi har qanday tushunchadan afzaldek tuyiladi. Lekin
Boburdek shoh o`z diyorini eslab azoblanganidan xulosa chiqarsak, maqoldagi
fikrning qanchalar aniq va ibratli tarzda berilgani ma`lum bo`ladi.
Endi boshqa bir maqolga murojaat qilaylik:
Ona yurting omon bo`lsa,
Rangi-ro`ying somon bo`lmas.
Bu maqolda shaxsning ona yurtida yashashi va istiqomat qilishi undan
ma`lum burchni ham talab qilishi ifodalangan. Inson o`z yurtida bemalol yashashi
mumkin. Ammo bu yurt omon bo`lsa, ya`ni tinch bo`lsa, erkin-ozod bo`lsa. Yurt
tinchligi, erkinligi, ozodligi esa xalqning o`z yurtiga bo`lgan iymonli munosabati
oqibatida vujudga keladi. Agar xalq og`zaki ijodi asarlarini tahlil qilsak, Vatan
mavzuiga alohida e`tibor berilganiga guvoh bo`lamiz. Tarixiy ma`lumot va
hujjatlar bevosita xalq farzandlarining ajdodlar vasiyatiga sodiq ekanliklarini
tasdiqlamoqda. Qayta-qayta ko`p namunalarda vatan ozodligi, erkinligi haqidagi
ta`kidning kuchayishi bejiz emas. Ko`pincha, bu maqollarda vatan va el
7
Q.Abdullayev, M.Yusupov, S.Rahmonbekova 2-sinf “O`qish kitobi”. Toshkent 2010. 3-bet
23

asarlarini qanday qilib jamoa ijodi mahsuli deyishimiz mumkin. Gap shundaki,
xalq og`zaki ijodi asarlari, u asar qaysi janrda ekanidan qat`i nazar, bitta shaxs
tomonidan yaratiladi. U shaxs, shubhasiz, badiiy ijod qilish, so`z san`atiga oid asar
yaratish iqtidoriga ega bo`lgan. Ammo vaziyat taqozosi bilan bu odamning asar
yaratgani hujjatlashtirilmagan. Yana ham aniqroq aytsak, hujjatlashtirishning
hojati ham bo`lmagan. Asar muallifining o`zi buni xohlamagan. Qolaversa, og`zaki
asarni qanday qilib rasmiylashtirish masalasi o`ylab ham ko`rilmagan. Natijada,
doston, ertak, qo`shiqlar yaratilavergan, bironta odam bu asarni men yaratdim, deb
da`vo qilmagan. Ustiga ustak asar og`zaki bo`lgani uchun tinglovchilar orasidagi
iqtidorli yurtdoshlar uni zudlik bilan qayta ijro etganlar. Bu ijro ikkinchi, uchinchi
shaxslar iqtidoriga ko`ra qator o`zgarishlarga duch kelgan va badiiy jihatdan yo
mukammallashgan, yo zaiflashgan. Ayni paytda, mazkur namunaning xalq ijodi
qatoridan o`rin olishi uchun xizmat qilgan. Birinchi muallif esa o`zi yaratgan
namunani yurtdoshlari tomonidan ijro etilganini bilib faxrlangan. Shunday qilib,
bugungi kunda milliy qadriyatlarimizning munosib tarkibiy qismi hisoblangan xalq
og`zaki ijodi xazinasi vujudga kelgan.
Og`zaki ijod asarining badiiy jihatdan mukammallashib borishida, hatto
yangi-yangi asarlarning paydo bo`lishida oddiy tinglovchi ommasining bevosita
ishtirok etishini ham nazarda tutish kerak. Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston
Milliy universitetida 2009 yilda O`zbekiston xalq baxshisi Qahhor baxshi bilan
Jurnalistika va O`zbek filologiyasi fakultetlari talabalarining uchrashuvi o`tdi.
Dostondan parcha aytayotgan baxshi to`satdan voqea tizimiga tinglovchilarni
qo`shib yubordi. Muhimi, bu yangilikni hamma tabiiy hol deb qabul qildi. Aslida
tinglovchi baxshiga hurmatini izhor etishi oqibatida yangi-yangi misralarning
tug`ilishiga sabab bo`lgan edi.
Matn an`anasida doimiy ravishda qolip shaklida qo`llanadigan parchalar,
tasvir vositalari bor. Ertakchi, dostonchi, qo`shiqchi ijro davomida ulardan
foydalanadi. Yaratilgan asar yangi bo`lsa-da, unda ana shu an`anaviy o`rinlar
saqlanib qoladi. Natijada, o`z-o`zidan yangi doston to`qigan baxshi birinchi marta
aytgan dostonini to`liq ravishda o`ziniki deb ayta olmaydi. Chunki u yaratgan asar
9

rohati”; “Tekinning bir kun minnati bor, mehnatning bir kun ziynati bor”;
“Mehnatdan qo`rqma, minnatdan qo`rq”; “Mehnatsiz topilgan molning qadri
bo`lmas”; “Mehnatsiz umr – chirigan ko`mir”; “Odamzotni ish ovutadi”; “Ko`p
ishlagan – ko`p yashar”; “Mehnatga sabr qilgan – rohatning taxtiga minar”;
“Yoshlikdagi mehnat qarilikda davlat keltirar”; “mehnat bilan qarisang, rohat bilan
yasharsan”.
O`qish darsliklarida berilgan bu kabi maqollarning ayrimlari pedagogdan
tushuntirishni talab qiladi. Masalan: “Ish ishtaxa ochar, dangasa ishdan qochar” 8
maqolini olaylik. Mehnat qilgan odam organizmi ishlash jarayonida energiya
yo`qotadi va toliqadi. Natijada energiya o`rnini to`ldirishi uchun ovqat yeyishga
majbur bo`ladi ya`ni qorni och qoladi. Qorni och odam esa o`z-o`zidan ishtaxa
bilan ovqatlanadi. Xalqimiz o`zining bir qancha maqollarida ishyoqmaslik va
dangasalikni eng yomon illat sifatida qattiq qoralaydi, ishyoqmaslikning oqibati
yomon bo`lishini ko`rsatadi. “Eringan ikki ishlar, oxiri barmog`in tishlar”;
“Dangasaning kosasi oqarmas”; “Ishyoqmas – rohat topmas”; “ Ishchanlik to`rga
tortar, yalqovlik go`rga tortar”; “Dangasaga rahm qilsang, dangasa ko`payar”;
“Ishyoqmasni qoldirma, obro`yingni oldirma” kabi maqollarda ham dangasalik
qoralanadi.
Boshlang`ich sinf o`qish darsliklarida odob-axloq mavzusidagi maqollar
alohida o`ringa ega. Ular bolalar ongida odob- axloq qoidalarini shakllantirishga,
bolalani milliy qadriyatlarimiz, mentalitetimizga mos tarzda tarbiyalashga xizmat
qiladi.
Birgina 1-sinf O`qish kitobida berilgan “Yaxshi so`z boldan shirin” maqolini
olaylik. Bizning ota-bobolarimiz so`zlash odobiga qat`iy rioya qilish zarurligini
uqtirib, ko`pdan - ko`p maqollar yaratishgan. Quyida keltiriladigan bir turkum
maqollarda yuqoridagi maqol kabi yaxshi so`z bilan yomon so`z orasida “osmon
bilan yercha farq bor”ligi, yaxshi so`zning kishiga tegadigan sharofati, yomon
so`zning kasofati turli xil misollarda ko`rsatiladi: “Yaxshi so`z - jon ozig`I, yomon
so`z – bosh qozig`i”, “Yaxshi so`z – ko`ngil podshosi”; “Shirin so`z shakardan
8
T.G`afforova, E.Shodmonov, G.Eshturdiyeva 1-sinf “O`qish kitobi”. Toshkent 2011-yil. 86-bet
28

Taxmin qilish mumkinki, diffuziya tizimi asosida xalq og`zaki ijodidagi yirik
hajmdagi epik asarlar shakllangan. Lirik janr qo`shiq, maqol, matal, topishmoq va
boshqa kichik janrlar og`zaki ijodning badiiy ijod sifatida shakllanishi jarayonida
asta-sekinlik bilan paydo bo`lgan. Maqol va topishmoqlar janri yuzasidan
ma`lumot berganimizda ertak va dostonlardan parcha keltirish bejiz emas. Bugungi
kunda har bir asar mustaqil janr namunasi sifatiga ega bo`lsa ham, umuman,
og`zaki ijodimiz asarlari matni bilan tanishganimiz sari janrlar o`rtasidagi aloqalar
qanchalar uzviy ekaniga ishonch hosil qilib boramiz.
Z.Husainova maqol va topishmoq o`rtasidagi yaqinlik haqida to`xtab shunday
deydi: “Topishmoq ma`no va aytilishi jihatdan maqol bo`lib kelishi mumkin.
Bunday maqollar dastlab topishmoq tarzida vujudga kelib, keyinchalik maqolga
aylangan. Til haqidagi “Birovni suydirar, birovni kuydirar”; “Asaldan shirin,
zahardan achchiq” topishmoqlari, “Suydirgan ham til, kuydirgan ham til”, “Shirin
so`z – shakar, achchiq so`z – zahar” shaklida maqol sifatida qo`laniladi” . Olima
bolalar qo`shig`i topishmoq bo`lib kelishi mumkinligini aytib misol keltiradi:
Yomg`ir yog`aloq,
Tarvuz yumaloq,
Jaladan qo`rqmas,
Laqqa baqaloq .
Janrlar o`rtasidagi yaqin aloqani bir asarning doston va ertak varianti
borligidan bilsa ham bo`ladi. Jumladan, “Tohir va Zuhra”ning doston va ertak
variantlari mashhur. Qizig`i shundaki, ertakdan Tohir va Zuhraning qo`shiq
tarzidagi aytishuvi ham o`rin olgan:
Tohir:
Suv kelar axta-axta,
Sandig`im temir taxta,
Sendan boshqa yor qilsam,
Qon yutay laxta-laxta.
Zuhra:
Suv kelar tosh ustida,
18

takrorlanadigan eng muhim fikrlardan biri folklorning og`zaki yaratilishi va
og`zaki yashashi hisoblanadi.
Chunki butun xalqlarning og`zaki ijodi shu yo`singa bo`ysunadi shu
qonuniyat asosida yaratiladi, yashaydi. Haqiqatdan ham, o`zbek xalq og`zaki
ijodidagi hamma janrlarning inson ruhiga, ongiga, tabiatiga ta`siri, ko`pincha,
uning og`zaki ijrosi bilan belgilanadi. Xatto, shunday asarlar borki, ularning
yozma, qolaversa, nashr qilingan matnini o`qish mazkur asar haqida haqiqiy
tasavvur hosil qilmaydi. Xususan, askiya, latifa, tez aytish, topishmoq kabi
janrlarni ma`lum bir muhitdagi asar ijrosi ta`siri, ulari jonli vaziyatda eshitish, shu
holat ishtirokchisis sifatida his etish bilan uning matnini yakka holda o`qish
o`rtasida o`qish o`rtasida yer bilan osmoncha farq bor. Og`zaki ijro folklor
asarining yaratilishida ikki oqibatni taqozo qiladi.
Xalq og`zaki ijodi asarlarini og`zaki ijroda eshitish mazkur asarning matnini
o`qishdan afzal hisoblanadi. Og`zaki ijro folklor asarining yaratilishi, yashashida
ikki oqibatni taqozo etadi. Birinchidan, og`zaki ijro yozma adabiyotda
kuzatilganidek, jiddiy mas`uliyatdan xoli bo`ladi: yozma adabiyot vakili ijod
qilayotgan asariga to`liq mas`ul hisoblanadi. Og`zaki ijroda esa bunday munosabat
aynan og`zaki asar og`zaki ijro etilayotgani uchun nisbatan zaiflashadi. Xalq
latifalarida muayyan ijtimoiy hayotda ro`y bergan va berayotgan hodisalar keskin
satirik tarzda tanqid qilinishi mumkin. Ammo yaratuvchi shaxsining mavhumligi –
anonimligi eng ashaddiy tanqidiy latifalarda ham “emish” shiori ostida asarning
yashashini taminlayveradi. Og`zaki ijro ayni paytda asarning ommalashuvida ham
ijobiy ahamiyat kasb etadi. Chunki har bir ertak, doston, maqol, topishmoq, latifa
ijro etilgani zahoti tinglovchilar orasidagi ma`lum iqtidorga ega shaxs tomonidan
qayta hikoya qilinishi mumkin. Qayta hikoya qilayotgan ijrochi esa asarni og`zaki
eshitgani va og`zaki ijro etayotgani uchun har bir so`z, jumlani o`zgarishsiz
takrorlash lozimligidan o`zini xoli hisoblaydi. Natijada, asarning mazmuni,
g`oyasi, qahramonlari tavsifi asosan saqlangani bilan yangi ijrochi o`z asarida
shaxsiy hayotiy kuzatishlarini, tajribalar xulosasini ifodalash imkoniga ega bo`ladi.
“Alpomish” dostonini Fozil Yo`ldosh qahramonli aytgan, Ergash shoir muhabbatli
6

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KURS 406-GURUH TALABASI
ABLAYEVA LAYLONING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: 2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq
ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi.
Bajardi :___________________________
Ilmiy rahbar:_______________________

TERMIZ-2023
1

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b.
2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.:
“O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-
4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b.
5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b.
6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.:
O’qituvchi, 2003 y., 192
7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari.
13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b.
11.Umumiy o’rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o’quv dasturi.
Boshlang’ich ta'lim. // O’zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligining
Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
33

shirin”; “Shirin so`z o`likni ham tiriltiradi”; “Issiq so`z – shakar, sovuq so`z -
zahar”; “Tilingda bo`lsa boling, kulib turar iqboling ”; “Yaxshi og`izga osh kelar,
yomon og`izga - tosh”; “Yaxshi so`z tosh eritar, yomon so`z bosh chiritar”;
“Yaxshi so`zga quloq sol, yomon so`zga uloq sol!”(Yaxshi so`zdan qochma, jon
qulog`ing bilan eshit, ammo yomon, dilga ozor beruvchi, asabni buzuvchi, g`iybat,
ig`vo qo`zg`ovchi so`zlarni aytadigan odamga also rahm – shavqat qilma, darxol
uning “og`ziga qoqib” , javobini ber yoxud ovozini o`chirishga harakat qil
deyilmoqchi ) .
2-sinf O`qish darsligidagi “Bola aziz, odobi undan aziz ” maqolida esa odob
odamni bezagi, odobli bola ota-onani xursand qilishi, hammaga manzur bo`lib
suyukli bo`lishi uqtiriladi.Variantlari: “Bolaning o`zi aziz, o`zidan odobi aziz”;
“Odobli bola – orli bola, odobsiz bola - sho`rli bola”; “Bola bezori – kishi ozori”;
“Odobli bola elga manzur”; “Odobli o`g`il – ko`kdagi yulduz, odobli qiz –
yoqadagi qunduz”.
“Maqtanma g`oz – hunaring oz” maqolida esa O`z – o`zini maqtash yomon
narsa ekanligi uqtiriladi. Xalqimiz azaldan maqtanchoqlikni qoralab kelgan,
maqtanchoqlar ustidan istehzo ila kulgan, maqtanishning oqibati xunuk bo`lishini
tushuntirgan. Bu narsa xalqning bir qancha maqollarida o`z izini qoldirgan:
“Maqtanchoqda aql bo`lmas, aql bo`lsa ham, naql bo`lmas”; “Xaddidan oshgan
kishi, maqtanish bo`lar ishi”; “Maqtanchoqning moti chiqar, jom qozonning toti
chiqar”; “Maqtanchoq gapning tagi chirik”; “Ozingni o`zing maqtama, o`zga seni
maqtasin”.
3-sinf o`qish darsligidagi “Avval o`yla, keyin so`yla” maqoli ham so`zlashuv
odobidagi qoida sifatida qabul qilingan. Ya`ni odam jamiyatdagi odamlar bilan
muloqotga kirishar ekan, so`zlashish odobiga qat`iy rioya qilishlari kerakligi
ta`kidlanadi. Kishi aytadigan har bir so`zini, gapini avval o`ylab olishi, so`ng
so`zlashi lozim. O`ylamay aytilgan so`z kishini ko`pchilik orasida uyalib qolishiga,
yoki boshqa odam ko`nglini og`rishiga, xafa bo`lishiga, xatto fojeaviy axvolga
tushishiga sabab bo`lishi mumkin. Bu haqda Navoiy bobomizning “So`zni
ko`ngilda pishqarmaguncha tilga kelturma, Ba har nekim ko`ngulda bor – tilga
29

hammasi o`zbek xalqining asrlar davomida naqadar dono va aqlli ijodkor
farzandlarga ega ekanini dalillaydi.
Yuqorida boshlang`ich sinf O`qish dasliklarida berilgan Vatan, vatanparvarlik
to`g`risida maqollarning variantlari ham keltirib o`tildi. O`quvchilarga bir maqolni
berganda uning variantlarini ham berib o`tish bolalarda bu maqolni yaxshiroq eslab
qolishiga yordam beradi. Bundan tashqari bolalar bir yo`la bir necha bir
turkumdagi maqollarni o`rganadilar. Birgina “Kishi yurtida shox bo`lguncha, o`z
yurtingda gado bo`l” maqolining bir qancha variantlarini ko`rish mumkin. Bu
maqol bilan vatanni sevish, unga sodiq bo`lish zarurligi uqtiriladi, ona yurtning
o`zga yurtlardan har tomonlama afzalligi ko`rsatiladi. Variantlari: “Kishi yurtida
poshsho bo`lguncha, o`z yurtingda podachi bo`l”; “O`zga elning sultoni
bo`lguncha, o`z elingning cho`poni bo`l”; “O`zga yurtning boshi bo`lguncha, o`z
elingning toshi bo`l”; “badavlat elning begi bo`lguncha, bedavlat elingning quli
bo`l ”; “Uzoqning qozisi bo`lguncha,yaqinning tozisi bo`l”; “Yot yurtning donosi
bo`lguncha, o`z yurtingning nodoni bo`l”; “Chet yurtning gulidan o`z yurtingning
tikoni yaxshi”; “O`zganing toqu ravoqidan o`zingning ayvoning yaxshi”; “O`z
elim o`zimga – guliston, o`zga eli ko`zimga – go`riston”; “O`zga yurtning yuz
bahori – o`z yurtingning bitta qori”.
“Vataning tinch – sen tinch” maqolining variantlari esa u darajada ko`p emas:
“Vatanga falokat – o`zingga halokat”; “Vatanning vayronasi – umrning
g`amxonasi”; “Eling omon bo`lsa – sen omon”; “Ona yurting omon bo`lsa, rangi
ro`ying somon bo`lmas”.
“Vatan gadosi – kafan gadosi” maqoli esa “Vatansiz inson – kuysiz bulbul”
variantiga ega. Bundan ko`rinib turibiki, ba`zi maqollar bir nechta variantga ega
bo`lsa, ba`zilari sanoqli variantga ega yoki ularning variantlari umuman
uchramaydi.
Boshlang`ich sinf O`qish darsliklarida maqollar bo`lim va biror bir mavzuga
oid matn, she`r yoki hikoyadan so`ng keltirilgan. Bu bejizga emas albatta.
Qadimdan maqollar biror bir voqea , hodisadan so`ng xulosalovchi fikr vazifasini
ham o`tagan. O`z navbatida darslikda berilgan hikoya, she`rdan keyin keltirilgan
25

maqollar bolalarda maqolni qanday holatlarda, vaziyatlarda aytilishini, ishlatilish
ko`nikmalarini shakllantiradi. Bolalarga Vatan, vatanparvarlik mavzusidagi
maqollarni tanishtirayotganda darslikdagi materiallar bilan cheklanib qolmay,
dunyoda bo`layotgan voqea hodisalardan ham hayotiy misollar keltirish maqsadga
muvofiqdir. Bu ularning dunyoqarashini o`stirish bilan birga, ularda vatanga
bo`lgan muhabbat, vatanparvarlik tuyg`ularini ham shakllantiradi. Masalan:
“Vataning tinch – sen tinch”; “Eling omon bo`lsa – sen omon”; “Vatanga falokat –
o`zingga halokat”; “Vatanning vayronasi –umrning g`amxonasi”; “Kishi yurtida
shoh bo`lguncha, O`z yurtingda gado bo`l” kabi maqollarga bugungi kunda
Afg`oniston, Suriya kabi mamlakatlarda bo`layotgan urushlar natijasida minglab
begunoh odamlar halok bo`layotgani, norasida bolalar ota- onasidan ayrilayotgani,
o`z yurtidagi urushlar tufayli ko`chmanchilarday hayot kechirishayotgani, oziq-
ovqat, toza suvga zor ekanliklari, ularga O`zbekiston bolalariga o`xshab tinch,
osuda mamlakatda, ota-ona bag`rida yashab ilm olish muhimi tinch yashash orzu
ekanligini qisqacha hikoya qilib berish bolada shu Vatanda yashayotganiga,
Vatanimizning tinch ekaniga shukronalik xissini ham uyg`otadi.
Bundan tashqari vatanparvarlik mavzusidagi maqollar bilan bolalarni
tanishtirishda ajdodlarimizning Vatan oldidagi buyuk xizmatlari, ularning
ko`rsatgan jasoratlarini, qahramonliklarini ham ta`kidlab o`tish maqsadga
muvofiqdir.
Maqollarni o`rganishni o`yin tarzida tashkillashtirish ham yaxshi samara
beradi. Masalan: bolalar guruhlarga ajratilib ularga uyga vazifa tarzida kattalardan
vatan, vatanparvarlik mavzusidagi maqollarni so`rab, yod olib kelish topshiriladi.
Qaysi guruh a`zolari ko`proq maqol aytsalar o`sha guruh a`zolari rag`batlantiriladi.
Natijada bolalar bu mavzudagi maqollarni yod olish bilan birgalikda, yangidan-
yangi darslikda berilmagan maqollarni ham o`rganib oladilar.
26

Ammo baxshiga “Nega dostonning nomini shunday atadingiz?” – deb savol berish
odobdan hisoblanmagan va doston shartli ravishda shunday atalavergan. Go`ro`g`li
turkumi dostonlarida, ko`pincha, G`irot, G`irko`k nomlari chalkash keladi. Lekin
buning sababi ham aniqlanmaydi. “Alpomish” dostonida Hakimbek Qalmoq
yurtida yetti yil zindonda yotadi. Oxirgi muddatdagina Kayqubod unga qo`y
tashlab turadi. Ammo yetti yil zindonda inson ovqatsiz, suvsiz qanday yashashi
mumkin degan savolni hech kim bermaydi. Bu o`rinda ham voqea baxshi
tomonidan qanday bayon etilsa, shundayligicha qabul qilinaveradi. Natijada, xalq
og`zaki ijodi asarlarining ijrosidan tinglovchi ma`naviy lazzat olgan,
qahramonlarning xatti-harakatlarini baholagan, muhokama qilgan, o`ziga namuna
deb bilgan, ammo ayrim masalalarga ortiqcha sinchkovlik bilan ahamiyat
bermagan. Ehtimol, shartlilik belgisi xalq og`zaki ijodi asarlarini e`zozlashda
o`ziga xos o`lchov bo`lib xizmat qilgan bo`lishi ham mumkin.
1.2 Xalq og`zaki ijodi janrlari
Har bir fan, sohaning muhim nazariy masalalari bo`ladi. Badiiy adabiyotni
o`rganuvchi fan adabiyotshunoslik deb ataladi. Xalq og`zaki poetik ijodini
o`rganish sohasini folklorshunoslik deymiz. Folklorshunoslik adabiyotshunoslik
tarkibidagi mustaqil fan hisoblansa-da, o`rganish obyekti badiiy adabiyot bo`lgani
sabab bir qator umumiy va mushtarak jihatlari bor. Xususan, janrlar masalasi
adabiyotshunoslik uchun ham, folklorshunoslik uchun ham muhim hisoblanadi.
Faqat adabiyotshunoslikda yozma adabiyot vakillari qalamiga mansub g`azal,
ruboiy, doston, noma kabi (mumtoz adabiyot); she`r, hikoya, roman, drama kabilar
(zamonaviy adabiyot) ning janr xususiyalari o`rganiladi. Folklorshunoslikda esa
xalq og`zaki adabiyotidagi maqol, qo`shiq, ertak, doston kabi janrlarning o`ziga
xoslik tomonlari tadqiq etiladi. Ammo qaysi shaklda yaratilgan adabiyot ekanidan
qat`i nazar har bir yo`nalishdagi yutuqlar va kashfiyotlar adabiyotshunoslik ilmi
taraqqiyotiga qo`shilgan hissa sifatida baholanaveradi. Avvalo, badiiy asarlar
yaratilish jinsi yoki turiga ko`ra uch xil bo`lishini esga olaylik. Jahon adabiyotida
uchta jinsning mavjudligi (epos, lirika, drama) qayd etilgan, tan olingan. Janr
deganda, ana shu uchta jinsdagi asarlar tarkibini tashkil qiluvchi kichik turlar
13

an`anaviylik belgisi bilan avvalgi namunalardan jiddiy ozuqlangan bo`ladi.
Demak, jamoaviylik xalq og`zaki ijodining yaratilishi nuqtai nazaridan qadimiyligi
asosida vujudga kelgan xususiyat ekan. Eng muhimi, jamoaviylik deganda,
o`tmishda ijod qilish iqtidoriga ega yakka shaxs – ajdodlarimiz xizmatini
unutmasligimiz lozim.
Variantlilik va versiyalilik. Bir asarning syujet va kompozitsiyasida muhim
o`zgarishlar bilan bir necha nusxalarga ega bo`lishi varinatlilik xususiyatini hosil
qiladi. Og`zaki ijodda esa variantlilik asarni og`zaki ijro etish usulidan vujudga
keladi.
Doston va ertakni aytayotgan ijrochi ziyraklik bilan tinglovchilarni kuzatib
boradi. Yuqorida ham qayd etganimizdek, tinglovchi auditoriyasining asarni
eshitishga bo`lgan munosabatiga qarab yo`l-yo`lakay qo`shimchalar bilan boyitish
yoki qisqartirib yuborish mumkin. Bu o`rinda ijrochining kayfiyati, sog`lig`i ham
muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, hayotiy muammosi yechilgan baxshi o`z
ehtirosini do`mbirani chertish, dostonni qayta aytish orqali ifodalaydi. Natijada,
tinglovchi alohida mehr qo`shib ijro etilgan doston bilan tanishadi. Qolaversa,
odatda, har bir baxshi o`zini el orasidagi hurmatini biladi. Ijro etayotgan dostonini
boshqa baxshilardan farqli qilib aytishga harakat qiladi. Iqtidori, hayot tajribasi,
baxshilik mahoratini uyg`un qilib, imkoniyati darajasida asarni boshqacha lavhalar
bilan boyitish yo`llarini izlaydi. Masalan, Fozil Yo`ldosh o`g`li aytgan “Alpomish”
dostonida zakot muammosi Hakimbekning taklifidan kelib chiqadi. Professor
Muhammadnodir Saidov bu vaziyatni dostondagi otalar va bolalar tamoyili bilan
bog`lagan. Boysarining zakot to`lashdan bosh tortib, qalmoq yurtiga ko`chishiga
Barchin qarshi chiqadi. Muhammadnodir Saidov Barchinning harakatini
dostondagi yoshlar vakili sifatida Hakimbekni qo`llash bilan bog`laydi.
“Alpomish”ning Xushboq Mardonaqul o`g`li variantida Boybo`rining xotini
Kuntug`mishni cho`rilar xizmatini ko`rish uchun Boysarinikiga jo`natadi.
Boysarining xotini cho`rilarga ovsinini urishni buyuradi. Aka-uka o`rtasidagi bosh
kelishmovchilik shu lavhadan boshlanadi. Saidmurod Panoh o`g`li variantida esa
zakotni to`g`ridan-to`g`ri Boybo`rining o`zi o`ylab topadi. Bir qarashda bu
10

tushunchasi uyg`unlashadi: “Eling omon bo`lsa – sen omon”; “Eling, yurting
bo`lmasa,Oying kuning bo`lmasin”
Vatanparvarlik ruhidagi maqollarning bir qancha variantlari va versiyalari
ham mavjud: “Onaga bo`lgan muhabbat – Vatanga bo`lgan muhabbatning
kurtagi”; “Har kimning o`z elati o`ziga shirin”; “Ona yurting omon bo`lsa, rangi-
ro`ying somon bo`lmas”; “Ona yerning tuprog`i ona sutidek aziz”; “Vatani borning
– baxti bor, mehnati borning - taxti”; “Har kimning yurti – o`ziga Misr” (o`tmishda
sharq yozma, og`zaki adabiyotida Misr kishilar bir borib ko`rishni orzu qiladigan,
taraqqiy etgan, gullab-yashnagan, boy mamlakat sifatida tasavvur etilgan. Mazkur
maqolda ham Misr so`zi shu ma`noda keltirilib, “har kimning o`z tug`ilgan yurti,
yeri, Vatani, u qayerda qanday bo`lishidan qat`iy nazar, o`zi uchun nihoyatda
qadrli, go`zal va ardoqlidir” deyilmoqchi); “Yurtim – ko`ksim, elim - iligim”;
“Tog` gulining tog`da o`sgani yaxshi”; “Tuqqan yerdan oyoq uzulsa ham, ko`ngil
uzulmas”; “Oydan yorug` narsa yo`q, qora bulut bosmasa, odamdan g`arib narsa
yo`q qaytib yurtin topmasa”; “Vatan gadosi – kafan gadosi”; “Vafosizga Vatan
yo`q” (Bu kabi maqollarda unib-o`sgan yurtini noshukurchilik qilib tashlab ketish
juda yomon va xunuk oqibatlarga olib borishi ta`kidlanadi); “O`lsang o`l,
Vataningda bo`l!”; “Vataning tinch – sen tinch”; “Eling omon bo`lsa – sen omon”;
“Vatanga falokat – o`zingga halokat”; “Vatanning vayronasi –umrning
g`amxonasi”. Bu kabi bir turkum maqollarda Vatanning tinchligini saqlash, uning
daxlsizligini, ozodligi va mustaqilligini ta`minlash, ona tuproqni dushman oyog`i
ostida toptatmaslik, vayron bo`lishiga yo`l qo`ymaslik – oliy burch ekanligi
uqtiriladi.
Vatan haqidagi maqollarda qiyoslash, taqqos yetakchidir: “Kishi yurtida shoh
bo`lguncha, O`z yurtingda gado bo`l”; “Ona yurting – oltin beshiging”; “Vatan
gadosi – kafan gadosi”; “Ona yerning tuprog`i ona sutidek aziz”; “Vatani borning
– baxti bor, mehnati borning - taxti” kabi vatanparvarlik mavzusidagi maqollar
shular jumlasidandir.
Xullas, xalq maqollarida qaysi mavzu, hayotning qaysi sohasi haqida fikr
yuritilmasin, tanlangan muammo har tomonlama, atroflicha yoritiladi. Bularning
24

o`zbeklarda ham og`zaki ijod asarlarining yaratilishi va ijrosi asrlar davomida
shakllangan va bugungi kungacha davom etib kelayotgan an`analarga suyanadi.
Xalq og`zaki ijodidagi an`anaviylikni uch yo`nalishda tahlil qilish lozim.
Birinchidan, ming yillardan beri maqol va topishmoqqacha, qo`shiqdan
dostonlargacha bo`lgan asarlar og`zaki an`anada yaratilmoqda, og`zaki tarzda
yashab kelmoqda. Ikkinchidan, folklor asarlarining ijrosi va ijro qilinish vaziyati
va ijro usuli jihatidan an`anaga ega. Uchinchidan, an`anaviylik og`zaki asarlarning
matnida namoyon bo`ladi.
Og`zakilik. Xalq og`zaki ijodining ikkinchi muhim jihati uning og`zaki
yaratilishidadir. Jahon folklorshunosligi ilmida oddiy haqiqat sifatida
5X
a
lq
o
g
`z
a
k
i ijo
d
i x
u
s
u
s
iy
a
t
la
r
i
An`anaviylik
Og`zakilik va badihago`ylik
Jamoaviylik va ommaviylik
Variantlilik va versiyalilik
Anonimlik (asarni yaratgan
insoning noma`lumligi)

Mavzu: 2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq
ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi.
Reja:
Kirish ............................................................................................................3
I.Bob. Xalq og`zaki ijodi va uning o`ziga xos xususiyatlari
1.1.Boshlang’ich sinflarda xalq og’zaki ijodidan
foydalanish mazmuni ....................................................................................4
1.2 Xalq og`zaki ijodi janrlari ......................................................................13
II.Bob. 2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq
ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi.
2.1 Boshlang`ich sinf o`qish kitoblarida vatan, vatanparvarlik mavzusidagi
maqollar va ularning variantlari ..................................................................21
2.2 Mehnat, odob-axloq to`g`risidagi xalq og’zaki ijodi ............................27
Xulosa .........................................................................................................31
Foydalanilgan adabiyotlar ........................................................................33
2

Xalqimizda hatto shunday qadimiy odat bor: qo`shnilar biror tansiq taom
pishirsalar, shuni ozgina bo`lsa ham emizikli ayol bo`lgan xonadonga uzatadilar.);
“Onaning ko`ngli bolada, bolaning ko`ngli dalada”; “Bolali uy – bozor, bolasiz uy
– mozor” (farzand – oilaning boyligi, quvonchi, ota-onaning tayanchi. Farzandning
dunyoga kelishi birgina ota-ona uchun emas, balki atrofdagi kishilar, qarindosh-
urug`, yor-birodar, qo`ni-qo`shni, tanish-bilishlar uchun ham olam-olam quvonch
bag`sh etadi. Ko`pgina o`zbek xalq maqollarida shu narsa o`z aksini topgan. Bolali
uyda bolani gapga solib, shirin-shirin gaplari va qiliqlaridan zavqlanib, u bilan
ovunib g`iybatga ehtiyoj qolmaydi). Xalqimiz o`rtasida shunday bir olqish so`z
ham borki, birovga: Rizq-nasibangiz kamimasin, bola-chaqangiz ko`paysin degan
ma`noda yaxshi tilaklarni tilaganlarida: “Qozon to`la osh bolsin, yostiq to`la bosh
bo`lsin” deydilar.
Uyat, andisha, hayo kabi mavzular ham faqat o`zbek xalq maqollarida
uchraydi desak yanglishmaymiz. Isbot uchun: “Andishaning oti qo`rqoq”;
“Sharmsizlik sharmandalik nishoni”. O`zbek xalqi nonni e`zozlaydi va buni
maqollarda ham kuzatamiz: “Non mo`lligi – el to`qligi”; “Nonga hurmat – elga
hurmat”; “Non – asli don”.
Maqollardagi milliy koloritni ta`minlaydigan yana bir obraz bu o`sha xalq
taomlaridir. Isbot uchun: “Har kuni yema palovni, har kuni yoqqil olovni”;
“Kuningdan bir kuning qolsa ham osh ye” 9
. Rus tilida: “ Щ i da kasha – pi щ a
nasha” (shi va kasha – bizning ovqatimiz).
Xulosa qilib aytganda, maqollar bu xalqning madaniy me`rosidir. Ularda
o`sha xalqning barcha o`y-fikrlari, dunyoqarashi, turmush tarzi, fe`l-atvori va
e`tiqodi aks etadi. Har bir millat o`ziga xos tavsiflarga ega ekan, bu ularning
maqollariga ham ta`sir etmay qolmaydi. Xatto maqollardagi mavzular o`xshash
bo`lsada, ulardagi obrazlar takrorlanmasligi bilan ajralib turadi. Aynan o`sha
tasvirlar maqollardagi milliy bo`yoqdorlikning ta`minlaydi.
9
Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedov “Ma`nolar mahzani”. “O`zbekiston” 2001-yil. 189-bet
32

Ro`molim qosh ustida.
Tohir esimga tushsa,
Yig`layman osh ustida .
Dostonlarning xalq qo`shiqlari bilan uzviy aloqasini “Alpomish” dostonida
aniq ko`rish mumkin. Hakimbek Barchin bilan Ultontoz to`yi kuni yurtiga qaytib
keladi va to`yda Qultoy qiyofasida qatnashadi. Shunda u avval Bodombekach
bilan, keyin Barchin bilan yor-yor aytishadi:
Qultoy:
Oy Barchinim yor-yor,
Gul Barchinim yor-yor,
Aqling bo`lsa, o`yla-da,
Bil Barchinim yor-yor.
Ultontozga tekkancha,
O`l, Barchinim yor-yor.
Barchin:
Uy demayin qaynag`a,
Buy deysana, yor-yor,
Bulbul qo`nar to`qayning
Jiydasina yor-yor.
Ultontozga tekkancha,
Qora yerga teg deysana yor-yor .
Doston va ertaklardagi tasviriy mushtaraklik ham alohida tadqiqot yuritishga
arziydigan mavzudir. Qahramonlarning tashqi qiyofasi, qiz – malikalarning
go`zalligi tavsifi shu qadar o`xshash tasvirlanadiki, ba`zan matnni
o`qiyotganimizda asar doston yoki ertak ekanini unutib qo`yamiz. Masalan,
“Malika ayyor” dostonida Shozargar vaziyat taqozosi bilan sichqonga, uzukka,
tishi olmos kalamushga, boshi olmos o`q ilonga, va nihoyat, kal qiyofasidagi
qimorbozga aylanadi. Dostonning bu sahifalari ko`proq ertaklardagi
transfiguratsiya (bir qiyofadan boshqa qiyofaga o`tish) usulini eslatadi.
19

allalarni olasizmi, “Boychechak”, “Oftob chiqdi olamga” qo`shiqlarini olasizmi,
lirik asarlar talabiga javob berishi shart deb hisoblash kerak.
Xullas, lirik qo`shiqlar asrlar davomida xalq og`zaki ijodidagi qalb izhorini
ifodalovchi asosiy janr sifatida yashab kelgan so`z durdonalaridir.
Drama. Yunoncha “drama” so`zidan olingan bo`lib, harakat, tanglik,
mushkullik ma`nolarini bildiradi. Badiiy adabiyotda “drama” so`zidagi harakat
ma`nosi asos qilib olingan va muayyan voqea-hodisani sahnada harakat orqali
ifodalash tushunchasi nazarda tutiladi. Shubhasiz, mazkur harakat orqali so`z
vositasining yetakchiligini inkor qilish mumkin emas. Dramatik asarlarda vaqt,
makon cheklangan bo`ladi. Voqeaning mohiyati drama ishtirokchilarining nutqlari
bilan ochiladi.
Xalq og`zaki ijodida dramatik janrlarni, Bahodir Sarimsoqov fikricha, og`zaki
drama, kulki – hikoya, qo`g`irchoqbozlik, askiya janrlari tashkil etadi. Bu asarlarni
ijro qiluvchilar faqat og`zaki nutqlari bilangina emas, tovush tovlanishi –
intonatsiya, yuz, ko`z, bosh, qo`l harakatlarini ishga solib ham obraz yaratadilar.
Oqibatda, tomoshabin tinglovchilarni o`ziga jalb qiladigan teatrlashgan tomosha
ko`rinishi vujudga keladi. Misol uchun Yo`ldosh A`zamov rejissyorlik qilgan
“O`tkan kunlar” badiiy filmidagi Xudoyorxon va Musulmonqul qiyofalari bilan
o`ynalgan qo`g`irchoqbozlikni eslashingiz mumkin. Xalq dramasi haqida
yaxshiroq tushunchaga ega bo`lishni istasangiz, Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan
chayon” romanidagi “Xon ko`ngil ochmoqchi” va “Qiziqlar” bobini o`qib
chiqishingizni maslahat beramiz.
Xalq dramasi qatnashchilari asar mazmunini o`zlari o`ylab topadilar.
Tomoshaga yig`ilgan odamlar o`rtasida qallob qozi, jinoyatchi, jabrlanuvchi,
sho`rpeshona ona yoki xotin, baxtsiz ota, landovur farzand kabi rollarni bajaradilar.
Uzoq o`tmishdan tortib o`tgan asrning o`rtalarigacha bozorlarda, guzarlarda
qiziqchilarning sahna ko`rinishlarini uyushtirishlari oddiy odat edi.
Askiya esa maxsus so`z o`yini musobaqasi tarzida to`ylarda, sayillarda,
yig`inlarda o`tkazilgan. Askiyabozlar ikki, ba`zan uch-to`rt guruhga bo`linib
tanlangan mavzu doirasida so`z asos bo`lgan bellashuvlarda kuch sinashganlar.
16

ana shu voqeaga nisbatan ichki munosabat tarzida ifodalanuvchi ruhiy
taassurotlarning namoyon bo`lishini izohlaydi. Shuning uchun lirik asarlarda aks
etgan voqea bayonini aynan emas, nisbiy tushunish lozim. Masalan, “Alpomish”
dostoni “Burungi o`tgan zamonda, o`n olti urug` Qo`ng`irot elida Dobonbiy degan
o`tdi. Dobonbiydan Alpinbiy degan o`g`il farzand paydo bo`ldi. Alpinbiydan
tag`in ikki o`g`il paydo bo`ldi: kattakonining otini Boybo`ri qo`ydi. Kichkinasining
otini Boysari qo`ydi”, - deb boshlanadi. O`z-o`zidan ma`lumki, Fozil Yo`ldosh
o`g`li dostonni tinglovchiga aytilajak asardagi voqealar qanday boshlangani
yuzasidan ma`lumot bermoqchi. Matnda baxshi Qo`ng`irot, Dobonbiy, Alpinbiylar
bilan tinglovchini tanishtirmoqda. Aslini olganda, dostonning to`liq mazmuni ana
shunday xabarlar tizimidan iborat. Endi lirik qo`shiqdan bir namuna keltiraylik:
“Tolga chiqib tol bo`ldim,
Tusholmay behol bo`ldim.
O`z tengimning ichida
Muncha betole bo`ldim”. 4

Qo`shiq aytayotgan qizmi, yigitmi tolga chiqqani, tushgani haqida xabar
berayotgandek tuyiladi. Vaholanki, uning maqsadi bizga qilgan harakatini aytish
emas. Balki o`z tengini topa olmay qalban iztirob chekayotganini izhor qilishdir.
Tol esa shunchaki bir vosita, xolos. Odatda, qo`shiqlarning dastlabki misralari,
ko`pincha, tinglovchini chalg`itish yoki nimanidir ifodalash maqsadida to`qiladi.
Asosiy maqsad oxirgi misrada, ba`zan 3-4-misralarda ifodalanadi.Inson qaysi
vosita bilan bo`lmasin, o`zining his-tug`usini, ichki kechinmalarini, ruhiy holatini
izhor qilar ekan, lirik asar namunasi vujudga keladi. Shuning uchun ham ayrim
iqtidorsiz shaxslarning ma`nosiz qofiyalar yig`indisidan iborat she`riy asarlarini
lirika namunasi deb bo`lmaydi. Haqiqiy ma`nodagi lirik asar insonni loqayd
qoldirmaydi, unga ma`naviy huzur bag`ishlaydi, estetik rohat beradi.
Xalq og`zaki ijodidagi har bir lirik qo`shiq qachonlardir dil so`zlarini aytish
bilan ruhiy olamidagi o`zgarishlarni bildirmoqchi bo`lgan yigit-qizlarning qalb
daftaridagi muhrlangan misralardan iborat. Hatto bolalar folkloriga mansub
4
D.Yusupova “Adabiyot”. Toshkent 2014-yil. 111-112-betlar.
15

tushuniladi. Masalan, yozma adabiyotda epik asarlar turini roman, qissa, hikoya
janrlari, og`zaki adabiyotda ertak, doston, latifalar tashkil etadi. Ya`ni jins nomi
saqlanishi, tarkibi esa asar yaratilish usuliga ko`ra (og`zaki yoki yozma) boshqa-
boshqa janrlardan iborat bo`lishi mumkin.
Epos – yunoncha “epos” – rivoya, hikoya, qo`shiq so`zidan iborat bo`lib,
badiiy adabiyotda voqea, hodisani bayon qilish, hayotiy lavhaning tafsilotlarini
ifodalash ma`nosini anglatadi. Ta`rifdagi “qo`shiq” so`ziga ajablanish kerak emas,
chunki qadimgi yunonlar nazarda tutgan qo`shiqlar so`zning hozirgi paytda
tushunilishidan farqli ravishda voqea-hodisani bayon qilish xususiyatiga ega edi.
Badiiy adabiyotdagi epik jinsda biron voqea badiiy so`z vositasida hikoya qilinadi.
Xalq og`zaki ijodida bunday jinsga mansub janrlar afsona, naql, rivoyat, ertak,
doston, ayrim termalar, latifa, loflardan iboratdir. Mazkur nazariy masalani ilmiy
asosda o`rgangan olim Bahodir Sarimsoqov avval qayd etilgan uch jins qatoriga
to`rtinchisini ham qo`shgan va “maxsus tur” deb atagan. Bu tur tarkibini: “oddiy
o`tirish olqishlari, qarg`ish, so`kish, maqol, matal, topishmoq va boshqa xildagi
yumuq iboralar”, - deb belgilagan. Haqiqatan ham, qayd etilgan janrlarda bir
tomondan muayyan vaziyat, voqea-hodisa haqida tasavvur hosil qilish uchun aniq
ma`lumot, axborot mavjud bo`lishiga qarmay, aytilgan matnning hajm jihatdan
o`ta ixchamligi alohida ko`zga tashlanadi.
Taniqli folklorshunos olimlardan V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifov o`zbek xalq
og`zaki ijodidagi dostonlarni “Qahramonlik eposi” deb ataganlar. 1947- yilda
Moskvada e`lon qilingan katta hajmdagi kitobni “O`zbek xalq qahramonlik eposi”
deb ataganlar va unda “Alpomish”, Go`ro`g`li turkumiga oid dostonlar,
“Kuntug`mish” kabi ishqiy-romanik dostonlar tahlil etilgan.
Lirika – lira deb atalgan qadimgi yunon musiqa asbobining nomidan olingan
bo`lib, badiiy adabiyotda inson his-tuyg`usini, ichki kechinmalarini ifodalovchi
asarlar nazarda tutiladi. Ma`lumki, hayotda turli voqea-hodisalar ro`y beradi. Lirik
asarlarda ana shu turmush lahzalari ta`sirida shaxs qalbida paydo bo`lgan
kechinmalar ifodalanadi. Ana shu xususiyati bilan lirika eposdan farqlanadi.
Chunki bunday asarlarda bosh maqsad sodir bo`lgan hayotiy voqeani emas, balki
14

Xullas, variant deganda, asar syujeti va kompozitsiyasidagi qisman farqlar
borligi, versiya deganda, bir asarning katta o`zgarishlar bilan bir necha xalqlar
og`zaki ijodidagi alohida-alohida nusxalari tushuniladi.
Anonimlik. Anonimlik asar muallifi nomining ma`lum emasligi demakdir.
Xalqimiz og`zaki ijodidagi yuzlab ertak va dostonlarni birinchi bo`lib aytgan
ijodkor nomi anonimdir. Xalq qo`shiqlari, maqollari, topishmoqlari ham bizga
ma`lum bo`lmagan bobo-momolarimiz tomonidan yaratilgan. Ammo ular, biz
avval aytganimizdek, o`z ismlarining saqlanib qolishini xohlamaganlar.
Keyinchalik esa asarni birinchi yaratgan va aytgan shaxs nomining yoddan
ko`tarilishi ham an`anaga aylangan. Ammo xalq og`zaki ijodidagi anonimlik bilan
yozma adabiyotdagi asar muallifi nomining ma`lum emasligi mutlaqo boshqa-
boshqa tushunchalardir. Og`zaki ijodda anonimlik oddiy holat bo`lsa, yozma
adabiyotda adib nomining yo`qligi tasodif hisoblanadi. Masalan, “Yusuf va
Zulayxo”, “Gul va Navro`z” dostonlarini yozgan shoirlar nomi ma`lum bo`lmagan
taqdirda ham, bu asarlar og`zaki ijod namunasi hisoblanmaydi. Chunki ularning
matni og`zaki adabiyot an`anasiga mos kelmaydi.
Shunday qilib, og`zaki ijoddagi anonimlikni xalq farzandlarining o`z millatiga
xolis va beminnat xizmat qilishi namunasi sifatida qadrlash maqsadga muvofiqdir.
Xalq og`zaki ijodining yana bir xususiyatini shartlilik deb belgilash mumkin.
Bu xususiyat foklorshunoslar tomonidan yetarli tadqiq etilmagan. Shartlilik xalq
og`zaki ijodi asarlarida ijrochilar tomonidan aytilgan fikrni muhokamasiz qabul
qilish bilan bog`lanadi. Bunday tasvirlarda tinglovchi “Nega?” degan savolni
bermagan, yoki xayoliga ham keltirmagan. Tinglovchi baxshidan dostonni mahorat
bilan ijro etishni kutgan, talab qilgan, ammo shu bilan birga baxshining ham inson
ekanligini, uni ba`zan kechirish lozimligini ham unutmagan. Bunday paytlarda
tinglovchi baxshini ortiqcha savollar bilan qiynamagan. Masalan, Muhammadqul
Jonmurod o`g`li Po`lkan aytgan dostonning nomi “Temirxon Poshsho” deb ataladi.
Dostondagi voqealar davomida esa Temirxon poshsho deyarli ishtirok etmaydi.
Yoki Jo`ra Eshmirza o`g`li ijro etgan “Malla savdogar” dostonida ham Malla
savdogar voqealar tizimida yetakchi qahramon sifatida namoyon bo`lmaydi.
12

Bunday anjumanlarda askiya ishtirokchilarining turgan joylari o`z-o`zidan sahnaga
aylanib qolar edi. Tinglovchilar esa askiya jozibasiga mast bo`lib, qayerda
o`tirganlarini ham bilmay qolar edilar. Shuning uchun yuqorida qayd etilgan
janrlar dramatik tur tarkibini tashkil etgan.
Shunday qilib, xalq og`zaki ijodidagi asarlarning jins va turlari, ulardagi
janrlar tarkibi haqida umumiy fikrga ega bo`ldik. Endi mazkur janrlarning o`zaro
munosabati yuzasidan eng muhim tushunchalar haqida to`xtab o`tamiz. Avvalroq
qayd etganimizdek, badiiy adabiyot yaratilish usuliga ko`ra og`zaki va yozma
ijoddan iborat. Og`zaki ijod yozuv madaniyati shakllanishidan ancha oldin vujudga
kelgan. Ammo og`zaki ijodning o`zi paydo bo`lishida qadimgi miflarning o`rni va
ahamiyati beqiyosdir. Filologiya fanlari doktori, professor B.Sarimsoqovning
chuqur ilmiy tadqiqotida mif xalq og`zaki ijodi asosini tashkil etashi aytiladi . Mif
badiiy ijod turiga kirmaydi. Chunki unda badiiylik darajasi nihoyatda past
bosqichda namoyon bo`ladi. Binobarin, mif xalq og`zaki ijodi tarkibidan o`rin
ololmaydi. Lekin og`zaki ijod asarlarining shakllanishida diffuzion jarayon amalga
oshgan. Diffuziya – lotincha “diffusion” – so`zidan olingan bo`lib, singish,
tarqalish ma`nolarini beradi. Molekulalar, atomlar, ionlar va kolloid zarralarining
tartibsiz issiqlik harakati natijasida bir moddaning ikkinchi moddaga o`z-o`zidan
o`tishi, birining ikkinchisiga “singib ketishi”. Qarangki, aniq fanlardagi diffuzion
jarayon mifdan xalq og`zaki ijodi janrlarining paydo bo`lishida bosh omil bo`lgan
ekan. Xususan, B.Sarimsoqov shunday yozadi: “Folkloristikada diffuziya termini
biror janr, motiv yoki obrazning ikkinchi bir janr, motiv yoki obrazga kirib borishi,
singishi natijasida ularning tabiatida sodir bo`ladigan struktural, semantik hamda
funksional o`zgarishlarga nisbatan qo`llaniladi” . Soddaroq qilib aytganda, mifdan
voqea tasviri, yaxshilik va yovuzlik o`rtasidagi murosasiz kurash, obrazning
dastlabki elementlari tarkibida asta-sekin afsona; afsona tarkibida ertak; ertak rivoji
natijasida doston janrlarining shakllanishi va alohida janr sifatida mustaqil taraqqiy
etishini og`zaki ijoddagi diffuziya jarayoni bilan izohlash mumkin bo`ladi. Taniqli
folklorshunos olimlar V.Ya.Propp, Ye.M.Meletinskiy, Z.P.Sokolova xalq ertaklari
bevosita mifdan vujudga kelganligini to`liq tasdiqlaganlar.
17

II.Bob. 2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq
ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi.
2.1 Boshlang`ich sinf o`qish kitoblarida vatan, vatanparvarlik
mavzusidagi maqollar va ularning variantlari
Kishiga necha kelsa mushkul hol
Hikmatu aql anga erur hallol.
Kimniki bilay desang maqolin angla,
Aslin desang anglayin fiolin angla
Dunyoda hikmat durdonalarini yaratmagan, ularni asrlar osha ko`z
qorachig`idek asrab-avaylab, sayqal berib, dilida, tilida saqlab, avlodlardan
avlodlarga meros qilib qoldirmaydigan xalq bo`lmasa kerak.
Yo`l yurib ketayotgan insofli odam behosdan chuqurlikka toyib ketsa,
o`rnidan turib, etak qoqib ketavermaydi. Men yiqildim, boshqalar yiqilmasin, deb
chuqurni tekislab qo`yadi, yo bo`lmasa, birorta tayoqni suqib belgi qo`yib ketadi.
Bu, ey yo`lovchi ehtiyot bo`l, bu yerda chuqur bor, degan ishora bo`ladi. Bobolar
hikmati ana o`sha tayoqdir. Hikmatli so`zlar, maqollar biz uchun asrlarning sadosi,
uzoq o`tmish bilan hamnafaslik hissini uyg`otuvchi mangu chaqiriq, zamonlararo
ko`prikdir.
Maqollar – noma`lum shoirlarning yurak satrlari, xalq iste`dodining masofa
bilmas shu`lalari, zulm, adovat, haqsizlik ko`ksiga sanchiluvchi adolat tig`idir.
Hikmatli so`zlar, maqollar – hech bir podsho e`lon qilmagan farmon, hech qayerda
muhrlanmagan qonun, hech bir davlat tomonidan bitilmagan konstitutsiyadir.
Maqol so`z ko`rkigina emas, dilning ham umrning ham ko`rkidir. O`z qadrini
bilgan odam so`zni pala-partish ishlatmaydi, uning asl ma`nosini qidiradi, bilib
o`rniga qo`yib gapiradi.
Maqol — xalq og zaki ijodi janri; qisqa va lo nda, obrazli, grammatik vaʻ ʻ
mantiqiy tugal ma noli hikmatli ibora, chuqur mazmunli janr.
ʼ 6
Muayyan ritmik
shaklga ega. Maqollarda avlod-ajdodlarning hayotiy tajribalari, jamiyatga
munosabati, tarixi, ruhiy holati, etik va estetik tuyg ulari, ijobiy fazilatlari
ʻ
6
D.Yusupova “Adabiyot”. Toshkent 2014-yil. 10-bet
21

farqlarning alohida muhim ahamiyati yo`qdek tuyiladi. Aslini olganda, Fozil
Yo`ldosh o`g`li ijrosidagi “Alpomish” dostonida aks etgan davlatchilik jarayoni
asosli ravishda o`z ifodasini topgan. Hakimbek bo`lg`usi davlatning paydo
bo`lishida yetakchi vazifani bajardi, Boysun-Qo`ng`irotda zakotni joriy qildi, bu
qarorga qarshi chiqqan Boysarini keyinchalik qalmoqdan qaytarib keldi va yurtini
birlashtirishga erishdi. Oxir oqibatda o`zining davlat boshlig`i sifatidagi hurmatiga
sazovor bo`ldi. Fozil shoir “Alpomish”ni qahramonli, Ergash shoir muhabbatli
aytgan, deyishda ham variant tushunchasini qayd etish mumkin.
Variantlilik maqollarda ham uchrab turadi. “Yaqindagi qo`shnidan uzoqdagi
qarindosh yaxshi” yoki “Uzoqdagi qarindoshdan yaqindagi qo`shni yaxshi” 3
maqoli vaziyatga ko`ra aytilaveradi.
Yozma adabiyotda ham variant tushunchasi bor. Lekin bu tushuncha juda tor
ma`noda qo`llanadi. Chunki biror romanning varianti haqida gap aytish uchun bir
yozuvchining o`zi asarni boshqa-boshqa nusxalarda yozib chiqishi kerak. Xususan,
badiiy adabiyotda Said Ahmadning “Ufq” romani “Sharq yulduzi” jurnali
variantida va alohida kitob ko`rinishida nashr ettirilgani ma`lum. Shuningdek,
Yoqub Yakvalxo`jaevning “Qaytar dunyo” romanining “Yoshlik” jurnali va kitob
varianti borligi ma`lum.
Versiya ham variantlilikning bir ko`rinishidir. Faqat variantlilik tor ma`noda,
versiyalilik keng mahnoda tushuniladi. Asar nomi bir xil bo`lsa, undagi voqealar
tizimi bir-biriga yaqin bo`lsa, qahramonlar xatti-harakatida muayyan o`xshashlik
saqlansa, variantlilik; asarning umumiy mazmunida qandaydir umumiylikka ishora
sezilsa, versiya vujudga keladi. Masalan, “Alpomish” dostonining o`zbek xalqi
doirasida 30 ga yaqin varianti bor. Ammo bu dostonning Qo`ng`irot, Oltoy,
Qipchoq, O`g`uz versiyalari mavjudki, u versiyalar bilan tanishganimizda ayrim
lavha va voqealarda umumiylikdan boshqa o`xshashlikka duch kelmaymiz. “Tohir
va Zuhra” dostonining qozoqlarda “Qo`zi Ko`rpesh va Bayan Suluv” versiyasi bor.
3
Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedov “Hikmatnoma”. Toshkent 1990-yil. 408-bet.
11

aytgan kabi mashhur mulohazalar bevosita og`zakilik fazilatlaridan hisoblanishi
mumkin.
Ammo, ikkinchidan, og`zaki ijro asari yozib olinmagani taqdirda oxir
pirovard o`limga mahkum etilish ehtimoli bor. Uzoq o`tmishda millatimiz baxtiga
yozib qo`yilgan o`nlab asarlar taqdiri fikrimizni tasdiqlaydi. Oqilona fikr yuritib
faraz qilaylik, Gerodot, Polien kabi mashhur tarixchilar To`maris, Shiroq haqida
ma`lumot bermaganlarida, bu rivoyat bizgacha yetib kelarmidi?! Mahmud
Koshg`ariy hazratlari tomonidan meros qilib qoldirilgan “Devonu lug`otit-turk”
asarida 300 ga yaqin go`zal maqollar yozib qoldirilgan. Ular orasida “Osh totug`i
tuz”, “Kishi alasi ichtin, yilqi alasi tashtin” kabi bugungi kunda hali
foydalanilayotgan va “Tulki o`z uyasiga qarab hursa, qo`tir bo`ladi”, “Yayov oti –
choriq, kuchi - oziq” 2
kabi unutilgan maqollar ham bor. Devondagi ko`pgina
maqollarning ma`nosi saqlangan, ammo ular tarkibidagi so`zlar o`zgargan. Xullas,
zamonlar o`tishi bilan millat tilida ro`y bergan o`zgarishlar, ijtimoiy, maishiy
hayotdagi yangiliklar, ayniqsa, og`zaki ijod namunalarini yoddan biladigan
insonlarning vafot etishlari oqibatida ko`p ajoyib asarlar yashashdan to`xtashi
tabiiy bir holdir. Ayniqsa, XX asrimizning o`rtalarida xalq og`zaki ijodiga bo`lgan
munosabat sovugani oqibatida bir qator ajoyib asarlar yo`qolib ketdi va ularni
qayta tiklash mumkin bo`lmay qoldi.
Albatta, og`zakilik haqida fikr yuritganda, xalq asarlariga jon ato etib turuvchi
improvizatsiya – badihago`ylikni unutish mumkin emas. Improvizatsiya hamisha
ijroga shukuh, fayz bag`ishlagan. Qirq yildan ortiq vaqt mobaynida xalq og`zaki
ijodi fanidan ma`ruza qilish davomidagi tajriba shuni ko`rsatadiki, oliy o`quv
yurtida dars beruvchi ustoz, o`rta ta`limda mashg`ulot o`tkazuvchi o`qituvchi
nutqiga tinglovchilar kayfiyati doimiy ta`sirini o`tkazar ekan. Ilhom kelgan paytda
oddiy mavzuni o`quvchilarga tushuntirish jarayonida qiziq-qiziq fikrlar bostirib
keladi, keyinchalik esa bu fikrlar maqolalarga aylanadi. G`ulom Karimov, Subutoy
Dolimov, Muhammadnodir Saidov, Ozod Sharafiddinov tajribasida bu holatning
muttasil davom etganiga sanoqsiz ravishda guvoh bo`lganmiz. Aynan shunday
2
M.Koshg`ariy “Devonu lug`otit-turk”. Indeks-lug`at. Toshkent 1967-yil. 534-536-betlar
7

Bundan tashqari afsona, rivoyat, ertak, doston matnlarida o`nlab maqollarning
qo`llanilishiga guvoh bo`lamiz. “Alpomish” dostonining o`zida: “Sulton suyagini
xo`rlamas”; “G`amli qulning o`ylaydigan o`yi bor”; “Kuchuk bosmas yo`lbars,
sherning izini, esi bor biladi gapning tuzini”; “O`zingdan chiqqan baloga, qayga
borasan davoga”; “Do`stga zor aylama, dushmanlarga xor”; “Elakka borgan
xotinning ellik og`iz gapi bor” 5
kabi bir qator maqol, matal, hikmatli so`zlar asar
matnini bezab turibdi.
Xalq og`zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi, avvalo, ularning jins, tur,
janrlarga bo`linishidan tashqari bir butun meros ekanini tasdiqlaydi. Janrlararo
yaqinlik og`zaki ijodning asrlar davomida dunyoqarashi jihatidan yaqin
ijodkorlarning iqtidori mahsuli natijasi sifatida baholanishi mumkin. Og`zaki asar
qaysi janrga taalluqli ekanidan qat`i nazar yosh avlodning barkamol farzand bo`lib
yetishishini ta`minlash maqsadini amalga oshirishda xalq xizmatida bo`lgan.
5
Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedov “Ma`nolar mahzani”. “O`zbekiston” 2001-yil. 80, 173, 380-betlar
20

vaziyat iste`dodli qo`shiqchilar, laparchilar, askiyabozlar, lofchilar, topishmoq
aytuvchilar, ertakchilar va baxshilar hayotida ham ro`y beradi.
Improvizatsiya ijrochining ilhomiga bog`liq. Mashhur Sulton kampirning
qozoq oqiniga tog`ning yoshini bilmoqchi bo`lsang, og`zini ochib, tishini ko`r
qabilidagi javoblari, baxshilarning tanish tinglovchilar fazilatlari, yoki
kamchiliklari haqida doston ijrosi davomida hikoya qilib ketishlari ijro fayziga
fayz qo`shgan. Tinglovchilarning hayqiriqlari ostida ijro etilayotgan doston
o`chmas taassurotlar qoldirgan. Ustoz Hodi Zarif bo`lajak Chori baxshi bilan
tasodifan birinchi uchrashgan paytlarida undan mashina to`xtagan joyning nomini
so`raganlar. Baxshi “Qora buloq” qishlog`ining ta`rifini qiyomiga yetkazib aytib
bergan ekan. Hodi og`a shu zahoti notanish Choriga: “Sen baxshimisan?” – deb
savol bergan ekanlar. Bu tanishuv keyinchalik bir necha yillik ijodiy hamkorlikka
aylangani sir emas. Xalqimiz og`zaki ijodining bebaho go`zal janri askiyani-ku
improvizatsiyasiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Mashhur askiyabozlar Yusuf qiziq,
Erka qori, G`anijon Toshmatov, Qayum askiyaboz, Ubaydulla Abdullaev, Ma`ruf
Rahimov kabilarning ijodi to`liq improvizatsiya hisobiga gullagan.
Xullas, xalq og`zaki ijodidagi og`zakilik xususiyati asrlar davomida
millatimiz tajribasidan o`tgan va muhim ahamiyatga ega belgi sifatida baholanishi
mumkin.
Jamoaviylik. Jamoavilik deganda, muayyan ish jarayonining bir guruh
odamlar ishtirokida birgalikda bajarilishi nazarda tutiladi. Xalqimizda hashar
uyushtirish an`anasi bor. Bu an`anaga binoan bir-ikki kunda xo`jalik imoratlarining
asosi jamoa bo`lib qurib bitkazilgan. Bugungi kunda yurtimiz aholisi turli
bayramlar munosabati bilan hasharga chiqadi va mahalla jamg`armalariga qilingan
ish hisobidan mablag` o`tkazadilar. Xullas, jamoa bo`lib imorat qurish, hashar
o`tkazib joylarni tartibga solish, ekin ekish, hosil yig`ish mumkin. Ammo san`at
asarini hashar yo`li bilan yaratib bo`lmaydi. To`g`ri, tarixda ikki, ba`zan uch kishi
uyushib san`at asari yaratilgan holatlar kuzatilgan. Lekin buning uchun hammuallif
shaxslar bir-birlariga ruhan, ma`nan, dunyoqarash jihatdan o`ta yaqin bo`lishlari
shart edi. Xo`sh, u holda xalq dostonlari, ertaklari, qo`shiq va boshqa janr
8

2.2 Mehnat, odob-axloq to`g`risidagi xalq og’zaki ijodi
Xalqimiz azal-azaldan mehnatsevar xalq bo`lgan. Asrlar osha xalq orasida
mehnatsevarlik hislatlari qadrlanib bizgacha mehnat, mehnatsevarlik tushunchalari,
maqollar, hikmatli so`zlar, masallar tariqasida yetib kelgan. Boshlang`ich sinf
O`qish darsliklarida mehnat, mehnatsevarlik mavzusidagi maqollar ham talaygina.
“Ish ishtaha ochar, dangasa ishdan qochar”; “Halol mehnat – yaxshi odat, berar
senga saodat”; “Kuzda qilingan harakat, hosilga berar barakat”; “Yer hadasang,
kuz hayda, kuz haydamasang, yuz hayda”; “Mehnat, mehnatning tagi rohat”;
“Odam mehnatda, oltin o`tda bilinar”; “Daryo suvini bahor toshirar, odam qadrini
mehnat oshirar”; “Gapni kam so`zla, ishni ko`p ko`zla”; “Tekinning – minnati
ko`p, mehnatning – ziynati ko`p”; “Daraxt yaprog`i bilan ko`rkam, odam mehnati
bilan; “Inson qo`li – gul”; “Mehnat baxt keltirar”; “Erinchoq ikki ishlar, oxiri
barmog`in tishlar”; “Elga xizmat – oliy himmat”; “Qimirlagan qir oshar”; “Yosh
kelsa ishga, qari kelsa – oshga”; “Erinchoqlik boshga balo keltirar”; “Hunar bo`lsa
qo`lingda, non topilar yo`lingda” kabi maqollar shular jumlasidandir.
Insoniyat bosib otgan uzundan-uzoq yo`l mehnat jarayonidan iborat. Inson
o`zining jamiki boyliklarini mehnat, faqat mehnat tufayli yaratadi. Shu boisdan
kishilar mehnatni qadrlaydilar, ulug`laydilar, yosh avlodni mehnatsevarlik ruhida
tarbiyalashga harakat qiladilar. Shu boisdan jahondagi barcha xalqlarning
maqollarida bo`lgani kabi o`zbek maqollarida ham mehnat va mehnatsevarlik
g`oyasi yetakchi o`rinlardan birini egallaydi. Quyida boshlang`ich sinf
darsliklarida berilgan maqollarning biz izlangan variantlari keltiriladi: “Yetmish
go`zallikning biri – mehnat”; “Go`zallik husnda emas, mehnatda”; “Mehnat –
rohatning poydevori”; “Obro`ning onasi – mehnat, otasi – sa`yi harakat”; “Odamni
ish tanitadi”; “Yuk ko`targan – yuzaga chiqar”; “Intilgan elga yoqar”; “Mehnatdan
do`st ortar, g`iybatdan – dushman”; “Halol mehnat – huzur-halovat”; “Halol
mehnat – mo`l daromad”; “Halol mehnat – yaxshi odat, berur senga saodat”;
“Suvsiz hayot bo`lmas, mehnatsiz – rohat”; “Mehnat qilmay rohat ko`rmas, urug`
sepmay ekin o`rmas”; “Hurmating – savlating, mehnating – davlating”; “Hazina
g`oyibdan emas, mehnatdan”; “Mehnati ozning – rohati oz”; “mehnatiga yarasha -
27

2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi.

Купить