Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 173.0KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida qo’shimcha mashqlardan foydalanish metodlari.

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI MAMATOV RAMAZONNING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU: 4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida qo’shimcha mashqlardan foydalanish metodlari. Bajardi :___________________________ Ilmiy rahbar:_______________________ TERMIZ-2023 1 MAVZU:4 -SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA QO’SHIMCHA MASHQLARDAN FOYDALANISH METODLARI. Reja: Kirish.. .........................................................................................................3 I.Bob.Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi 1.1.Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi fanining predmeti va vazifalari .........................................................................................................5 1.2 Savod o’rgatish metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik asoslari .........................................................................................13 II.BOB.4 -sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida qo’shimcha mashqlardan foydalanish metodlari. 2.1 Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy - tanqidiy ta h lili ........................16 2.2 “ Bоshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’shimcha vositalardan foydalanish uslublari ..............................................................21 Xulosa .............................................................. ..........................................34 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................35 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi :Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’lim sohasining mazmuni va tarkibiy qismlari Ta’lim mazmuni o‘quv rejalari dasturi va darsliklar o‘quv–metodik qo‘llanmalarda o‘z ifodasini topadi. Ona tili davlat ta’lim standarti, dasturi va darsliklari o‘quvchilarning o‘rganishlari uchun tanlangan va ularning o‘zlashtirishlariga muvofiqlashtirilgan til materiallarini o‘z ichiga oladi. Ona tili ta’limi mazmuni tilshunoslikning uch asosiy qatlami – fonetika, leksika, grammatikaga (grammatikaning morfologiya va sintaksis qismlari) ajartilib o‘rgatiladi. Boshlang‘ich ta’limda ona tili ta’lim mazmunining negizi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: –nutq tovushlari (unli va undosh, jarangli va jarangsiz); –bo‘g‘in (urg‘uli va urg‘usiz bo‘g‘inlar, ochiq va yopiq bo‘g‘inlar, fonetik tahlil); –so‘z (so‘z ma’nolari, bir va ko‘p ma’noli so‘zlar, ma’nodosh so‘zlar, qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, shevaga xos so‘zlar, uyadosh so‘zlar, kasb-hunarga xos so‘zlar, lug‘aviy tahlil); –o‘zak, negiz, qo‘shimcha, old qo‘shimcha, affiks, so‘z tarkibining tahlili, so‘z yasovchi qo‘shimcha, predmet nomi qo‘shimchasi, predmetning rang-tusini bildiruvchi so‘zlar, predmetga, uning rang-tusi va miqdoriga ishorani ifodalovchi so‘zlar, ish-harakatning nomini, tarzini, maqsad va holatini ifodalovchi so‘zlar; –ko‘makchilar va bog‘lovchilar; –gap (darak ma’nosini ifodalovchi so‘zlar, sroq ma’nosini ifodalovchi gaplar, his-hayajonni ifodalovchi gaplar); –tinish belgilari (nuqta, so‘roq, undov, vergul); –matn (matnning tuzilishi, mavzu, asosiy fikr, sarlavha, reja, so‘zboshi, taqqoslash, dialog, monolog, bayon, kichik insho, og‘zaki va yozma ijodiyot); –xat, xabar, tabriknoma, maqola, taklifnoma. 3 Kurs ishining maqsadi: Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va malakalarni hosil qilishga ko‘maklashadi. Kurs ishining vazifasi : Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni chiroyli yozuvga o’rgatish metodikasi. Kurs ishining ob’ekti: Ona tili ta’lim mazmuninigg birinchi muhim tarkibiy qismi o‘quvchilar egallashi zarur bo‘lgan bilimlar tizimidir. Ona tilidan bilimlar tizimi deganda bir–biriga uzviy bog‘liq bo‘lgan til faktlari, tushunchalar, qoidalar, ta’riflar tizimi tushuniladi. Kurs ishining predmeti : Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni chiroyli yozuvga o’rgatishda didaktik o’yinlardan foydalanish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yixatidan iborat. 4 I.Bob.Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi 1.1.Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi fanining predmeti va vazifalari Metod aslida yunoncha “metodos” so’zidan olingan bo’lib, “bilish va tadqiqot yo’li”, “nazariya”, “ta’limot” kabi ma’nolarni bildiradi 1 . Metodika (yun. “methodike”) biror ishni bajarish, amalga oshirish, ado etish metodlarining, usullarining yig’indisi yoki o’qitish usullari haqidagi ta’limot 2  ta’lim berish metodlari, yo’llari va vositalari haqidagi fandir. 3 Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi fanining predmeti o’quvchilarga o’zbek tilini o’rgatish yo’llari va vositalari, ona tilini egallash, ya’ni nutqni, o’qish va yozishni, grammatika va imloni o’zlashtirib olish to’g’risidagi ilmdir. Metodika maktab oldiga qo’yilgan ta’lim va tarbiyaviy vazifalardan kelib chiqib, ona tilini o’rgatishning vazifalarini va mazmunini belgilaydi, ta’lim-tarbiya berish jarayonini tekshiradi, shu jarayonning qonuniyatlarini va ta’lim berish usullarining ilmiy asoslangan tizimini belgilaydi. Metodika fani quyidagi masalalarni o’rganadi: 1. O’qitishning vazifalari va mazmunini aniqlaydi. Nimani o’qitish kerak? s avoliga javob ber adi, ya’ni boshlang’ich sinf lar ona tili kursining dasturlarini, ta’lim mazmunini belgilab beradi, o’quvchilar uchun darsliklar va qo’llanmalar yaratib, ularni takomillashtirib , samaradorligi va muvofiqligini doimiy nazorat qilib boradi. 2. O’qitish metodlari, tamoyillari, usullari , dars va uning turlarini, o’quvchilar a maliy ishlari  mashqlar va yozma ishlar ning izchil tizimini ishlab chiqadi , ya ’ni “Qanday o’qitish kerak?” savoliga javob tayyorlab beradi. 3. O’quvchilarga ona tilidan bilim berish va ko’nikma hosil qilishda ilmiy nuqtai nazardan eng foydali shar t -sharoitlar haqidagi masalalarni ha l qiladi , ya ’ni 1 Ўзбекистон Миллий энциклопедияси.  Т.: “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2003.  5-жилд, 613-бет. 2 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Т.: “ЎМЭ” Давлат илмий нашриёти, 2006.– 2-жилд, 582- б. 3 5 “Nega xud d i mana shunday o’qitish kerak?” savoliga javob tayyorlaydi. Eng foydali materiallarni o’rganadi, tanlangan metodlarni asosla ydi , tavsiyalarni eksperimental tekshiradi. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi yuqori sinflarda ona tili o’qitish metodikasining dastlabki bosqich i bo’lib, u tekshiradigan masalalarni boshlang’ich sinf o’quvchilariga tadbiqan (muvofiq ravishda) o’rgatadi. SHu bilan birga, boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasining o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitish grammatika, imlo va unga bog’liq holda nutq o’stirish metodikasinigina emas, balki xat-savod o’rgatish, sinfda va sinfdan tashqari o’qish metodika lari ni ham o’z ichiga oladi. SHulardan kelib chiqib , boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi fani quyidagi vazifalar ni bajaradi: a) boshlang’ich sinflarda ona tili kursining mazmuni, hajmi va mavjud tizimini, ya’ni kursning (xat-savod o’rgatish, o’qish, grammatika, imlo, nutq o’stirish va hok.) dasturini belgilash va asoslash; b) o’qish va yozuvdan bilim va ko’nikmalarning shakllanishi jarayonini hamda bu jarayonda o’quvchilar duch keladigan qiyinchiliklarni o’rganish, xatolarning sababini tahlil qilish, ularning oldini olish va to’g’rilashga yordam beradigan ish turlarini ishlab chiqish; v) ona tilidan beriladigan o’quv materialini o’quvchilar aniq tushunishi va puxta o’zlashtirishiga, ularda olgan bilimlarini amaliyotda tatbiq eta olishga va o’quvchilarning umumiy taraqqiyotiga, ya’ni ularning zehnini, xotirasini, kuzatuvchanligini, yodda saqlashini, mantiqiy tafakkurini, ijodiy o’ylashini, nutqini o’stirishga yordam beradigan metod va vositalarni ishlab chiqish; g) ona tilini o’rgatish bilan bog’liq holda maktablar oldiga qo’yilgan tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirish, o’quvchilarda axloqiy va estetik sifatlarni shakllantirish. Ona tili o’qitish metodikasi ta’limning turli bosqichlarida o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini aniqlaydi, o’qishning muvaffaqiyati va 6 kamchiliklarini belgilaydi, sababini izlaydi, xato va kamchiliklarni bartaraf etish usullarini topadi. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi fani quyidagi bo’limlar ni o’z ichiga oladi: 1. Savod o’rgatish metodikasi , ya’ni elementar o’qish va yozishga o’rgatish. 2. O’qish metodikasi. Boshlang’ich sinflarda o’qish predmetining vazifasi bolalarni tez (me’yorida), to’g’ri, ongli va ifodali o’qish malakalari bilan qurollantirish hisoblanadi. 3. Grammatika , fonetika, imlo va so’z yasalishini o’rganish metodikasi. Bu bo’lim elementar to’g’ri yozuvga va husnixatga o’rgatish ni, grammatik tushunchalar, boshlang’ich imlo malaka lar ini shakllantirishni nazarda tut adi. 4. N utq o’stirish metodikasi. Bu bo’lim boshlang’ich sinflarda alohida o’rin tutadi. Bolalar birinchi navbatd a tilni, nutqni o’quv predmeti sifatida anglaydilar, ular xohlagan va qiziqarli narsalarnigina emas, balki zaruriy narsa va hodisalar haqida o’ylab, rejali nutq tuzish zarurligini ham tushuna boshlaydilar. Ona tili o’qitish metodikasi fanining metodologik va ilmiy asoslari Ona tili o’qitish metodikasining metodologik asosi borliqni bilish nazariyasi dir. Bu fanning bosh vazifasi o’quvchilarning o’zbek tili lug’at boyligini to’liq o’zlashtirib olishlarini ta’minlashdir. Ma’lumki, jamiyatda til kishilar o’rtasidagi aloqaning zaruriy vositasidir. Tilning aloqa vositasi sifatidagi ahamiyati uzluksiz ortib boradi. Til borliqni oqilona, mantiqiy bilish vositasidir. Til birliklari yordamidagina bilish jarayonida umumlashtirish, tushunchani muhokama va xulosa bilan bog’lash amalga oshadi. Til va nutq tafakkur bilan uzviy bog’lanadi. Tilni egallash va nutq o’stirish bilan o’quvchining fikrlash qobiliyati ham o’sib boradi. Maktabning vazifasi tilni kishilar orasidagi munosabatning rivojlangan nozik quroliga aylantirish hisoblanadi. Metodik fan sifatida ona tili o’qitish metodikasi boshlang’ich ta’lim standarti belgilab bergan vazifalarni amalga oshiradi, ya’ni tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirish, erkin fikrlay olish, o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda ravon bayon 7 qila olish, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo’la olish ko’nikma va malakalarini rivojlantirishga oid metod va usullarni ishlab chiqadi. Bilish nazariyasiga ko’ra analitik-sintetik ishlar yordamida til ustida kuzatishdan umumiy xulosa chiqarishga, nazariy ta’rif va qoidaga, shular asosida yana og’zaki va yozma tarzdagi nutqiy aloqaga, to’g’ri yozuv va to’g’ri talaffuzga o’tiladi. O’quvchilar jonli nutqiy aloqaga to’g’ri talaffuz va to’g’ri yozuvni elementar nazariy ma’lumotlar asosida amaliy egallash orqali kirishadilar. Ular til materiallarini kuzatish, tahlil qilish orqali elementar nazariy qoidalar chiqaradilar, o’rgangan va o’zlashtirilgan nazariy qoidalarni amaliyotga ongli ravishda tatbiq etadilar. Maktabda ona tili o’qitish metodikasining bunday yo’nalishi haqiqatni bilish qonuniyatlariga ham, hozirgi zamon didaktikasi vazifalariga ham mos keladi. Ta’lim sohasi dagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari belgilab berildi :  ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;  ta’limning uzluksizligi va izchilligi;  umumiy o’rta, shuningdek, o’rta maxsus kasb-hunar ta’limining maj b uriyligi;  o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining yo’nalishini: akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o’qishni tanlashning ixtiyoriyligi;  ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;  davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;  ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;  bilimli bo’lishni va iste’dodni rag’batlantirish;  ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg’unlashtirish 4 . Bu tamoyillar boshlang’ich ta’limda ona tili o’qitish metodikasining vazifalarini ham belgilab, aniqlashtirib beradi. Qonunda ta’kidlanganki, boshlang’ich ta’lim umumiy o’rta ta’lim olish uchun zarur bo’lgan savodxonlik, bilim va ko’nikma asoslarini shakllantirishga qaratilgan. 4 Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонуни. //Баркамол авлод- Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. - Тошкент: Шарқ,1997. - 20-бет. 8 Ona tili o’qitish metodikasi fani ham ta’lim jarayonini tashkil etish shakllarini va usullarini ishlab chiqishda yuqoridagi maqsadlar asosida ish yuritadi. Ona tili o’qitish metodikasi psixologiya va pedagogika ma’lumotlariga ham tayanadi. Metodikaning masalalarini hal etishda pedagogik ilmlar ham yordam beradi. SHuning uchun ham psixologiya va pedagogika fanlari ham metodikaning metodologik asosi hisoblanadi. Pedagogik psixologiya kishiga ta’lim va tarbiya berishning psixologik qonuniyatlarini o’rganishni o’z predmeti deb biladi. U o’quvchilarda tafakkurning shakllanishini tadqiq qiladi, aqliy faoliyat usullari va ko’nikmalarini o’zlashtirish jarayonini boshqarish masalalarini o’rganadi. Metodika psixologiya fani ma’lumotlariga tayanib o’qitishda o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olib yondashish imkoniyatiga ega bo’ladi. Ona tili o’qitish metodikasi psixolingvistika fani bilan ham uzviy bog’liqdir. Psixolingvistika metodikaga nutq haqida  fikr ni bayon qilish turlarini belgilovchi omillar, “ nu t qni qabul qilish signallari ” apparati, individual munosabatga va ommaviy aloqaga nutqiy ta’sirning foydasi haqida ma’lumot beradi.. Ona tili metodikasi umumiy pedagogika bilan ham o’zaro bog’lanadi. Maktab ta’limidagi har bir o’quv predmeti, shu jumladan ona tili ham, faqat bilim berish, ko’nikma va malaka hosil qilish bilangina cheklanmay, bolaning ongini oshirishi va tarbiyalashi ham zarur. Haqiqatdan ham, ona tili o’qitish jarayonida bolalarning dunyoqarashi shakllanadi, bilish qobiliyatlari o’sadi, ular aqliy, axloqiy, estetik tomondan rivojlanadi, xarakterida ma’lum ijobiy xususiyatlar yuzaga keladi, mehnat qilishga o’rganadi va hok. Pedagogika fani bolalarni har tomonlama rivojlantirish va ul a rni tarbiyalash masalalarini ilmiy tomondan ishlab beradi. Ona tili o’qitish metodikasi pedagogika fani yangiliklariga, uning yuqorida qayd etilgan masalalarni ilmiy tomondan ishlab bergan ma’lumotlariga taya nadi. Ona tili metodikasini umumiy pedagogika bilan bog’lash ayniqsa boshla n g’ich sinflarda muh i mdir. Kichik yoshdagi o’quvchilarning jamoaviy va 9 shaxsiy o’quv faoliyatida zarur bo’lgan ko’p odat va ko’nikmalari hali tarbiyalanmagan bo’ladi. Ona tili o’qitish metodikasi o’zbek tilining ma’lum qismini nazariy egallashni nazarda tutadi, shuning uchun ham fonetika va fonologiya, leksikologiya va frazeologiya, so’z yasalishi va etimologiya, grammatika  morfologiya va sintaksis, stilistika, shuningdek, orfoepiya, grafika, orfografiya kabi fanlar ona tili metodikasining muhim asosi hisoblanadi. 5 Fonetika va fonologiya grafika bilan bog’liq holda savod o’rgatish metodikasini ishlashda, elementar o’qish ko’nikmasini shakllantirishda asos bo’lib xizmat qiladi. Fonetika va grafikaning fonetik tamoyil asosida yoziladigan imlo qoidalarini o’zlashtirishda ham ahamiyati katta. Husnixat metodikasi grafika nazariyasiga tayanadi. Leksikologiya ni bilish maktabda lug’at ishi (ma’nodosh va zid ma’noli so’zlarga oid xilma-xil mashqlar o’tkazish, ko’p ma’noli so’zlar, ularning ma’no bo’yoqlari ustida ishlash) ni to’g’ri tashkil etish uchun juda muhimdir. So’zning tarkibi va so’z yasalishi ni o’rganishda metodikaga so’z yasalishi, etimologiya, grammatika asos vazifasini bajaradi. Morfologiya va sintaksis mavhum til hodisalarini shakllantirishni, til qurilishi haqida tushuncha hosil qilishni to’g’ri tashkil etishga, grammatik tushunchalardan to’g’ri yozuv masalalarini hal qilish uchun foydalanishga imkon beradi. Grammatikadan bilimi bo’lmagan o’quvchilarda imlo va punktuatsiya dan ko’nikma va malakalarni shakllantirish mumkin emas. O’qish metodikasi adabiyot nazariyasiga asoslanadi. Ona tili o’qitish metodikasining tamoyillari O’quvchilarga ona tilini o’rgatish, ularni tarbiyalash va har tomonlama rivojlantirish vazifasidan kelib chiqib, bilish nazariyasiga asoslanib, barcha yaqin, o’zaro bog’liq fanlar tavsiyalariga asoslanib, ona tili o’qitish metodikasi o’z tamoyillarini ishlab chiqadi. Bu tamoyillar umumdidaktik tamoyillardan o’zgacha bo’lib, o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi o’quv mehnatining yo’nalishlarini belgilab beradi. 5 B. Ma’qulova, D. Nasriddinova. Kitobim  oftobim 1 (sinfdan tashqari o’qish kitobi).  T.: “O’qituvchi” NMIU, 2008. 10 Ona tili o’qitish tamoyillari quyidagilar : 1. Til materiyasiga, nutq organlarining o’sishiga, nutq malakalarining to’g’ri rivojlanishiga e’tibor berish tamoyili. Nutq, til qonuniyatlariga, oz bo’lsa-da, e’tibor bermaslik amaliy nutq faoliyatini egallashga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 2. Til ma ’ nolarini (leksik, grammatik, morfemik, sintaktik ma ’ nolarini) tushunish tamoyil i. So’zni, morfemani, so’z birikmasini, gapni tushunish borliqdagi ma ’ lum voqea-hodisalar o’rtasilagi bo g’ lanishni aniqlash demakdir. 3. Tilga sezgirlikni o’ st irish tamoyil i. Til  juda murakkab hodisa, uning tuzilishini, izchil tizim ini fahmlab olmay turib, sal bo’lsa-da, uning qonuniyatlarini, o’xshashliklarini o’zlashtirmay turib , uni yodda saqlab b o’ lmaydi. 4. Nutqning ifodaliligiga baho berish tamoyili. Bu tamoyil til hodisalarini tushunmay turib savodli yozish, nutq madan i yati vositalarining xabar berish vazifa sini tushunish bilan bir qatorda, uning ifodalili g ini (uslubga oid) tushunishni, mazmuninigina emas, balki so’z va nutq oborotlarining, tilning boshqa badiiy- tasviriy vositalarining hissiy bo’yoqdor l ig ini ham tushunishni ko’zda tutadi. 5. Og’zaki nutqni yozma nutqdan oldin o’zlashtirish tamoyili. Bu tamoyil ham kishi nutqining rivojlanishiga ta’sir etadi va til o’qitish metodikasini tuzishda xizmat qiladi. Metodika tamoyillari, didaktika tamoyillari kabi, o’qituvchi bilan o’quvchining maqsadga muvofiq faoliyatini belgilashga, ularning birgalikdagi ishlarida qulay yo’nalishni tanlashga yordam beradi, metodikaning fan sifatida nazariy asoslash elementlaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Ona tili o’qitish metodikasining tekshirish metodlari Amaliy fanlar uchun amaliyot muhim rol o’ynaydi. Ona tili o’qitish me t odikasi ham amaliy fanlar sirasiga kiradi. Har qanday amaliy xulosalar ishonarli bo’lishi, yuqori ilmiy darajada , ya ’ ni puxta va asosli bo’lishi lozim. Metodika tavsiyalarini ng ilmiy darajasi, nazariy tasdiqlanishi yuqori saviyada bo’lishi tekshirish metodlarining puxta lil iga ham bog’liq. Tekshirish metodlari 2 xil: 11 1. Nazariy tekshirish metodlari. U quyidagi hol lar d a tatbiq etiladi : a) biror hodisaning metodik asosini, unga bog’liq boshqa fanlarni o’rganish, qo’yilgan gipotezani asoslash, izlanishning asosiy yo’nalishini belgilashda; b) masala tarixi, chet el maktab tajribalari va mavzuga doir adabiyotlarni o’rganish, tajribani tahlil qilish, masalaning isbotlanmagan va hal qilinmagan o’rinlarini aniqlash, ilgarigi tajriba bilan hozirgi ahvolni taqqoslash, hozirgi kun talabi bilan baholashda; 2. Empirik metod (tajribaga asoslangan metod) . Bu metod quyidagi maqsadlarda qo’llanadi: a) bu metod o’qituvchilarning ish tajribasini o’rganish, yangiliklarini tanlash, umumlashtirish, baholash va ommalashtirish, o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining darajasini aniqlash; b) o’quvchilarni o’qitish jarayonini maqsadga muvofiq kuzatish (dars, uning biror qismini, o’quvchilarning javobi, hikoyasini, yozma ishini tekshirish), o’qituvchi va o’quvchilarning faoliyatini so’rovnoma orqali tekshirish; Eksperimental tekshirish o’z maqsadining kengligi bilan farqlanadi: ayrim metodik usullarni tekshirishda ommaviylik talab qilinmaydi, ammo yangi dastur, yangi darsliklarni tekshirishga butun tuman, viloyat jalb qilinadi. Eksperiment natijasini chiqarishda belgilangan baho me’yoriga amal qilinadi. Bunday me’yor aniq, barcha holatlar uchun ham bir xil bo’lishi lozim. Ona tili metodikasida yozma ishlarda yo’l qo’yilgan xatolar soni va xarakteri, ma’lum bir vaqtda o’qilgan yoki yozilgan so’zlar soni, og’zaki hikoya va yozma inshoning hajmi va izchilligi me’yoridan foydalaniladi. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi o’z predmeti va vazifalariga mos ravishda quyidagi tekshirish metodlaridan ham foydalanadi: 1. Ilg’or o’qituvchilar ish tajribasini umumlashtirish. 2. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi sohasidagi meros va yangiliklarni o’rganish. 3. Ta’lim berishning u yoki bu usullari va vositalarining foydali ekanini tekshirish. 12 4. Ona tilidan o’quvchilarning o’qishlari, yozuvi, mustaqil va ijodiy ishlari ustidan kuzatish olib borish. 5. O’quvchilar ijodiy faoliyatining natijalarini og’zaki qayta hikoyalash, yozma ish kabi usullar yordamida tahlil qilish. Yuqoridagi tekshirish metodlari ushbu fanning davr talabidan kelib chiqib rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. 1.2 Savod o’rgatish metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik asoslari O’qish va yozish nutq faoliyatining turi . Maktabda o’qitish elementar o’qish va yozishga o’rgatishdan boshlanadi. “Alifbe”ga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o’quvchilar o’qish va yozishga o’rgatiladi, ya’ni o’qish va yozish ko’nikmasini egallaydilar. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko’nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki o’quvchi harflarni tanib, ularni o’qiy olmasligi mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. 13 O’qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. SHuning uchun ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. SHunday ekan, savod o’rgatish jarayonida bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. O’zbek tilining tovush t izim i va yozuvi . O’zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi . 1993 yil dan boshlab o’ zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi. O’qituvchi savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o’qishga o’rgatishda o’zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o’rgatish analitik-sintetik tovush metodi ga asosan olib boriladi. So’z bo’ g’ inga bo’lin adi, bo’g’indan kerakli  o’rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o’rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o’qish jarayoni o’zlashtir il ad i . Bunda o’zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o’rgatishda o’zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Tutuq belgisi (’) unli tovushdan so’ng kelsa, uni cho’zib talaffuz qilishga, undosh tovushdan so’ng kelsa, undoshni unlidan ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida ham tushunchalar berilib, asta-sekin uni qo’llashga doir ko’nikma va malakalar shakllantiriladi. O’qishning dactlabki bosqichida orfografik o’qishdan foydalaniladi, asta- sekin orfoepik o’qish ko’nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so’zlar oldin orfografik, so’ngra orfoepik o’qib beriladi va ularning o’qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O’quvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bo’lganlaridan so’ng orfoepik o’qish mashq qilinadi. 14 O’qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O’qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik yoshdagi o’quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi o’quvchini o’qish ga o’rgatishda quyidagilar kuzatiladi: 1. Bola o’qish paytida bitta harfni ko’radi, uni bilish uchun rasmlarni ko’z oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq o’qituvchi aytishga yo’l qo’ymaydi, undan bo’g’inni aytishni talab qiladi. O’quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki ularni qo’shib bo’g’in, bo’g’indan so’z hosil qilguncha, o’qish jarayoni sustlashadi. 2. Ko’pincha bola o’qiyotgan qatorni yo’qotib qo’yadi, harfni, bo’g’inni, so’zni qayta o’qishiga to’g’ri keladi. O’quvchining diqqati kengaygan sari bo’g’in va so’zni butunligicha idrok eta boshlaydi. O’qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o’quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o’stirishga katta e’tibor berish kerak. Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. SHu bois savod o’rgatish davrida eshitish idrokini o’stirish uchun ham maxsus xilma-xil mashqlar o’tkazib borish maqsadga muvofiqdir. Yozuv jarayonida o’quvchilar ruchkani to’g’ri ushlashni, daftarni to’g’ri qo’yishni, harfni yozishda yozuv chiziqlari, ular bo’ylab qo’lni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga qanday ulash, qatorga sig’ish-sig’masligini mo’ljallashi lozim. Yozuv jarayonida o’quvchi ruchkani qog’oz ustida sekin, ishonchsizlik bilan qimirlatadi, bir harfni yozib to’xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba’zan chiziqdan chiqib ketadi, noto’g’rilarini bo’yab, to’g’rilaydi. II.BOB.4 -SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA QO’SHIMCHA MASHQLARDAN FOYDALANISH METODLARI. 15 2.1 Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy - tanqidiy ta h lili Eski maktabda o’qish bilan yozish bir vaqtda o’rgatilmagan, avval faqat o’qish o’rgatilgan. O’qish hijo (bo’g’in) usuli bilan o’rgatilgan. O’qishga o’rgatishning “hijjai qadimiy” deb atalgan usuli uzoq vaqtlar davomida hech qanday o’zgarishsiz davom etib kelgan. Hijo usulida o’qishga o’rgatishni 3 bosqichga bo’lish mumkin: 1-bosqich. Harflarning nomini yodlatish (“harfiy metod”). Bu metodning mohiyati quyidagilardan iborat bo’lgan: bir necha yildan beri o’qiyotgan bolalar maktabxonaga yangi kelgan bolaga bir necha kichik-kichik surani og’zaki yodlatgan. Bola aytayotgan suradagi so’zlarining ma’nosini tushunmay, suralarni birin-ketin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt o’tgan. SHundan keyin arab alifbosi yodlatila boshlangan; bola uyidan har ikki tomoni randalanib silliqlangan maxsus taxta olib kelgan. Maktabdor taxtaning bir tomoniga qora siyoh bilan 28 ta arabcha harfning yolg’iz shaklini alifbo tartibida bandlarga bo’lib yozib bergan. Maktabdor birinchi banddagi harflarning nomini alif, be, te, se deb aytgan. Bola domlaga ergashib takrorlagan, ayta olmasa, domla yana aytgan va shuni yaxshilab o’rganishni vazifa qilib topshirgan. Bola birinchi bandni yodlab olgach, ikkinchi bandni shu tariqa yodlagan va hok. Bolalar 28 harf nomini 5-6 oyda zo’rg’a bilib olganlar, ularning ko’pchiligi harflarning nomini yodlab olsalar ham, qaysisi be ( ﺏ ), qaysisi se ( ﺙ ) ekanini ko’rsatib bera olmaganlar. Ayrim domlalar, otinoyilar yosh bolalarning eslab qolishiga yordam berish maqsadida har bir harf uchun shartli iboralar o’ylab topganlar ( ﺍ -uzunchoqqina alif, ﺏ - bittagina be , ﺕ - ikkitagina te , ﺙ - uchtagina se kabi). 2-bosqich. Bo’g’in hosil qilish. Harflar nomi yodlab bo’lingach, bo’g’in hosil qilishga, ya’ni “zeru-zabar” ni o’rgatishga o’tilgan. Eski maktabda “ zeru- zabar ” (zabar, zer, pesh) har x il o’rgatilgan. Masalan, ba ’ zi domlalar ﺏ  ( be , zabar- ba) , be-zer-bi, be-pesh-bu , te-zabar-ta va hok. kabi o’rgatsalar, boshqalari be zabar ba, te zabar ta kabi , yana b irov lari be - zabar - a; zer - i, pesh - u; te-zabar - a, zer - i, pesh - u va hok. deb o’rgat gan lar . 16 Maktabxonada “zeru zabar” quruq yodlatilgan, nimaga xizmat qilishi aytilmagan. Aslida esa bu belgilarning ma’lum xizmati bor: zabar (fatha) -undosh harf ustidagi urg’u belgisiga o’xshash chiziqcha bo’lib, undoshga a unli tovushini qo’shib aytish zarurligini ko’rsatadi; zer (kasra) undosh harf ostidagi chiziqcha bo’lib, shu undoshga i unli tovushini qo’shib aytish kerakligini bildiradi; pesh (zamma) esa undosh harf ustiga qo’yiladigan belgi bo’lib, shu undosh tovushga u unlisini qo’shib aytish zarurligini ko’rsatadi. Demak, arabcha matnlarni o’qish uchun “zeru zabar”ni bilish juda zarur bo’lgan, ammo o’qishga o’rgatish anglab o’qishga asoslanmagani uchun bolalar mim zabar ma , mim zer mi, mim pesh mu deb yodlaganlar, “zeru zabar”ning mohiyatini anglamaganlar. 3-bosqich. Bo’g’inlarni qo’shish. Eski maktabda bo’g’inlarni qo’shish “abjad” bilan boshlangan. Maktabdor taxtaning ikkinchi tomoniga arab tili alfavitidagi 28 ta harf jamlangan 8 so’zni “zeru zabar” bilan yozib bergan. Bolalar bu 8 ta so’zni birin-ketin hijo usulida o’qib yodlab olganlar. Masalan, abjad so’zi alif ga zabar qo’yib, be ga urishtirilsa ab , jim ga zabar qo’yib, dol ga urishtirilsa jad , bularning ikkisidan abjad hosil bo’lgan. Abjaddan keyin eski maktab o’quv kitobi bo’lgan “Haftiyak”ka o’tilgan. “Haftiyak”dagi suralar ham “Abjad”dagi kabi hijo usulida o’qitilgan. Bolalar “Haftiyak”ning bir betini hijo usulida o’qish uchun juda ko’p vaqt va kuch sarflaganlar. So’zni hijo usulida o’qishda avval so’zdagi birinchi undosh harfning, keyin ikkinchi undosh harfning nomini aytib, unga zarur harakatni qo’yib hijo hosil qilingan. SHu usulda navbatdagi harflardan ham hijo hosil qilinib, hijolarni bir- biriga qo’shib, bu so’z bir butunicha aytilgan. So’zni hijo usulida o’qishda tovush emas, balki shu tovushni ifodalovchi harfning nomi asos qilib olingan. So’zni tovush jihatidan tahlil qilishga oid hech qanday ish qilinmagan, tovushlarning qo’shilishi bolalarga tushunarli bo’lmagan, bolalar so’zdagi har bir harf ma’lum bir tovushni bildirishini mutlaqo anglamaganlar. Hijo usulida o’qishga o’rgatish, birinchidan, mexanik ravishda bo’lib, ayni bir narsani qayta-qayta aytishga majbur 17 qilingan, ikkinchidan, bola o’zi aytgan so’zining ma’nosini tushunmay, maktabdordan eshitganini takrorlayvergan. “Haftiyak”ning keyingi ayrim suralari so’zni yaxlit “o’qish” usulida olib borilgan, aniqrog’i bola o’qimagan, eshitganini to’tiqush kabi yodlagan. Natijada bolalar maktabxonada o’qiganlarini o’zi o’qib yurgan kitobidan “o’qib bergan”, ammo ularning qo’liga maktabda o’qilmagan boshqa bir kitob berilsa, uni o’qiy olmagan; eski maktabda 6-10 yil muntazam o’qigan bolalarning juda ko’p deganda 4-5 foizigina o’qish va yozish ko’nikmasini hosil qilgan. Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o’rgatishda ma’lum darajada ijobiy o’rin tutdi. Rus-tuzem maktablarinnng o’zbekcha sinflarida o’zbekcha xat-savod o’rgatish metodi 1900 yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi: hijo metodidan tovush metodiga o’tildi. 1900 yillardan rus-tuzem maktabi o’zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalana boshladilar. Bu kitobning tili va mazmuni o’zbekcha sinflarga mos kelmas edi. 1902 yilda Saidrasul Saidazizovning tovush metodi talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi  “Ustodi avval” nashr etildi. “Ustodi avval” nashr qilingandan keyin o’zbekcha xat-savod o’rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o’rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, o’qitishni osonlashtirdi, ta’limni bola tushunadigan, anglaydigan ta’limga, ya’ni faol ta’limga aylantirdi. “Ustodi avval” 3 bo’limdan iborat edi: 1-bo’lim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu bo’limda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e’tiborga olgan holda tizib chiqqan. Muallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat-savod o’rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qo’llanadigan harflarni bergan. U shakli yozilish o’rniga qarab turlicha bo’ladigan harflarning so’z boshida, so’z o’rtasida, so’z oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirgan. Masalan, q harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so’zlarini, g’ harfini tanitish uchun g’or, uyg’oq, tog’ 18 so’zlarini tanlagan. Muallif soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga, asosan, o’zbek tilining lug’at tarkibidagi so’zlar tanlab olingan. “ U st odi avval ” ning 2-bo’limi alifbedan keyingi davrdir. Bu bo’limda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim olish tar g’ ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda bo’lgan . S. Saidazizov kitobining 3-bo’limini “Alifboi qur’on” deb atagan va o’z oldiga bolalarga “qur’on”ni tushunib olishga o’rgatishni maqsad qilib qo’ygan. Umuman , tovush metodi Markaziy Osiyoga ikki manbadan yoyil gan : 1. Rus-tuzem maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush metodi bilan o’rgatilar edi. O’zbekcha sinf muallimlari tovush metodi oson va qulayligini amalda o’z ko’zlari b i lan ko’r gan lar va a st a-sekin tovush metodini o’z sinflariga tatbiq eta boshla gan lar . 2. XIX asrning oxiridan boshlab Rossiyadan Markaziy Osiyoga kelgan tatar muallimlari, ya’ni jadidlar tovush metodida xat-savod o’rgata boshlagan edilar, oradan ko’p o’tmay, bir qancha mahalliy muallimlar ular kabi yangi maktablar ochadilar va bolalarga xat savodni tovush metodi asosida o’rgata boshlaydilar. SHunday qilib, O’rta Osiyoda tovush metodi asta-sekin hijo metodining o’rnini egallay boshlagan. Ma’lumki, tovush metodi bilan xat-savod o’rgatishga Rossiyada K.D.Ushinskiy asos solib, u sintetik tovush metodini qat’iy himoya qilgan. Tovush metodi bilan savod o’rgatilganda, so’zning eng kichik bo’lagi, ya’ni nutq tovushlari asos qilib olinadi. So’zning ma’nosini o’zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: so’zda tovushlar almashinishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa bir yangi so’z hosil bo’lishi mumkinligi bolalar ongiga yetkaziladi. Keyingi yillarda ham xat-savod tovush metodida o’rgatilmoqda. Atoqli metodistlar (S.P.Redazubov, A.I.Voskresenskaya, K. Qosimova, Y.Abdullaev, O. SHarafiddinov va boshq.) tovush metodida xat-savod o’rgatishni takomillashtirdilar. 19 Arab alifbosida yozuvni o’rgatish qiyin bo’lgan. Bu alifbodagi harflar so’zda qo’llash o’rniga qarab, har xil shaklda yozilgan, bu yozuvni o’rganishni qiyinlashtirgan. SHuning uchun ko’p maktablarda bolalarga o’qish o’rgatilib yozuv o’rgatilmagan, chunki domla va otinoyilarning ko’pchiligi o’qishni bilib, yozishni bilmagan. Eski maktabda yozish chiziqsiz tekis oq qog’ozga dastlab yo’g’onroq savag’ich qalamda o’rgatilgan; bolalar yozishni ozroq o’rganganlaridan keyin qamish qalamda ham yozishgan, ularga ruchkada yozishga ruxsat etilmagan. Yozishni o’rgatish alifbo tartibida harflarning alohida-alohida shaklini yozdirishdan boshlangan. Avval alif ni yozish o’rgatilgan, keyin o’xshash shaklli harflar bandlarga bo’linib, o’xshash unsuri bo’lmaganlari esa ayrim-ayrim yozdirilgan. Ba’zi domlalar ayrim harflarning elementlarini yozishni ham alohida mashq qildirganlar. SHundan keyin harflarni nusxaga qarab alifbo tartibida katta-katta qilib yozish (bu mufradot (sarhad) deyilgan: bunday yozish bir-ikki yilga cho’zilgan) o’rgatilgan. SHundan keyin harflarni bir-biriga qo’shib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni murakkabbot deyilgan. Harflarni bir-biriga qo’shib yozish mashqi bir necha bosqichga bo’linib, harf birikmalarining ma’no anglatish-anglatmasligi umuman e’tiborga olinmagan, qanday qo’shilish mashq qilinavergan. Ko’pgina eski maktablarda bunday mashq “abjad yozish” bilan tugallangan. Murakkabbotdan keyin bayt, qit’a va ruboiylarni ko’chirib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni muqattaot deyilgan. Bu mashqqa ham juda ko’p vaqt sarflangan; u ma’noli so’zlarni yozish bilan boshlanib, duoyi salom (insho) yozish bilan tugallangan. Bola duoyi salom yozishni bilsa, “xati chiqqan” hisoblangan. Yozuvni o’rgatish va husnixat mashq qildirishda “Mufradot” kitobidan foydalanilgan. Bu kitobchada har uchala mashq turi , ba ’ zi nashrlarda esa insho namunalari berilgan. Eski maktabda yozuvga o’rgatishning birdan-bir yo’li ko’chirib yozuv  nusxa ko’chirish hisoblangan, natijada bolada yozma nutq ko’nikmasi hosil 20 qilinmagan. Bu mashq bolani juda zeriktirgan, hech o’ylanmasdan yozishga odatlantirgan. Maktabxonada ijodiy ko’chirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa usullarning qo’llanilmaganligi orqasida bola chiroyli ko’chirib yozish ko’nikmasini hosil qilgan bo’lsa ham, o’z fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy jumlalarni ham zo’r-bazo’r xato bilan yozgan. Eski maktablarda, madrasalarda o’zbek tili o’qitilmagan, natijada eski maktab bolalarigina emas, hatto madrasada bir necha yil umr o’tkazgan ba’zi bolalar ham o’z ismini to’g’ri yozishni bilmaganlar. Arabchada to’g’ri, chiroyli yozuvga o’rgatish uchun xivalik shoir SHermuhammad Avazbiy o’g’li Munisning (1778-1829) “Savodi ta’lim” kitobidan foydalanilgan. Rus-tuzem maktablarida o’qish va yozishni o’rgatish, odatda, bir vaqtda boshlanib, bir-biriga bog’lab olib borilgan, har kuni avval o’qish, keyin yozuv darsi bo’lgan; o’qish va yozish onglilik tamoyili asosida o’rgatilgan; bolalar qaysi tovush, bo’g’in, so’z yoki gapni o’qiyotgan yoki yozayotganini aniq tasavvur qilgan, ma’nosiga tushungan, arabcha harfning yolg’iz shaklini yoxud biror harfning elementini yozayotganligini ongli ravishda bilgan. Rus-tuzem maktablarining o’zbekcha sinfida ko’chirib yozishga va diktantga ko’p vaqt sarf etilgan. Bulardan tashqari, insho (turli tilxat, duoi salom va savdo ishiga oid har xil xatlar) yozishga ham o’rgatilgan. 2.2 “ Bоshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’shimcha vositalardan foydalanish uslublari ” Maktabda grammatik mat е rialni o’rganish amaliy yo’nalishga ega bo’lgani va birinchi navbatda, o’quvchilarning nutqiy va aqliy rivojlanishiga xizmat qilgani uchun, bir til kat е goriyasining boshqasiga tob е ligini va bir-birini taqazo qilishini tushunish bilan birga, o quvchilarning bu haqdagi bilimlaridan amaliy vazifalarni’ hal qilishda, ya'ni so zlarni yozish, gap tuzish, so zni tahlil qilishda ’ ’ foydalanishga o rgatish ham muhimdir. O qituvchi, tilni o rgatish vazifalarini ’ ’ ’ hisobga olib, doimo o quvchilarning nutqiy tajrbasiga suyanadi va til ’ 21 kat е goriyalarining bog’liqligi haqidagi bilimlarni tajribaga tatbiq etish jarayoniga yo’naltiradi. Bilim kompon е ntlari o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash bilimni tajribaga, o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqiga tatbiq; etish imkonini b е radi. Ona tilini o’rganish jarayonida bilimlarning izchilligi qanday ta'minlanadi? Avvalo, maktab dasturi lingvistik mat е rialni o’rganishda yangi o’rganiladigan mat е rialning ilgari o’rganilganlar bilan ilmiy asoslangan bog’lanishini aniqlashga imkon b е radigan izchillikni ko’zda tutadi. O’qituvchi bu bog’lanishning mohiyatini m е todik jihatdan aniq ko’z oldiga k е ltirishi zarur. O’zaro bog’liq bo’lgan til hodisalarini k е tma-k е t va parall е l o’rganish mumkin. Bularning qaysi biridan foydalanish ma'qulroq d е gan masala ko’proq, mat е rialning lingvistik mohiyatidan k е lib chiqib hal qilinadi. Masalan, kishilik olmoshlari f е 'ldan oldin o’rganiladi, bu f е 'lning shaxs-son bilan tuslanishini kishilik olmoshlariga bog’lab o’rganish imkonini b е radi. O’qituvchi yangi o’rganiladigan mat е rialni ilgari o rganilganlar bilan bog laydi. Buning uchun til tushunchalarini taqqoslaydi va’ ’ bir-biriga qarama-qarshi qo yadi. Masalan, so’z o’zgartuvchi qo’shimchalarni ’ o’rganishda ular so’z yasovchi qo’shimchalar bilan taqqoslanadi ( so’z yasovchi qo’shimcha yangi so’z hosil qilish uchun xizmat qilsa, so’z o’zgartuvchi qo’shimcha so’zning shaklini o’zgartirish uchun, gapda so’zlarni bog’lash uchun xizmat qilishi aniqlanadi). V. Tushunchani ko’rgazmali o’rganish. Tushunchani shakllantirishning turli bosqichida ko’rgazmalilikdan foydalanish katta ahamiyatga ega. Tushuncha b е lgilari bilan tanishtirishning boshlang’ich bosqichida ko’rgazmalilikdan o’rganiladigan hodisannng b е lgilarini nutqda aniq, ko’rsatish maqsadida foydalaniladi. Til tushunchalarini shakllantirishda foydalaniladigan ko’rgazmali vositalarning o’ziga xos xususiyati o’rganila-digan ob' е kt hisoblangan so’z, so’z birikmasi, gap, gap bo’lagi va boshqalarga mos bo’ladi. Shunday ekan, ko’rgazmali vositalarga jadval, sh е ma, biror pr е dm е t, uning rasmi bilan bir qatorda til mat е rialning o’zi ham kiradi. Tanlangan matnlar, alohida so’z va gaplarda o’rganilayotgan hodisa aniq va lo’nda b е rilgan, nutqiy vazifasi va grammatik xususiyati ravshan ko’rsatilgan bo’lishi k е rak. Bu ichki ko’rgazmalilik 22 o’quvchilarga tushuncha b е lgilarini mavhumlashtirish, o’rganilayotgan hodisani biror tomon-dan o’xshashni bo’lgan boshqa hodisalar orasidai topish imkonini b е radi. Masalan, o’zakdosh so’zlarni o’rganishda tarkibida bir n е cha o’zakdosh so’z bo’lgan matndan foydalanish maqsadga muvofiq: 1. Maktabimiz hovlisida katta gulzor bor. Unga har xil gul ekilgan. Gullarni gulchi o quvchilar parvarish’ qiladilar. 2. Rahimning otasi zavodda ishlaydi. U ilg or ishchi. Rahimning o zi ’ ’ ishchan bola. Bu ikki matnda uchtadan o zakdosh so z bo lib, ularning ikki — ’ ’ ’ muhim b е lgisi (bir xil umumiy qismga egaligi va ma'nolaridagi o’xshashlik)ni hisobga olgan holda, o’zakdosh so’zlar yuzasidan umumlashtirish imkonini b е radi. Bundan tashqari, o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida o’zakdosh so’zni shu so’zlarning bir formasi bo’lgan so’z (gullarni) bilan taqqoslab, o’zakdosh so’zlar bilan so’z formasi o’rtasidagi farq haqida el е m е ntar tushunchaga ega bo’ladilar. Tushunchaning mohiyatini ochishga qaratilgan vazifalarning o’zi o’quvchilarni ularni bajarishga undashi, majbur etishi lozim. Bu bilan tushuncha ko’rgazmaliligi ta'minlanadi. Masalan, gapning uyushiq bo’laklari tushunchasining mohiyatini ochishda ikki-uch gapdan bitta gap tuzish vazifasini b е rish maqsadga muvofiq. (Bahorda biz qaldirg’ochlarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz maynalarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz chug’urchuqlarni quvonib kutib olamiz.— Bahorda biz qaldirg’ochlarni, maynalarni, chug’urchuqlarni quvonib kutib olamiz.) Gaplar gap bo’laklari jihatidan tahlil qilinadi; o’quvchilar uchala gapda takrorlangan so’zlarni aytadilar; bunday hollarda kishilar uch gap o’rniga bitta gapdan foydalanishlarini tushunadilar. Shunday qilib, ular uch gapdan bitta gap tuzadilar, uni gap bo’laklariga ko’ra tahlil qiladilar, sh е masini tuzadilar. Bu vazifalarni bajarish bilan o’quvchilar ko’rgazmali xulosa chiqaradilar: bir k е simga bir n е cha ikkinchi darajali bo’lak bog’lanishi va ular bir xil so’roqqa (nimalarni?) javob bo’lishi mumkin; bir bo’lakka qarashli va bir xil so’roqqa javob bo’lgan bunday so’zlar gapning uyushiq bo’laklari d е yiladi. Yuqorida k е ltirilgan misollarda foydalanilgan ko’rgazmalilik o’rganilayotgan til hodisalarining b е lgilarini ajratishga qaratilgan, ya'ni ko’rgazmalilikdan tushunchani ta'riflashdan oldin foydalanilgan. 23 Darsda foydalanish uchun ko’rgazmali mat е rial tanlashda o’qituvchi qo’yilgan maqsadga ko’ra o’quvchilar nimani bilib olishlarini aniq ko’z oldiga k е ltirishi k е rak. Bir ko’rgazma mat е rialdan turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Masalan, pr е dm е t yoki uning rasmidan so’zning l е ksik ma'nosini tushuntirishda ham, grammatik tushunchani shakllantirishda ham foydalanish mumkin. Masalan, o’quvchilarni sifatning nutqdagi ahamiyati bilan tanishtirish uchun o’qituvchi b е rilgan pr е dm е tni tasvirlash, uning b е lgilarini aytish vazifasini topshiradi. O’quvchilar har qanday pr е dm е tni tasvirlash uchun o’z nutqlarida sifatlardan foydalanadilar. Bu — tabiiy. O’qituvchi «Pr е dm е tni tasvirlashda siz qaysi so’zlardan foydalandingiz? Nima maqsadda?» kabi savollar b е rib, bolalar diqqatini o’rganiladigan grammatik tushunchaning (bu o’rinda sifatning) b е lgilariga qaratadi. (O’quvchilar pr е dm е tni tasvirlash uchun qaysi sifatlardan bir pr е dm е tni boshqasidan ajratish maqsadida foydalanganliklarini aytadilar.) Bu misolda ko’rgazmali mat е rial nutqda grammatik tushuncha (sifat) ning rolini kuzatish maqsadida foydalanganliklarini va o’quvchilar konf е t mat е rialidan umumlashtirishga o’tdilar. Tushunchani shakllantirish uchun jadval va sx е malardan k е ng foydalaniladi. Bu ko’rgazmalardan ko’proq, tushuncha b е lgilari ajratilgandan so’ng, mavhumlashgan b е lgilarini umumlashtirish, ular o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash maqsadida foydalaniladi. Shunday qilib, grammatik tushunchani o’zlashtirishga yordam b е radigan m е todik shartlar o’quvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirish, ularni yangi bilim olish uchun qiziqtirish, o’quvchilarning nutqiy tajribasiga tayanish, bilimlarning tizimliligi, o’quvchilarda til birliklariga lingvistik munosabatni shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash hisoblanadi. Boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir grammatik mashqlar bajarish ona tili grammatikasini chuqur o’rganish muhim ahamiyatga ega. Maktabda tildan nazariy bilimni o’rganishdan maqsad fikrni og’zaki va yozma tarzda grammatik to’g’ri va uslubiy aniq ifodalash uchun undan ongli 24 foydalanish hisoblanadi. Biroq nazariy bilimni amalda qo’llashni esa maqsadga muvofiq va muntazam o’rgatib borish talab etiladi. Mashqlar tizimi tushunchani o’zlashtirish bosqichiga va uning xususiyatiga mos ravishda mashq turini tanlash, uning murakkablashib borishini va o’quvchilar mustaqilligini o’sib borishini hisobga olgan holda, mashqlarni bajarish izchilligini aniqlashni ko’zda tutadi. Bu tizim mashqlarning o’zaro bog’lanishiga asoslangan. 1-sinf ona tili darsligida 23 ta mashq boshlang’ich sinf o’quvchilarining orfografik bilim va ko’nikmalarini rivojlantirish maqsadida berilgan. Bunday mashqlar shartida o’quvchilarni: - berilgan so’zlar qaysi harflar bilan bir-biridan farqlanadi. -berilgan so’zlarga bitta o’zgarish bilan farqlanadigan so’zlarni tanlang; -so’zlar qaysi harflari bilan farqlanadi? -faqat bir unli harf bo’g’in hosil qilgan so’zlarni yozing. - so’zlarni bo’g’inlab o’qing; -tushurib qoldirilgan a va o harflarini qo’yib, so’zlarni o’qing; -tushurib qolodirilgan unli harflarni qo’yib, so’zlarni ko’chiring; -tushirib qoldirilgan u harfini qo’yib, ko’chiring; - u unlisi so’z va bo’g’in boshida uzunroq, undoshdan so’ng qisqa ayting; Ko’rinib turibdiki, mashqlar sharti boshlang’ich sinf o’quvchilarini unli va undosh tovushlarni o’qish, yozish, bo’ginlab o’qish, tushurib qoldirilgan harflarni ilg’ab olish, ularni bir-biridan farqlash kabi oldin olgan bilimlarini takrorlash va. mustahkamlashga qaratilgan Boshlang’ich sinf o’quvchilarini bo’g’in, bo’g’in ko’chirishga oid qo’shimcha mashqlar bajartirish ham dars davomida olgan bilim va ko’nikmalarini oshirishga katta yordam beradi. 2-sinf onatili darsligida bo’g’in, bo’g’in ko’chirishga oid 6 ta mashq berilgan. Mashqlar shartidan quydigi amallarni bajrish vazifa qilib berilgan: - har bir so’z necha unli va undosh harfdan tashkil topgan; - faqt bir unli harflar bo’g’in hosil qilgan so’zlarni aniqlang; 25 -so’zlarni bo’g’inlab o’qing; -bittadan bo’g’in qo’shib so’z tuzing; - u unlisini bo’g’in boshida qisqa talaffuz qiling; - so’zlarni bo’ginlarga bo’lib, chiziqcha bilan ajratib yozing; Ko’rinib turibdiki, berilgan mashqlar boshlang’ich sinf o’quvchilarini bo’g’in haqida darsda olgan bilm va ko’nikmalarini takrorlash, mustahkamlash maqsadida berilgan bo’lib, ularni har bir bo’g’inga tegishli bo’lgan harflarni to’g’ri aniqlash, bo’ginlarni ajrata olish va bo’g’in ko’chirish kabi fonetik, morfologik hamda orfografik bilimlarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini tutq belgisini to’g’ri qo’llashga oid qo’shimcha mashqlar bajartirish ham dars davomida olgan bilim va ko’nikmalarini oshirishga katta yordam beradi. 2-sinf ona tili darsligida tutuq belgisini so’zlarni yozishda to’g’ri qo’llashga oid 6 ta mashq berilgan. Mashqlar shartida quyidagi topshiriqlar bajarish berilgan: -tutq belgisidan oldin kelgan undoshni keyin kelgan unlidan ajratib ayting; - tutuq belgisini olgan bo’g’inning tagiga chizing; - tutuq belgisidan oldin kelgan unlini tagiga chizing, unlini cho’ziqroq aytib, so’zlarni o’qing; - tutuq belgisi qo’yilgan so’zlarni bo’g’inlarga bo’lib, chizqcha bilan ajratib yozing; - tutuq belgisi bilan yoziladigan so’zlarni bo’g’inlarga ajrating. Berilgan mashq shartlari boshlang’ich sinf o’quvchilarini tutuq belgisi yuzasidan darsda olgan bilimlarini takrorlash va mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Tutuq belgisini to’g’ri qo’llash, tutuq belgisi ishtirok etgan so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish va bo’g’inga ajratishda orfografik qoidalarga amal qilishga katta yordam beradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini lotin alifbosiga asoslangan yangi o’zbek alifbosini o’rganishga oid mashqlar ham dars davomida olgan bilim va ko’nikmalarini oshirishga katta yordam beradi. 26 2-sinf ona tili darsligida tutuq belgisi yuzasidan darsda olingan bilimlarini takrorlash va mustahkamlashga oid 6 ta mashq berilgan. Berilgan mashqlarda quyidagi topshiriqlarni bajarish vazifa qilb berilgan: - harflarni nomini o’qing ; - so’zlarni alifbo tartibida yozing; - sinfdoshlaringizdan beshtasini ismini alifbo tartibida yozing ; - mevalar nomini alifbo tartibida yozing. Yuqorida berilgan mashqlar tartibida boshlang’ich sinf o’quvchilarini alifboni yod olishga, so’zlarni alifbo tartibida yozish orqali lug’at bilan ishlashga o’rgatish, umuman, yangi o’zbek alifbosi bo’yicha bilim va ko’nikmalarini mustahkamlashga qaratilganligi katta ahamiyat kasb etadi. 2-sinfda ona tilidan bo’yicha o’tkaziladigan takrorlash darslari, asosan, birinchi sinfda boshlang’ich sinf o’quvchilarining darsda olgan bilimlarini mustahkamlashga qaratilgan bo’lib, boshqa yuqori sinflarga qaraganda bir muncha farq qiladi. Masalan, 2-sinf boshida 25 soatga mo’ljallangan 72 ta mashq berilishi, birinchi sinfda olgan bilimlarini mustahkamlash uchun bir muncha ko’proq mashqlar berilganligini bildiradi. Bu, albatta, boshlang’ich sinf o’quvchilarini o’zbek tili grammatikasini chuqurroq o’rganishga, takrorlash orqali 1-sinfda o’tilgan mavzular bo’yicha bilim va ko’nikmalarini mustahkamlashga qaratilgan. Har bir chorak oxirida, chorak davomida olgan bilimlarini mustahkamlash uchun bir soat miqdorida takrorlash darslari rejalashtirilgan. 2-sinfda ona tilidan takrorlash darslarni qanday tashkil etish mumkin. Takrorlash darslarida qanday yangi usullardan foydalanib, o’quvchilarga qo’shimcha mashqlar bajartirish mumkin. Biz bitiruv malakaviy ishimizni o’quv yilining 2-3 choragida yozayotganligimiz sababli, o’quv yili boshida o’tkaziladigan takrorlash darslarini qanday tarzda o’tkazilayotganini kuzatmagan bo’lsak-da, bu vaqtda tajriba-sinov mashqlarini o’tkaza olmadik. Biroq 2-3- choraklar so’ngida o’tkaziladigan 27 takrorlash darslarini kuzatdik va tajriba o’tkazayotgan sinf o’quvchilarini sinovdan o’tkazdik. 2-sinfda ona tilidan takrorlash darslarini quyidagicha usullardan foydalanib tashkil etishga harkat qildik; 1.Takrorlash darslarida noan’anaviy metodlardan, yangi pedagogik tehnologiyalardan foydalanish; 2. Takrorlash darslarida qiziqarli o’yinlardan foydalanish; 3.Takrorlash darslarida ko’rgazmali qurollar va tarqatma materiallardan foydalanish; 2-sinfda takrorlash darslarini tashkil etishda yangi pedagogik tehnologiyalardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Yangi pedagogik tehnologiya darsni eski an’anaga aylangan usullardan voz kechishni, yangi noan’anaviy usullardan keng foydalanishni talab qiladi. O’quvchilarni erkin fikrlashga, erkin harakat qilishga (an’anaviy dars usullariga ko’ra o’quvchilar dars jarayonlarida erkin harakat qila olmaganlar) mustaqil ishlashga o’rgatish hozirgi kun ta’limida muhim o’rin tutmoqda. Noan’anaviy dars usuli eski an’anaga aylanib qolgan usuldan voz kechish, darsni yangicha tashkil etish, ko’proq o’qtuvchi emas, o’quvchilar faol ishtirok etishi demakdir. Dars jarayonlarida ko’rgazmali qurollardan foydalanish, mavzuni o’zlashtirish, xotirada saqlab qolish imkoniyatlarini kuchaytiradi. Tarqatma kartochkalar, tarqatma test materiallari o’quvchilarni (individual) yakka tartibda mustaqil ishlashga, mustqil javob berishga yoki kartochkadagi savolga jamoaviy tarzda javob berishga, jamoa fikrlarini umumlashtirishga katta yordam beradi. Shuning uchun biz sinov-tajriba darslarimizni noan’anaviy dars usullaridan foydalanib tashkil qildik. Imkon qadar dars davomida ko’rgazmali qurollardan, tarqatma materiallardan foydalandik hamda deyarli barcha takrorlash darslarida qiziqarli o’yinlardan samarali foydalandik. 28 Yosh bolalar, ayniqsa, boshlang’ich sinf o’quvchilari o’yin o’ynashga qiziqardilar. Biz ularning bu xususiyatlaridan dars davomida unumli foydalanishga harakat qildik. 3-sinfda ona tili darsi Mavzu: Takrorlash. 335-337 - mashqlar. 1 Darsning maqsadi: a) DTS talablari asosida olingan bilim va malakalarni mustahkamlash; b) tez va chiroyli, xatosiz yozish malakalarini shakllantirish; s) bolalar ongiga milliy istiqlol g'oyalarini singdirilish, kasb-hunarga bo'lgan muhabbatlarini oshirish. Dars turi : Mustahkamlash. Dars usuli : Sayohat, musobaqa, aqliy hujum, zanjir Dars jihozi : Darslik, darsga oid ko'rgazmalar, tarqatmalar, televizor, video, magnitafon, kompyuter. Darsning borishi: I Tashkiliy qism: a) darsga tayyorgarlik __________________________ 1. Fuzailov S. v.b. Ona tili . 3- sinf uchun ”O’qituvchi”. Toshkent. 2005-yil 130- bet . b) sinfni guruhlarga ajratish va nomlash d) darsning oltin qoidalarini ishlab chiqish (faollik, tartib, o'zaro hurmat, o'rnida rag'bat, chiroyli va xatosiz yozish, ustozni tinglash) Aziz bolalar! Hozir darsimiz ona tili darsi ekan. Ona tili fanidan DTS talablari bo`yicha nimalarni bilishimiz lozim? Bolalar javob beradilar. Hozirgi darsimizda sizni egallagan bilimingizni sinab, mustahkamlashimiz lozim. 29 Shu payt sinfga musiqa sadolari ostida Bahoroy kirib keladi. Men bahorman yilning boshi, Fasllarning qalam qoshi. Yeru- ko'kka gul taqaman, Ko'ngillarga xush yoqaman. Salom aziz bolarlar! Meni taniyapsizmi? Men go'zal Bahoroy bo'laman. Yurtingizga kirib kelganimga ancha bo'ldi. Sizlarni bugun bilimlar qasriga sayohatga taklif qilaman. U yerga to'siqlardan oshib yetib bora olsangiz siz uchun istiqbol eshiklari ochiladi va siz murodingizga yetasiz. Sayohatga marhamat. Keling Bahoroy, biz ham sizni o'z davramizga taklif qilamiz va sayohat davomida musobaqa uyushtiramiz. Avval musobaqada ishtirok etadigan jmoalarni aniqlab, ularni nomlab olamiz: 1-guruh “Binafsha” 2-guruh “Boychechak” 3-guruh “Lola” Guruhlar sayohat davomida tabiat ne'matlaridan bahra oling. Ammo unga zarar yetkazmang! Yo'lda bekor ketmay suhbatlashaylik. “Aqliy hujum” usuli. - Aqliy hujum bahor kelishi bilan tabiyatda qanday o'zgarishlar bo'ladi? - Bolalar zanjir usulida javob beradilar. She'r va qo'shiqlar aytiladi. - Siz bilan suhbatlashib ketayotsak, oldimizdan ertak qahramoni Qizil qalpoqcha chiqib qoldi. U shunday savol bilan yo'limizni to'sayapti. Qizil qalpoqha: Aziz bolalar siz tarixi buyuk ajdodlari ulug' yurt farzandlarisiz. Eng buyuk hadisshunos olimlar Al-Buxoriy, Al-Xorazmiy, Al- Narobiy avlodlarisiz. Qanday hadislar bilasiz? Bolalar hadislardan namunalar aytdilar. 30 - Olloh Taolo sahiydir, sahiylikni sevadi, yaxshilik qiluvchidir, yaxshilikni xush ko'radi. - Kim birodarining betobligini so'ragani borsa, u jannat bog'ida bo'ladi. - Xayrli va savobli ishlarda bir-biribingizdan o'zishga shoshilining. - Qo'ling bilan ham, tiling bilan ham ozor berma. O'qituvchi: Aziz bolajonlar! Ilm haqidagi hadislarni bilasizmi? - Hadisni “Zanjir” usulida ayting. - Ilm – bu sahroda do'st. - Hayot yo'llarida tayanch. - Yolg'izlik damlarida yo`ldosh. - Baxtiyor daqiqalarda rahbar. - Odamlar orasida zebu – ziynat. - Dushmanlarga qarshi kurashda quroldir. Ha, aziz bolajonlar! Hozir darsda bir-biringizga raqibsiz. Kimning bilimi kuchli bo'lsa, o'sha guruh darsda g'olib bo'ladi. Yo'limizdan Buratino chiqib qoldi. Buratino savollar beryapti. Aqliy h ujum.  So'z nima?  So'zlarda qanday qismlar bo'ladi?  Gap nima?  Gap nimalardan tuziladi?  Siz qaysi so'z turkumini bilasiz? Bolalar savollarga javob beradilar. Misollarni xattaxtaga chiqib yozadilar. Bolalarga o'rnida rag'bat berib boriladi. 31 Askiya san'ati – milliy san'atimiz hisoblanadi. Keling askiyachi yigitlarimizni taklif qilaylik. Biz bir kulishib ko'ngillarni ko'taraylikchi. Yigitlarimiz qushlar haqida askiya aytib bir-birlarini shiringina tanqid qilib olishadi. Hayotda qushlarga ozor bermaymiz. Tanqiddan to'g'ri hulosa chiqaramiz. Voy bolalar oldimizdan qushlar chiqib qoldi. Ularning topshiriqlarini bajarsak ular daraxtga qo'nadilar. Bizga yo'l ko'rsatadilar. 1 - qush: 335- mashqni o'qing. Bolalar mashq shartini o'qib berilgan ot, fe'l, sifatlardan gaplar tuzadilar. Mayin shamol esdi. Mevali daraxtlar gulladi. Issiq kunlar boshlandi. Oq, sariq, qizil gullar ochildi. Yoqimli hidlar tarqaldi. Bolalar tuzgan gaplarini yozadilar. Ega yoki kesim bilan bog'langan ikkinchi darajali bo'laklarni aniqlaydilar. Birinchi qushni qanaqa daraxtga qo`ndiramiz. Nimaga? 2-qush 336 -mashq shartini o'qing. Binafsha guruhiga: Bino… Suvoq… Boychechak guruhiga: Paxta…. Shaxmat… Lola guruhiga: Boshqaruv… Tadbirkor… Ushbu so'zlarga so'z yasovchi qo'shimchalar yordamida kasb-hunar bildirgan so'zlar yasang. Guruhlar so'zlar yasaydilar. Xattaxtaga so'zlar yoziladi. 337-mashq. - li, -la qo'shimchalari yordamida otlardan sifatlar va fe'llar hosil qilib yozing. Orom daqiqasi qilaylikchi… kompyuterda multimedialar qo'yib ko'rsatiladi. 32 Mavzu yuzasidan bilimlar mustahkamlanadi. Bilimlar qasriga yetib keldik. Qasr eshigi ochilib, ovoz eshitiladi. Barakalla bolalar! Siz bilimdon va dono bolalar ekansiz. Siz egallagan bilim o'tda yonmaydi, suvda cho'kmaydi, o'g'rilar uni olib keta olmaydi. Siz uchun istiqbol eshiklari hamisha ochiq bo'lib murodingizga yetasiz. Keling «Sayohatda musobaqa darsimizda» qaysi guruh g'olib chiqdi? Keling rag'bat ballarini hisoblaymiz, ballar hisoblanadi, faol o'quvchilar ballanadi. 33 XULOSA Xulosa qilib aytganda, boshlang ich sinflarda so zning morfemik tarkibi va‟ ‟ so z yasalishini o rgatish o quvchilarning har bir so zga ongli munosabatda 34 ‟ ‟ ‟ ‟ bo lishlari ta minlaydi, so z tarkibi va uning yasalishi haqida dastlabki ‟ ‟ ‟ tushunchalarni shakllantiradi. Boshlang ich sinf ona darslarining samarali ‟ bo lishiga erishish bir qator muhim talablarni hisobga olish zarur.Mazkur mavzu ‟ ustida ishlash jarayonida quyidagi umumiy xulosaga kelindi. 1. Bugungi kunda avlodga bilim sirlarni o rgatishga pedagogik texnologiyalardan yangicha ‟ foydlanishni davr talab qilinmoqda. Tizimli o qitish oldingi o qitishlardan farq ‟ ‟ qilish lozimdir. 2. Ona til darsida o quvchilarga o tgan darsga berilgan mavzuni ‟ ‟ savol-javob o tkazish asosida gapirtirish lozim. 3. Ona tili darslarida ‟ o quvchilariga mashqlarni bajarishdan oldin nimalarga e tibor berish kerakli ‟ ‟ tushuntirilib maxsus topshiriqlar berilsa, o quvchilar mas uliyati ortadi. 4. ‟ ‟ Darslarda ko rgazmalilikdan foydalanish dars jarayonida rang-barang ish usularini ‟ qo llash o quvchilarning darsga bo lgan qiziqishlarni yanada ortiradi 5. Ona tili ‟ ‟ ‟ darslarida mustaqil ishlarning o rni ham solmoqli ahamiyatga ega, chunki yosh ‟ avlodni mustaqil ishlashga, fikrlashga o rgatish ularni ongli ravishda fikrlash ‟ qobiliyatlarni o stiradi va rivojlantiradi. ‟ Mustaqil ishlash o qitishning eng dolzarb ‟ usularidan biridir. O ndan har bir fanni o qitishda foydanilsa maqsadga muvofiq ‟ ‟ bo ladi. Yuqorida sanab o tilganlarni amalga bajarish orqali darslar ona tili ‟ ‟ darslarni shu jumladan so z tarkibi mavzusini o tishda yaxshi samaradorlikga ‟ ‟ erishish mumkin. 34 ADABIYOTLAR: 1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48- 4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 5 . B. Ma’qulova, D. Nasriddinova. Kitobim  oftobim 1 (sinfdan tashqari o’qish kitobi).  T.: “O’qituvchi” NMIU, 2008. 10 . J. G’. Yo’ldoshev, S. A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari.  T.: O’qituvchi, 2004. 11.Umarova M, Hakimova Sh. O’qish kitobi. 3-sinf.(to’ldirilgan 10 nashri) T.:«Cho’lpon», 2010 y. 224 12. Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4–sinf uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352 Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 35

4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida qo’shimcha mashqlardan foydalanish metodlari.

Sotib olish