. 40-BHHS da “Investitsion mulk” tushunchasi ijara hisob - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	224.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Май 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Saidjon Alixon

Дата регистрации 24 Май 2024

8 Продаж

. 40-BHHS da “Investitsion mulk” tushunchasi ijara hisob

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
KURS ISHI
Mavzu : ___________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Ilmiy rahbar : _________________________________________________
( lavozim, FISh)
Bajardi: _____________________________________________________
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 __
1

MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………3
Asosiy qism ……………………………………………………………...5
1. 40-BHHS da “ Investitsion mulk ” tushunchasi ijara hisobi…….....…...5
2. Investitsiyalar xisobi va ivestitsiyalarni baholash…………….……...10
3. Qarz qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar hisobi.…………….……...16
4. Ulushga oid qimmatli qog’ozlarga investitsiyalarn hisobi…....………20
5. Moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash…………… …….………..23
6. Moliyaviy xisobotlarda investitsiyalarni yoritib berish…….…………25
Xulosa ………………………………………………………...………….27
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………………….29
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
sharoitida investitsion faollikning oshirilishi, investitsiya resurslaridan samarali
foydalanish, katta hajmdagi moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirishni taqozo
etmoqda. Qisqa vaqt mobaynida respublikamiz iqtisodiyotiga katta hajmdagi
investitsiyalar kiritildi va ular o’z ijobiy samarasini bermoqda.
Darhaqiqat xo’jalik yurituvchi sub’yektlarga o’z moliyaviy resurslaridan
foydalanishda mustaqillik berilishi, respublikamiz va chet el investorlarining
investitsiyalarini jalb qilish uchun huquqiy va iqtisodiy shart-sharoitlar
yaratilganligi, xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning iqtisodiy aloqalari
uyg’unlashuvi, yangicha moliya vositalari va omillarining vujudga kelishi uzoq
muddatli investitsiyalashning ilgari amalda bo’lgan tashkiliy mexanizmini tubdan
isloh qilmoqda.
Mana shu holat O’zbekiston iqtisodiyotida investitsiyalarni baholash bozor
munosabatlari talablari va mezonlari darajasida tashkil qilishni va
takomillashtirishni uslubiy jihatdan asoslab berishni, korxonalar tomonidan amalga
oshiriladigan uzoq muddatli va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarning
hozirgi davr shart-sharoitlariga mos keladigan qoidalarini ishlab chiqish zarurati
talab etilmoqda. Ko’rib chiqilayotgan bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi,
respublikamizda korxonalarning investitsiyalarini baholash buxgalteriya
hisobining milliy standartlarini xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari bilan
taqqoslash muammolari, ularning nazariy jihatdan yetarli darajada ishlab
3

chiqilmaganligi hamda hozirgi sharoitda alohida amaliy ahamiyatga ega ekanligi
bitiruv malakaviy ishining mavzusi, maqsadi va vazifasini hamda natijalarining
yo’nalishini tanlashni belgilab berdi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi
korxonalarda investitsiyalar hisobini buxgalteriya hisobining milliy standartalari
asosida tashkil etish masalalarini takomillashtirishni nazariy asoslash hamda aniq
tavsiyalarni ishlab chiqishdan iboratdir. Yuqoridagi maqsadlarga erishish uchun
quyidagi vazifalar belgilandi:
- investitsiya tushunchasining iqtisodiy mohiyatini ochib berish;
- moliyaviy investitsiyalar hisobining uslubiy muammolarini aniqlash;
- milliy standartlar asosida investitsiyalarni baholash va buxgalteriya hisobida
aks ettirishning hozirgi holatini tadqiq qilish;
-sho’ba jamiyatlariga yo’naltirilgan investitsiyalarni baholashni
takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
- investitsiyalarni baholashni takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab
chiqish;
Kurs ishining predmeti. Investitsiyalar hisobini buxgalteriya hisobining
milliy standartlari asosida tashkil etish hamda amaldagi qonunlar va me’yoriy
hujjatlar doirasida takomillashtirish bitiruv malakaviy ishining predmeti
hisoblanadi.
Kurs ishining ob’yekti. Ushbu kurs ishining obyekti bo’lib 40-BHHS da
“ Investitsion mulk ” tushunchasi hisoblanadi.
Kurs ishi natijalarining nazariy-amaliy ahmiyati. Bitiruv malakaviy ish
natijalari nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Unda O’zbekiston Respublikasining
hududida mavjud bo’lgan korxonalarning investitsiyalari hisobini milliy hamda
xalqaro standartlarni hisobga olgan holda takomillashtirish bo’yicha bir qator
4

uslubiy tavsiyalar, investitsion faoliyatini hisoblash jarayonini tartibga solib
turuvchi me’yoriy bazani yaxshilashga doir takliflar ishlab chiqildi. Bitiruv
malakaviy ishda bayon qilingan ilmiy xulosalar va amaliy tavsiyalardan moliyaviy
investitsiyalarni baholash uchun moliyaviy hisobotni tahlil qilish negizida qarorlar
qabul qilayotgan mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalarning investorlari,
shuningdek, korxonalarning o’zi ham investitsion siyosatni belgilab olib
foydalanishlari mumkin bo’ladi.
Kurs ishining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, oltita reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
5

1. 40-BHHS da “ Investitsion mulk ” tushunchasi ijara hisobi
Mazkur standartning maqsadi investitsion mulkni hisobga olish hamda
tegishli ma’lumotlarni ochib berish bo’yicha talablarni belgilashdan iborat.
Mazkur Standart investitsion mulkni tan olishda, baholashda va ochib
berishda qo’llanilishi lozim.
SHu o’rinda ta’kidlash lozimki, mazkur Standart ijara oluvchining moliyaviy
hisobotlarida moliyaviy ijara sifatida hisobga olingan ijara shartnomasi asosida
egalik qilinayotgan investitsion mulkdagi ulushlarini baholashda hamda ijara
beruvchining moliyaviy hisobotlarida operativ ijara shartnomasi asosida ijaraga
oluvchiga berilgan investitsion mulkni baholashda qo’llaniladi. Mazkur Standart
MHXS 17 ”Ijara” da qamrab olingan masalalarga nisbatan qo’llanilmaydi.
Mazkur Standart quyidagilarga nisbatan qo’llanilmaydi:
(a) qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlarga (BHXS 41
“Qishloq xo’jaligi” ga qarang); va
(b) foydali qazilmalar bo’yicha huquqlarga va foydali qazilmalar zaxiralariga,
masalan, neft, tabiiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslarga.
Balans qiymati - bu aktivning moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda tan
olinadigan qiymatidir.
Tannarx - bu aktivni uning xaridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun
to’langan pul mablag’lari yoki pul mablag’larining ekvivalentidagi summa yoki
boshqa turdagi tovonning haqqoniy qiymati yoki, tegishli hollarda, boshqa
6

MHXSlarning, masalan MHXS 2 “Aktsiyaga asoslangan to’lov” ning aniq
talablariga muvofiq ushbu aktivning dastlabki tan olinishidagi qiymatdir.
Haqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi
odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni
o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir (MHXS 13 “Haqqoniy qiymatni
baholash” ga qarang).
Investitsion mulk – bu ijaradan daromad olish maqsadida yoki kapitalning
qiymati qimmatlashishi uchun yoki ikkalasi uchun (mulk egasi yoki moliyaviy
ijara shartnomasi asosida ijara oluvchi tomonidan) egalik qilinayotgan mulk (er
yoki bino – yoki binoning qismi – yoki ikkalasi) bo’lib, bundan quyidagi mulklar
kirmaydi:
(a) ishlab chiqarishda yoki tovarlar yetkazib berish yoki xizmatlar
ko’rsatishda yoki ma’muriy maqsadlarda foydalaniladigan; yoki
(b) oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotishga mo’ljallangan mulklar.
Mulk-mulk-egasi-egallagan mulk – bu (mulk egasi yoki moliyaviy ijara
shartnomasi asosida ijara oluvchi tomonidan) ishlab chiqarishda yoki tovarlar
yetkazib berish yoki xizmatlar ko’rsatishda yoki ma’muriy maqsadlarda
foydalaniladigan egalikdagi mulk.
Quyidagilar investitsion mulkka misoldir:
(a) oddiy xo’jalik faoliyati doirasida qisqa muddatda sotish uchun emas, balki
uzoq muddat davomida kapitalning qiymati qimmatlashishi uchun egalik
qilinadigan yer.
(b) kelgusida qaysi maqsadda foydalanilishi aniqlanmagan egalikdagi yer.
(Agarda tadbirkorlik sub’ekti yerdan mulk-egasi-egallagan mulk sifatida
foydalanishini yoki oddiy xo’jalik faoliyati doirasida qisqa muddatda sotish uchun
foydalanishini aniqlamagan bo’lsa, yer kapitalning qiymati qimmatlashishi
maqsadida saqlanayotgan deb hisoblanadi.)
7

(v) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan egalik qilinadigan (yoki moliyaviy ijara
shartnomasi asosida tadbirkorlik sub’ekti tomonidan egalik qilinadigan) hamda bir
yoki bir necha operativ ijara shartnomalari asosida ijaraga berilgan bino.
(g) band bo’lmagan, ammo bir yoki bir necha operativ ijara bo’yicha ijaraga
berishga mo’ljallangan bino.
(d) kelgusida investitsion mulk sifatida foydalanish uchun qurilayotgan yoki
takomillashtirilayotgan mulk.
Quyidagilar investitsion mulk bo’lmagan moddalarga misoldir va shuning
uchun ular mazkur Standartning qo’llanish doirasidan tashqaridadir:
(a) oddiy xo’jalik faoliyatidagi sotishga mo’ljallangan yoki bunday sotishga
mo’ljallangan qurilish yoki takomillashtirish jarayonidagi mulk (MHXS 2 “Tovar-
moddiy zaxiralar” ga qarang), masalan, faqatgina yaqin kelajakda qayta sotish yoki
takomillashtirish va qayta sotish maqsadida xarid qilingan mulk.
(b) uchinchi tomon nomidan qurilayotgan yoki takomillashtirilayotgan mulk
(BHXS 11 “Qurilish shartnomalari” ga qarang).
(v) mulk-egasi-egallagan mulk (MHXS 16 ga qarang), shu jumladan (shu
o’rinda) kelgusida mulk-egasi-egallagan mulk sifatida foydalaniladigan egalikdagi
mulk, kelgusida takomillashtiriladigan va o’z navbatida mulk-egasi-egallagan
mulk sifatida foydalaniladigan egalikdagi mulk, xodimlar tomonidan band qilingan
mulk (xodimlar bozor stavkasida ijara haqi to’lashi yoki to’lamasligidan qat’iy
nazar) va balansdan chiqarishga mo’ljallangan mulk-egasi-egallagan mulk.
(g) boshqa tadbirkorlik sub’ektiga moliyaviy ijara bo’yicha ijaraga berilgan
mulk.
Ba’zi mulklar ham ijaradan daromad olish yoki kapital qiymatining
qimmatlashishi maqsadiad egalik qilinadigan qismni ham tovarlar yoki xizmatlarni
ishlab chiqarish yoki yetkazib berish yoki ma’muriy maqsadlarda foydalanishga
mo’ljallangan qismni qamrab olishi mumkin. Agar ushbu qismlarni alohida sotish
8

(yoki moliyaviy ijara bo’yicha alohida ijaraga berish) mumkin bo’lsa, tadbirkorlik
sub’ekti qismlarni alohida hisobga oladi. Agarda ushbu qismlarni alohida sotish
mumkin bo’lmasa, mulk investitsion mulk bo’ladi, qachonki katta bo’lmagan
qismi tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish yoki
ma’muriy maqsadlarda foydalanishga mo’ljallangan bo’lsa.
Ba’zi holatlarda tadbirkorlik sub’ekti o’z egaligidagi mulkni band qilganlarga
qo’shimcha xizmatlar ko’rsatadi. Tadbirkorlik sub’ekti ushbu mulkni investitsion
mulk sifatida hisobga oladi, qachonki xizmatlar butun shartnomaning katta
bo’lmagan qismi bo’lsa. Misol tariqasida, ofis binosi egasi tomonidan binoni band
qiladigan ijarachilarga qo’riqlash va saqlash xizmatlarini ko’rsatishini keltirish
mumkin.
Boshqa holatlarda, ko’rsatiladigan xizmatlar katta darajada bo’lishi mumkin.
Masalan, agarda tadbirkorlik sub’ekti mehmonxonaga egalik qilsa va uni
boshqarsa, mehmonlarga ko’rsatiladigan xizmatlar butun shartnomaning katta
qismini tashkil etsa. SHu tufayli, egasi-boshqaradigan mehmonxona investitsion
mulk emas, balki mulk-egasi-egallagan mulkdir.
Ba’zida, qo’shimcha xizmatlar shunchalik katta darajada bo’lishi mumkin va
bunda mulk investitsion mulk sifatida tasniflanmasligini aniqlash qiyindir.
Masalan, ba’zi hollarda mehmonxona egasi boshqaruv shartnomasi asosida ayrim
javobgarliklarni uchinchi tomonga o’tkazadi. Bunday shartnomalarning shartlari
turli xil bo’ladi. Bir tomondan, mulk egasi mohiyatan passiv investor bo’lishi
mumkin. Boshqa tomondan, mulk egasi mehmonxona faoliyatidan keladigan pul
oqimlari o’zgarishining xatariga katta darajada duchorligini saqlagan holda, kunlik
funktsiyalarni boshqa tomonga o’tkazib yuborgan bo’ladi.
Mulk investitsion mulk sifatida tasniflanishini aniqlash uchun mulohaza
qilishi zarur. Tadbirkorlik sub’ekti mezon ishlab chiqadi va natijada investitsion
mulk ta’rifiga muvofiq keladigan mulohazani qo’llash imkoniga ega bo’ladi.
9

Ba’zi holatlarda, tadbirkorlik sub’ekti egaligidagi mulk uning bosh tashkiloti
yoki boshqa shu’ba tadbirkorlik sub’ekti tomonidan ijaraga olingan va band
qilingan bo’ladi. Jamlangan moliyaviy hisobotlarda ushbu mulk investitsion mulk
sifatida tasniflanmaydi, chunki mulk guruh nuqtai nazaridan mulk-egasi-egallagan
mulkdir. Biroq, mulkka egalik qilayotgan tadbirkorlik sub’ekti nuqtai nazaridan
qaraganda, agarda mulk ijaradan daromad olish maqsadida yoki kapitalning
qiymati qimmatlashishi uchun yoki ikkalasi uchun egalik qilinsa, u investitsion
mulkdir. SHu tufayli, ijaraga beruvchi o’z moliyaviy hisobotlarida mulkni
investitsion mulk sifatida hisobga oladi.
Investitsion mulk aktiv sifatida tan olinishi lozim, faqatgina qachonki:
(a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan investitsion mulk bilan bog’liq kelgusi
iqtisodiy foyda olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va
(b) investitsion mulkning tannarxi ishonchli baholanishi mumkin bo’lsa.
Tadbirkorlik sub’ekti ushbu tan olish mezoniga asosan investitsion mulkning
barcha xarajatlarini ular sarflangan paytda baholaydi. Ushbu xarajatlar dastlab
investitsion mulkni sotib olish uchun sarflangan xarajatlarni hamda keyinchalik
mulkka nisbatan amalga oshirilgan qo’shimchalar, o’zgartirishlar yoki xizmatlar
xarajatlarini qamrab oladi.
Investitsion mulk dastlab uning tannarxida baholanishi lozim. Bitimga oid
xarajatlar dastlabki baholash tarkibiga kiritilishi lozim.
Sotib olingan investitsion mulkning tannarxi uning sotib olish narxi va har
qanday bevosita tegishli xarajatlarni qamrab oladi. Bevosita tegishli xarajatlarga,
masalan, professional yuridik xizmatlarga xarajatlar, mulkni o’tkazish bo’yicha
soliqlar va boshqa bitimga oid xarajatlari kirishi mumkin.
Ijara bo’yicha egalik qilinadigan va investitsion mulk sifatida tasniflanadigan
mulk ulushining boshlang’ich tannarxi MHXS 17da belgilangan moliyaviy ijaraga
mos ravishda aniqlanishi lozim.
10

MHXS 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi
o’zgarishlar va xatolar”da ta’kidlanadiki, o’z ixtiyoriga ko’ra hisob siyosatini
faqatgina o’zgarish moliyaviy hisobotlarda operatsiyalarning, boshqa hodisalar
yoki sharoitlarning tadbirkorlik sub’ektining moliyaviy holatiga, moliyaviy
natijalariga yoki pul oqimlariga ta’siri to’g’risida ishonchli va o’rinliroq
ma’lumotlarni ta’minlagan holda o’zgartirish mumkin. Haqqoniy qiymat bo’yicha
hisobga olish modelini tannarx bo’yicha hisobga olish modeliga o’zgartirish
o’rinliroq ma’lumot taqdim etishiga olib kelish ehtimoli judayam pastdir.
Mazkur Standart barcha tadbirkorlik sub’ektlaridan baholash (agar
tadbirkorlik sub’ekti haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish modelidan
foydalansa) yoki ochib berish (agar u tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan
foydalansa) maqsadida investitsion mulkning haqqoniy qiymatini baholashni talab
etadi. Tadbirkorlik sub’ekti tan olingan va tegishli professional malakaga ega
hamda baholanayotgan investitsion mulk joyida va toifasida yaqin tajribaga ega
mustaqil baholovchi tomonidan narxlash asosida investitsion mulkning haqqoniy
qiymatini aniqlashi ma’qullanadi, ammo talab etilmaydi.
Dastlab tan olingandan so’ng, haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olish
modelini tanlaydigan tadbirkorlik sub’ekti o’zining barcha investitsion mulklarini
haqqoniy qiymatda baholashi lozim.
Investitsion mulkning haqqoniy qiymatining o’zgarishi natijasida vujudga
keladigan foyda yoki zarar u qaysi davrda vujudga kelgan bo’lsa, o’sha davrning
foyda yoki zararida tan olinishi lozim.
MHXS 13 ga muvofiq investitsion mulkning haqqoniy qiymatini baholash
paytida, tadbirkorlik sub’ekti shuni ta’minlashi lozimki, haqqoniy qiymat, shu
o’rinda, joriy ijara kelishuvlaridan ijara daromadlarini hamda bozor ishtirokchilari
joriy bozor sharoitlarida investitsion mulklarni narxlashda foydalanishi mumkin
bo’lgan boshqa farazlarni aks ettiradi.
11

2. Investitsiyalar xisobi va ivestitsiyalarni baholash.
Investitsiyalar – iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’yektlariiga kiritiladigan
moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga oid xuquqlar.
Investitsiya faoliyati – investitsiya faoliyati sub’yektlarning investitisiyalarni
amalga oshirish bilan bog’liq harakatlari mavjud.
Investor – o’z mablag’larini, qarzga olingan jalb etilgan mablag’larni, mulkiy
boyliklarrni va ualrga doir xuquqlarni, shuningdek intellektual mulkka doir
xuquqlarni investitsiya faoliyati ob’yektlariga investitsiyalashni amalga oshirvchi
investitsiya faoliyati ob’yekti.
Investitsiya faoliyati ishtirokchisi – investorning buyurtmalarni bajaruvhi
sifatida investitsiya faoliyatini ta’minlovchi investitsiya faoliyati sub’yekti.
Reinvestitsiyalar – investorning faoliyat natijasida olingan foydani
(dadomadni) muomalaga kirirtish.
Investitsiyalar mo’ljallangan ob’yektiga ko’ra kapital, innovatsiya va ijtimoiy
investitsiyalarga bo’linadi.
Kapital investitsiyalar jumlasiga asosiy asosiy fondlarni asosiy fondlarni
vujudga keltirish va takrok ishlab chiqarishga, shuingdek moddiy ishlab
cchiqarishning boshqa shakllarini rivojlantirishga qo’shiladigan investitisiyalar
kiradi.
Innovatsiya investitsiyalari jumlasiga texnika va texnologiyyalarning yangi
avlodini ishlab chiqish va o’zlashtirishga qo’shiladigan investitsiyalar kiradi.
Ijtimoiy investitsiyalar jumlasiga inson salohiyatini, malakasini va ishlab
chiqarish tajribasini oshirishga, shuningdek nomoddiy ne’matlarning boshqa
shakllarini rivojlantirishga qo’shiladigan investitsiyalar kiradi.
Moliyaviy investitsiyalar – xo’jalik yuriituvchi sub’yekt tasarrufidagi
12

daromad olishga (foiz, royalti, dividend va ijara haqi shaklida) mo’ljallangan,
investitsiya qilingan sarmoya qiymatining ortishi yoki investitsiya qiluvchi
kompaniya boshqa naf olish uchun foydalanadigan aktivlar.
Qisqa muddatli (joriy) investitsiyalar – muomala muddati 12 oydan
oshmaydigan oson realizatsiya qilinadigan investitisiyalar.
Uzoq muddatli investitsiyalar – qisqa muddati (joriy) investitsiyadan tashqari
barcha investitsiyalar.
Ko’chmas mulkka investitsiya – investitsiya qiluvchi sub’yektning yoki
investitsiya qiluvchi sub’yekt guruhiga kiruvchi boshqa sub’yektning ishlab
chiqarish faoliyati davomida foydalanilmaydigan yer uchastkalariga yoki
imoratlarga investitsiyalar.
Joriy qiymat – bir-biriga qaram bo’lmagan xabardor, sotib olishni hohlagan
xaridor bilan xabardor, sotishni hohlayotgan sotuvchi o’rtasida aktiv alashtiradigan
miqdor.
Bozor qiymati – aktivlar bozorida aniqlanadigan investitsiyalar miqdori.
Bozor – bozor qiymati (yoki bozor qiymatini aniqlashga imkon beradigan
boshqa biror ko’rsatgich) aniqlanadigan aktivlar bozori mavjudligini bildiradi.
Moliyaviy vositasilari (instrumentlar) (financial intruments) – bu shartnoma,
uning natijasida bir korxonada moliyaviy aktiv va boshqa korxonada moliyaviy
majburiyat yoki ulash vositalari paydo bo’ladi.
Moliyaviy aktivlar – bu aktiv.
a) pul mablag’lari;
b) boshqa korxonlardagi ulush vositalari;
c) shartnomada nazarda tutilgan xuquqlar
(I) pul mablag’lari yoki boshqa moliyaviy aktivlarni boshqa korxonalardan
olish; yoki
(II) korxona uchun potentsial foydali shartlar asosida boshqa korxonalar bilan
moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarni almashish; yoki
(d) o’z ulush vositalari bilan hisob kitob qilinadigan yoki yetkazib berilishi
mumkin bo’lgan shartnoma, va
13

(I) hosilaviy vositalar bo’lmagan. Korxona oladigan yoki olishi mumkin
bo’lgan o’z ulush vositalarining qanchadir miqdori; yoki
(II) hosilaviy vositalar, o’z ulush vositalarning qat’iy belgilangan miqdoini
qat’iy belgilangan pul mablag’lari summasi yoki boshqa moliyaviy aktivlarga
almashtirishdan ko’ra, ular bo’yicha hisob kitoblar boshqa usullar bo’yicha amalga
oshiriladi yoki oshiriliahi mumkin.
Moliyaviy aktivlarga misol bo’lib, shartnoma bo’yicha kelgusida pul
mablag’larini olish xuquqi, shu bilan birga shartnoma bo’yicha kelgusida pul
mablag’larini berish tog’risidagi noliyaviy najburiyatlar hisoblanadi.
(a) savdo oberatsiyalari bo’yicha debitorlik va kreditorlik qarzlari;
(b) olinadigan yoki to’lanadigan veksellar;
(c) qarzlar bo’yicha debiStorlik va kreditorlik qarzlari; va
(d) obligatsiyalar bo’yicha deitorki va kreditorlik qarzlar.
Moliyaviy majburiyat – bu majburiyat.
(a) shartnomada tutilgan majburiyatlar
(I) boshqa korxonaga pul mablag’lari yoki boshqa moliyaviy aktivlar
o’tkzaish; yoki
(II) korxona uchun potentsial foydali bo’lmagan shartlar asosida boshqa
korxonalar bilan moliyaviy aktivalar yoki moliyaviy majburiyatlarni amalga
oshiradi; yoki
(b) o’z ulush vositalari bilan hisob kitob qilinadigan yoki yetkazib berilishi
mumkin bo’lgan shartnoma, va hisoblanadi
(I) hosilaviy vositalar bo’lmagan, korona oladigan yoki olishi mumkin
bo’lgan o’z ulush vositalarining qanchadir miqdorini berish; yoki
(II) hosilaviy vositalar, o’z ulush vositalarning qat’iy belgilangan miqdorini
qat’iy belgilangan pul mablag’lari summasi yoki boshqa moliyaviy aktivlarga
almashtitishdan ko’ra, ular bo’yicha hisob kitoblar boshqa usullar bo’yicha amalga
oshiriladi yoki oshirilishi mumkin.
Ulushli aktivlar – bu shartnoma, barcha majburiyatlarni ayrib tashlagandan
keyin qolgan, sof aktivlarning qodiq ulushini tasdiqlovchi xuquq.
14

Investitsiyalarni baholash buxgalteriya hisobining ,,Moliyaviy investitsiyarni
hisobga olish” deb nomlangan 12-sonli buxgalteriya hisobining milliy standarti
asosida amalga oshiriladi.
Moliyaviy investitsiyalarni xarid qilish chog’ida ular xarid qiymati bo’yicha
baholanadi va bu qiymatga brokerlar xizmati uchun to’langan haq, bank xizmati
uchun to’lovlar va boshqa xarajatlar kiritiladi.
Agar investitsiya aktsiyalarni emissiya qilish yoki boshqa qimmatli qog’ozlar
chiqarish yo’li bilan to’laligicha yoki qisman olinayotgan bo’lsa, u holda qiymati
chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning joriy qiymatiga teng bo’ladi, ya’ni qimmatli
qog’ozlarning nominal qiymatiga teng bo’lmaydi. Agar investitsiya boshqa aktivga
almashtirib to’la yoki qisman olingan bo’lsa, u holda investitiya qiymati
topshirilgan aktivning joriy qiymatiga qarab topshiriladi.
Moliyaviy investitsiyalarni olingan paytgacha bo’lgan davr uchun foizlar
ulushi, hisoblangan dividentlarni o’z ichiga olgan xarid qiymati bo’yicha xarid
qilish xaridor tomonidan sotuvchiga to’langan foizlar miqdorini chiqarib tashlab,
xarid qiymati bo’yicha hisobga olinadi.
Investitsiyalarning xarid qiymati bilan qarzga berilgan qimmatli qog’ozlarni
to’lash iymati o’rtasidagi tafovut (dokumet yoki xarid qilish chog’ida mukofot
tarzida berilgan mablag’) investor tomonidaninvestitsiyalar bo’yicha doimiy
daromad bo’lishi uchun xarid qilingan paytdan boshlab qarz to’langan paytgacha
hisobdan o’chiriladi.
Qisqa muddatli (joriy) aktivlar sifatida taklif qilingan investitsiyalar
buxgalteriya balansida:
1. Bozor qiymati;
2. Xarid qiymati va bozor qiymati kabi yakka qiymatning eng kami bo’yicha
hisobga olinishi kerak.
Agar qisqa muddatli investitisiyalar xarid va bozor qiymatlaridan eng kam
baholanish bo’yicha hisobga olinadigan bo’lsa, balansdagi qiymati umuman barcha
investitsiyalar qiymati asosida yoki investitsiyalar turlari yoxud alohida
investitsiyalar qiymati asosida yoki investitsiyalar turlari bo’yicha yohud alohida
15

investitsiyalr asosida aniqlanadi.
1-misol
,,Alisher” korxonasi vaqtichalik bo’sh pul mablag’laridan bir yilgacha muddat
ichida unumli foydalanishni ko’zda tutib, tez rivojlanib borayotgan boshqa
korxonaning nominal qiymati 1000 so’m bo’lgan 5000 dona aktsiyasining har
birini 1200 so’mdan brokerlik tashkiloti orqali sotib oldi. Brokerlik tashkilatiga
shartnoma summasining 5% miqdorida bank xizmati uchun 1% miqdorida haq
to’ladi.
Pul mablag’lari o’tkazilganda quyidagi o’tkazma beriladi:
Dt Brokerlik tashkiloti (4890) 6300 000
Dt Bank xizmat (4890) 63 000
Kt Pul mablag’lari (5110) 6363 000
Investitsiyalar qabul qilinganda:
Dt Qisqa muddatli investitsiyalar (5810) 6363 000
Kt Brokerlik tashkiloti (4890) 6300 000
Kt Bank xizmati (4890) 63 000
Agar korxona investitsiyalarni bozor qiymati bo’yicha baholasa, unda hisobda
investitsiya qiymatining ko’tarilishini ham, pasayishini ham aks ettirish kerak.
Faraz qilaylik, 1 mayda ushbu qimmatli qog’ozning haqqoniy qiymati 6400 000
so’m, 1 iyunda esa 6350 000 so’mgacha pasaygan.
1 may
Dt qisqa muddatli investitsiyalar (5810) 37 000
Kt Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar (8510) 37 000
Qiymatni pasayishi 1 maydagi qayta baholash natijasini bekor qilib moliyaviy
faoliyatdan zararga olib keladi.
1 iyun
Dt Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan zarar (9690) 13 000
Dt Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar (8510) 37 000
Kt Qisqa mudatli investitsiyalar (5810) 30 000
Agar korxona invesitsiyalarni xarid qiymati va bozor kabi ikki qiymatning
16

eng kami bo’yicha hisobga olsa, 1 may kuni o’tkazma berilmaydi, qiymatni
pasayishi esa quyidagicha hisibga olinadi:
1 iyun
Dt Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan zarar (9690) 13 000
Kt Qisqa muddatli investitsiyalar (5810) 13 000
Uzoq muddatli aktivlar sifatida tasnif etilgan investitsiyalar buxgalteriya
balansida:
1. Xarid qiymati bo’yicha;
2. Qayta baholashni hisobga olgan qiymat bo’yicha;
3. Xarid qiymati va bozor qiymatining umumiy investitsiyalar usuli bo’yicha
aniqlangan eng kam bahosi bo’yicha hisobga olinadi.
Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash uchun qayta
baholashning amalga oshirish davriyligini, shu jumladan uzoq muddatli
investitsiyalar toifalarini aniqlash zarur.
Balans qiymatining vaqtincha pasayishini istisno etgan holda investitsiyalar
qiymati kamaygan taqdirda barcha uzoq muddatliinvestitsiyarning balans qiymati
kamaytiriladi. Bunday kamaytirish har bir moliyaviy qo’yilma bo’yicha aniqlanadi
va tayorlanadi.
Uzoq muddatli investitisiyalar xarid qiymati bo’yicha hisobga olinadi. Uzoq
muddatli investtisiyalarning qiymati muqarrar kamayib brogan taqdirda bu
investitsiyalarning balans qiymati har bir investitsiya bo’yicha alohida
kamaytirilishi lozim. Bunday hollarda xatarning turlari, investitsiya qilinayotgan
sub’yektda investorning ulushi e’tiborga olinadi.
Uzoq muddatli investitsiyalar balans qiymatining vaqtincha pasayishi hisobda
aks ettiriladi.
Qisqa muddatli (joriy) investitisiyalarni bozor qiymati bo’yicha hisobga
oluvchi ho’jalik yurituvchi sub’yekt hisob siyosatida investitsiyalr balans
qiymatining kamayishi va ko’payishini quyidagicha aks ettiradi:
1. Daromad yoki xarajat sifatida;
2. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalrni qayta baholash natijasida paydo
17

bo’lgan qo’shimcha baholash miqdori o’z sarmoyasiga qayta baholashdan kelgan
daromad sifatida qo’shiladi. Moliyaviy investitisiyalr qiymati kamaygan taqdirda
kamaytirish o’z sarmoyasida (xususiy kapitak) aks ettirilgan o’sha investitisiyalarni
baholash qiymati hsiobidan amalga oshiriladi. Agar moliyaviy investitsiylar
qiymatini kamaytirih miqdori qayta baholashdan olingan daromad miqdoridan
ko’p bo’lsa, bu tafovut xarajat sifatida hisobga olinishi lozim. Qiymati
pasaytirilgan investitsiyalarni qo’shimcha baholash miqdori shu investitsiyalardan
kelgan zrar qoplangandan so’ng o’z sarmoyasi (xususiy kapital) ko’payishiga
kiritiladi.
3. Qarz qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar hisobi.
Ushbu investitsiyalar uchta katta guruhga bo’linadi.
1) Qoplanish muddatigacha ushlab turiladigan – korxona qoplanish muddati
yetib kelgunicha ushlab turishninazarda tutgan yoki ushlab turgan qimmatli
qog’ozlardir.
2) Savdo-sotiqqa oid – asosan yaqin kelajakda narxdagi qisqa muddatli
farqdan daromatni olish maqsadida sotish uchun sotib olingan va saqlab
turiladiganlar.
3) Qayta sotish uchun mavjud bo’lgan – ushbu turkumga birinchi ikkita
turkumga kiritilmagan qarzdorlikka oid qimmatli qog’ozlar kiritiladi.
Agar korxona qimmatli qog’ozni noma’lum muddatgacha ushlab turishni
mo’ljallasa, u qoplanish muddatigacha ushlab turadigan deb turkumlanishi
mumkin emas.
Obligatsiyalar va shu kabi qimmatli qog’ozlar investor tomonidan balansda
aktivalar hisobvarag’ida olish bilan bog’liq barcha xarajatlarni hisobga olgan holda
sotib olish qiymati bo’yicha aks ettiriladi. Agar sotib olish qiymati nominal qiymat
(to’lash qiymati)dan farq qilsa, u holda sotib olish qiymati vanominal qiymati
orasidagi farq (ustama yoki chegirma) summasi, obligatsiyalar chiqarilgan muddat
davomida hisobda chiqariladi. Ustmaning hisobdan chiqarilishi isqa va uzoq
18

muddatli investtisiyalar schyotlarning kreditlanishi bilan, chegirmalar esa ushbu
schyotlarning debetlanishi bilan amalga oshiriladi, chunki oblegatsiyalarning
to’lanish davrigacha ularning balans qiymati nominal qiymatga to’g’ri kelishi
kerak. Obligatsiyalr bo’yicha ustamalar va chegirmalarning hisobdan
chiqarilishining davriyligi ular bo’yicha hisoblangan foiz daromadlarining
davriyligiga mos keladi. Berilgan hisobot davrida hidobdan chiqarilishi lozom
bo’lgan chegirma, ustama summalari foiz daromadi yoki xarajati deb ta’riflanadi.
2-misol
2013 yil 1 yanvarda npmonal qiymati 200 000 so’m, muomalada bo’lish
mudddati 6 oy, yillik foiz Stavkasi 12% bo’lgan obligatdiya har oylik foizlar
to’lovi sharti bilan 188 000 so’mga sotib olindi
Dt qisqa muddatli investitsiyalar (5810) 188 000
Kt pul mablag’lari (5110) 188 000
2013 yil 1 yanvarda nominal qiymati 200 000 so’m, muomalada bo’lish
muddati 6 oy, yillik foiz stavkasi 12% bo’lgan obligatsiya har oylik foizlar to’lovi
sharti bilan 206 000 so’mga sotib olindi
Dt Qisqa muddati investitsiyalar (5810) 206 000
Kt Pul mablag’lari (5110) 206 000
Qisqa muddatli investitsiyalar bo’yicha foiz daromadlari hisoblanganda 31
yanvarda:
200 000 * 0.12 * 1/12 = 2 000 * 2 = 4 000
Dt Olinadigan foizlar (4830) 4 000
Kt Foiz ko’rinishidagi daromad (9530) 2 000
Obligatsiyaning sotib olish va nominal qiymati o’rtasidagi farqni hisobdan
chiqarish:
Chegirma (diskont):
(200 000 – 188 000) * 1/6 = 2 000
Dt Qisqa muddatli investitsiyalar (5810) 2 000
Kt Foiz ko’rinishidagi daromad (9530) 2 000
Ustama (diskont):
19

(206 000 – 200 000) * 1/6 = 1 000
Dt Boshqa foiz ko’rinishidagi xarajatlar (9610) 1 000
Kt Qisqa muddatli daromad (5810) 1 000
Hisoblangan foiz daromadining kelib tushishi:
01 fevral
Dt Pul mablag’lari (5110) 4 000
Kt Olinadigan foizlar (4830) 4 000
Qisqa muddatli obligatsiyalarning to’lanishi (emitent tomonidan sotib
olinishi):
30 iyun:
Dt Pul mablag’lari (5110) 400 000
Kt Qisqa muddatli investitsiyalar (5810) 400 000
Davlatning qisqa muddatli qarzi hisoblangan xazina veksellari odatda
belgilangan daromad foiziga ega bo’lmaydi, ular chegirma bilan chiqariladi va
ushbu chegirma vekselning foiz daromadi hisoblanadi.
3-misol
2013 yil 1 martda korxona 197 000 so’mga to’lov muddati 120 kundan keyin
keladigan xazina vekselini sotib oldi, uning nominal qiymati 200 000 so’mni
tashkil qiladi.
01 martda:
Dt Qisqa muddatli investitsiyalar (5810) 197 000
Kt Pul mablag’lari (5110) 197 000
30 iyunda
Xazina veksellarining to’lanishi:
Dt Pul mablag’lari (5110) 200 000
Kt Foiz bo’yicha daromadlar (9530) 3 000
Kt Qisqa muddatli investitsiyalar (5810) 197 000
Foizlar bo’yicha hisoblangan summalarni qo’shgan holda foizlarni to’lash
sanalari orasidagi davrda obligatsiyalarni sotib olish hisobi:
4-misol
20

Nominal qiymati 100 000 so’m bo’lgan 10%li obligatsiya 5 yillik muddatga
31 dekabr va 30 iyunda foizlari to’lanishi sharti bilan 101 667 so’mga ssotib
olinmoqda, shu jumladan hisoblangan daromad foizi 1 667 (100 000 * 0,1 *
2/12)ni tashkil qiladi.
01 martda:
Dt Uzoq muddatli investitsiyalar (0610) 100 000
Dt Boshqa debitor qarzdorliklar (4890) 1 667
Kt Pul mablag’lari (5110) 101 667
Sotib olish davridan boshlab foiz to’lanadigan sanagacha bo’lgan davr uchun
foiz daromadining hisoblanishi (100 000 * 0,1 * 4/12) = 3 333
30 iyun:
Dt Olinadigan foizlar (4830) 3 333
Kt Foiz ko’rinishidagi daromad (9530) 3 333
30 iyun:
Foiz to’lanadigan butun davr uchun foiz daromadining kelib tushishi:
Dt Pul mablag’lari (5110) 5 000
Kt Olinadigan foizlar (4830) 3 333
Kt Boshqa debitorlik qarzlar (4890) 1 667
5-misol
“Bisyor” korxonasi 2012 yil 1 iyulda qiymati 100 000 so’m, yillik foiz
stavkasi 10% va muomalada bo’lish muddati 2 yil bo’lgan aktsionerlik
jamiyatning obligatsiyasini sotib oldi. Foizlar bir yilda ikki marta 1 iyun va 1
yanvarda to’lanadi. Obligatsiyalar 96 536 so’mdan sotilayotgan edi, bu esa
obligatsiyalar bo’yicha 3 464 so’m miqdordagi chegirmaga va samarali foiz
stavkasi 12% ekanligini ko’rish mumkin.
Sotib olish sanasidagi obligatsiyaning haqiqiy qiymatini aniqlash:
C-2 (5000, 6%, 4) 5000 * 3,4651 = 17325,50
C-1 (100 000, 6%, 4) 100 000 * 0,7921 = 79 210
(17325,50 + 79 210) = 96 536
Dt Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar (0610) 100 000
21

Kt Dixkont (chegirma)lar ko’rinishidagi kechiktirilgan daromad (6210) 3 464
Kt Pul mablag’lar (5110) 96 536
Samarali foiz stavkasi usuli bo’yicha foizlar bo’yicha daromadlar va amortizatsiya chegirmalari hisobda aks
ettirish uchun jadvali:
Sana Olinadigan pul
mablag’lari Foiz
ko’rinishdagi
daromad Oligatsiyalar
bo’yicha
amortizatsiya
chegirmasi Obligatsiyaning
balans qiymati
1.07.2012 96 536
1.01.2013 5 000 5 792 79d2 97 328
01.07.2013 5 000 5 840 840 98 328
01.01.2014 5 000 5 890 890 99 068
1.07.2014 5 000 5 942 942 100 000
20 000 23 464 3 464
31 dekabr 2012 yilda ko’rinishdagi daromad aks ettirilganda:
Dt Olinadigan foizlar (4830) 5 000
Dt Diskont (chegirma)lar ko’rinishdagi kechiktirilgan daromadlar (6210)
792
Kt Foiz ko’rinishdagi daromad (9530) 5 792
4. Ulushga oid qimmatli qog’ozlarga investitsiyalarn hisobi.
Ulushga oid qimmatli qog’ozlar bu korxonalarning ustav kapitalidagi ulushni
tasdiqlovchi oddiy va imtiyozli aktsiyalar tushuniladi.
MHXCga muvofiq bir korxonaning boshqa korxonaga qilingan
investitsiyalari investitsiyalanadigan korxonada investor ega bo’lgan ovozga ega
aktsiyalar foiziga bog’liq holda turkumlanadi:
1. 20% gacha ega bo’lgan ulush (qiymat usuli) – investor passiv ulushga ega,
22

2. 20 %dan 50%gacha ega bo’lgan ulush (ulushda qatnashish usuli) –
investor ahamiyatli ta’sirga ega.
3. 50%dan yuqori bo’lgan ulush (umumlashgan hisobot) -investor
aktsiyalarni nazorat to’plamiga ega.
Uyushgan korxona – investorning sho’ba korxonasi ham, qo’shma korxonasi
ham bo’lmagan, ammo ivestor uchun ahamiyatli ulushga ega bo’lgan korxonadir.
Ahamiyatli ta’sir – boshqaruv siyosatida nazoratga ega bo’lmagn holda
investorning investitsiya qilingan korxonasida moliyaviy va ishlab chiqarish
siyosati bo’yicha qarorlarni qabul qilishda ishtirok etishga jiddiy ta’sirga ega
bo’ladi.
Agar investor bevosita yoki bilvosita o’z sho’ba korxonalari orqali
investitsiya qilingan korxonada 20% yoki undan ko’proq foiz ovozga ega bo’lsa,
investor ahamiyatli ta’sirga ega deb tushuniladi.
Bu usulda investitsiya buxgalteriya hisobida dastlab joriy qiymatda aks
ettiriladi, sotib olish sanasidan keyin investorning ulushi investitsiya qilingan
korxonanng foyda yoki zararlarida investorning ulushi ko’payish yoki kamayishini
tan oladi. Investitsiya qilingan korxonada olingan mablag’lar investitsiyaning joriy
qiymatini kamaytiradi.
Agar investor bevosita yoki bilvosita o’z sho’ba korxonalari orqali
investitsiya qilingan korxonadan 20% dan kam ovozga ega bo’lsa, investor
ahamiyatli tta’sirga ega emas deb tushuniladi.ic
Bunday holatda invesstitsiyalrni hisobi qiymat usulida olib boriladi. Ushbu
usulni qo’llaganda investor boshqa korxonaga qilgan o’z investitsiyasini joriy
qiymati bo’yicha olib boriladi. Investor investitsiyadan daromadni investitsiya
qilingan korxonaning jamg’arilgan sof foydasidan sotib olingan kunidan keyin
yuzaga kelgan qismidan tushgan to’lovlarni olgan zahoti tan oladi. Bundday
foydadnn ortiqcha olingan to’lovlar investitsiyalarni qaytishi sifatida ko’riladi.
Ustav
kapitaldag Investitsiya
lar Foyda
e’lon Dividentlar e’lon qilindi Dividentlar
to’landi
23

i ulushi hisobining
usuli qilindi
20%dan
kam Qiymat
usuli - Divident ko’rinishdagi
daromad tan olindi
Dt Olinadigan dividend
Kt Divident ko’rinishdagi
daromad Pul
mablag’lari
olinganda
Dt Pul
mablag’lari
Kt Olinadigan
dividentlar
20% -
50% Ulushda
qatnashish
usuli Investitsiy
a qiymati
ulushga
mutanosib
ko’payadi
Dt
Investitsiy
a
Kt
Investitisi
yadan
olingan
daromad Investitsiya qiymati
kamayadi
Dt Olinadigan dividentlar
Kt Investitsiya Pul
mablag’lari
olinganda
Dt Pul
mablag’lari
Kt Olinadigan
dividenlar
50%dan
yuqori Umumlash
gan
moliyaiy
hisobot-
nazorat
24

6-misol
“Mastona” korxonasi “Aloqa”aktsionerlik jamiyatining 25% aktsiyalariga
ega. Joriy hisobot yilida “Aloqa” AJ 25 000 000 so’m miqdorida foyda oldi va
20 000 000 so’m dividendni e’lon qilgan.
AJ joriy yilda olingan sof foydasidan ulushini tam olganda
(25 000 000 * 25%) = 6 250 000
Dt Investitsiyalar (0610) 6 250 000
Kt Investitsiyalardan daromad (9520) 6 250 000
E’lon qilingan dividend summasidan ulushni tan olishda
(20 000 000 * 25%) = 5 000 000
Dt Olinadigan dividendlar (4830) 5 000 000
Kt Investitsiyalr (0610) 5 000 000
5. Moliyaviy investitsiyalarni qayta baholash.
Uzoq muddatli moliaviy investitsiyalarni qayta baholash natijasida paydo
bo’lgan qo’shimcha baholash miqdoei o’z sarmoyasiga qayta baholashdan qilgan
daromad sifatida qo’shiladi. Moliyaviy investitsiyalar qimati kamaygan taqdirda
kamaytirish o’z sarmoyasida (xususiy kapital) aks ettirilgan o’sha investitsiyalarni
baholash qiymati hisobidan amalga oshiriladi. Agar moliyaviy investitsiyalar
qiymatini kamaytirish miqdori qaayta baholashdan olingan daromad miqdoridan
ko’p bo’lsa, bu tafovut xarajat sifatida hisobga olinishi lozim. Qiymati
pasaytirilgan investitsiyalarni qo’shimcha baholash miqdori shu investitsiyalardan
kelgan zarar qoplangandan so’ng o’z sarmoyasi (xususiy kapital) ko’payishiga
kiritiladi.
7-misol
“Siroj” korxonasi quyidagi uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarga ega
korxona Aktsiyalarn Sotib Aktsiyalarn Jami 31.12.holat Bozor
25

lar ing miqdori olingan
aktsiyalarn
ing qiymati ing bozor
qiymati sotib
olish
xarajatl
ari ida
aktsiyalarni
ng umumiy
bozor
qiymati qiymatini
ng
oshishi
(kamayis
hi)
“Ali” 2 000 400 430 800 000 900 000 100 000
“Vali” 4 000 100 130 400 000 320 000 120 000
“G’ani” 3 000 1 000 980 3 000
000 3 940 000 (60 000)
4 200
000 4 360 000 160 000
Xarid qiymati va bozor qiymatining umumiy investitisiyalar usuli bo’yicha
aniqlangan eng kam bahosi bo’yicha hisobga olinsa, investitsion portfel qiymati
160 000 so’mga ko’payadi, ya’ni 4 200 000 so’mdan 4 360 000 so’mgacha. Bunda
“Ali” va “Vali” korxonalarning aktsiyalarining qiymati 220 000 so’mga oshgan,
“G’ani” korxonasining aktsiyalarining qiymati 60 000 so’mga kamaygan. Agar
qayta baholash guruhlar bo’yicha berilganda yil oxirida quyidagi provodka
beriladi:
Dt uzoq muddatli investitsiyalar “Ali” (0610) 100 000
Kt Rezerv kapitali (8510) 100 000
Dt Moliyaviy faoliyatdan “g”ani” (9690) 60 000
Kt Uzoq muddatli investitsiyalar “G’ani” (0610) 60 000
Agar korxonalar uzoq muddatli investitsiyalarni butun portfelni qayta
baholaganda quyidagi buxgalteriya provodkasi beriladi:
Dt Uzoq muddatli onvestitsiyalar (0610) 160 000
Kt Rezerv kapitali (8510) 160 000
26

6. Moliyaviy xisobotlarda investitsiyalarni yoritib berish.
Moliyaviy hisobotlarda investitsiyalarni quyidagilar yoritib berishi lozim:
Hisob siyosati, bu siyosat quyidagilarni aniqlash va aks ettirish uchun ochib
beriladi:
1) Moliyaiy investitsiyalarning balans qiymatini aniqlash;
2) Bozor qiymati bo’yicha hisobga olingan qisqa muddatli (joriy) moliyaviy
investitsiyalarning bozor qiymatidagi o’zgarishlarni aks ettiish;
3) Qayta baholangan moliyaviy investitsiyalarni sotish chog’ida qo’shimcha
baholash qiymatini aks ettirish;
Quyidagi ko’rinishda olingan daromadga kiritilgan katta miqdordagi
summalar:
1) Uzoq muddatli va qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar bo’yicha
foizlar, holati,dividendlar va ijara haqlari;
2) Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarni sotish chog’ida olingan
daromadlar va ko’rilgan zararlar;
3) Bunday moliyaviy investitsiyalar qiymatidagi o’zgarishlar;
Amalga oshirilayotgan investitsiyalarning bozor qiymati, agar ular balansda
bozor qiymati bo’yicha hisobga olinmagan bo’lsa;
Ko‘chmas mulkka moliyaviy investitsiylarning joriy qiymati, agar ular uzoq
muddatli investitsiya sifatida hisobga olinsa va joriy qiymati bo’yicha
ko’rsatilmasa;
Investitsiyalarga muhim cheklashlar yoki investitsiyani amalga oshirishdan
olingan daromad va pulni o’tkazish;
Qayta baholash qiymati bo’yicha hisobga olingan uzoq muddatli
investitsiyalar uchun;
27

1) Qayta baholash qaysi vaqtlarda o’tkazilishini aniqlash siyosati
2) So’ngi marta qayta baholangan sana;
3) Qayta baholash asosi va chetdan muklni baholovchini jalb etish fakti;
Shu davrda qo’shimcha baholash qiymatidagi o’zgarishlar hamda bu
o’zgarishlarning qanday tusdaligi;
Asosiy faoliyati investitsiya faoliyatidan iborat bo’lgan xo’jalik yurituvchi
sub’yektlar uchun investitsiya majmujini tahlil etish.
28

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, IAS 40 Investitsion mulk Mazkur
standartning maqsadi investitsion mulkni hisobga olish hamda tegishli
ma’lumotlarni ochib berish bo’yicha talablarni belgilashdan iborat.
Mazkur Standart investitsion mulkni tan olishda, baholashda va ochib
berishda qo’llanilishi lozim.
SHu o’rinda ta’kidlash lozimki, mazkur Standart ijara oluvchining moliyaviy
hisobotlarida moliyaviy ijara sifatida hisobga olingan ijara shartnomasi asosida
egalik qilinayotgan investitsion mulkdagi ulushlarini baholashda hamda ijara
beruvchining moliyaviy hisobotlarida operativ ijara shartnomasi asosida ijaraga
oluvchiga berilgan investitsion mulkni baholashda qo’llaniladi.
Investitsiyalar – iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’yektlariiga kiritiladigan
moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga oid xuquqlar.
Investitsiya faoliyati – investitsiya faoliyati sub’yektlarning investitisiyalarni
amalga oshirish bilan bog’liq harakatlari mavjud.
Investor – o’z mablag’larini, qarzga olingan jalb etilgan mablag’larni, mulkiy
boyliklarrni va ualrga doir xuquqlarni, shuningdek intellektual mulkka doir
xuquqlarni investitsiya faoliyati ob’yektlariga investitsiyalashni amalga oshirvchi
investitsiya faoliyati ob’yekti.
Qarz qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar uchta katta guruhga bo’linadi.
1) Qoplanish muddatigacha ushlab turiladigan – korxona qoplanish muddati
yetib kelgunicha ushlab turishninazarda tutgan yoki ushlab turgan qimmatli
qog’ozlardir.
2) Savdo-sotiqqa oid – asosan yaqin kelajakda narxdagi qisqa muddatli
farqdan daromatni olish maqsadida sotish uchun sotib olingan va saqlab
turiladiganlar.
29

3) Qayta sotish uchun mavjud bo’lgan – ushbu turkumga birinchi ikkita
turkumga kiritilmagan qarzdorlikka oid qimmatli qog’ozlar kiritiladi.
Ulushga oid qimmatli qog’ozlar bu korxonalarning ustav kapitalidagi ulushni
tasdiqlovchi oddiy va imtiyozli aktsiyalar tushuniladi.
MHXCga muvofiq bir korxonaning boshqa korxonaga qilingan
investitsiyalari investitsiyalanadigan korxonada investor ega bo’lgan ovozga ega
aktsiyalar foiziga bog’liq holda turkumlanadi.
Uzoq muddatli moliaviy investitsiyalarni qayta baholash natijasida paydo
bo’lgan qo’shimcha baholash miqdoei o’z sarmoyasiga qayta baholashdan qilgan
daromad sifatida qo’shiladi. Moliyaviy investitsiyalar qimati kamaygan taqdirda
kamaytirish o’z sarmoyasida (xususiy kapital) aks ettirilgan o’sha investitsiyalarni
baholash qiymati hisobidan amalga oshiriladi.
Moliyaviy hisobotlarda investitsiyalarni quyidagilar yoritib berishi lozim:
Hisob siyosati, bu siyosat quyidagilarni aniqlash va aks ettirish uchun ochib
beriladi:
1) Moliyaiy investitsiyalarning balans qiymatini aniqlash;
2) Bozor qiymati bo’yicha hisobga olingan qisqa muddatli (joriy) moliyaviy
investitsiyalarning bozor qiymatidagi o’zgarishlarni aks ettiish;
3) Qayta baholangan moliyaviy investitsiyalarni sotish chog’ida qo’shimcha
baholash qiymatini aks ettirish;
30

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov A., Kurbanbayev J., Jumanazarov S. Buxgalteriya hisobi:
Darslik /; - T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018. – 416 b.
2. Kuljonov O., Ortiqov X., Yugay L., Tuxsanov X. Moliyaviy hisob.
O‘quv qo‘llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –246 b
3. M.Bonham.Generally accepted accounting practice under IFRS. Ernst
& Young. USA, 2010.
4. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov,
B.Xasanov, A.Usanov, Z.Mamatov. T.: - 2004.
5. Narbekov D., Misirov K., Tashmanov G‘. Moliyaviy va boshqaruv
hisobi. O‘quv qo‘llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –194 b
6. Jalolova D. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari - T.: Moliya
instituti, 2004. - 25 b.
7. 5. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. I tom. - Tashkent,
2000.
8. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. II tom. - Tashkent,
2000
9. Mezenseva T. M. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti:
testi s otvetami. Uch. pos -M.: Ekzamen, 2004.
10. Narbekov D., To‘raev A., Raxmonov Sh. Moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlari. O‘quv qo‘llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –350 b
11. Raximov M.Yu., Kalandarova N.N. Moliyaviy tahlil. Darslik–T.:
Iqtisodmoliya, 2019. –752 b
12. Raximov M.Yu. Iqtisodiyot subyektlari moliyaviy holatining tahlili.
T.: Iqtisod -moliya. 2015. 386 b.
13. Paliy V.F. Mejdunarodniy standarti ucheta i finansovoy otchetnosti.
Uchebnik M.: Infra -M.: 2004.
31

Qo‘shimcha adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni,
Yangi taxriri. 2016 yil 13 aprel.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-
4947-sonli Farmoniga 1-ilova. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi.
3. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining «1 yanvar’ holati
bo‘yicha asosiy fondlarni har yili qayta baholashni o‘tkazish tartibi to‘g‘risida»
nizom. O‘Z AV tomonidan 1192-son bilan ro‘yxatga olingan –T.: 2002 y.
4. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan
“Buxgalteriya hisobining milliy standartlari” 1998-2011 yillar
5. Rojnova O.V. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta i
finansovoy otchetnosti: Ucheb. pos./ - M.: EKZAMYeN, 2003. - 254 s.
6. Tashnazarov S. Xalqaro hisob asoslari. Ma’ruza matni. SamISI, 2008.
210 b.
7. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti: Izdaniye na russkom
yazike M.: ASKYeRI-ASSA, 2005.
8. International Accounting Standards. The ICA in England and Wales.
London, 1989. 450 p.
Internet saytlari
1. http://www. gov.uz. (O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali)
2. http://www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi).
3. http://www. ziyonet.uz (Axborot ta’lim tarmog‘i)
4. http://www. lex.uz (O‘z R. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi).
5. http://www.sciencedirect.com 34. http://www.ifac.org
6. http://www.bem.uz (BEM trening sentr) 369
7. http:// www.buh.uz. (buxgalterlar uchun maslahat sayti) 37.
http://www.accounting.com. (buxgalterlar uchun maslahat sayti) 38.
http://www.fasb.org. MHHS bo‘yicha rasmiy sayt
32

Купить