6-Sinf Tasviriy sanat dars ishlanmalari - Tasviriy san'at - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 616
Foydalanuvchilar soni: 251

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 May 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tasviriy san'at

6-Sinf Tasviriy sanat dars ishlanmalari

Tasviriy san’atdan dars
ishlanmalari 6-sinf
KIRISH

Aziz ustozlar! Mazkur metodik tavsiyanoma 6 - sinf o’quvchilari uchun
tasviriy san’at fanidan darslik yo’qligi sababli modernizasiya qilingan o’quv dasturi
bo’yicha o’qituvchilarga metodik yordam sifatida fan bo’yicha materiallarining
mavjud emasligi hisobga olinib tayyorlandi.
Tasviriy san’at fanining maqsad va vazifalaridan kelib chiqib o’quvchilarni
ijodkor, komil, mustaqil fikrga ega bo’lgan insonlar bo’lib shakllanishiga yordam
beradigan, nafosat tarbiyasini qalbiga singdiradigan fanni ta’limiy – tarbiyaviy
ahamiyatini oshirishga uslubiy yordam tariqasidadir.
Tasviriy san’at darslari hamma sinflardagi kabi 6 - sinfda ham 34 soatni tashkil
etadi. 6 - sinf o’quvchilarining boshlang’ich va 5 - sinfda olgan bilimlarini tarixiy -
nazariy jihatdan, amaliy - tasviriy jihatdan shakllantirish kerakligi hisobga olingan.
Ya’ni, tasviriy san’at tarixi, san’atning ijtimoiy borliq xodisasi ekanligi, madaniy -
ma’rifiy ahamiyati, badiiy - estetik jihatlarini o’quvchilarga o’rgatiladi.
Amaliy rasm chizish jarayonida o’quvchilar o’zlarining qobiliyati, iqtidori,
iste’dodi va talantini namoyish etadi. Har bir insonning faqat san’at bilan ochiladigan
qopqoqchasi bo’ladi deyiladi. Bola amaliy ishlar bajarish orqali o’zining iste’dodini
ko’rsatadi. Chunki tasviriy san’at darslarining hamma turlarini o’qitish jarayonida
kompozisiya yaratiladi. Bu esa ijodiy ish hisoblanadi. Shu orqali o’quvchilarning
bilim, kunikma va malakalari shakllanib boradi.
6 - sinfda chet el tasviriy san’atiga ham alohida e’tibor berilgan. Bunda
Yaponiya, Koriya, Xitoy rassomlari uslubida rasm chizish masalalari kiritilgan.
Shuningdek, Sharq miniatyura san’ati an’analarini o’zlashtirib, o’rganib oladi.
O’qituvchilarga yuqoridagi masalalarni o’rgatishning yangi yo’nalishlari
YaPT(yangi pedagogik texnologiya), noan’anaviy darslar misolida olib boradilar. Bu
dars ishlanmalari shu kabi masalalarni yoritishda o’qituvchiga yordam beradi.
2

1 - DARS. MAVZU: O’RTA ASRLAR TASVIRIY SAN’ATIDA USUL
VA YO’NALIShLAR.
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
san’at asarlarini tushuna olish va undan zavqlanish.
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga o’rta asrlar tasviriy san’ati to’g’risida
ma’lumotlar berish, roman, gotika, milliy san’at uslublari haqida bilimlarni
shakllantirish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat tarbiyasiga yo’naltirish, milliy
qadriyatlar, ahloqiy tushunchalar, vatanparvarlik sifatlarini uyg’otish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: o’qta asrlar san’atidagi turli oqim, yo’nalishlar,
rassomlar, me’morchilik, haykaltaroshlik asarlarini tushunishga oid bilimlarini
rivojlantirish.
Darsning jihozi: a) o’qituvchilar uchun: Parijdagi La Notir Dam Grand,
Germaniyadagi Sharta Kilen shaharlari, ulardagi haykallar, milliy tasviriy san’at,
Samarqand me’morchilik namunalarining foto suratlari.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, yozuv daftari, rasmlarning
foto nus’halaridan namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. Yangi dars bayoni. 15 - 25 daqiqa.
3. O’quvchilar bilan savol - javob. 10 - 15 daqiqa.
4. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashib shu kunning
muhim voqyealari, bayramlar to’g’risida qisqacha gapiriladi va yangi o’quv yili
boshlanganligi, tatil vaqtida o’quvchilarning bajargan ishlari to’g’risida qisqacha
suhbat qilib olinsa yaxshi natija beradi.
Yangi darsning bayoni: Dastgoh rangtasviri tasviriy san’atning eng ommoviy
turlaridan biridir. Rassomchilikning rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik turlarida
dastgoh rangtasvir asarlari yaratiladi. Dastgohli rangtasvirga barcha moy buyoqlarda
yaratilgan asarlarni kiritish mumkin. Ular turli janrlarga bo’linib ketadi. Bunday
asarlarining turlari, tartibi, xususiyatlari ham o’zgachadir. Bolalar dastgoh
rangtasvirning natyurmort kompozisiyasini alohida turli matolarga, gurunt
qilingandan keyin tasvirlasalar bu ham dastgoh rangtasvir bo’ladi.
3

Dastgohli rangtasvirda badiiy
jarayon juda tezlik bilan rivojlanib
ilgarilab ketdi. Chunki ko’pgina
bo’lib o’tgan ko’rgazmalar shuni
tasdiqlaydiki, mazkur davr
rangtasviri uslub va kompozisiyasi
yechimining turli-tumanligi bilan
ham ajralib turadi. Bu rangtasvirda
ijod qilayotgan rassomlarga erkinlik
berilganining natijasidir. Bu jarayon
badiiy tasvirni akslpantirishda shakl
va vositalarni mustaqil tanlash
imkonini beruvchi yangi davr bilin
ko’p jihatdan bog’liq.
Tasviriy san’at tarixida o’rta asrlar san’ati katta ahamiyatga ega bo’ldi. U
vaqtlarda turli san’at oqimlari va yo’nalishlari paydo bo’lgan edi. Ko’proq bu usul va
yunalishlar me’morchilikda alohida ajralib turadi. Yevropa me’morchiligining o’zi
Fransiya davlatidan boshlab La Notir Dam Grand ibodatxonasi, Germaniyada Sharta
Kioli saborlari, ulardagi haykallar o’ziga xos kurinishlarga ega. Shuning uchun ham
germanlarniki degan ma’noni anlatadigan “gotika” san’ati shu davr yo’nalishlaridan
biri hisoblanadi . Bu alohida german qabilalariga xos bo’lgan san’at turidir. Gotika
(italyan tilida “gotiso”, fransuzcha “gothiquye”, tom ma’noda gotlarniki,
nemislarning nomidan kelib chiqqan) uslubi G’arbiy va Markaziy, qisman Sharqiy
Yevropa mamlakatlari O’rta asrlar san’ati rivojlanishining yakunlovchi bosqichidagi
san’at hisoblanadi. 12 va 15 - 16 asr o’rtalari san’atidagi yetakchi uslub. “Gotika”
atamasi Uyg’onish davrida kiritilgan bo’lib, O’rta asrlarning barcha san’atini
“varvarlarniki” (bosqinchilarniki) deb, kamsitish ma’nosida qo’llanilgan. 19 asrdan
boshlab 10 – 12 asrlar san’atiga nisbatan “roman uslubi” atamasi qo’llanilishi
kiritilganidan keyin “gotika uslubi” ning xronologik tartibi chegaralanib qolgan.
Ko’pincha me’morlikka nisbatan qo’llanilgan gotika uslubining rangtasvir bilan
aloqasini haykaltoroshlik bilan uzviy tarzda vitraj san’ati misolida ko’rishimiz
mumkin.
Shu kabi roman san’ati ham rimniki degan ma’noni beradi va uning yaratilishi
qadim Italiya san’at turlarini o’zida aks ettiradi.
Har bir xalqning o’ziga xos san’ati turlari, usullari mavjud bo’lib shu joyning
xayoti, tabiati, yashash tarzi bilan uyg’unlashib ketadi. Shuning uchun ham tasviriy
san’at asarlarini kuzatib qarar ekanmiz u xalq to’g’risida tassovurimiz ortib, kerakli
ma’lumotlarga ega ham bo’lib boramiz.
Bu ma’lumotlar usha xalqning madaniyatini, ma’naviy dunyosini ko’rsatadi.
San’atning ta’sir kuchi ham shunda. O’zbekiston tasviriy san’ati ham shunday usul va
yo’nalishlarga ega. O’lkamizning quyoshli, yorqin buyoqli, rang-barangligi
rangtasvir san’atimizga ham ta’sirini ko’rsatadi. Me’morchilikdagi turli gumbazli
binolar, mahobatli, katta mustahkam imoratlar, uning maftunkor bezaklari xalqimiz
xayotidan olingandir.
4

Xalq amaliy san’atining naqsh elementlari
me’morchilikda ham bor. Bunda islimiy naqshlar,
grix naqshlari bilan ham oxang keladi.
Samarqand shahrida Shohi - Zinda
ansambilining me’moriy maqbaralari, Registon
ansambilidagi Sher - Dor, Ulug’bek, Tilla Qori
masjidlari, Guri Amir maqbarasi, Bibixonim,
Xazrati Xizir kabi masjidlari.
Toshkentda Kukaldosh madrasasi, Zangota,
Shahrisabz shahridagi Oq saroy, Buxoro
shahridagi Registon ansambili, Chir minor,
Samoniylar maqbarasi, Xivadagi Minoraiy kalon,
Ichan qala va boshqalar sharq xalqlarining o’rta
asrlarda qurib butun dunyoga mashhur bo’lgan
me’moriy yodgorliklaridir.
Bizning qadimiy yodgorliklarimizda ham
roman-gotika san’ati elementlari uchraydi. Shuningdek, o’rta asr san’atidan toki
hozirgacha bizda davom etib kelayotgan me’moriy elementlar peshtoq, minora,
gumbaz, timpan, shift, shtil, taxmon va boshqalar ishlatib kelinadi. Bularni mana bu
kabi foto suratlarda ham ko’rish mumkin deb mavzuga oid bo’lgan bir necha tom -
uylarning foto suratlari va rassom asarlari reproduksiyasidan kursatish kerak..
O’quvchilar bilan vaqt ortib qolgudek bo’lsa turli mavzuga oid suhbatlar
uyushtirish ham foydadan xoli bo’lmaydi.
Uyga avzifa qilib O’rta asrlar san’atiga oid bo’lgan illyustrativ, suratlar
to’plash va mustaqil o’rganib kelish, kitoblardan konispektlar olish topshirilishi
mumkin.
2-DARS.MAVZU: XITOY VA YaPONIYa RASSOMLARINING
TEXNOLOGIK USULIDA NAM QOG’OZDA KOMPOZISIYa (MANZARA,
DARAXTNING ShOHI, GUL VA HAKOZALAR) IShLASh.
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
5

san’at asarlarini tushuna olish va undan zavqlanish.
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga Xitoy va Yaponiya rassomlari san’ati
to’g’risida ma’lumotlar berish, ularning uslublari haqidagi bilimlarini shakllantirish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat tarbiyasi, ahloqiy,
baynalminallik sifatlarini uyg’otish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: Xitoy va Yaponiya san’ati, rassomlari asarlarini
tushunishga bo’lgan bilimlarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: Xitoy va Yaponiya rassomlarining
asarlari namunalarining foto suratlari, qog’oz, akvarel.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, yozuv daftari, rasmlarning
foto nus’halari.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. O’tilgan dars mavzusini baholash. 7-10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 8 - 12 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 10 - 15 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashib shu kunning
muhim voqyealari to’g’risida qisqacha gapiriladi. Uyga berilgan vazifalarni
o’quvchilarning bajargan yoki bajarmaganligi suraladi. Tasviriy san’at tarixiga,
rivojlanishiga oid qisqacha so’hbat olib boriladi.
O’tilgan dars mavzusini baholash: O’quvchilarning oldingi darsda o’rgangan
materiallarni surab chiqiladi. O’rta asrlar tasviriy san’at haqida bolalarda qanday
bilimlar paydo bo’lganligini o’rganiladi. Hammaga tegishli savollar berib faqat qo’l
ko’tarib bilgan o’quvchilar javob berishi talab qilinadi. Hammani faollashtirish uchun
savollarni oldindan tuzib qo’yilsa yaxshiroq bo’ladi. Albatta bu suhbat uchun
oldindan tayyorlangan savollar, suratlar bo’lishi lozim. Savollarga berilgan javoblar
uchun baholar qo’yilib bo’lgach yangi dars mavzusi doskada yoziladi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’at tarixida o’rta asrlar san’ati katta
ahamiyatga ega bo’ldi. Tasviriy san’atning rivojlanishida Sharq xalqlaridan Yaponiya
va Xitoy rassomlarining yaratgan asarlari ham o’z o’rniga ega. Chunki ularda
birdaniga nam qog’ozlarda ishlash usuli rasmni nihoyatda nafis bo’lishligini
taminlaydi. Qadimgi Xitoy san’ati tarixiy taraqqiyoti bir necha bosqichlarda tashkil
etilgan. Uchinchi asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga olgan. Eramizdan oldingi
ikkinchi ming yillikda Xitoy xududida birinchi Shan shahri vujudga kelgan.
6

Qadimgi Xitoy san’ati taraqqiyoti bir necha bosqichlardan tashkil topgan
bo’lib, eramizdan avvalgi 4 minginchi yillardan boshlab to eramizning 3 asrigacha
bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Eramizda avvalgi 2 minginchi yillarda Xitoy
hududida birinchi Shan (In) shahri vujudga keladi. Bu nom qabila nomi bo’lib Xitoy
uchun xarakterli shahirdir. Bu davda asosan afsonaviy va ramziy shakllar rivojlanib
ular bezakli taqinchoqlar marosimlarga atalgan idishlarni bezash, haykaltaroshlik va
naqshinkor devorlarni jihozlashga keng qo’llanilgan. Javrning ajoyib bironzali
idishlari, zodagonlar va qurbonlik qilish marosimlari uchun muljallangan bo’lib
bezaklar nafis, turli tuman shakl va xajmdagi ko’rinishlarga boy bo’lgan.
Qishloq xujaligidagi jiddiy rivojlanish natijasida xunarmandchilik ham taraqiy
topdi. Badiiy fikrlashda, dunyo qarashda sezilarli o’zgarishlar yuz beradi. Yangi
san’at turlari yuzaga keldi.
Qadimiy davrga mansub buyuk Xitoy devori kuchmanchi xalqlarning
xujumidan ximoyalanish uchun eramizdan avvalgi 4-3 ming yilliklarda yaratilgan. U
Shimoliy Xitoy chegaralarini 750 kilometrni o’rab olgan bo’lib sungra uzunligi 3
ming kilometr keladigan balandligi 5 metrdan 10 metrgacha kengligi esa 5-8 metr
bo’lgan ko’plab qo’rilishlarni o’z ichiga olgan.
Tan va Sun davrida rangtasvir o’zining yuksak pog’onasiga ko’tarildi.
Rassomlar asarlarini o’zun shoyiga keyinchalik vertikal va gorizontal shakldagi
qog’ozlarda vaqtincha namoyish qilingan. Devorga ilib qo’yilgan gorizontal
tasvirlarda odatda mayishiy matvlar, afsonoviy ko’rinishlar tasvirlangan. Vertikal
tasvrilarda manzara ko’rinishi ifodalangan. Ular o’ziga xos rangtiasvir kitobi
vazifasini o’tagan.
Tan davrida haykaltaroshlik yuksak kutarinkilikka erishadi. Budda
avliyolarning haykallari g’orlardagi ibodatxonalarga ishlanib ular o’zining
egiluvchanligi bilan ajralib turadi. Ibodatxona devorlarida mayishiy mavzulardjagi
syujetlar relyef shaklida bajariladi. Ular dunyoni anglash qobul qilishda tula qonli va
tabiiyligi balan kuzga tashlanadi.
15-18 asrlar Xitoy me’mlorchiligi yashnagan davridir. Bu davrda saroy
ibodatxonalari qurildi. Pekin va Nanken shaharlari qurilishi davom ettiriladi. 1421
yildan buyon Pekin davlatning paytaxti sifatida o’tmish qurilishilagi tajribalarini
o’mumlashtiradi.
15-17 asrlarda qurilgan eng kuzga ko’ringan ansambil Pekin markazidagi
imperatolr saroyi. Saroy yirik darvoza va devorlar bilan o’ralgan. Pekin
7

ibodatxonalari ham katta komplekslardan iboratdir. O’lug’vor Osmon ibodatxonasi
(15-19 asrda qayta qurilgan) bir necha binolardan taщkil etilgan.
Qadimgi Xitoy me’morchiliga xos bushliqning beqiyosligi 15-17 asrlarda Men
sulolasi (1368-1644) davrdagi podsholar qabristoni ansambilida ko’rinadi.
Qabristonga 800 metrli katta alleya orqali boriladi. Bu alleyaning ikki tomoni
odamlar va xayvonlarning ulkan gavdalari bilan uralgan.
15-16 asr me’morchiligi ulug’vorligi bilan kuzga tashlanadi. 18 va 19 asrlar
me’morchiligida boshg’qa san’at turlaridagi kabi bezakdorlik, serxas’ham holat
kuchayadi. Ba’zan dekorativ nafs yog’och o’ymakorligidagi ortiqcha serxas’hamlik
namayon bo’ladi.
Xalq amaliy san’ati o’rta asrlar Xitoy madaniyatida keng taniladi. Chinni
bozlak, kesma tosh, yog’och, suyakdan ishlangan buyumlar ko’plab ishlatiladi.
Qadimiy davrlardan boshlab go’zal buyumlarni ishlash mahorati sirlari avloddan –
avlodga o’tib kelgan. Tan davrida chinni buyumlar keng tarqaladi. Yuksak sifatli
kulolchilik qadimiy buyumlarning aksi bo’lib u oq loydan ishlanadi. 11-13 asr
kulolchiligi nafis va ko’p qirrali edi. Sun davri rangtasvirldagi kabi ranglarning
yorqinligi oddiylik va nafosatliligi bilan o’rin almashinadi. Bu davrda chinni va sopol
buyumlarni Xitoyning ko’plab ustaxonalarida ishlab chiqariladi. 15-19 asrlarda
shaharlar rivloji va sovdo-sotiqning ko’chayishi badiiy buyumlarning ishlanish
suratini tezlashtiriadi. 18 asr oxirlariga qadar badiiy buyumlarning ishlanish suratini
tezlashtiradi. 18 asr oxirlariga qadar ko’pgina san’at turlarining tushkunlikka
uchragan kezlarda ham badiiy chinni sozlik darajasi yuksaklik darajasini saqlab
qoladi.
Yapon san’atning kelib chiqishi eramizdan avvalgi 4 minginchi yillarga to’g’ri
keladi. Yaploniya o’rta asrlarda ayniqsa dunyo madaniyatiga sezilarli xissa qo’shdi.
O’rta asrlar Yaponiya madaniyatida Xitoy va Koriya madaniyati bilan umumiylik
mavjud. 6- asrdan boshlab buddaviylik dini shu uch mamlakatda ham davlat diniga
aylandi. Yapon haykaltaroshligining ilk namunalari eramizning birinchi – beshinchi
asrga to’g’ri keladi. Ularning asosiy qismini loydan ishlangan harbiylar, xizmatchilar,
jonivorlar aksi egallaydi. 6 va 7 asrlarda budda haykallari ibodatxonalar uchun
muljallangan haykaltarosh Toriy tomoniban bajarilgan haykaltaroshlik guruhida
rahim shafqat g’oyasi ilgari surilgan.
Yapon rangtasvir maktabi 11-12 asrlarga kelib shakllanadi. Yamato – Ye.
Rassomlar kuchma pardalarni bezashgan. Gorizontal o’ralgan gazlamalardan adabiy
asarlarga illyustrasiyalar ishlangan. Portret san’ati ham taraqqiy etgan. Haykaltarosh
Xuddiyara Takonobu tomonidan bajarilgan tantanali sovuq va qatiy kurinishga ega
Moni Mato Yoriy Tomo portreti ayniqsa diqqatga sozovor (12 asr oxiri – 18 asr
boshi).
Xitoy va Yaponiya san’atida keyingi davri ham rivojlandi.
Ular matolarga, qog’ozlarda uzunasiga, engga katta-katta qilib ishlangan
rasmlari bilan mashhurdirlar. Ayniqsa daraxtlarning shohlarini ishlash, gullarni
ishlash va xakozalar.
Mustaqil ishlar: Bu vaqtda bolalar akvarel buyog’i bilan tiniq ranglardan
foydalangan holda allaprima usulida ishlash ham mumkin. Bunda birdaniga qil qalam
bilan rasmni chizadilar. Ular qo’yidagicha ko’rinishlarda bo’qladi.
8

Birinchi bosqich – qog’oz varag’ini suvda tuliq namlab olinadi, politrani
tayyorlaydi, qil qalamning bir necha turidan foydalanish mumkin. Katta yuzalarni,
osmon kabi orqa fonlarni ranglab oladilar.
Ikkinchi bosqich – chizilayotgan narsalarning eng harakterlisini topish va
uning ranglarini qog’oz varag’iga tasvirlash, joylarini aniq qilib belgilab olish. Suvni
iloji boricha toza xolda ishlatishga e’tiborni qaratish lozim.
Uchunchi bosqich – suratni eng xarakterli joylarini, soya va yorug’likka doir
kurinishlarning rangini qo’yiladi. Bunda ham buyoqlarning bir – biriga aralashib
ketishi ishning aniqligini beradi.
Suralarni ishlab tugatgandan keyin yaxshi bijarilgan ishlarni doskada hammaga
ko’rinarli qilib quyib tahlil qilinadi. Bir darsning o’zida bir nechta bunday rasm
ishlash mumkin.
Darsning yakuni va uyga vazifa. Mavzuga oid rasmlar yig’ish, mustaqil biron
gul rasmini Xitoy yoki Yaponiya uslubida ishlab kelish.
3-DARS.MAVZU: GRAFIK USULDA HARAKATDAGI ODAM (SPORTCHI)
GAVDASI (FIGURASI)NI ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
san’at asarlarini tushuna olish va undan zavqlanish.
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga grafikada turli harakatdagi odamlar
rasmini chizishga oid bilimlar berish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat tarbiyasiga yo’naltirish, milliy,
ahloqiy tushunchalarni, vatanparvarlik tuyg’ularini uyg’otish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: grafika san’atida odamlar tasvirini rassomlar,
haykaltaroshlik asarlaridagi talqinini, tasvirlashni tushunishga oid bilimlarini
rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: harakatdagi odam, sportchilarning
rasmi chizilgan ko’rgazmali qo’rollar, rassom asarlarining namunalari, A.Deynika
asarlaridan “Start”, “Xokeychilar”, P.Pikasso, B.Jalolov, J.Umarbekovlarning asarlari
hamda rassom Mannon.Saidovning “oila” asari va boshqalar.
9

B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, yozuv daftari, rasmlarning
foto nus’halaridan namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. O’tilgan dars mavzusi yuzasidan o’quvchilarning bilimini baholash.8 – 10
daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 12 - 15 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 15 - 20 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashiladi va shu kunning muhim
voqyealari, uyda bajarilgan ishlar to’g’risida qisqacha suhbat qilib olinadi, ob-
xavoning xolati suraladi. Navbatchi orqali kunlik davomat o’rganiladi.
O’tilgan dars mavzusi yuzasidan o’quvchilarning bilimlarini baholash.
Tasviriy san’atda Yaponiya va Hitoy rassomlari ijodi o’zgacha uslublarga ega bo’lib
ular ko’pincha nam qog’ozlarda rasm chizadilar. Bular to’g’risida oldindan tuzilgan
savollar orqali o’quvchilarning bilimlari aniqlanadi va ular shu uslubda uyda bajarib
kelgan, oldingi darsda chizgan suratlarini ko’rib baholanadi. Buning uchun hamma
o’quvchilar uy vazifalarni partalar ustiga qo’yib chiqadi. O’qituvchi uni kuzatadi va
yaxshi, o’rtacha va yomon chizilgan ishlardan olib ularni bolalarning o’zlari
yordamida tahlil qilinadi. Yutuq va kamchiliklar aytilib, hatolarni to’g’rilash yo’llari
ko’rsatib o’tiladi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’at tarixida o’rta asrlar san’ati katta
ahamiyatga ega bo’ldi. Jahon tasviriy san’atida odamlarning rasmini chizish doimo
birinchi o’rinda turgan. Rassomlardan Leonorda Da Vinchi, Rafael Santi,
Mikelanjelo, Tisian kabi o’yg’onish davrida ham odamning rasmini eng mukammal
yaratgan edi. Faqatgina O’rta Osiyo xalqlarigina odam rasmini to’g’ridan
chizmaganlar. Ammo bizning odamlarning harakatlari miniatyura san’ati uslubida
yaratilgan asarlarda odamlar harakati aks ettirilgan.
Tasviriy san’at asarlarini yaratishda jahon rassomlari Pablo Pikasso, Rakuel
Kent, Roden, Pol Sezann, Van Gog, Antuan Burdel, Aristid Mayol,Sharl Desrio,
Lotrek, Kete Kolvis, Frans Mazarel, Frank Brengvin, X.Berlaga, Renatto Gttuza,
G.Ritvalo va boshqalar ijod qilmoqdalar. Bularning hammasining asarlarida odam
asosiy mavzu bo’lib hisoblanadi.
Kamoliddin Behzodning miniatyuralarida “Shayboniyxon”, “Siston jangi”, “Navoiy”
portretlari shular jumlasidandir. Buyuk rus rassomi I.Ye.Repin, Surikov, Konenkov,
Fedotov, Serov, Vasnesovlar odam rasmini chizishda eng yuksaklikka ko’tarilgan
edi. Sovetlar davrida ham aka-uka Tikechevlar, Avetov, Chuykov, Zardarayan,
Vaselev va boshqalar.
10

O’zbekistonda
A.Abdullayev, Ch.Ahmarov,
R.Choriyev, J.Umarbekov,
B.Jololov, A.Isayev, N.Sultonov
va boshqalarning asarlarini
ko’zatish mumkin.
Harakatdagi odamning
rasmini chizish uchun ham uni
kompozision to’g’ri topishga
ahamiyat berish kerak. Biz siz
bilan bosqichli bajarilgan
rasmlarni ko’rib chiqamiz.
Birinchi bosqich – format
qog’ozga odam figurasining
to’g’ri joylashishini xisobga olish
bilan faqat bo’yi, enini belgilab
olamiz.
Ikkinchi bosqich –
odamning tayanch nuqtalarini
bilgilaganimizdan keyin uning
harakatlari ko’rinishini berishimiz
lozim.
Uchunchi bosqich – odam figurasining kiyimlari, harakat yo’nalishlari,
qarashlari ko’rsatiladi. Birinchi buyoqlarni berib olamiz.
Turtinchi bosqich – rasmning
soya va yorug’liklarini tasvirlash bilan
haqiqiy kurinishlarini berib olamiz.
Beshinchi bosqich – qog’ozdagi
odam figurasining barcha
kurinishlarini yakuniga yetkazamiz.
Bu tasvirlar hammasi grafik usulda
bo’lishi bilan harakterlidir.
O’quvchilarning mustaqil
ishlari. O’quvchilar suratni
chizayotganlarida o’qituvchi ularni
ko’zatib chiqadi va kamchiliklarga
yo’l quyilayotgan bo’lsa ularga
to’g’rilab olishlarida yordam beradi.
Ba’zi hollarda o’qituvchi chizib yo’l
ko’rsatib yuborishi ham mumkin.
Suratlarni iloji bo’lsa turli qattiq va
yumshoqlikdagi qalamlar bilan ishlab
o’rganilsa yaxshi bo’ladi. Bolalar
chizgan suratlar yakuniga yetgach
baholash ham mumkin.
12

Uyga vazifa: rassom asarlaridan yig’ish va mustaqil ravishda biron odam
figurasini o’ziga qarab chizib kelish.
4 – DARS. MAVZU: LOY YOKI PLASTILINDAN HARAKATDAGI
ODAM (FUTBOLCHI, KURASHCHI, VA HAOZA) GAVDASINI ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
san’at asarlarini tushuna olish va undan zavqlanish.
a)ta’limiy maqsadi: o’quvchilarni haykaltaroshlik san’atining elementar
asoslari bilan tanishtirish, loy va plastilinda odamni ishlashga oid bilimlarni
shakllantirish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarning estetik tarbiyasini, ahloqiy va
kurashchanlikka oid tushunchalarini uyg’otish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: loy va plastilindan sportchilarni tasvirlash
hamda tushunishga oid bilimlarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: loy va plastilinda ishlangan sportchi
haykallaridan namunalar, o’quvchilarning ishlari, turli bosqichli chizmalardan
namunalar, foto suratlar.
B) o’quvchilar uchun: loy, plastilin, rasm daftar, ruchka, qalam, yozuv
daftari, haykalchalardan foto nus’halar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. O’tilgan darsni baholash. 7 – 12 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 10 - 12 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 17 - 20 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solom-alikdan so’ng shu kunning muhim
voqyealari, ob-xavo, san’atdagi yangiliklar to’g’risida qisqacha gapiriladi hamda
odob-axloq masalalari yuzasidan o’quvchilarni yaxshi tomonlarini aytib uyga
vazifani tekshirib chiqishi kerakligini e’lon qiladi.
O’tilgan darsni baholash: Hamma o’quvchilarning bajargan ishlari partalar
ustiga ochiq holda qo’yiladi. O’qituvchi hamma ishlarni birma-bir ko’rib chiqadi va
chizilganligiga qarab baholanmagan o’quvchilarning ishini olib chiqadi. Xatto
13

hamma o’quvchilarning rasmlarini bir varakayiga baholash ham mumkin. Chizilgan
ishning yaxshi va yomon taraflari albatta tahlil qilinishi shart. Shu kabi oldingi darsga
bog’langan holda yangi dars uning davomi ekanligini, loy va plastilindan
haykalchalar yasash mumkinligi o’g’risida qisqacha suhbat qilib olinsa yaxshi natija
beradi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’at tarixida o’rta asrlar san’ati katta
ahamiyatga ega bo’ldi. Biz oldingi darsimizda o’rganganimizga qo’shimcha ravishda
endi odam gavdasini loydan, plastilindan tayyorlashga harakat qilamiz. Lekin
oldiniga biz butun dunyodagi buyuk haykaltaroshlarning kimligini ham aniqlab
olishimiz kerak. Qadimgi haykaltaroshlarimiz Miron, Poliklet o’yg’onish davrida esa
Mikelanjelo, Sharden, Shuben va rus haykaltaroshlari Konenkov, Muxina, Vichetuch,
Tomskiy, Anikushinlarni misol keltirish mumkin.
Haykaltaroshlik sohasida O’zbekis-
tondan Damir Ruziboyev, Ilhom Jabborov,
Abdumumin Boymatov, Greshchenko,
Turkman Esonov, Tulagan Yorqulov,
Dektoryov, Bambiladze va boshqalarni
keltirib o’tishimiz lozim.
Bularning asarlari to’g’risida boshqa
darslarimizda yana ko’rib o’tamiz.
Mustaqillikdan keyin sohibqiron Amir Temur
haykalini haykaltarosh Ilhom Jabborov va
Kamol Jabborovlar ishlagan edi.
O’quvchilarga mustaqil ishni o’rgatish
uchun tayyorlangan karkasli odam
gavdasining loydan yoki plastilindan
tayyorlangan haykalchasini ko’rsatamiz.
Shundan keyin biz karkas, stek, loy, plastilin,
angoblar to’g’risida ozgina tushunchalarni
qaytaramiz. O’quvchilar bilan savol-javob
qilishimiz ham mumkin.
Birinchi bosqich – loydan figuralarni
yasash tartibini qo’llab ko’rish.
Ikkinchi bosqich – ikkinchi darajali tomonlarini olib tashlash yo’llari.
Uchunchi bosqich – figuralarni aniq tasvirlashni o’rganishga yo’llash.
Bosqichlar bilan o’quvchilarga loydan haykalchalarni ishlash yo’llarini ko’rsatgandan
keyin mustaqil ishlashga izin beriladi.
O’quvchilarning mustaqil ishi: Mustaqil ishlash davomida shu ko’rsatilgan
bosqichdagidek bolalar ham tasvirlashga harakat qiladilar. Bunda loy yoki plastilinni
quyib ishlash uchun albatta taglik bo’lishi kerak. Uni oddiy panera bulakchasidan
tayyorlab olish mumkin. Darsning oxirida bo’lsa bolalarning ishlarini ko’rib chiqib
ba’zilarini baholash kerak. Yaxshi bajarilganini rag’batlantirib yutuqlari aytiladi.
Agar ko’pchilik xatoga yo’l qo’yayotgan bo’lsa qaytadan mavzuning muhim joylarini
14

tushuntirib beriladi va xatolarga yo’l qo’ymaslikka davat etiladi. Shuningdek,
o’quvchilar chizgan rasmlarida hamda yasagan haykalchalarida yangi yutuqni
ko’rsangiz albatta uni rag’batlantirib o’tish lozim.
Uyga vazifa : o’quvchilarning o’zi mustaqil tarzda biror bir kurinishli figurani
loydan yoki plastilindan ishlab kelishlari so’raladi Shuning bilan birga
haykaltaroshlar ishlagan foto rasmlardan yig’ishni maslihat beriladi.
5 – DARS. MAVZU: O’QITUVCHILAR VA MURABBIYLAR KUNIGA
BAG’ISHLANGAN TABRIKNOMA ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
san’at asarlarini tushuna olish va undan zavqlanish.
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarning dekorativ amaliy san’at to’g’risidagi
bilimlarini va tabriknoma ishlashga o’rgatish.
B) tarbiyaviy maqsadi: O’qituvchilarga hurmat, nafosat tarbiyasiga
yo’naltirish, ahloqiy tushunchalar, vatanparvarlik sifatlarini tarbiyalash.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: O’quvchilarning oldingi olgan bilimlarini,
tabriknoma ishlashga bo’lgan tushunchalarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: tabriknomalar chizilgan turli
rassomlar ishlagan suratlardan namunalar, oldingi sinf o’quvchilarining chizgan
eskizlaridan namunalar.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, yozuv daftari,
tabriknomalarning foto nus’halaridan namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2.Oldingi darsda o’tilgan larni surab baholash. 7-10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 10 - 13 daqiqa.
4. Mustaqil ishlash. 15 - 20 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashiladi. Yo’qlama qilinadi.
Navbatchi bilan darsning tashkiliy qismini bajaradi. Doskani rasm chizishga
15

tayyorlaydi. Ko’rsatmali materiallarni olib kelib qo’yadi.Sinfning tozaligini
taminlaydi.
Oldingi darsda o’tilganlarni surab baholash: Uyga berilgan loy va
plastilindan bajarilgan odam figuralarini ko’rib chiqiladi va ularni yaxshi yoki yomon
bajarilganini tahlil qilib baholanadi. Baholashda albatta har bir ishdan yutuq topishga
harakat qilinishi lozim. Chunki har bir bola tasviriy san’atda o’ziga xos qobiliyatga
ega bo’ladi. Ba’zida biz sezmagan holda juda mazmunli lekin, beuxshov obrazlar
paydo bo’lishi mumkin. Agar noto’g’ri baholab qo’yilsa bolalarning ruhiyatiga ta’sir
etadi. Mening qo’limdan umuman rasm chizish kelmas ekan degan noto’g’ri fikrlar
o’tishi mumkin.
Yangi darsning bayoni: O’qituvchilar va murabbiylar kuniga atab tabriknoma
eskizini ishlash darsida o’quvchilarga 1 – oktyabr “O’qituvchilar va murabbiylar
kuni” deb nishonlanishi to’g’risida gapirib beriladi. Yaqinginada butun O’zbekiston
xalqi bu kunni bayram qildi. Xuddi shu bayram tufayli bir kun hamma xursandchilik
qiladi. O’qish, ishdan dam oladilar. Chunki Prezidentimiz bu kunni dam olish kuni va
bayram deb qaror chiqargan edi. Bu bayramga atab har bir o’quvchi devoriy gazeta,
foto montaj chiqarganlar. Endi butun sinfimiz bo’yicha tabriknoma eskizini
tayyorlashimiz lozim.
Qani kim aytadi eskiz nima degani?
Eskiz – biron rasmning xomaki, tugatilmagan tasviri xisoblanadi.
Chizmachilikda esa bu hyech qanday chizma asboblarisiz qo’lda bajarilgan
chizmadir.
16

O’qituvchilar kunini qachondan boshlab bayram qila boshladik?
1993 yildan boshlab bu kunni bayram sifatida nishonlamoqdamiz. Oldinlari
ham oktyabrning birinchi haftasi bayram deyilgan edi. Ammo bu kun ish kuni bo’lib
qolavergan.
Tabriknomada qanday kurinishlar bo’lishi mumkin?
Oddiy varaqda bo’lsa ham u naqshlar, gullar, odam figuralari bilan dekorativ
bezatilishi lozim. Shu kabi savollar bilan mavzuni to’ldirib borish mumkin.
Tabriknomaning eskizlaridan namunalar ko’rsatib uning chizilish yo’llarini
bosqichma-bosqich doskada chizib ko’rsatiladi. Oldindan tayyorlangan bosqichli
kursatmali qo’rolni ham doskada tushuntirib beradi.
Birinchi bosqich. Avvalo daftar varag’iga to’g’ri joylashtirib olinishi lozim.
Uning chetki chiziqlari, eni, buyi, gullarning va yozuvning joylari belgilanadi.
Ikkinchi bosqichda. Oldingi belgilangan joylarni to’g’ri ekanligiga ishongach
chiziqlar aniqlashtiriladi va gullarning kurinishi asl holatiga uxshatiladi. Rang berish
uchun tayyorlab qo’yiladi.
Uchunchi bosqich. Tabriknoma eskizini birinchi ko’rinishda ranglashdan
boshlaydi. Bunda akvarel buyog’idan yoki guvashdan foydalaniladi.
Turtinchi bosqich. Chetki chiziqlar va xoshiyalarni bajarish mumkin.
Shuningdek tabriknoma va murabbiylar kuni kabi yozuvlar chiroyli qilib turli
buyoqlardan foydalangan holda yozib ish tugatiladi.
Buning uchun sinf o’quvchilarining hammasi tabriknomani biror bir
eskizini chizish kerak. Darsda tabriknomani asl kurinishini qogozga
chizishimiz bolalarni bayramni xis qilishga o’rgatadi. Tabriknoma sinf
ukuvchilari tayyorlagan eskizga karab tayyorlansa chiroyli bular edi. Buni
kanday amalga oshirish kerak ekanligini bolalarni chizgan eskizidan ham
ajratib olamiz. Chunki bolalar bilan turli elimentlarni chiroyli chizish
kerak. Biri gullarni chiroyli chizadi biri esa savotchalar chiroyli chizadi, biri
esa yozuvni chiroyli yozadi, biri esa sherlarni yaxshi biladi. Agar sinf
ukuvchilari ko’pchilikni tashkil etsa ularni ikki guruxga bulib qaysi
guruxni tabriknomasini chiroyli chiksa maqtav oladi. Tabriknomani sinf
buyicha birgalikda yasaymiz va maktabimizning barcha o’qituvchilarini
tabriklaymiz. Hamma o’quvchilar ish bilan band bo’lishi lozim. Bu birinchi
shart desak ikkinchi sharti esa ichiga bitta ma’noli she’r yozishimiz kerak.
Buni kanday kilamiz, o’quvchilarning ayrimlari rasm chizsa ayrimi sher
yozar edi shu o’quvchilarimiz sher yozadi eng yaxshi she’rni biz
tabriknomaga yozamiz. Uchinchi shartimiz chiroyli yozadigan
o’quvchilarimizga buladi eng chiroyli yozgan o’quvchimizning yozuvi
tabriknomaga tushadi. Turtinchi shartimiz shu yuqoridagilarni jamlash
buladi: va tayyor eskizni kuramizda qaysi gurux o’quvchilarining
tabriknomasini yasashni aytamiz.
Mehr nuri yog’ar doim yuzingizdan ustozlar,
17

Yursam deyman shu tabarruk izingizdan ustozlar.
Shunga uxshash sher hamda chiroyli yozuvlar bilan bezatamiz. 1-
OKTYaBR o’qituvchilar bayrami deb yozamiz va gullar rasmini chizamiz.
O’quvchilarni baholash: baholash uchun o’quvchilarda eskizlar
xam bor va yakuniy tabriknomadan guruh ishi ham bor. Ishtirokida va
chizmasiga karab ballarni belgilanaviradi. Tabriknomani taxlil kilib xam
baxolash mumkin. O’quvchilarning asosiy qismi ragbatlantiriladi.
Topshirik: O’qituvchilar va murabbiylar kuni bayramiga atab turli
kurinishlarda tabriknoma eskizi chizishni o’rganish. Dekarativ san’at
yuzasidan ma’lum bilimlarni o’zlashtirish.
Uyga vazifa: Ustozlar va murabbiylar kuniga atab tabriknoma eskizini chizish.
O’stozlarni tabriknoma yasab 1-OKTYaBR kuni bayrami bilan tabriklanadi.
6 – DARS. MAVZU: 1-MSNI. TURLI BADIIY-GRAFIK (AKVAREL,
QALAM, GUASH, PLASTILIN YOKI LOY HAKOZA) USULDA
HARAKATDAGI ODAM GAVDASINI ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
san’at asarlarini tushuna olish va undan zavqlanish.
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarning tasviriy san’atidan birinchi chorak
davomida olgan bilimlari, ma’lumotlarini o’rganish, grafika san’atida harakatdagi
odam gavdasini ishlashga o’rgatish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat tarbiyasi qirralarini, hislarini
uyg’otish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: tasviriy san’atda odam obrazi asosiy obyekt
ekanligi va grafikada rasm chizish malakalarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: rassomlarning grafikada ishlangan
rasmlari, o’quvchilarning loy, plastilin, tush, akvarel kabi materiallar bilan ishlaridan
namunalar.
B)o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, akvarel, yozuv daftari,
rasmlarning foto nus’halaridan namunalar.
18

Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 3 daqiqa.
2. Yangi dars bayoni. 10 - 12 daqiqa.
3. O’quvchilarning mustaqil ishlari o’tilgan oldingi darslar mavzusiga oid
bilimlarini tekshirish. 25 - 30 daqiqa.
4. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashib yo’qlama
qilinadi. Bolalarning rasm chizishga bo’lgan kayfiyatlari o’rganiladi va odamlarni
ko’zatishga oid takliflar o’rtaga tashlanadi. Masalan: Odamning tayanch nuqtasi
qayrda bo’ladi, shuni o’rganing?! Agar odam egilib turganda – chi? Yugurib
ketayotganda qanday bo’ladi? Kurash tushganda – chi? va kakoza.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’atda grafikada, rangtasvirda,
haykaltaroshlikda ham odam obrazi rassomchilikning asosiy tasvirlash obe’kti
ekanligini hamma biladi. Lekin harakatdagi odamni tasvirlash ancha murakkabdir.
Biz bugun 1 – MSNI o’tkazamiz va unda barcha o’quvchilar o’zlarining grafik usulda
yoki loy va plastilindan harakatdagi odam rasmini chizishi hamda yasay olishlarini
namayon etishlari lozim.

Bunda o’quvchilar hohlagan usulda ya’ni, grafikada yoki rangtasvirda
harakatdagi odamning tasvirini bajaradi. Qanday tasviriy san’at materiallaridan
foydalanish ularning ihtiyoridadir. Kim yuqori o’zlashtirishga erishmoqchi bo’lsa bor
mahoratini ko’rsatib chizishlari, yasashlari, tasvirlashlari kerak bo’ladi. Bu darsda
mavzuni alohida qayta tushuntirb o’tish shart emas. Chunki oldingi darslardagi
o’tilganlarning bu takrorlanishidir.
O’tilgan oldinga dars mavzusiga oid bilimlarni tekshirish: O’quvchilarning
uyda va oldingi darsda chizib kelgan suratlarini o’rganib chiqib va ularni
19

dimonstrasiya usulida ko’rsatib xato va kamchiliklari, yutuqlari tahlil qilinadi.
Suratning tahlilida o’quvchilarning o’zlarini ham faol qatnashtirish lozim. Baholanadi
va u kundaliklarga ham qo’yiladi.
Uyga vazifa: O’quvchilar birinchi chorakdan keyin tatilga chiqadi. Shuning
uchun o’tilgan mavzularga doir bolalar hoxlagan biron mavzuga oid rasmni chizib
kelishi yoki loy va plastilindan yasashlari mumkin. Tatildan qaytgandan keyin
bajargan ishlari bo’yicha suhbat bo’lishi mumkin.
7 – DARS. MAVZU: TURLI BADIIY MATERIAL VA TEXNIK
VOSITA, USULDA (RANGTASVIR, QALAMTASVIR,
HAYKALTAROSHLIK IXTIYORIY TANLANADI) 2-3 FIGURALI
MAVZUIY KOMPOZISIYA (SPORT, MAISHIY HAYOT, SAN’AT VA
HAKOZA) ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
san’at asarlarini tushuna olish va undan zavqlanish.
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga tasviriy san’atning kompozisiya tuzish
yo’llarini, odamlarning ko’p figurali ko’rinishlarini tasvirlashni o’rgatish
B) tarbiyaviy maqsadi: ahloqiy, mehnat, nafosat tarbiyasi masalalarini
anglatish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: rangtasvirda rasmlar ishlashga oid bilimlarini
rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: rassom asarlaridan I.Ye.Repinning
“Yana ikkimi?”, V.A.Serovning “Shaftoli ushlagan qiz”, R.Ahmedovning “Onalik”
kabi asarlar reproduksiyasi.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, qalam, akvarel, turli rassom asarlarining
foto nus’halaridan namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2.Tatil vaqtida bajarilgan ishining tahlili. 5 – 7 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 10 - 12 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 20 - 25 daqiqa.
20

5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashib ularning
darsga tayyorgarligini, yo’qlama, jurnalga yozish kabi ishlar bajariladi.
Tatil vaqtida bajarilgan ishlarning tahlili. O’quvchilar uyda chizgan, loydan
yoki plastilindan tayyorlagan rasm, haykalchalarini partalar ustiga qo’yib qo’yishi
so’raladi. Ularni o’qituvchi birma-bir hammasini ko’rib chiqadi. Eng yaxshi
chizilganlarni, o’rtachalarini, yaxshi bo’lmaganlarini tahlil qilinadi. Tahlil qilingan
vaqtd o’quvchilarning ishlarini iloji boricha yutuqlarini topib maqtash kerak. Daftar
varag’iga hammaga baho qo’yish mumkin.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’atning bu yo’nalishida rasm ishlash
masalasi biroz murakkab bo’lib odamlarning bir nechtasi tasvirlanishi kerak. Har bir
figura o’ziga xos kurinishlarga ega bo’lishi lozim. Chunki biz endi mavzuli
kompozisiya tuzish yo’llarini o’rganamiz va suratlarimizda ma’lum mazmun, ma’no
bo’lishi kerak. Shuning uchun ham kompozisiyada tabiatning ko’rinishi, xona
ichkarisining, biron ish bilan bandlik xolatlari aks etishi mumkin.
Buyuk russiya rassomi
I.Ye.Repinning “Yana ikkimi?”
degan asarini o’rganib ko’raylik.
Surat kompozisiyasi jihatidan biroz
sodda, lekin surat hammani
o’ylantirib qo’yadi. Ikki baho olib
kelgan o’quvchining turish xolati
bir oz kulgili ham. Ona obrazini
kursangiz uning o’g’liga achinish
bilan qarab turganini ko’rasiz.
Erkalanayotgan kuchukchasi esa
uning xafachiligiga sherikdek,
buladida xafa bo’lma dyyoyatgandek tuyiladi. Asarning mazmuni o’quvchilarning
o’qishda yaxshi o’qishi kerakligini targ’ib qilishga borib taqaladi. Agar kim yaxshi
o’qimasa shunday buyni egilib qoladi. Hammaning oldida uyaladi demoqchi.
Yana qanday mazmunlarni siz o’qimoqdasiz? Deb o’quvchilarning o’zlarini
ham suhbatga tortish mumkin.
Savollarni tuzishni ham o’quvchilarning o’zlari orqali amalga oshirilsa yanada
yaxshi bo’ladi. O’quvchilarga grafikada, rangtasvirda, loy yoki plastilinda bo’lsan
kompozisiyani tasvirlaganda qo’yidagi kabi chizmalarga e’tibor berilishi lozim.
Lekin obrazlarni, mazmun va ma’noni o’quvchilarning o’zlari topsin. Bunda oddiy
yuguruvchi sportchilar, kurashchilar, gimnastikachilar, dehqonlar, dala ishchilari,
bozorchilar, sovdo xodimlari, o’quvchilar va boshqalarni olish mumkin.
Ko’rgazmalarni qo’yib kursatish, tushuntirish kerak. Keyin esa uning bosqichli
chizilishini doskada kursatib berilsa yaxshi bo’ladi.
Birinchi bosqich – faqat format qog’ozining yuzasiga to’g’ri kamponovka
qilish, joylashtirish, tayanch joylarni, o’rinlarini belgilash. Buyi, eni, ufq chizig’i, sof
va yorug’liklarning o’rni qalam bilan belgilab olinadi.
Ikkinchi bosqich – Ancha tayyopr holga kelgan suratni aniqlashtirish va
materialliklarni, joylarning fazoviy o’rnini to’g’ri topib olish.
21

Uchunchi bosqich – Birinchi buyoqni berish uchun tayyorlash, yorug’ va soya
urnlarini oldiniga ochiq rang bilan buyosh.
Turtinchi bosqich – Tasvirni asl holatiga olib kelish uchun uning bir-biriga
kontrast ranglarni va materiallarni ranglash. Rang berilganda biror ochiq buyoq
tegmagan joy qolmasligi kerak.
Beshinchi bosqich – Oxirgi bosqichda ranglarni tuliq quyish va hamma
narsalarni, odam figuralarini asl holatiga olib kelish.
Suratni ishlab kursatib bo’lingandan keyin uni ko’chirish emas balki
o’quvchilarning o’zlari uncha chiroyli bo’lmasada ishlashlari kerakligi aytiladi va
doskadagi chizmani yopib, kursatmali qurolni olib quyiladi.
O’quvchilarning mustaqil ishlari. Savol-javoblardan, tushuntirib
bo’lingandan keyin o’quvchilarga mustaqil ishni boshlashlari mumkinligi aytiladi.
Mustaqil ish davomida bolalar ishni yaxshi hammasi boshlab olgunga qadar, besh
daqiqacha vaqt halaqt bermay o’qituvchi o’zining ishini bajarib olishi mumkin.
Shundan so’ng o’quvchilarning ishlarini o’qituvchi partalar oralab ko’rib yuradi. Kim
to’g’ri bajarayotgan bo’lsa tez-tez hammaga ko’rsatib rag’batlantirib boradi. Hatto
ba’zi tez va yaxshi bajarayotgan o’quvchilarni baholashlari mumkin.
Agar ko’p xatoga yo’l quyilayotgan bo’lsa o’qituvchining o’zi uni qayta
tushuntirib o’tishi lozim bo’ladi. Ba’zida o’quvchilarga yakka tartibda yordam berib
boradi. Dars davomida joyni toza tutish, buyoqlarga ehtiyot bo’lish, atrofdagi
do’stlarini hurmat qilish kerakligi o’qtirib turiladi.
Darsning yakuni va uyga vazifa. Tugata olmagan o’quvchilarga uyda
yakunlash va qo’shimcha surat ishlash, rassom asarlaridan olib kelishni vazifa qilib
topshiriladi.

8 – DARS. MAVZU: BADIIY BEZAK GRAFIKASI (PLAKAT, SHIOR,
MAVZULI DEVORIY GAZETA, ETIKETKA, EMBILEMA VA BOSHQA)
NAMUNALARINING ESKIZINI ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
san’at asarlarini tushuna olish va undan zavqlanish.
a)ta’limiy maqsadi: grafikada rasm chizishga oid bilimlarini oshirish;
22

B) tarbiyaviy maqsadi: O’quvchilarni ahloqiy, estetik, vatanparvarlik ruhda
tarbiyalash;
V) rivojlantiruvchi maqsadi: oldingi olgan bilimlari va tushunchalarini
rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: plakat, devoriy gazeta, gerb va
boshqalarning tasviriy ko’rgazmasi, doska, bur, latta va boshqalar;
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, yozuv daftari, rasmlarning
foto nus’halaridan namunalar, flamaster, rangli qalamlar va boshqalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2.O’tilgan dars mavzusini baholash. 7 – 10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 10 - 15 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 15 - 20 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashib ularning
ruhiy xolatini aniqlanadi. Navbatchi orqali yo’g’qlama qilib olinadi. O’quvchilarning
tartib va qoidalari to’g’risida qisqacha gapirib tartibga chaqiriladi. Shu kunning
muhim voqyealari, yangiliklar to’g’risida suraladi. Oldingi darsda berilgan uy
vazifasini partalar ustiga qo’yish kerakligi talab qilinadi.
O’tilgan dars mavzusini baholash. Partalarga qo’yilgan o’quvchilarning
ishlarini ko’rib chiqiladi va ulardan bir qanchasini olib chiqib doskada kurgazmali
tarzda tahlil qilinadi. Tahlilni o’quvchilarning faolligida o’tkazish kerak. Ularni faqat
bahosini aytib qaytarib berish hyech qanday natija bermaydi. Ishdagi to’g’ri va
noto’g’ri tomonlari kursatib berilsa uning ta’limiy hamda tarbiyaviy ahamiyati
ko’proq bo’ladi. Agar o’quvchi chizmagan bo’lsa uni sababi so’qraladi va o’qituvchi
birinchi martoba bo’lsa yordam berishi mumkin. Ogoxlantirib keyingi safar
qaytarilmasligiga so’z olinadi. Tasviriy san’atning murakkab fan ekanligi, boshqa
fanlarni busiz o’rganish qiyin bo’lishi ham aytib o’tiladi. Hammani daftariga baholar
qo’yilishi mumkin. Keyin esa yangi dars mavzusi e’lon qilinib doskaga yoziladi.
Unutmaslik kerakki bolalar rasm chizidigan daftarga mavzuni ham kunni ham
yozmasligi kerak. Chunki bu komponovka qilishda suratlarni buzadi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’at keng qirrali bo’lib unda hamma
borlig’dagi narsalar aks etadi. Plakat suratlar tashviqot, targ’ibot vazifasini o’taydi.
Geraldika esa gerblar, nishon sifatida har bir narsalarda, davlatning belgisi sifatida
ham qaraladi. O’zbekiston gerbini rassom Anvar Mamajonov chizganini bilasiz. Shu
kabi dekorativ amaliy san’at deb hisoblanadigan badiiy bezak grafikasi nihoyatda
xilma-xildir.
Oddiygina maktabda sinf devoriy gazetasini chiqarish. Bunga tasvirlanayotgan
turli rasmlar, bezaklar, naqshlar, yozuvlar hammasi badiiy bezak grafikasiga misol
bo’ladi. Maktab devoriy gazetalarining turlari quyidagichadir. 1.umummaktab
devoriy gazetasi; 2.Tanqidiy devoriy gazeta; 3.o’quv predmetlari va tugarak devoriy
gazetalari; 4.Sinflarning devoriy gazetasi; 5.foto montaj, chaqmoq, qalampir,
mastihin, jangovor devoriy varaqalarga bo’linadi. Bu devoriy gazetalarning har biri
o’ziga xos tasvirlanadi. Shular haqida gapirib berish lozim.
23

Umumiy maktab devoriy gazetasining bosh maqolasi, maktab tashkilotlarining
hayoti, maktabdan tashqari hayotga doir zarur habarlar, adabiyot va san’at bo’limi,
tanqidiy bo’lim, sport bo’limi, qiziqarli faktlar, savollar va javoblar berilishi mumkin.
Shu kabi turli grafik chizilgan ishlardan misollar ko’rsatiladi. Doskada bir
necha elementlari chizib beriladi. O’quvchilarning o’zlaridan ham doskada chiqarib
chizdirishga ruxsat beriladi.
O’quvchilarning mustaqil ishlari. Mustaqil ishlash davomida o’quvchilar
o’zlarining sinf emblemasini, maktab gerbini chizishlari ham mumkin. Yoki devoriy
gazeta nus’hasini biror bir bayram, tarixiy sana, tug’ilgan kunga bag’ishlab
chizishlari mumkin.
O’qituvchi ularning qanday bajarayotganlarini kuzatib boradi va o’quvchilarni
doimiy o’zlashtirishlarini nazorat qiladi. Bu ishlar vaqtida ba’zi o’quvchilarning
ishlarini baholash ham mumkin.
Berilgan vazifalarni chizib bo’lgandan keyin vaqt ko’proq qolsa savol va
javoblar ham qilib darsni mustahkamlash mumkin.
Uyga vazifa: Grafik surat chizishni mashq qilish va sharq me’morchiligi,
miniatyura san’atiga oid materiallarni o’rganib kelish, suratlar yig’ish.
9 – DARS. MAVZU: SHARQ ME’MORCHILIGI SAN’ATI.
MINIATYURA SAN’ATI TARIXI HAQIDA SUHBAT HAMDA
REPRODUKSIYALARNI TAHLIL ETISH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
24

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: o’quvchilarni tarixiy me’moriy yodgorliklar bilan tanishtirish,
o’tmish me’morchiligimizning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish.
Darsning tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni madaniy, tarixiy boy
merosimizga xurmat, kelajak avlodga me’moriy yodgorliklarni avaylab asrashga
yo’naltirish va tarbiyalash.
Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: sharq me’morchiligidagi o’ziga xos
me’moriy atamalarni mukammal o’rganish.
Darsni jihozlash: kuhna Samarqand, Buxoro, Xiva, Shaxrisabz, Toshkent kabi
shaharlarning rangli foto suratlari, al’bomlar, me’moriy obidalarning foto nusxalari,
reproduksiyalari.
Darsda foydalaniladigan metod va texnologiya: Xikoya, dimonstrasiya,
suhbat, bahs-munozara.
Darsning borishi.
1.Tashkiliy qism. 3-5 daqiqa.
Darsning bu qismida o’quvchilarning darsga tayyorgarligi, ruhiy holati,
sinfning tozaligi, hammaning borligi o’rganiladi. Oldingi darsda bajargan mavzu va
uy vazifasi bo’yicha qilingan ishlar tahlil qilinadi. Buning uchun ham guruhni bir
nechtaga bo’lib olish lozim. Agar o’quvchilar kupchilikni tashkil etsa turtta guruhga,
kamroq bo’lsa uchta yoki ikkita guruhga bo’linadi va ularga nom qo’yiladi. Turli xil
rangda baholash uchun kartochkalar tayyorlanadi. Sardor belgilanadi va oldindan
tayyorlab qo’yilgan savollar, testlar, krassvordlar, ma’ruzalar bilan o’quvchilarning
bilimlarini aniqlanadi.
2.O’tilgan mavzu bo’yicha o’quvchilarning bilimini aniqlash. 7-10 daqiqa.
Grafikaga oid terminlardan tuzilgan savollar.
Plakat chizish haqidagi ma’lumotlar.
Gerb yoki geraldika to’g’risida suhbatlar.
Tasviriy san’atga oid testlar.
Miniatyura san’atiga xos krassvordlardan
foydalanish kerak bo’ladi.
Me’morchilik to’g’risida foto materiallar va
ularning nomlari.
3.O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi
bilan tanishtirish. 5-7 daqiqa.
Darsda sharq me’morchiligi va miniatyura
san’atini puxtaroq o’rganish uchun bu dars
mavzusi qo’yilgan. Chunki bizning tariximizda
o’tmish odamlarimiz, xalqimiz boy tarixga ega.
Shularni me’mlorchilikda, miniatyura san’ati,
dekorativ amaliy san’at orqali bizgacha qoldirib
25

ketgan. Hammamiz shular haqida kerakli ma’lumotlarga ega bo’lishimiz, ulardan
g’ururlanishimiz lozim. Bu bizning vatanparvarlik burchimizdir.
4.Yangi mavzuni o’rganish bo’yicha o’qituvchining axborati. 5-10 daqaqa.
Darsning rejasi.
1.O’zoq o’tmishda qolgan tarixiy shahriston tepaliklar.
2.O’rta asrlar O’zbekiston me’morchiligi.
3.Sharq me’morchiligida ishlatiladigan atamalar.
4.Xozirgi zamon ilg’or me’morchiligi.
Ona vatanimiz tuprog’ida ajdodlparimizdan ko’plab me’moriy yodgorliklar
yetib kelgan. Biz ajdodlarimizning bunday nodir obidalari bilan faxrlanamiz va
ularning kelajak avlodlar uchun avaylab asrashimiz lozim. Ulkamizdagi obidalarni
ko’rgani xar yili chet ellardan minglab sayyohlar keladilar. Samarqanddagi Afrosiyob
tepaligi. Buxorodagi Varaxsha, Termizdagi Dilvarzin tepa, qadimiy Xorazimda Ayoz
tepa, Burgut qala, Quy qirilgan qala singari ulkamizdagi kuxna shahar, qala
xarobalari, Vatanimiz tarixini ming-ming
yillarga borib yetishidan dalolat beradi. Bu yil
yurtimizda Qarshi shahrining 2700 yilligi,
kuxna Samarqandning esa 2750 yilligi keng
nishonlandi. Poytaxtimiz Toshkent shahrining
2200 yilligi nishonlanish arafasida. O’rta
asrlarda Movaraunahr tuprog’ida ko’plab
davlatlar mavjud bo’lgan. Amir Temur davri
va undan keyingi davr asrlarda Samarqand,
Buxoro, Xiva, Toshkent, Turkiston,
Shahrisabz kabi yirik shaharlarda ulkan
me’moriy inshoatlar bunyod etilgan. Saroylar,
madrasalar Jomiy masjidi, qurg’onlar
qurilgan. Amir Temur va uning avlodlari
Turon zamin xududida ko’plab bunyodkorlik
va obodonchilik ishlarinin olib borishgan.
Sharq me’morchiligi atamalari
bugungi o’zbek so’zlashuv tilida kam
mumalada ishlatilmoqda. Yangi avlod vakillari me’morchiligimizdagi ko’uplab
atamalarni puxta o’zlashtirishlari lozim.
Madrasa, maqbara, sug’ana, minora, masjid, Jomiy masjid, saroy, qasir, karvon
saroy, kushk, Sardoba, koriz, koshin, peshtoq, mehrob, ark, chorsu, gumbaz.
Mamlakatimizda keyingi davrlarda zamonoviy me’morchilik bilan birga turli
xil xalq xujaligi inshoatlari kommunikasiyalari bunyod etilmoqda. Nukus, Uchquduq,
Navoiy hamda G’uzor, Boysun, Termiz temir yullari, Toshkent, Namangan
avtomobil yo’li hamda paytaxtimizdagi kupriklar qurib ishga tushirilmoqda.
Mustaqilligimizdan sung Toshkent, Samarg’qand singari yirik shaharlarimiz uzgacha
kurk berib tarovat etdi. Paytaxtimizda Alisher Navoiy nomi bilan milliy bog’, Amir
Temur muzeylari qurib bitkazildi. Mustaqillik maydoni qayta loyihalanib timirlandi.
Toshkent metrosining yangi Yunusobod yo’nalishi ishga tushirildi.
O’quvchilarni yangi mavzu yuzasidan bilimlarini surab baholanadi.
26

Test topshiriqlari, savollar, krassvordlar guruhlarga bo’lib beriladi va ularning
javoblari doskada baholab boriladi. Har guruhdan sardorni saylab olish mumkin.
Guruhlarni ajratayotganda turli usullarni qo’llash mumkin. Sanatish bilan masalan,
bir, ikki, uch, turt va takror. Yoki jiribovka usulida. Loto usulida va xakoza.
O’quvchilar uyda o’rganib kelganlari, darsdagi bilganlari hammasi takrorlanadi.
Uyga topshiriq etib tarixiy obidalarimiz haqida rivoyat, asarlar o’rganish,
shuningdek, ularni foto suratlarini to’plab borish topshiriladi.
10 – DARS. MAVZU: SHARQ MINIATYURA SAN’ATI ASARLARI
NAMUNALARINING ELEMENTLARI (DARAXT, SUV, TOG’, TOSH,
HAYVONLAR, GULLAR, ODAMLAR VA HAKOZALAR)DAN NUSXA
KO’CHIRISH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga sharq miniatyura san’ati to’g’risida ma’lumotlar
berish, milliy san’atimizning muhim tomonlarini o’rgatish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat tarbiyasiga yo’naltirish, milliy
qadriyatlar, ahloqiy tushunchalar, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: Sharq miniatyura san’ati asarlarini tushunishga
oid bilimlarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: A.Navoiyning “Xamsa”,
Nizomiyning “Xamsa”, Fizuliyning “Zafarnoma” asarlariga ishlangan miniatyuralar,
zamonoviy miniatyura asarlari, Samarqand me’morchiligidagi miniatyura
namunalari.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, yozuv daftari, rasmlarning
foto nus’halaridan namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 3 daqiqa.
2. O’tilgan oldingi darsni baholash. 5 – 8 daqiqa.
3.Yangi dars bayoni. 8 - 12 daqiqa.
4.Mustaqil ish. 12 – 20 daqiqa.
5. O’quvchilar bilan savol - javob. 5 - 10 daqiqa.
27

6. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashi davomat
aniqlanadi. Shu kunning voqyealari, ob-havo to’g’risida gapirib beriladi va sinfning
tozaligi, navbatchining mehnati kuzatiladi, lozim topilsa maqtab quyiladi.
Oldingi darsda o’tilganlar bo’yicha baholash. Suhbat, munozara, bahs
tarzida tashkil qilinsa yaxshi bo’ladi. Chunki oldingi darsda sharq me’morchiligi va
miniatyuralar to’g’risida gaplashilgan edi. Kim darsda faollaroq qatnashadi, tez fikr
yuritadi, asarlarning tahlilini to’g’ri beradi, testlarga, krassvordlarga javobni to’g’ri
topadi. Bularning hammasi rag’batlantiriladi va baholanadi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’at sharq mamlakatlarida miniatyura va
amaliy ko’rinishda hamda me’morchilikda rivojlangan. Bular haqida oldingi darsda
to’liq o’rganib chiqqanmiz. Endi xuddi shu kabi biror miniatyurachi rassomlarning
asarlaridan bir qismini olib kuchirib chizishimiz mumkin. Chunki kuchirib chizish
orqali miniatyura san’atining nozikligini, ranglarning nafisligini xis qilamiz
Asarlardan nus’ha kuchirish masalasi ham juda murakkab hisoblanadi. Shuning
uchun tasviriy san’at darslarida alohida nus’ha kuchirish darslariga soat ajratilgan.
Bugun tayyor chizilgan rassomlarning asarlaridan ba’zilarini o’rganib olamiz
va uning yoqqan joflaridan bir qismini kuchirib chizamiz. Albatta kuchirganda ham u
kichkina bo’lib qolmasligi, balki format qog’oz varag’ida chiroyla joylashishi lozim.
Bunga miniatyuradagi gullar, toshlar, daraxtlar, xayvonlarning kurinishi, tog’lar,
qirliklar, odamlar va xakozalarni olishimiz ham mumkin. Nus’ha kuchirishda bir
necha usullar bor.

1.Suratni katakchalarga olib uni bir necha marotaba kattartirib olish;
2.Suratning ma’lum bir joyini belgilab olib unga qarab o’zidek qilib kuchirish;
3.Suratga qarab ham shu belgilangan joyni o’ziga nisbatan bir necha marotaba
katta qilib kuchirish;
4.Suratdagi kuchiriladigan qismni serkul yoki ip orqali kattartirib ishlash;
5.Suratni koperovka qog’ozidan foydalangan xolda kuchirish;
6.Suratni epidoskap yordamida kuchirish.
28

Bularning xar birida ham albatta rasm chizuvchi uning rangini,
kompozisiyasini to’g’ri belgilab olishiga to’g’ri keladi. Aks holda xech qanday ish
meyyorida kechmayda va surat o’z holiga uxshamaydi. Kuchirishdan maqsad shu
uslubni bilib olish, ranglarni to’g’ri quyishni o’zlashtirishdir.
Mustaqil ish.
O’quvchilar mustaqil ishlari davomida belgilangan suratning bir qismini
kuchirib oladilar va uni o’zidek qilib ranglashga o’tadilar. Bu vaqt davomida
o’qituvchi hamma o’quvchilarning ishlarini kuzatib boradi va kamchilikka yo’l
quyayotgan bo’lsa uni vaqtida to’g’rilashga yordam beradi.
O’quvchilar bilan savol-javob.
Materiallarni o’zlashtirish davomida o’quvchilar bilan savol-javoblar qilish
mumkin. Chunki bu dars kuchirish va miniatyura san’atini chuqurroq bilishga
qaratilgan. Savollar qo’yidagicha bo’lishi mumkin.
Miniatyuraning ma’nosi nima?
Nimaga miniatyurada perspektiva bo’lmaydi?
Suratning o’rtasida qanday surat turadi?
Miniatyuralarda nima uchun ranglar bir xillikda olinadi?
Nega hamma obrazlar bir joyning o’zida kursatiladi?
Bu tasviriy san’at janri boshqa janrlardan qanday farqlanadi?
Bu kabi savollar oldindan tayyorldab quyilsa yaxshi bo’ladi va o’quvchilaning
partalariga kartochka sifatida tarqatib berilsa o’quvchi javoblarni surat ishlash bilan
bir qatorda topib javob berishga intiladi.
Uyga vazifa. Miniatyura san’atiga oid rasmlarni o’rganish va birontasida
nus’ha kuchirib kelish.
11 – DARS. MAVZU:DARSNING MAVZUSI: O’ZBEK XALK
ERTAKLARI SYUJETI ASOSIDA MINIATYURA USULIDA
ILLYUSTRASIYA ISHLASH
Darsning maksadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy - o’quvchilarni tasviriy san’atning o’zbek xalq ertaklari syujiti asosida
miniatyura ishlash haqidagi tushinchalarni o’rgatish.
29

B)tarbiyaviy - o’quvchilarni erkin fikrlashga yo’naltirish, axloqiy, estetik
tarbiyasini shakllantirish.
V)rivojlantiruvchi - o’quvchilarning mustaqil holda ertak mazmuniga moslab
rasm chizish malakalarini rivojlantirish.
3. Darsning jihozi:
a) o’qituvchi uchun: Mavzuga oid kursatmali materiallar, oldingi
o’quvchilarning ishlaridan namunalar, krasvordlar, ishlarni kursatish uchun ekran va
boshqalar.
b) O’quvchilar uchun: Rasm daftar, buyoq, qil qalam.
Darsning usuli - noan’anaviy;
Sinf o’quvchilarini iliq, samimiy, ijodiy kayfiyatini xosil qiluvchi guruhlarga
bo’lish, darsga tayyorgarlik. 3-5 daqiqa yangi mavzuni oldingi bilan bog’lab
borishiga oid turli savollar testlar, 10-12 daqiqa.
1. Kamoliddin Behzod qanday rassom bo’lgan?
2. Xoshiya san’atning qaysi turida ishlatiladi?
3. O’zbekiston xalq rassomlari nomlarini sanab bering?
4. Sharq miniatyurachi rassomlari kimlar?
TEST.
1. Qaysi qatorda K.Behzod yashab ijod etgan shaharlar to’g’ri ko’rsatilgan?
A)Andijon, Istanbul
B)Astrabod, Qobul
V)Buxora Dehli
D)Xirot, Tabriz
2. Tasviriy san’atning miniatyura janrida
nimalar tasvirlanadi?
A)naqshlar.
B)Geometrik shakllar
V)Tabiat kurinishlari
D) Hammasi to’g’ri
3. Suvda eriydigan buyoqlar qaysi
qatorda to’g’ri ko’rsatilgan?
A)Rangli qalam, guash
B)Akvarel, guash
V)Moybuyoq, akvarel
D)Rangli qalam, akvarel.
Mavzuga oid rasmni chizish. Ish
daftariga, doskada guruh bilan jamoa bo’lib
miniatyura usulida illyustrasiya yaratish. 10-12
daqiqa
Bajarilgan ishlar yuzasidan guruhlarning
bajargan ishlarini tahlili. 3-9 daqiqa.
Mavzuga oid testlar 3-5 daqiqa,
sardorlarga bosh qotirma bajartirish. Bu
oldindan tayyorlab olinadi. 4-6 daqiqa
Xulosa, uyga vazifa 3-4 daqiqa.
30

Mashg’ulotning borishi.
Assalomu-alaykum aziz o’quvchilar, samimiy salom alikdan so’ng darsga
kelgan va kelmagan o’quvchilar aniqlanadi: O’quvchilarga rangli qog’ozlar orqali
guruhlarga bqlinadi: Oq ranglilar 1- guruh, qizil rangdagilar 2-guruh, yashil
rangdagilar 3-guruh deb ataladi. Dars davomida o’quvchilar joylashishi uchun stollar
guruhlarga moslashadi.
Xar bir guruh o’quvchilari talabiga ko’ra nom oladi: Lofchilar, Qiziqchilar,
Ayyorlar deb nomlanadi, nomlari taxtacha ustiga yozilib qo’yiladi. Darsni olib borish
qoidasi o’quvchilarga tushintiriladi: Agar qaysi guruh berilgan vazifani tez,
uyushqoqlikda bajarsa, boshqalarga xalaqit bermasa, odob bilan o’quvchilar
qoidasiga rioya qilsa rag’batlantiriladi va qo’shimcha balga ega bo’ulishi aytiladi.
Shovqin qilsa boshqalarga xalaqit qilsa jarima oladi va bu ham umumiy balga ta’sir
etib olib tashlanadi. Bu darsda vaqt ham xisobga olinadi.
Birinchi tur bo’yicha o’quvchilarga tushincha beriladi.
Nasriddin Afandi sharq xalqlari og’zaki ijodida keng tarqalgan xajviy
latifalarning qahramoni. U haqda O’zbekistonda ham latifalar ko’p. Afandining
laqabi turli mamlakatlarda turlicha aytishadi: Masalan O’zbekiston Xo’ja Nasriddin,
turklarga Xoja Nasriddin, Qozoqlarga Xo’ja Nosir, Ozorboyjonda Mulla Nasriddin
deb atashadi. Nasriddin Afandi xaqiqatguy, adolatli, insonparvar, kambag’alparvar
xalqparvar, xalq qaqramoni bo’lib, noinsof, g’arazguy, maraz kabi salbiy
xarakterdagi kishilar ustidan ko’ladi. Afandi obrazi yaratilganiga ming yildan oshgan
u haqda X1X- asrning birinchi yarmida (O’zbekistonda esa) Istambulda, keyinchalik
Yevropada kitoblar nashr etilgan. O’zbekistonda uning tarjimasi 1962-1963 yillarda
paydo bo’lgan. Keyinchalik O’zbekistonda Afandi haqida yangi latifalar yaratildi va
kitob xolida nashr etildi. Bu kitoblarga iste’dodli o’zbek rassomi Telman
Muhammadiyev, usta Mumin Nikolayev, Temurg’olib Jamoliddinov, A, Muxtorov
kabilar tomonidan turli tuman illyustrasiya va haykallar ishlangan. Bir kuni Nasriddin
Afandi bozorga ketayotgan ekan, uni kuchadan 3-4 sho’x bolalar ko’rib o’zlaricha.
«Kelinglar, afandini boblab bir aldaymiz», deyishibdi.
Ular Afandiga:
«Xujam, shu daraxtda qush bolasi bor, olib bersangiz». (Afandi kalishi) Afandi
xozir qush bola (dan foy) ochadigan vakt emasligini bilib, bolalar bir ish qilmoqchi
ekanligini zezibdi va ularni lol qoldirmoqchi bo’libdi. U kalishini yechib olib
cho’ntagiga solibdi va daraxtga chiqa boshlabdi, Bolalar:
«Afandim, kalishingizni qoldirib keting, yana qaytib tushasiz-ku». «Shunda
Afandi» Daraxt ustida yo’l chiqib qolsa, ushanaqasi bozorga ketavaraman», debdi.
Shunday qilib, bolalar Afandini aldamoqchi bo’lganliklaridan lat chekibdilar.
Afandidan kechirim so’rabdilar. Buni sezgan Afandi daraxtdan tushib o’z yo’liga
ketgan ekan. Bolalar Xo’ja Nasriddin haqida kinofil’mlar yaratilganligini eslab
ulardan o’zlariga yoqqan qiziqarli voqialarni tanlaydilar. O’quvchilar rang tasvir
qalamtasvir, haykal tarzida bajarishlari ham mumkin. Bolalarni qiziqtirish uchun va
ularga yordam berish maqsadida Xo’ja Nasriddin bilan bog’liq miniatyura usulida
illyustrasiya va rasmlar namoyish etiladi. Afandi obrazini yaratish uchun kiyimlar,
eshagi, ularning o’lchovlari, ranglarini o’quvchilarga tushintiriladi. O’qo’vchilar
bozorga ketayotgan Afandi «mavzusi»da tushincha berib o’tiladi.
31

2. ikkinchi tur bo’yicha o’qvchilar 3 tadan test ishlashlari aytiladi.1. guruh, 2-
guruh. 3-guruh.
1. Kulol ustalar qanday buyumlar tayyorlashadi?
A) Teshadan ishlanadigan buyumlar. B) Yog’och buyumlar V) sapol buyumlar G)
mis buyumlar.
2.Tasviriy san’at janrlari qaysi qatorda to’g’ri ko’rsatilgan?
A).Natyurmort, manzara, portret.B). Portret, zarduzlik, manzara.V). Natyurmort,
zargarlik, kulolchilik. G). Xamma javoblar to’g’ri.
3.Ertaklarga illyustrasiya ishlagan rassomni toping!
A.) I.Ye.Repin, O’.Tansiqboyev, B). R.Axmedov, I.Kramskoy, V). Q.Basharov,
V.Vasnesov. G). L.Qamborova, Y.Tursunnazarov.
Darsni mustahkamlash.
3.Tur buyicha o’quvchilar qiziqarli boshqotirma ishlaydilar.
1.Kataklarga gullarning nomini quyib joylashtiring!
1.Besh xil rangning nomini to’g’ri toping va kataklarga joylashtiring!
1.Rasmni qalam bilan chizib bo’lgach nima qilinadi?
2.Rasm nima bilan chiziladi?
3.Kunga boqar qanday rangda gullaydi?
4.Tabiat kurinishini rasm darsida nima deb ataymiz?
O’quvchilar tomonidan bajarilgan har bir tur guruhlardagi o’quvchilar ishlari
dars davomida baholanadi. 5 ball uchun qizil atirgal, 4 ball uchun sariq atirgul, 3 ball
uchun oq atirgul rasmi chizilgan rasmlar orqali ball quyib dars yakunida jami ball
chiqarilib g’olib guruh aniqlanadi va rag’batlantiriladi.
Uyga vazifa: dars davomida bajarib bo’lmagan ishlarni tugatib, ranglab kelish.
Ertaklar o’qib mazmunini aytib unga rasmlar ishlash.
12 – DARS. MAVZU: 2-MSNI. SHARQ MUMTOZ ADABIYOTI
SYUJETLARI ASOSIDA MINIATYURA USULIDA MUSTAQIL
KOMPOZISIYA ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)Ta’limiy maqsadi: Tasviriy san’at namunalaridan kuchirib rasm chizish ishlarini
bajarish va uni tushunishga o’rgatish.
32

b)Tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni ijodiy tasviriy faoliyatga bo’lgan
munosabatlarini, estetik didini, badiiy tassovurni tarkib toptirish va takomillashtirish.
v) Rivojlantiruvchi maqsad: 2 - chorakda o’tilgan mavzular yuzasidan savol -
javob qilish orqali o’quvchilar bilimini mustahkamlash.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: turli xil jurnallarda chiqqan bolalar
rasmlari, rassomlarning asarlarining reproduksiyalari, foto suratlar va boshqalar.
A)o’quvchilar uchun: yozuv, rasm daftar, suratlar, ruchka, qalam va
xakozalar.
B)Tashkiliy qism: o’quvchilar bilan salomlashib davomatni aniqlash, o’tilgan
darsni baholash, o’quvchilarni darsga tayyorlash.
Darsning uslubi. Suhbat, seminar, namoyish va xakoza. O’quvchilarni
guruhlarga bo’lib savol-javob tarzida dars o’tish.
Yangi darsning bayoni: Ikkinchi chorakdagi (tuqqiz soatlik dars asosida).
Reja :
1.Sharq miniatyura san’ati haqida suhbat. 8-10 daqiqa.
2.O’zbek xalq ertagi asosida mustaqil kompozisiya ishlash. 5-7 daqiqa.
3.Miniatyura ishlash uchun turli xil naqshlardan foydalanish. 7-10 daqiqa.
4.Savol-javoblar 10- daqiqa.
5.Darsni mustahkamlash va uyga vazifa 3-5 daqiqa.
Dars qiziqarli va samarador bo’lishini taminlash maqsadida
o’quvchilar bilan savol-javob, test sinovlari o’tkaziladi. Xar bir
o’quvchilarga bittadan savol bileti beriladi va javobni yozma ravishda
olinadi. Savollar yopiq xolda o’quvchilar tomonidan tanlanadi.
1.Sharq miniatyura san’atining mashhur musavviri kim? Kamollidin
Behzod.
2.Sharq miniatyurachi rassomlaridan kimlarni bilasiz? K.Behzod,
M.Muzzahib, M.M.Samarqandiy, A.Kalla.
3.«Tojmahal» me’morchilik obidasi qaysi shaharda, kim uchun
qurilgan? Xindistonning Agra shahrida Mirza Boburning rafiqasi Mumtoz
begim uchun qurilgan.
4.Sharq miniatyura maktabining nomini ayting? Arab, Xindiston,
Tabriz, Xirot, Ozorboyjon, Eron, Samarqand, Bsuxoro, Toshkent va
boshqalar.
5.Jahonning eng yirik tasviriy san’at muzeylari qaysi shaharlarda
joylashgan? Moskva, Tokio, London, Farij, Sank Peterburg, AQSh, Italiya
va boshqa shaharlarda.
6.O’zbekistonning eng qadimgi mashhur san’at asarlari qayrlardan
topilgan? Varaxsha, Afrosiyob, Tuproq qala, Xalchiyon, Bolalik tepa,
Dilvarzin tepa, Axsikent.
7.Samarqanddagi Registon ansambli tarkibidagi madrasalar nomi
qaysilar? Sherdor, Tillakori, Ulug’bek madrasalari.
33

8.O’zbek xalq amaliy san’ati rivoj topgan markazlarni ayting?
Marg’ilon, Buxoro, Xiva, Namangan, Samarqand va boshqa ko’pgina
shaharlar.
9.Me’morchilikka oid iboralarni ayting? Arka, Peshtoq, Panjara,
Minora, Koshin va boshqalar.
10.Etyud iborasini tarifini ayting? Buyoqlar bilan qisqa vaqt ichida
bajarilgan tasvir.
11.Naqqoshlikda qo’llaniladigan so’zlardan ayting? Islimi, grix,
gajak, jingalak, marg’ula, oybarg, shobarg.
12.Amaliy san’atga doir iboralarni ayting? Shobarg, oygul,
bargibodom, qalampir gul, bobta.
13.Oq va qora rang aralashmasidan qanday rang hosil bo’ladi?
Kulrang hosil bo’ladi.
14.Guvash buyog’i tasviriy san’atning qaysi turida ishlatiladi?
Rangtasvirda, amaliy san’atda, plakatchilikda, naqqoshlikda.
15.Xoshiya san’atning qaysi turida ishlatiladi? Bezakli amaliy
san’atda.
16.Iliq ranglarga misol keltiring?! Qizil, sariq va bularning
aralashmasidan hosil bo’lgan hamma ranglar.
17.Koshinkorlik san’atning qaysi turida ishlatiladi? Me’morchilikda.
18.Illyustirasiya iborasining mazmunini ayting? Badiiy asar
mazmuniga oid biror lahzasini ifodalab ishlangan tasviriy san’at asari.
19.Ranglar doirasida asosiy ranglar nechta? Ranglar doirasida oltita
berilgan.
20.Eng baland bino O’zbekistonning qaysi shahrida joylashgan?
Toshkentda joylashgan.
21.Tasviriy san’atda qaysi oqimlarda rassomlar ko’proq rasmlar
ishlaydilar? Realizm, naturalizm, impersionizm, romantizm, kubizm,
puantilizm.
22.Miniatyura ustasi Kamoliddin Behzod ijod etgan shahar qaysi?
Xirot, Tabriz.
23.Natyurmort nimalardan tashkil topadi? Barcha jonsiz
narsalardan tashkil topadi.
24.Portret qanday tasvir? Tasviriy san’atda inson qiyofasining
tasviri.
25.Rangtasvir qanday matoda ishlanadi? Rangtasvir maxsus
gruntlangan xolistlarga, kartonga, matoga ishlanadi.
34

26.Mashhur miniatyurachi rassom kim? Eng mashhuri Kamoliddin
Behzod va uning shogirdlari.
27.O’zbek rassomlaridan kimlarni bilasiz? O’rol Tansiqboyev, Chingiz
Axmarov, Ro’zi Choriyev, Rahim Axmedov, Zokir Inog’omov, Javlon
Umarbekov, Bohodir Jalolov, Akmal Ikromjonov, Isfandiyor Xaydarov,
Qutlog’ Basharov, Shamsiruy Hasanova, Laylo Salimjonova.
O’quvchilar tayyorlagan savollarga javoblar o’qib beriladi va
baholanadi. Ushbu ochiq hisobat darsida boshqa fan o’qituvchilari, ota-
onalar ham ishtirok etishlari mumkin. Ota-onalar ham o’zlarining fikr va
mulohazalarini bildirishi, takliflar berishiga ruxsat etiladi. Ularning fikrlari
ta’lim samaradorligini oshirishdek masuliyatli ishda yaxshi natijalar
beradi.
O’quvchilarni baholashda quyidagicha ustun-garafadan foydalanish
lozim:
№ O’quvchilar ismi va familiyasi Savol raqami. Bahosi. Jami
1. Abdullayev Erkin 25 4
2. Kamolova Maftuna 12 5 va hakoza.
«5» 10 ta.
«4» 6 ta.
«3» 11 ta.
O’quvchilar bilimidagi bushliqlarni darsdan keyin qo’shimcha
dars qilib shug’ullaniladi, qaytadan savollarni tushuntirib
mustahkamlanadi.
Darsni mustahkamlash.
Uyga vazifa. 2 - chorakda o’tilgan barcha materiallarni qaytadan
takrorlash va shu bob mavzulariga doir beshtadan mustaqil
o’quvchilarning o’zi testlar tuzib kelish.
Uy – ruzg’or buyumlaridan bitta rangtasvirda natyurmort chizib olib kelish.
13 – DARS. MAVZU: MINIATYURA ISHLASH UCHUN TURLI HAJM
VA KO’RINISHDA ISH QUTILAR TAYYORLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
35

axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: o’quvchilarga turli ko’rinishdagi miniatyura ishlash uchun
qutichalar tayyorlashni o’rgatish..
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat, mehnat, ekalogik tarbiyasini
va milliy qadriyatlar, ahloqiy tushunchalar hamda vatanparvarlik hislarini uyg’otish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: tasviriy san’atning inson hayotida ahamiyatli
ekanligini anglash tushunchalarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: kurgazmali materiallar, zamanoviy
miniatyuralar reproduksiyasi, shu mavzuda tayyorlangan oldingi o’quvchilarning
ishlaridan namunalar, qutichaning bosqichli kurinishi va boshqalar.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, qalam, miniatyura rasmlar, karton, kley,
qaychi, suv, qo’l artish uchun latta va boshqa kerakli materillar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 4 daqiqa.
2. Tatil vaqtida kurgan, o’rganganlari buyicha suhbat. 5 – 7 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 8 - 10 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 25 - 30 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashib navbatchi
orqali yo’qlama qilinadi, sinf tartibi kuriladi, tozalik tekshiriladi va bugungi kun
yangiliklari to’g’risida fikrlashadi.
Tatil vaqtida bajarilgan ishlarni kurib chiqish va o’quvchilarni rag’batlantirish,
tatil vaqtida nima ishlar bilan mashg’ul bo’lganligi haqida qisqacha suhbat qilish.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’at doimiy rivojlanib kelayotgan fanlar
jumlasiga kiradi. Mana siz tatildan qaytib ikkinchi chirak darslarini ham
boshladingiz. Mavzuda berilganidek miniatyuralar ishlash uchun ish qutilar tayyorlab
olish kerak va uni bezatish lozim. Oldingi darslarda kurganingizdek lakli
miniatyuralar ish qutichalarda ham ishlanadi. Uni tayyorlash uchun oddiy karton yoki
paneradan foydalanish mumkin. Bu qutichalarni ota-onalarga, aka – ukalarga va
boshqa kishilarga sovg’a sifatida taqdim etish mumkin. Buning uchun u chiroyli va
ihcham qilib tayyorlanishi kerak.
36

Ish qutichalarning bir necha xil tayyorlanishlarini doskadagi kurgazmalardan
bilib olamiz. Bosqichli kurinishlarga ega bo’lgan ishlarni hamma o’quvchilarga
kurinarli qilib quyiladi va ular bilan tahlil etiladi. Qutichalarning biriktirilmagan
bulaklaridan ham bo’lishi lozim.
O’qituvchining o’zi ish qutichani yasalish tartibini tushuntiradi va unga qanday
qilib miniatyura ishlash yo’llari keyingi darsda bo’lishligini tushuntiradi. Oldiniga ish
qutichalar yasalib bo’linganch unga miniatyuralardan kalka yoki bosma qog’ozda
kuchirib chizib olinadi. Ish qutichalarni yasash tartibi quyidagicha amalga oshiriladi.
Birinchi bosqich – qattiq qog’oz yoki kartondan qutichaning yoyilgan
chizmasini chizib olamiz.
Ikkinchi bosqich – Chizib olingan joydan tumtoqroq pichoq yoki qaychining
uchi bilan qisman chizib qirqamiz va uni buklaymiz.
Uchinchi bosqich – Buklangan joylarni egib bilinmaydigan qilib shpoklyovka
yoki yumshoq qog’oz yopishtiramiz.
Turtinchi bosqich – Ish qutichalarni bezash uchun uning chetki chiziqlarini,
silliqlash ishlarini bajaramiz, qopqoqchasini ochilib, yopiladigan holga keltiramiz.
Har bir bosqichda bajarilgan ish albatta toza va kurkam bo’lishiga erishish
kerak. Tayyor bo’lgan ish qutichlarni silliqlab keyingi darsga tayyorlab qo’yiladi.
O’quvchilarning mustaqil ishlari bu ishlar davomida bolalar o’qituvchi
kursatganidek bosqichlar bilan ish qutini tayyorlaydi. O’qituvchi hammaning
bajarayotgan ishini nazorat qilib boradi va doimiy xato-kamchiliklarini hamda
yutuqlarini aytib ishning to’g’ri borishiga yordam beradi.
Yaxshi bajarayotgan o’quvchilarni rag’batlantirib boradi. Qutichani rasm
chizish uchun tayyorlashda eng avvalo uning bir tekis bo’lishligiga e’tibor qaratiladi.
O’quvchilar ishni tugatishgach uni bir tekis holda shkafda saqlaydi va keyingi darsda
uni akvarel yoki guvash buyoqlari bilan minityura chizib bezaydi.
Uyga vazifa berish. Keyingi darsda miniatyura asarlaridan nus’halar olib,
kompozisiya xosil qilamiz u ishni ish qutichalarga bajaramiz. Shuning uchun
miniatyura suratni qanday qismidan olamiz va joylashtiramiz o’rganib, suratlardan
olib kelasizlar.
37

14 – DARS. MAVZU: ISH QUTINI BEZASH UCHUN KOMPOZISIYA
ESKIZINI ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: o’quvchilarga turli ko’rinishdagi qutichalarga miniatyura
va naqsh chizishni o’rgatish..
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat, mehnat, ekalogik tarbiyasini
va milliy qadriyatlar, ahloqiy tushunchalarini uyg’otish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: tasviriy san’atning miniatyura janri ham inson
hayotida ahamiyatli ekanligini anglash tushunchalarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: kurgazmali materiallar, zamanoviy
miniatyuralar reproduksiyasi, shu mavzuda tayyorlangan oldingi o’quvchilarning
ishlaridan namunalar, qutichalarga bezak berish bosqichlari va boshqalar.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, qalam, miniatyura rasmlar, quticha, suv,
qo’l artish uchun toza latta va boshqalar.
Darsning rejasi:
1.Tashkiliy qism. 2 - 4 daqiqa.
2.Uyga berilgan topshiriqlarni baholash. 7 – 10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 8 - 10 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 20 - 25 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashiladi va
navbatchidan so’rab yo’qlama qilinadi, sinfning tozaligi tekshiriladi hamda shu kun
yangiliklari to’g’risida gapiriladi.
Tayyorlangan ish qutilar kurib chiqiladi va o’quvchilarning ishlari
rag’batlantiriladi, baholanadi.
Yangi darsning bayoni: Doskaga mavzu yoziladi. Tasviriy san’at darsining bu
soatida mavzuda aytilganidek tayyorlab olingan ish qutilarga miniatyuralar ishlaymiz
va uni chiroyli qilib bezatishni o’rganamiz. Oldingi darslarda kurganingizdek lakli
miniatyuralar ish qutichalarga qanday qilib joylashtiriladi. Uni chizish uchun biz
naqshlar ishlagan darslarni yodga olishimiz lozim. Bu qutichalarni bezatgandan so’ng
38

ota-onalarga, aka – ukalarga va opa-singilga, do’stlarga sovg’a qilib taqdim etilsa
maqsadga muvofiq bo’ladi.
Ish qutichalarning bezatilishini doskadagi kurgazmalardan bilib olamiz.
Bosqichli kurinishlarga ega bo’lgan ishlarni hamma o’quvchilarga kurinarli qilib
quyiladi va ular bilan tahlil etiladi. Qutichalarning bezatilgan naqshlari, miniatyura
eskizlaridan chizilgan kurinishlari o’rganiladi.
O’qituvchining o’zi ish qutichani miniatyura bilan bezash tartibini va rang
berishi tushuntiriladi. Yasalib bo’lingan ish qutichalarga miniatyuralardan kalka yoki
bosma qog’ozlarda kuchirib olinganlarga rang beriladi. Ish qutichalarga naqsh chizish
tartibi quyidagicha ekanligi aytiladi. Bular bosqichlarda bajariladi.
Birinchi bosqich – ish qutichalarga miniatyura kompozisiyasini kuchirib
o’tkazish.
Ikkinchi bosqich – ish qutichaning badiiy bezagini aniqlash, rang tanlash.
Uchinchi bosqich – ish qutichalarning ranglarini berish va aniqlashtirib olish.
Turtinchi bosqich – ishni yakuniga yetkazish, chetki chiziqlarini to’g’rilab
chizish.
Har bir bosqichda bajarilgan ish albatta toza va kurkam bo’lishiga erishish
kerak. Ish qutichlarning naqshini va miniatyurani chizib bo’lgach ranglanadi, chetki
chiziqlar beriladi.
O’quvchilarning mustaqil ishlari bu ishlar davomida o’quvchilarga
o’qituvchi tushuntirib berilganidek turli bosqichlarda ish qutini naqsh va miniatyura
bilan bezaydi. O’qituvchi hammaning bajarayotgan ishini nazorat qilib boradi va
39

doimiy agar kamchiliklarga yo’l quyayotgan bo’linsa ularni to’g’rilashga yordam
beradi.Shuningdek, yutuqlarini aytib ishning to’g’ri borishiga yordam beradi.
Ishni to’g’ri bajarayotgan o’quvchilarni baholab, rag’batlantirib boradi.
Qutichalarning rasmlari eng avvalo o’zbek naqsh va miniatyuralari elementlaridan
bo’lishi yoddan chiqmasligi lozim. O’quvchilarning ishlarini bajarib bo’lgandan
keyin uni baholab chiqadi. Darsning oxirida esa ish qutichalarning hammasini yig’ib
olish mumkin va bu o’quvchilardan sinfga estalik bo’ladi deyilsa yana ham ta’siri
ko’chayadi.
Uyga vazifa berish. O’quvtilarning darsda miniatyura asarlaridan nus’halar
olib, kompozisiya hosil qilish, suratlar yig’ib olib kelish.
15 – DARS. MAVZU: TASVIRIY SAN’ATDA DOSTGOH
RANGTASVIRI. DASTGOH RANGTASVIR ASARLARINI BADIIY TAHLIL
ETISH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: dostgohli rangtasvir haqida o’quvchilar bilimini boyitish,
rangtasvir asarlarini badiiy tahlil etishga o’rgatish;
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarga nafosat tarbiyasini singdirish, rassom
asarlaridan go’zallik hislarini olishga tarbiyalash.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: dostgoh rangtasvir asarlarni o’qiy olish
malakalarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: Doska, bur, latta, dostgohli
rangtasvir asarlaridan namunalar, rasmlarning foto reproduksiyalari va boshqalar.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, yozuv daftari, rasmlarning
foto nus’halaridan namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. Uyga vazifani baholash. 10 – 13 daqiqa.
3.Yangi dars bayoni. 10 - 12 daqiqa.
4. O’quvchilar bilan savol - javob. 10 - 15 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
40

Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashiladi va ba’zi
muhim voqyealar, rassomchilikka oid yangiliklar tug’risida qisqacha gapiriladi. Sinf
o’quvchilarini navbatchi orqali yo’qlama qilinadi. Hammaga o’tilgan oldingi dars
yuzasidan ishlarini baholanishini e’lon qiladi.
Uy vazifani baholash: Hamma
o’quvchilarga bajarib kelgan rasmlarini
partalar ustiga qo’yishi taklif etiladi. Keyin
navbatchi o’quvchi yordamida ularni
o’rganiladi. Chizilgan, yasalgan ishlarning
turli ko’rinishdagilaridan olib ular
baholanadi. Ishlarni tahlil qilib o’tish
yaxshi natija beradi. Bolalarning eng
yaxshi bajarganlari rag’batlantiriladi.
Hammaning diqqatini yangi dars
mavzusiga qaratib uni doskaga yozib
q o’ yadi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’atda dastgohli rangtasvir o’zoq yillardan
beri yetakchilik vazifasini o’tab kelmoqda. Rangtasvirda rassomlarga erkinlik
berilishi ko’p yangi asarlarning vujudga kelishiga olib keladi. Agar rassom ma’lum
bir asarini rangtasvirda bajara turib uni molbertda podravnikka tortilgan ramkada
tasvirlasa u dostgohli rangtiasvir bo’ladi. Rassomlar uni turli hajmlarda bajaradilar.
Ular juda katta yuzalarni olishi mumkin.
1997 yilda O’zbekiston Badiiy
Akademiyasi tashkillashtirildi.
Rangtasvir ijodkorlari ko’plab turli
yo’nalish va oqimlarda erkin ijod
qilmoqdalar. O’zbekiston xalq rassomi,
fahriy akademiklardan MalikNabiyev,
Raxim Axmedov, Nemat Quziboyev,
Ro’zi Choriyev, T.Oganesov, Mannon
Saidov, M.Yo’ldoshev, To’ra Quryazov,
Akademiyaning haqiqiy a’zolari Sami
Abdullayev, Bohtiyor Boboyev, Vektor
Burmakin, J.Izontayev, Akmal
Ikromjonov, Yigitali Tursunnazarov,
T.Qo’ziyev, T.Mirjalilov va boshqa
rangtasvirchilarni keltirib o’tish mumkin.
M.Nabiyev “Sohibqiron Amir
Temur”, “Beruniy”, A.Mamatova “Bobur
Mirzo” obrazini, T.Quriyozov esa
“Jaloliddin Manguberdi” portretini,
A.Ikromjonov “Kamollidin Behzod”,
O.Muyinov “Bibixonim”, Ch.Ahmarov “Nodira” portret asarlarini yaratgan edilar.
41

Tasviriy san’atning bu turida yaratilgan asarlarni janrlarga bo’linsa bu yanada
ko’p qirrallarini ochadi. A.Isayevning asarlari ham shular jumlasidandir.
R.Ahmedovning “Tong” asari, Bahodir Jalolovning “Bahor”, Javlon Umarbekovning
“Qiyofalar” asarlarni olish mumkin. Bularning har birida davr nafasi, shu kunning
ruhi joylangan. Asarlarning tahlilini keltirib o’tilsa yaxshi bo’ladi.
O’quvchilar bilan savol – javoblar. Dostgoh rangtasvirning ma’nosi qanday
ekan? – Molbertlarda, ramkalarga ishlangan katta yuzali rangtasvirli rassom
asarlaridir.
Amir Temur obrazini qaysi rassomlar ishlagan? – Asosan M.Nabiyev va
N.Quziboyevlar ishlagan, M.Nabiyev g’olib bo’lgan.
Rangtasvir qanday janrda tasvirlanadi? – Rangtasvirlar hamma janrlarda
bajariladi.
O’zbekiston Baddiy Akademiyasi qachon tashkil etilgan? – 1997 yilda tashkil
etiladi.
Milliy rassomlik va dizayn instituti bormi? – Bor u Toshkent shahrida.
Musavvir Kamoliddin Behzod portretini kim ishlagan? – Bu rasmni rassom
Akmal Ikramjonov 1990 yilda yaratgan edi. Xuddi shunga uxshagan yana ko’plab
savollarni berib javob olish mumkin bu ham vaqtga qaraladi.
Darsning yakuni va uyga vazifa. Hamma uyda O’zbekiston rassomlarining
asarlaridan birontasini tahlil qilishni o’rganib kelsan va rasmlarning birini nus’hasini
olsin. Turli rassom asarlarining foto reproduksiyalaridan yig’ib kelish.
16 – DARS. MAVZU: DASTGOH RANGTASVIR SOHASIDA IJOD
QILGAN O’ZBEKISTON VA JAHONNING MASHHUR
RASSOMLARINING HAYOTI VA IJODIY FAOLIYATI
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga dostgoh rangtasvir to’g’risidagi
ma’lumotlarini boyitish va bilimlarini shakllantirish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat tarbiyasiga yo’naltirish, milliy
qadriyatlar, ahloqiy tushunchalar, vatanparvarlik kabi sifatlarini, g’ururini uyg’otish.
42

V) rivojlantiruvchi maqsadi: respublikamiz tasviriy san’atidagi turli oqim,
yo’nalishlar, rassomlarga oid bilimlarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: Rassom Leonordo Do Vinchining
“Jakonda”, R.Ahmedovning “Onalik” (Tong), Mannon Saidovning “Oila”, Malik
Nabiyevning “Amir Temur” portreti namunalari reproduksiyasi. Texnik vositalar,
rassom portreti.
B) o’quvchilar uchun: ruchka, yozuv daftari, rasmlarning foto nus’halaridan
namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. O’tilgan dars mavzusini baholash. 7 – 10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 10 - 15 daqiqa.
4. O’quvchilar bilan savol – javoblar tariqasida asarlar tahlili. 10 - 15 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilarning kaefiyatini o’rganish,
solomlashish va shu kunning muhim voqyealari to’g’risida qisqacha suhbat o’tkazish.
O’tilgan dars mavzusini baholash. Oldingi o’tilgan darsimizda qanday
mavzuni o’tgan edik? Savoli bilan hammani sergaklantiriladi. Va shu savolga javob
olinadi.
Dostgohli rangtasvir deganda nimani tushunasiz?
O’zbekistonning dostgohli rangtasvirda asar yaratuvchi qanday rassomlarni
bilasiz?
O’rol Tansiqboyevning qanday asarlarini bilasiz?
Dostgohli rangtasvir turmi yoki janr?
Chinggiz Axmarov qanday rassom?
Shu kabi o’quvchilarning o’zlarini ham savol berib, javob olishga tortish
lozim.

43

Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’at tarixida o’rta asrlar san’ati katta
ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki shu davrdan boshlab dostgohli rangtasvir asarlari
jahonda o’zining to’liq ifodasini topa boshladi.
O’yg’onish davr san’atida Leonordo Da Vinchi, Rafael Santi, Tisian,
Rembrant, Alberxt Dyurer, Botichelli kabi rassomlar dunyoga tanildi. Ulardan
Leonordo Da Vinchi yaratgan asari “Jokonda” (Monna Liza) portreti bu janrda
yaratiladigan asarlarning yagona shohi deyish mumkin. Bu portret asari ustida
hanuzgacha bahs ketmoqdi.
O’zbekiston xalq rassomi O’rol Tansiqboyevning «O’zbekistonda mart» asari
tahlili.
Rahim Axmedovning «Tong» (Onalik) asarining tahlili.
Uyga vazifa: O’tilgan mavzu buyicha rassom asarlaridan tuplash va biron bir
asarga uxshatma qilib bo’lsada mavzuli surat ishlab kelish.
17 – DARS. MAVZU: RANGTASVIRDA SYUJETLI KARTINA
ESKIZINI ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga tasviriy san’atning rangtasvir turida
syujetli kartinalar yaratish haqidagi bilimlarni oshirish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarga nafosat tarbiyasini berish ahloqiy
tushunchalarni, vatanparvarlik sifatlarini uyg’otish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: syujetli kartinalar yaratish bo’yicha
tushunchalarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: doska, bur, kursatmali qurollar,
rassomlarning asarlaridan namunalar.
B) o’quvchilar uchun: ruchka, qalam, yozuv daftari, rassom asarlarining foto
nus’halaridan namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2.O’tilgan dars mavzusi bo’yicha o’quvchilar bilimini baholash. 10 – 12
daqiqa.
44

2. Yangi dars bayoni. 8 - 12 daqiqa.
3. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 15 - 20 daqiqa.
4. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashish. Darsda
kim bor yoki yo’q. Yo’qlama qilinadi, o’tilgan mavzuni surab chiqiladi, darsga
tayyorgarlik ko’riladi. Sinfning tozaligi, o’quvchilarning kayfiyati o’rganiladi.
O’quvchilarni baholash: Oldingi mavzu bo’yicha o’quvchilarning bilimlarini
baholash. Buyuk rassomlarning yaratgan asarlari, nomlari, qaysi davrda yashagan va
u davr qanday ataladi? Asarlarning mazmun va ma’nolari to’g’risida suraladi, asarlar
tahlilini bolalarning o’zlari o’tkazadi. Oldingi darsda o’rganganlari yuzasidan savol-
javoblar bo’lib o’tadi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’at tarixida o’rta asrlar san’ati katta
ahamiyatga ega ekanligini oldingi darslarda ko’rib o’tgan edik. Asar yaratish uchun
ko’p bilim kerak ekan. Tarixni, bo’lib o’tgan vokyalarni, atrofni kuzata olish
rassomdan talab qilinadi.
Bugan biz “Rangtasvirda syujetli kartina eskizini ishlash” mavzusida rasm
ishlaymiz. Doskada mavzu yoziladi va o’quvchilarning diqqatini o’qituvchi o’ziga
qaratib darsni boshlaydi.
Rangtasvir nima ekanligini bilasiz, bu turli buyoqlar bilaan rasm chizish,
asarlar yaratishdir. Syujet esa - fransuzchada predmet degani. Tasviriy san’at asarida
aks ettirilgan ma’lum voqyea, vaziyat. Voqiyea mazmuni o’z aniq ifodasini topgani
bilan (ayniqsa, maishiy, tarixiy janrga mansub tasviriy san’at asarlarida) ko’zga
tashlanib turadi.
Suratlar ma’lum bir mazmunga ega bo’lishi lozim. Biz oldingi darslarda
o’rgangan tasviriy san’at asarlarining hammasi syujetli asarlar hisoblanadi. Shunga
uxshagan mavzularda biz ham suratlarning eskizini ishlaymiz.
Eskiz degani bilasizlar – rasmning xomaki ko’rinishlari, tez bajariladigan surat
ma’nosini bildiradi.
Bir nechta syujetli kartinalarning nus’halaridan ko’rsatiladi. Bularning orasida
oldingi sinf o’quvchilari, parallel sinf o’quvchilari chizgan suratlar bo’lsa yanada
yaxshi bo’ladi.
Doskada kartina ishlash bosqichlari bo’yicha chizib ko’rsatish kerak.
Birinchi bosqich.
Ikkinchi bosqich.
Uchunchi bosqich.
Turtinchi bosqich
45

Kursatmali qo’rollarni va doskaga chizilganlarni biron material bilan yopib
qo’yish lozim. Chunki o’quvchilar doskadagi rasmni kuchirib olmasinlar. Buni ham
hammaga aytish kerak, ya’ni bolalarning o’zlari mustaqil kompozisiya eskizini
chizish lozim.
O’quvchilarning mustaqil ishlari. Bu ishni bajarish davomida bolalar o’zlari
o’qituvchining tushuntirganiga qarab vazifani bajaradilar. O’qituvchi esa ularni
kuzatib yuradi. Xato va kamchiliklarni to’g’rilab olishlarida ularga doimiy
maslihatlari bilan yordam berib boradi.
Uyga vazifa: Syujetli kartina eskizi buyicha boshqa yana bir rasm chizib kelish
va rassom asarlaridan to’plash.
18 – DARS. MAVZU: XOTIRADAN MAVZULI NATYURMORT
ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
46

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga natyurmort kompozisiyasini chizish
yo’llarini o’rgatish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarga estetik tarbiya berish, narsalarning
go’zalligini ko’ra bilishini unga munosabatini tarbiyalash.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: O’quvchilarning natyurmort ishlashga bo’lgan
mahoratini, bilimini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: rassom asarlarining foto
reproduksiyasi, o’quvchilar ishlarining namunalari, o’qituvchining o’zi tayyorlagan
bosqichli suratlari, turli foto natyurmortlar.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, qalam, yozuv daftari, akvarel, suvga idish
va kerakli boshqa materiallar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 3 daqiqa.
2. O’tilgan darsni baholash. 7 – 10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 10 - 12 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 15 - 20 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashish va
o’quvchilarning darsga tayyorgarligini kuzdan kechirish. Navbatchi bilan ishlash.
O’tilgan darsni baholash: Syujetli kartina ishlash uyga vazifa qilib berilgan
edi. Hamma chizganlarini partalar ustiga quyib chiqadi. Ularni o’qituvchi ko’rib
chiqadi va hammasini baholaydi. Lekin ularning orasida turli chizilganlardan olib
doskada tahlil qilinadi. Kundaliklarga baholar quyish mumkin. Suratlarning tahlilida
o’quvchilarning tasviriy sagn’atdan bilimlarini og’zaki savollar bilan ham to’ldirib
borish lozim. Tasviriy san’at terminlari,
rassomlarning ismi, familiyasi,
asarlarining nomi va boshqalar.
Yangi darsning bayoni: Xotiradan
mavzuli natyurmort ishlashda biz oldinlari
chizgan natyurmortlarga uxshash surat
chiziladi. Faqat rasmlarga mavzu quyamiz.
Natyurmort ma’lum bir ma’noga ega
bo’lishi kerakligini unutmagan holda M:
Tortli natyurmort; anorlar natyurmorti;
Behi va shaftoli; oq fondagi vaza; gullar;
kuza va olma natyurmorti va boshqalar
bo’lishi mumkin. Fasllarga, mevalarga,
narsalarga bog’langan natyurmortlar
bo’lsa ham bo’ladi.
Oldingi o’quvchilar chizgan
natyurmortlarning ko’rinishini qayta
47

eslatib o’tish ham mumkin. Shuningdek xotiradan ishlagan vaqtda uning soyalari,
kurinishi, foni, narsalar hammasi tasovurdan ishlanadi deb o’quvchilarning diqqiti
doskaga qaratiladi. Bosqichlar bilan ishlangan natyurmortlarni ko’rsatib tahlil qilib
qanday chizish yo’llari o’rgatiladi. Bosqichlar bilan chizilgan natyurmortning rangli
ko’rinishi ham bo’lishi lozim. Hammasini alohida o’quvchilar chizishi shart emas
ular bitta ko’rinishda bajarib topshiradilar. Rasm daftarning varag’iga umuman kun,
yil, oy yoki mavzuni yozmaslik kerak. Bu kabi vazifalarni kundalikka yoki alohida
yozuv daftarida qayd etsalar bo’ladi.
Natyurmortni bajarish bosqichlari:
Birinchi bosqich –
Ikkinchi bosqich –
Uchunchi bosqich –
T o’ rtinchi bosqich –
Har bir bosqichning ranglanishi va qalamda tasvirlanishi albatta o’quvchilarga
tushunarli bo’lishiga ahamiyat berish lozim. Agar bolalar mavzuni yaxshi bajara
olmay qiynalsa qaytadan tushuntirishga imkon topish kerak.
O’quvchilarning mustaqil ishlari: Hamma o’quvchilar xotiradan
natyurmortni ma’lum bir qismini chizib, joylashtirib bo’lguncha ularga xalaqit
berilmaydi. Keyin esa aylanib ko’rib chiqiladi va kerakli qo’shimcha vazifalarni
beradi.
Suvdan foydalanish, rang qo’yish, qil qalamni ishlatish, politradan foydalanish
kabi tasviriy san’at qoidalarini takrorlab borish lozim. O’quvchilarga bu terminlar
qoidaga aylanguncha.
Ishni tez bujarib bo’lgan o’quvchilarning rasmini kursatib rahbatlantirib borilsa
natijasi yanada yaxshi bo’ladi. Baholash ham mumkin.
Uyga vazifa va darsni mustahkamlash: Xuddi shu kabi boshqa natyurmort
kompozisiyasini ishlab kelish. Turli mavzularda bajarilgan rassom asarlarining foto
nus’halaridan yig’ish.
1 9 – DARS. MAVZU: 3-MSNI. ADABIY ASAR SYUJETI ASOSIDA
MUSTAQIL KOMPOZISIYA ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
48

Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga adabiy asarlar mazmuni uchun
kompozisiya ishlash kerakligi to’g’risida ma’lumotlar berish, milliy ertak, doston,
xikoya, masal va boshqalar mazmuniga rasm ishlashni o’rgatish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat tarbiyasiga yo’naltirish, milliy
qadriyatlar, ahloqiy tushunchalar, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: tasviriy san’atda adabiy asarlar katta o’rin
tutishini tushunishdaga bilimlarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: Kursmatmali qurollar, tarqatma
materiallar, doska, bur, I.Ikramov, Q.Basharov, A.Vasnesov, Venidektov, Kagarov
kabi rassomlarning asarlari reproduksiyasi, testlar, krassvord, qiziqarli didaktik
materiallar.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, yozuv daftari, rasmlarning
nus’halari va ertaklardan namunalar.
Darsning metodi. Aralash dars, bahs-munozara, savol-javob.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. O’tilgan dars mavzusini baholash. 8 – 10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 8 – 10 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari va savol-javoblar. 20 - 25 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism. Bolalar bilan salomlashib, yo’qlama qilinadi, sinf tozaligi va
darsga o’quvchilar olib kelishi lozim bo’lgan narsalarning borligi nazorat qilinadi.
Hammaga uy vazifalarni partalar ustiga chiqarib quyish kerakligi aytiladi. Sinf
o’quvchilarini kichik guruhga bo’lib olish mumkin. Bo’lishni jeribovka, sanash 1, 2
deb yoki partalar orqali bo’lishi ham mukin. Albatta har bir guruhga sardor ham
belgilanadi. Agar bolalar sonidan bir o’quvchi ortib qolsa xakamlikka olish to’g’ri
bo’ladi.
O’quvchilarning uy vazifalarini baholash. Bo’lingan guruhlarning uyda
chizib kelgan ishlarini xakam bilan birgalikda o’qituvchi ko’rib chiqadi.
O’quvchilarning ish daftarida bajarilgan vazifalaridan eng yaxshi chizilganlari 4 ta,
o’rtacha chizilganidan 4 ta, yomon bajarilgan ishlardan 3 - 4 ta terib olib chiqiladi va
tahlil qilinadi. Tahlilga o’quvchilarning guruhlaridan saylangan sardor boshchiligida
shu bolalar qatnashadi. O’qituvchi oldindan tayyorlab quygan tarli savol, krassvord,
testlar berib tahlilning to’g’ri borishini ta’minlaydi. Natyurmort to’g’risida qonun –
qoida emas chizishdagi to’g’ri yoki noto’g’ri tomonlari o’rganiladi.
Yangi darsning bayoni: Adabiy asar syujeti asosida kartina ishlash
mavzusidagi dars oldingi o’tilgan darsimizning davomi kabi ahamiyatga ega, chunki
o’quvchilar adabiyot, ona-tili, tarix, chet tili darslarida adabiy qahramonlarining
xayot-faoliyatlari bilan tanishadi. Asarlarning mazmuni, ma’nosi o’quvchilarning
dunyosiga ijobiy ta’sirini ko’rsatadi.
49

Shuning uchun ham biz o’qigan kitoblarimizga turli rasmlar chizishimiz
mumkin. Yozuvchilar, shoirlar
o’zlarining tillari bilan asar
yaratadilar. Rassomlar esa
buyoqlarda, qalamda tasvirlaydi.
Biz yoshligimizdan ko’plab
ertaklar eshitganmiz. She’rlar
yodlaganmiz, dostonlar
o’qiganmiz. Huddi shunday
rassomlar ham ularni o’qib
tushunganlari asosida rasm
chizadilar. Buni rassomchilikda
illyustrasiya ishlash ham deyiladi.
Kompozisiya ham shu asarlarning
mazmun, ma’nosi bo’yicha surat
ishlashdir.
O’zbekiston xalq rassomi Iskandar Ikramov o’zoq yillar davomida buyuk til va
adabiyotchilar ustozi, she’riyat mulkining sultoni bobomiz Alisher Navoiyning
«Xamsa» dostoniga ko’plab kitobillyustrasiyalarini ishlagan, ularni bezatgan.
Ko’plab darslik kitoblaringizni o’zining ajoyib suratlari bilan bezatgan xalq rassomi
Qutlug’ Basharov. Uning «Uch og’ayni botirlar», «Zumrad va Qimmat» kabi
suratlarini misol qilib keltirish mumkin.
Rus rassomi V.Vasnesov «Buri mingan shohzoda», «Uchar gilam»,
«Alyanushka» va boshqa rasmlarini ertaklar asosida yaratgan edilar. Shularning birini
olib bolalar bilan to’liq tahlil qilish ham mumkin.
O’quvchilarning mustaqil ishlari. Mustaqil ish davomida o’quvchilar o’zlari
yaxshi bilgan ertak yoki boshqa adabiy asar mazmuni asosida mustaqil kartina
ishlaydilar. O’quvchilarga o’qituvchi aralashmay chetdan kuzatadi. Ishlarning to’g’ri
yoki noto’g’ri borishini lozim bo’lganda maqtab, ba’zida tanbeh berib boradi. Vaqti-
vaqti bilan baholash ham mukin.
Juda yaxshi chizilayotgan kartinalarni hammaga kursatib rag’bat beyerish,
baho quyish, kurgazmaga olish uchun vada berish lozim.
Uyga vazifa. Ishning chala qolgan joylarini tugatish va rassom asarlarining
foto reproduksiyalaridan yig’ish.
20 – DARS. MAVZU: TABIATNING TURLI HOLATDAGI (TONG,
QUYOSHNING BOTISHI, QUYOSHLI KUN, YOMG’IRLI KUN VA
HAKOZA) TASVIRINI ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
50

axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga tong, tun, qo’yoshli, yomg’irli kun kabi
mavzularda surat chizishga oid bilimlar berish.
B) tarbiyaviy maqsadi: bolalarga nafosat tarbiyasi, tabiatga muhabbatni
singdirish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: O’quvchilarning tabiatdagi xolatlarni rasmda
tasvirlash malaka, kunikma, bilimlarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: O’qituvchining o’zi chizgan
kursatmali qurollar, rassom N.Kuyndjining “Oqshom”, O’.Tansiqboyevning “Tog’
oqshomi”, “Qoyroq qum GESida tong”R.Ahmedovning “Choyga”kabi asarlarning
foto suratlari.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, ruchka, qalam, akvarel, politra, qil qalam,
suv idish, yozuv daftari va boshqalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2.O’tilgan darsni baholash. 7 – 8 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 10 - 12 daqiqa.
4. O’quvchilar bilan savol - javob. 15 - 20 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilarning kayfiyatlarini surab,
solomlashgach navbatchi orqali yo’qlamani belgilab, o’quvchilarning darsga
tayyorgarligi aniqlanadi. Hammaga oldingi darsga oid vazifalarni bajarib kelganligi
aytilib uni baholash lozimiligini tushuntiradi.
Uyga vazifani baholash va tahlil qilish. O’quvchilarga uyda bajargan
ishlarini partalarga quyib chiqishi lozimligi aytiladi. Kim chizib kelgan bo’lsa
ularning turli kurinishdagilaridan yig’ib olinib doskaga quyiladi. Rasmlarning
yutuqlarini topishga, mazmunlisini o’rganishga harakat qilinadi. Chunki mustaqil
ravishda tabiatning turli xolatlarini chizish darsi juda g’qiziqarli va bolalarning
fazoviy tassovurlarining qanday ekanligini, xotirasini imtihon qiladigan darsdir.
Adabiy asarlarning mazmuniga syujetli kartina ishlash ham bugungi darsning
o’ziga uxshash ekanligini bolalar bilsan.Tahlilga o’quvchilarning o’zlarini ko’proq
ishtirok etkazish lozim. Sizlar ertak yoki adabiy asarlar mazmuniga rasm ishlaganda
qanday vaziyatlarni oldingiz? Bir doston yoki ertakka minglab rasm ishlash mumkin
ekanligini ham aytish kerak. Keyingi darsga oid bahzi quyidagicha savollarni berib
o’quvchilarning tabiatga nisbatan munosabatini qisqacha o’rganish mumkin.
51

Qanday ranglar tong vaqtida ko’p
bo’ladi?
Quyosh tik bo’lganda – chi?
Soyalarning rangi qanday va u
qanday tassvirlangan?
Qaysi rassomlar shunga uxshagan
asarldar yaratishgan va nima uchun? Va
boshqa ko’plab savollarni keltirib o’tilsa
bo’ladi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy
san’atda hamma rassomlarni o’ziga jalb
qilgan narsa bu tabiatdir. Shuning uchun
mavzuli kartinalarni ishlaganda albatta ko’plari tabiat bilan qushib chizadi. Tong
vaqtini eslang! qanday tozo xavo, endi yorishib kelayotgan tong tabiatning mujizasi.
Bu quyosh chiqishi, yer uning atrofida aylanishi bilan bog’liq. Yomg’ir
yog’ayotgandagi kurinish bundan ham o’zgacha. Shunday go’zalliklardan zavqlanib
rassom asarini yaratadi. O’zbekiston xalq rassomi O’rol Tansiqboyevning «Tog’dagi
qishloq. Oqshom» asarini ko’raylik. Asarda tik holdagi kompozisiya yaratilgandir.
Undagi kurinish Respublikamizning tog’li manzarasini aks ettiradi. Asarning
mazmuni ham Vatanimizning bir bo’lagi, bir tog’ qishlog’i misolida akslantirilgan.
O’zoqlardan ko’rinib turgan baland tog’lar, chiroqlaridan derazada nur taratib turgan
xonodonlar, yaqindan kurinib turgan soylik. Ba’zi elas-elas ko’rinib turgan
odamlarning shakllari manzaraga hamoxang tasvirlangan va u yerda hayot
qaynayotganidan dalolat beradi.
Asardan ma’lumki, oqshom kirib quyosh botgan, tog’ chuqqilarini, qoyali
toshlarni tun o’z domiga tortmoqda. Tepaliklardan tushib kelayotgan quylarning
maragan tovushlari, chigirtkalarning chiyillashi, soyning sharqirab oqishi
eshitilayotgandek seziladi. Kechki payt bo’lsada uning turli tovlanishidan bolalar
zavqlanib yurganlari har bir yerlarda borligi kuzga tashlanadi. Endi quyosh tog’
ortiga burkanib olganu, bir pastda oy chiqmoqchi. Asarning go’zal kurinishi har
qanday odamni o’ziga tortadi. Uni ko’rib zavqlanamiz. Asarlarning tahlilini shu
tarzda olib borilsa o’quvchilar har qanday rasmdan mazmun axtaradigan bo’ladi.
52

Shunday qilib asarlar tahlili bilan yangi dars mavzusini ham bog’lab
tushuntirib borish lozim.
O’qituvchi o’zi chizib tayyorlagan kursatmali qurollarini doskaga quyib, bir
necha bosqichlarda chizib ham kursatsa yaxshi bo’ladi. Bolalar o’zlari boshqacha
kompozisiya ishlashi kerakligi aytiladi.
Birinchi bosqich – rasm daftar varag’iga to’g’ri joylashtirish va asosiy ufq
chizig’i, katta-katta kurinishlar, yo’l, oldingi plandagi ba’zi narsalarning joylashishi
kursatiladi.
Ikkinchi bosqich – kurinishlar ancha aniqlashtirilib, soya va yorug’ joylarni
ham aniqlashga xarakat qilinadi. Lekin bo’lar ham xali xomaki ko’rinishda bo’ladi.
Uchunchi bosqich – biroz maydalashib endi rosa aniqlanadi. Ranglarni qo’yish
uchun tayyorlanadi.
Turtinchi bosqich – buyoqlarning birinchi bosqichi ishlanadi. Uncha aniq
bo’lmagan joylar va asosiy katta yuzalarga buyoqlar surkaladi.
Beshinchi bosqich – rasmning hamma joylariga byyoq tegishiga erishiladi.
Soya va yorug’lik joylari aniqlanadi. Perspuktiv kurinishlar buyoqda topiladi. Rang
tonlari, kuchi, rang aralashmalari quyiladi.
Oltinchi bosqich – surat bajarmoqchi bo’lgan hamma etaplarni bosib bo’ladi va
ish yakuniga yetkazilib ranglanadi. Eng muhim joylarigacha bajarib bo’lganndan
keyin yakunlanadi.
Bu ishlarni bajarish bilan savol – javob qilinadi.
Suratning qaysi joyidan o’fq chizig’i o’tgan?
Ufq chizig’ini qanday aniqlaymiz?
Perspektiva nima ekan va bu tabiat rasmini chizganda qanday bo’ladi?
Nima uchun bosqichlarda ishlanadi?
Rangni qurimasdan quyilsa nima bo’ladi? va xakoza savollar berish mumkin.
O’quvchilarning mustaqil ishlari. Bunda hamma fikriga kelgan va
o’zlashtirgan bilimi asosida rasm chizadi. Bir biriga halaqit bermasdan tinch ishni
bajarish kerak. O’qituvchi hammani chizganlarini ko’zatib yuradi va yutuqlarini va
kamchiliklarini vaqtida to’g’rilab olishlariga yordam beradi. Vaqti-vaqti bilan
rag’batlantirib boradi.
Uyga vazifa. Shu mavzuda boshqa bir surat ishlab kelish va rassom
asarlarining reproduksiyasidan yig’ish.
21 – DARS. MAVZU: GRAFIK ISH (MAKTAB, SANF EMBILEMASINI
ISHLASH)
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
53

axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: Qalam tasvirda rasm chizish bilim va malakalarini oshirish.
A)tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarning estetik va vatanparvarlik tarbiyasini
shakllantirish.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: Grafik rasm chizishga bo’lgan qiziqishni,
maktab, sanf tartibiga amal qilishdagi tushunchalarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: Grafikada chizilgan rasmlar,
o’quvchilarning ishlari, rassom A.Mamajonov “O’zbekiston gerbi”, P.Pikassoning
“Tinchlik kabutari” asarlari, sinf, maktabga oid geraldika chizmalari.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, qalam, akvarel, guash, politra, toza suv,
latta va rasmlarning foto nus’halaridan namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. O’tilgan dars mavzusini baholash. 8-10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 7 - 8 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 20 - 25 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashiladi va ba’zi
muhim voqyealar, rassomchilikka oid yangiliklar tug’risida qisqacha gapiriladi. Sinf
o’quvchilarini navbatchi orqali yo’qlama qilinadi. Hammaga o’tilgan oldingi dars
yuzasidan ishlarini baholanishini e’lon qiladi.
Uy vazifani baholash: Hamma o’quvchilarga bajarib kelgan rasmlarini
partalar ustiga qo’yishi taklif etiladi. Keyin navbatchi o’quvchi yordamida ularni
o’rganiladi. Chizilgan, yasalgan ishlarning turli ko’rinishdagilaridan olib ular
baholanadi. Ishlarni tahlil qilib o’tish yaxshi natija beradi. Bolalarning eng yaxshi
bajarganlari rag’batlantiriladi. Hammaning diqqatini yangi dars mavzusiga qaratib
uni doskaga yozib qyyadi.
Yangi darsning bayoni: Maktab embilemasini ishlash. Qanday bo’ladi bu
dars? Biz oldingi mashg’ulotlarimizda ham geraldika, ya’ni emblema ishlaganmiz.
Shu kabi har bir joyning nomi, belgisi bo’ladi. Sinf uchun, tugarak uchun, joy uchun
embelema yaratish mumkin. Uning quyidagi - cha turlarini ko’ring!
O’zbekistonning belgisi bu gerbimizdir. Davlatimizning nishoni.
Shu kabi maktab belgisini kompozisiya qilib ishlaymiz. Kim chiroyli,
mazmunli, aniq embelema yarata oladi?
Bir qancha embelemalardan foydalangan holda bajarish ham mumkin.
54

O’quvchilarning mustaqil ishlari. Hammani o’z xolicha quyilib chizishga
ruxsat etiladi. Bu vaqt maboynida jurnalni to’ldirish, boshqa muhim ishlarni bajarish
mumkin. Oradan 5 daqiqa o’tgandan keyin bolalar ishini ko’rib chiqiladi. Yaxshi
bajarayotganlarni
rag’batlantiradi. Noto’g’ri
bajarayotganlarga yo’l
kursatadi. Ishni oldinroq
to’g’ri amalga oshirayotgan
o’quvchilar bo’lsa
tugamagan bo’lsa ham
baholash mumkin.
Uyga vazifa. Har bir
o’quvchi o’zining yoki
uyining embelemasini ishlab
kelish va turli
embelemalardan yig’ish.

22 – DARS. MAVZU: TARIXIY YOKI MIFOLOGIK MAVZULARDA
PORTRET ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarni portret ishlashga va tarixiy shaxslarni
unutmaslikka o’rgatish.
A)tarbiyaviy maqsad: Tarixiy, mifologik qahramonlarni hayot tarzi bilan
tanishtirib mard, jasur, qurqmas vatanparvar kishilar qilib tarbiyalash.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: Oldin o’rgangan, odam rasmini chizganlarini
xayoliy tarzda ham bajara olish malakalarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: Kurgazmali qurollar, rasmlarda
tarixiy shaxslar kitobi, M.Nabiyev, N.Quziboyev, B.Jalolov, J.Umarbekov,
T.Quriyozov kabi rassomlarning portret asarlari fotolaridan namunalar, oldingi sinf
o’quvchilari chizgan suratlar va boshqalar.
55

B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, qalam, akvarel yoki guvash, politra, toza
latta, rasmlarning foto nus’halaridan namunalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. O’tilgan dars mavzusini baholash. 8-10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 15 - 25 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 10 - 15 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan solomlashib olinadi va
muhim voqyealar, kelayotgan bayramlar to’g’risida qisqacha suraladi. Sinfning
tozaligi, darsga tayyorgarlik o’rganiladi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’atda tarixiy yoki mifologik mavzularda
ishlangan portretlarni bodiiy idrok etish (Malik Nabiyev, Beruniy, Bobur, Amir
Temur portretlari; Akmal Ikromjonov, Ulug’bek portreti; To’ra Quryozov. Jaloliddin
Manguberdi portreti; Javlon Umarbekov. Ulug’bek, Amir Temur portreti; Orif
Muyinov. Bibixonim portreti. Shulardan 1-2 tasi tanlab olinadi). Ortiqcha ko’p
asarlarni tahlil qilish to’g’ri kelmaydi. Chunki vaqt chegaralangan bo’ladi.
Portretlarni ishlash bosqichlari ham kursatib o’tiladi.
Birinchi bosqich – faqat qog’oz varag’iga to’g’ri joylashtirib olish.
Ikkinchi bosqich – odamning tuzilishi, proporsiyalari, qarash chiziqlari o’z
o’rniga quyiladi.
Uchunchi bosqich – Portret uxshatiladi va rang berishga tayyorlanadi. Soya va
yorug’ joylarni aniqlaydi.
Turtinchi bosqich – rang berishni boshlaymiz. Asosan bunda katta yuzalar,
orqa foni, soch va yuzlarni birinchi kurinishda ranglanadi.
Beshinchi bosqich – buyoqlar to’liq surtilishiga, soya va yorug’likning
berilishiga e’tibor qaratiladi.
56

O’quvchilarning mustaqil ishlari. Tushuntirilganlar asosida portretni
chizishga ruhsat beriladi. Surat kurinish jihatidan tarixiy shaxsga uxshashi kerakligi
ma’lum. O’qituvchi vaqtdan foydalanib 5 daqiqa davomida o’zining ishlarini bajarib
oladi. Keyin o’quvchilarning ishini nazorat qiladi. To’g’ri yoki noto’g’ri
bajarilayotgan ishlarni kuzatib yo’l kursatib boradi. Rag’batlantiradi. Darsning
oxirida hammaga kursatib ishlarni qisqa tahlil qilish ham mumkin. Agar vaqt ortib
qolsa.
Uyga vazifa. Mifologik mavzuda portret ishlashni davom ettirish va suratlar
yig’ish.
23 - DARS. MAVZU: RANGTASVIRDA MAVZULI KARTINA.
SUHBAT HAMDA SYUJETLI KARTINALIRNI TAHLIL ETISH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
57

axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga tasviriy san’atining rangtasvirda surat
chizishi to’g’risidagi bilimlarni shakllantirish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni estetik tarbiya berish, milliy qadriyatlar,
ahloqiy tushunchalar, vatanparvarlik sifatlarini tarbiyalash.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: rassomlarning asarlari kabi ishlarni bajara
olishdagi bilimlarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: Rassomlarning rangtasvirda
ishlangan asarlari namunalarining foto suratlari, o’quvchilarning ishlaridan namuna,
o’qituvchi o’zi ishlagan kurgazmali qurol.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, qalam, akvarel, guash, politra, suv idish,
toza latta va boshqalar.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. Topshiriqlarni baholash. 7 – 8 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni. 7- 10 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 15 - 20 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi: Tashkiliy qism. O’quvchilarning kaefiyatini ko’tarish bilan
solomlashiladi. Yo’qlama qilinadi va sinfning tozaligi kuzdan kechiriladi. Hamma
berilgan vazifalarni olib kursatish uchun partalar ustiga quyadi.
Uyga vazifani baholash. O’quvchilarning tarixiy mavzuda bajargan
portretlarini kurib chiqiladi va baholanadi. Baholash davomida hammasining ishlari
dimonstrasiya usulida doskaga quyiladi. O’quvchilarni faol qatnashtirib savol-javob
qilinadi. Yaxshi bajargan va tahlil qilib berganlarga baholar quyiladi.
Tarixiy qahramonlardan kimlarni bilasiz?
Mifologik degani nima ekan?
Rangtasvirning o’zi nima?
Qaysi rassomlar shu janrda ijod qilgan?
Qanday asarlar nomini ayting!?! Va boshqalar.
Savollarga javob olingandan keyin barchaning diqqatini yangi mavzuga
qaratiladi. Kurgazmalarni doskaga quyiladi.
Yangi darsning bayoni: Tasviriy san’at tarixi juda qadimga borib taqalishini
bilib oldingiz, Qanday asarlar yaratilgani, rassomlarni o’rgandingiz. Endi yangi
mavzuda rangtasvirda rasm ishlaymiz.
Rangtasvirda kartina yaratish bu oldingi chizgan rasmlarga uxshash bo’lib
ma’lum bir mavzuni tanlash kerak. Bu mavzu ihtiyoriy yoki o’qituvchi tomonidan
taklif kiritilishi ham mumkin.
58

Masalan: «Varrak uchirish», «Bog’bonlar», «Gullar teramiz» va xakoza
mavzularda rasm ishlasa bo’ladi. Chunki bolalarning badiiy tasavvurlari kengayadi.
O’quvchilarning e’tibori mavzuning yoritilishiga qaratilishi lozim. Har qanday
rasmda mazmun bo’lganda u asar
bo’ladi. Rassomlar ham asarini
yaratayotganda uning ma’lum bir
ma’noga egaligiga alohida e’tibor
beradi. Birinchi plandagi narsalar
ishning aniq mazmunini ochib bersa
orqa plandagi narsalar unga kurk va
go’zallik bahsh etadi. Oldiniga qalamda
chizib olish lozim keyin u ranglanadi.
Qog’ozda ranglashdan oldin suv bilan
hullab olish kerak. Oldiniga osmon kabi
katta joylar ranglanadi. Ranglanganda
ham politrada bir biriga ularning
aralashmasidan foydalanish kerak.
Ranglarni qo’shganda boshqa rang
chiqadi. Yer, utlar, toshlar, butalar,
daraxt va qirlarning rangi ham o’ziga
xosdir. Odamlarni o’zoq yoki
yaqindaligiga qarab turli ranglar bilan
bajariladi. Bajarilayotgan ishlarning
to’g’ri borishi uchun o’qituvchi oldingi
chizilgan o’quvchilarning rangtasvirdagi ishlaridan kursatib borish kerak. Bolalar
yo’l quyayotgan xatolarini tuzatib olishlarida yordam bo’ladi.
Rangtavirda syujetli kartina chizish bosqichlarini qo’yidagicha kursatib ham
o’tish lozim.
O’quvchilarning mustaqil ishlarini olib borish ham savol-javoblar bilan boradi.
Kim syujetning ma’nosini aytib beradi?
Rangtasvir qanday bo’ladi?
Rasmni chizgandan keyin rang berishdan oldin nima qilimiz?
Oldiniga qaysi joylar ranglanadi?
Perspektiva qanday bo’ladi? va boshqalar.
59

Uyga vazifa. Mavzu bo’yicha rasm ishlab kelish, shunga uxshash ishlangan
rassom asarlaridan yig’ib olib kelish va uning tahlilini o’rganish.
24 – DARS. MAVZU: 4-MSNI. «BAHORGI ISHLAR» MAVZUSIDA
SYUJETLI KARTINA ESKIZINI ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a)ta’limiy maqsadi: O’quvchilarga mavzu asosida rasm ishlashni eskizlar
bajarishni o’rgatish.
B) tarbiyaviy maqsadi: o’quvchilarni nafosat, axloqiy, vatanparvarlik ruhida
tarbiyalash.
V) rivojlantiruvchi maqsadi: tasviriy san’atda syujetla asarlarni bajarish va
tushunishdaga bilimlarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: a)o’qituvchilar uchun: Kursmatmali qurollar, tarqatma
materiallar, doska, bur, O’.Tansiqboyev, Taldikin, Ch.Ahmarov kabi rassomlarning
asarlari reproduksiyasi va boshqa didaktik materiallar.
B) o’quvchilar uchun: rasm daftar, qalam, akvarel, rasmlarning nus’halaridan
namunalar.
Darsning metodi. Aralash dars.
Darsning rejasi:
1. Tashkiliy qism. 2 - 5 daqiqa.
2. O’tilgan dars mavzusini savol-javob bilan baholash. 8 – 10 daqiqa.
3. Yangi dars bayoni bahs. 10 – 15 daqiqa.
4. O’quvchilarning mustaqil ishlari. 10 - 15 daqiqa.
5. Darsning yakuni va uyga vazifa. 2 - 3 daqiqa.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism. O’quvchilar bilan salomlashib, yo’qlama qilinadi, sinf tozaligi
va darsga o’quvchilar olib kelishi lozim bo’lgan narsalarning borligi nazorat qilinadi.
Hammaga uy vazifalarni partalar ustiga chiqarib quyish kerakligi aytiladi. Sinf
o’quvchilarini kichik guruhga bo’lib olish mumkin. Bo’lishni jeribovka, sanash 1, 2
deb yoki partalar orqali bo’lishi ham mukin. Albatta har bir guruhga sardor ham
belgilanadi. Agar bolalar sonidan bir o’quvchi ortib qolsa xakamlikka olish to’g’ri
bo’ladi.
60

O’quvchilarning uy vazifalarini savol-javob bilan baholash. Bo’lingan
guruhlarning uyda chizib kelgan ishlarini xakam bilan birgalikda o’qituvchi ko’rib
chiqadi. O’quvchilarning ish daftarida bajarilgan vazifalaridan eng yaxshi
chizilganlari 4 ta, o’rtacha chizilganidan 4 ta, yomon bajarilgan ishlardan 3 - 4 ta
terib olib chiqiladi va tahlil qilinadi. Tahlilga o’quvchilarning guruhlaridan saylangan
sardor boshchiligida shu bolalar qatnashadi. O’qituvchi oldindan tayyorlab quygan
tarli savol, krassvord, testlar berib tahlilning to’g’ri borishini ta’minlaydi. Natyurmort
to’g’risida qonun – qoida emas chizishdagi to’g’ri yoki noto’g’ri tomonlari
o’rganiladi.
Savol-javoblarda hamma o’quvchilarning faol qatnashishlari uchun biladigan,
tortinchoq bolalar ham teng bo’linadi. Baho butun guruhning faolligiga va to’g’ri
javoblari xisobga olingan holda qo’yiladi.
Yangi darsning bayoni: Adabiy asar syujeti asosida kartina ishlash

61

Mavzusida biz adabiy
asarlarning mazmuniga rasm ishlagan
edik. Unda kompozisiya yaratildi.
Endi esa «Bahorgi ishlar» mavzusida
kompozisiya yaratish darsi. Bilamizki
rassomlar o’z asarlarini tabiatdan
oladi. Quyidagi kartochkalarda
savollar yashirin guruhlar bajarib
kursinlar. Har bir savolga
1. daqiqadan vaqt javob uchun
ham 1 daqiqa
2. testlarga javoblar 5 daqiqa.
3. krasvord yechish 3 daqiqa.
4. Tez qoralama, eskiz chizish
5 daqiqa.
Mustaqil ishlarni bajarish ham
shu dars borishiga qo’shilib ketadi.
Bosqichlar, ranglash, odam figuralari,
ufq chizig’i, narsalar tekisligi, surat
tekisligi, perspektiva qisqarishi, xavo
perspektivasi, rang perispektivasi,
chiziqli perspektiva, rassomlardan
V.Taldikin, E.Kalandarov, Plastov, Vilaskis asarlaridan birining mazmunini savol
qilib qo’yiladi.
Bolalar rasmni guruh bo’yicha chizishlari ham mumkin lekin hamma ishlashlari
shart. Unda katta vatman yoki aleksandrovka qog’ozida bajariladi. Turtta guruhga
turtta qog’oz beriladi. Katta panarama qilib kursatish lozim. Har bir o’quvchi ma’lum
bir suratning joyini o’zi kompozisiya qiladi va suratni katta qog’ozga ko’chirib
ishlaydi, ranglaydi.
Bu guruh ishi bo’lib hisoblanadi. Mazmunini ham aytib beradilar.
O’quvchilarning uyda bajarib kelishlari uchun boshqa shu kabi kompozisiya
ishlashlari aytiladi.
25 – DARS. MAVZU: ERKIN MAVZUDA SYUJETLI KARTINA
ISHLASH
Darsning maqsadi:
Kommunikativ kompetensiya:
hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat
qilish, to‘g‘ri qabul qilish;
muloqotda o‘zidan kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsata olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
axborot manbalaridan (ommaviy axborot vositalari: jurnal, gazeta, televizor, radio
audio-video yozuv, kompyuter) foydalana olish;
62

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zining qiziqishlariga ko‘ra qobiliyatlarini namoyon qila olish;
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya: san’at asarlarini tushuna olish va undan
zavqlanish
a) Ta’limiy maqsadi: Erkin mavzuda me’moriy inshoatlar tasviri ishtirok
etgan kompozisiya ishlashga o’rgatish.
b) Tarbiyaviy maqsadi: Vatanga muhabbatni tarbiyalash.
v) Rivojlantiruvchi maqsadi: O’zbekiston tabiati, me’morchiligi, tarixi,
chizilishi to’g’risidagi bilimlarni rivojlantirish.
Darsning jihozlanishi: a)O’qituvchi uchun: Rassom R.Temurovning
“Registon”, “Eski Samarqand”, Burening “Registonda bozor”, Zommerning
“Bibixonim”, P.Benkovning “Shohi Zinda” kabi asarlari reproduksiyalari, foto
nusxalari, o’quvchilar chizgan suratlar.
b) O’quvchilar uchun: Qalamlar, qog’oz, akvarel, suv idish, politra va toza
latta.
Darsning metodi: Aralash, savol-javob.
Tashkiliy qism. Sinfga kirib o’quvchilar bilan salomlashish va shu kun
yangiliklari, sinf xonasining xolati, o’quvchilarning darsdagi faolligi to’g’risida
qisqacha suhbat.
Darsning borishi: Barcha xalqlarning me’morchiligida turar-joylar,
jamoatchilik binolari, saroylar va boshqa turli inshoatlar o’zining tuzilishi jihatidan
tubdan katta farq qiladi. Shuning uchun har bir xalqning turmush tarzini, tarixiy
an’analarini, mahalliy sharoitlarini hisobga olib binolar, turar joylar barpo etiladi.
O’zbekiston me’morchiligi ham o’ziga xos turli ko’rinishlarga ega. Bular haqida
oldingi beshinchi sinfda o’tgan “O’zbekistonning me’moriy yodgorliklari”
mavzusidagi darsda batafsil gaplashib olgan edik. O’zbekiston shaharlari qadimiy
sharq me’morligining yorqin namunalari bo’lib hisoblanadi.
Sharqiy xalqlar me’morligining o’ziga xos tomonlaridan biri ularning
peshtoqlari, devorlari, minoralarining turli naqshinkor bezaklar, arabiy yozuvlar bilan
bezatilishidir. Qadimiy Samarqanddagi Registon ansambili-ning ko’rinishi uchta
me’moriy binoni birlashtirib turganligi uchun ham ansambil deb ataladi. Unda
Sherdor, Tillaqori va Ulug’bek madarasalari birlashgan. Sherdor madrasasining
peshtoqida sher ya’ni, arslon tasviri bo’lib, quyosh, odam qiyofasi aks ettirilgandir.
Shu davrga mos tarzda boshqa obidalarda islimiy va grix uslubidagi naqshlar, suls
uslubida bitilgan yozuvlar tushirilganligini ko’rasiz. Shuningdek, o’zingiz istiqovmat
qilayot-gan xududdagi me’moriy yodgorliklar va ularning bezaklarini ham eslashga
xarakat qilib kuring! Bu kurinishlar siz chizadigan sharqona me’moriy kurinishning
bir qismi uchun material bo’lishi mumkin. Sharq me’morligi mavzusida rasm
chizishda ularning shaklini, binoning bezagini kurinishga mosligi, binoning esa atrof-
muhitga monnandligiga e’tibor berish kerak. Shundagina biz chizgan me’moriy
kurinishdagi tasvir hayotiy, ishonchli bo’lib chiqadi. Rasm chizishni boshlashdan
oldin rassomlardan Rashid Temirovning “Bibixonim hovlisida bahor”, “Samarqand”,
Pavel Ben’kovning “Sharqona ko’cha”, “Chor Minor maschidi”, Aleksiy Jurovning
63

“Shohizinda”, Bahtiyor Boboyevning “Sharqona manzara”, Lev Burening
“Samarqand”, “Registon”. Zommerning “Registon”, “Kuxna Samarqand” kabi
asarlarining foto reproduksiyalarini tomosha qilish mumkin. O’zbekistonning
qadimiy shaharlariga bag’ishlangan ko’plab rassom asarlarining foto nusxalari bor.
Bularni tomosha qilish orqali ham siz ko’p narsalarni o’rganib olishingiz mumkin.
Shuning uchun ham siz bulardan olgan tassurotlaringiz asosida turli rasmlar
chizishingiz mumkin. Shular asosida sharqona shahar mavzusiga kompozisiya
ishlasangiz bo’ladi. Chizgan suratingizni akvarel buyog’ida buyashingiz lozim.
Chunki buyoqda rasm juda chiroyli chiqadi. Me’moriy ansambil fragmentini
chizishda varaqning biron joyida ham ochiq joy qolmasligi kerak. Ranglarni
aralashmasidan doimo foydalaning, chunki sof toza bir xil rang xayotda uchramaydi.
Rang kurish uchun manzarani ko’proq kuzating! Me’moriy binoni turli variantlarda
ishlash, chizish ham mumkin. Xuddi shu mavzuniyeng o’zini jamoa bo’lib chizish
ham mumkin. Bularni joylashtirishni bilish ham katta mahorat talab qiladi.

Samarqanddagi Tillakori madrasasi 1647-1659 yillarda qurilgan bo’lib, u
binoning ichki tuzilishi, badiiy bezaklari jilolanadi. O’zbek xalqining rango-rang
naqsh elementlaridan qullanilgan badiiy, me’moriy bezaklari uning in’tererini serjilo
qilib turibdi. Ularning shakllari, tuzilishiga qarab naqshlar joylashtirilgan.
Burchaklardagi mehroblar esa kundal uslubida ishlanib islimiy naqshlar bilan
sayqallashtirilgan.
X V -XX asrlarda Xo’ja Axror masjidi ham qurilgan bo’lib u ham sharq
me’morchiligining yodgorligidir. U yerning uzida madrasalar, masjidlar, uylar
qurilgan bo’lib. Ko’p vaqtlar davomida ular bir necha marotaba ta’mirlangan va
qayta tiklangan. XX asrda usto Abdulxofiz Jalilov tomonidan qaytadan qad ko’targan
bu masjid Samarqand naqqoshlik va me’morlik maktabining namunasi bo’lib
hisoblanadi.
Xazrati Xizr masjidi X1X asr o’rtalarida Samarqanddagi eng ko’rkam
masjidlardan biri bo’lib afsonalarga ko’ra bu sirli zot har doim kutilmaganda paydo
bo’lib, duch kelgan yaxshi kishilarga baxt va omad keltirar ekan. Nomutanosib tarzda
qurilgan bu bino usto Boqiyning o’g’li Abduqodir rahbarligida tiklangan bo’lib, u
Afrosiyob shaharchasining old yonida joylashgan. Yog’och uymakorligini usto
naqqosh Fatillo, naqshlarini esa usto Maxmud chizgan. Masjid o’tgan asrning
o’rtalarida xalq ustalari tomonidan barpo etilgan me’moriy binolarning eng ko’rkam
64

kurinishlisidir. Shunday me’moriy binolarning ko’rinishiga uxshash kompozisiya
chizish mumkin.
O’tilgan mavzuni mustaxkamlash uchun savollar.
1.Me’morchilik haqida nimalarni bilisiz?
2.Me’moriy ansambil iborasining ma’nosini tushuntiring!.
3.O’zbekiston xududida qanday me’moriy ansambillir bor?
4.O’zbekistonning qaysi shaharlarida me’moriy yodgorliklar bor?
O’qituvchi savollar orqali dars mazmunini yanada tushunarli bo’lishligini
ta’minlaydi.
Sinf doskasida mustaqil ishni bosqichlar yordamida chizib ko’rsatiladi va
o’quvchilarning o’zlari ham mustaqil ravishda rasm chizadilar. Ish daftar-lariga esa
eskizlar, nabroska (qoralama) tarzda chizib oladilar. Mavzuga oid chizilgan rasmlar
kurgazmali qilib baholanadi.
Bajarilgan ishlarni baholash quyidagi tarzda olib boriladi.
Baholash mezonlari. 1.Agar qog’oz varag’iga to’g’ri joylashtirilgan bo’lsa 1
ball.
Binolarning shaklini to’g’ri bera olish 1 ball.
Rang tasvirda rasm to’g’ri bajarilishi 1 ball.
Soya va yorug’likning to’g’ri berilishi 1 ball.
Ishning tozaligi 1 ball.
Jami: 5 ball.
Uyga vazifa: Sharq me’morligiga oid rassom asarlarining foto
reproduksiyasidan yig’ish, eng go’zal me’moriy shahar kurinishini xotiradan chizib
kelish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Karimov I.A. Barkamol avlod O’zbekiston taraqiyotining poydevori. T.:
Fan, 1997.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. «O’zbekiston ovozi» gazetasi..
1998 yil. 22 – avgust.
3. Karimao I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon xayot- provard
maqsadimiz. T.: «O’zbekiston», 2000.
65

4. O’zbekiston Respublikasining Qonuni «Ta’lim to’g’risida», «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi» to’g’risida Qonun. Toshkent: «Fan», 1997.
5. Tasviriy san’at ta’limi konsepsiyasi. Toshkent, O’zPFITI, 1996.
10. Zahidov P. Temur davrining me’moriy kahkashoni. T., «Sharq», 1996.
11. N. Oydinova. O’zbekiston tasviriy san’ati tarixidan lavxalar. T. O’qituvchi.
1997 yil.
12. N. Abdullayev. Tasviriy san’at tarixi. T.: «O’qituvchi», 1989 yil I-II-tom.
13. Yuniy xudojnik 1987 y. 2-son. 1986 yil 8-son. 1985 y. 12-son.
14. B. Negmenskiy. Mudrost krosati. M.: Prosvesheniye, 1989.
15. Hasanov R. Maktabda tasviriy san’atni o’qitish metodikasi. T.: «Fan»,
2004.
16. Hasanov R. Tasviriy san’atni o’qitish metodikasidan amaliy
mashg’ulotlar. O’quv qo’llanma. 2-qism. Toshkent: 2006.
17. Usmonov O. Kamoliddin Behzod va uning naqqoshlik
maktablari. –Toshkent: Fan, 1977.
18. M.Nabiyev. Rangshunoslik. –Toshkent. O’qituvchi, 1975.
19. Sulaymanov A., Jabborov B. Tasviriy san’atda oqim va
yo’nalishlar. Toshkent: «Sano-Standart», 2008.
20. Mo’jiza yaratish san’ati. Tuzuvchi, A.S.O’rolov. Toshkent:
«Mehnat», 1996.
21. Ergashev D. Tasviriy san’at. 5-sinf uchun tasviriy san’atdan
dars ishlanmalari. Samarqand, VPXQTMOI, 2008.
MUNDARIJA
Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1. Mavzu: O’rta asrlar tasviriy san’atida usul va yo’nalishlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2. Mavzu: Xitoy va yaponiya rassomlarining texnologik usulida nam
qog’ozda kompozisiya (manzara, daraxtning shohi, gul va hakozalar) ishlash. . . . . . . . . . . 6
66

3. Mavzu: Grafik usulda harakatdagi odam (sportchi) gavdasi (figurasi)ni ishlash . . . . . . . . .. 9
4. Mavzu: Loy yoki plastilindan harakatdagi odam (futbolchi, kurashchi,
va haoza) gavdasini ishlash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2
5. Mavzu: O’qituvchilar va murabbiylar kuniga bag’ishlangan tabriknoma ishlash . . . . . . . .. 13
6. Mavzu: 1-MSNI. Turli badiiy-grafik (akvarel, qalam, guash, plastilin yoki loy
hakoza) usulda harakatdagi odam gavdasini ishlash. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 16
7. Mavzu: turli badiiy material va texnik vosita, usulda (rangtasvir,
qalamtasvir, haykaltaroshlik ixtiyoriy tanlanadi) 2-3 figurali mavzuiy
kompozisiya (sport, maishiy hayot, san’at va hakoza) ishlash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 18
8. Mavzu: badiiy bezak grafikasi (plakat, shior, mavzuli devoriy gazeta, etiketka,
embilema va boshqa) namunalarining eskizini ishlash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
9. Mavzu : sharq me ’ morchiligi san ’ ati . Miniatyura san ’ ati tarixi haqida
suhbat hamda reproduksiyalarni tahlil etish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 22
10. Mavzu : Sharq miniatyura san ’ ati asarlari namunalarining elementlari ( daraxt ,
suv, tog’, tosh, hayvonlar, gullar, odamlar va hakozalar)dan nusxa ko’chirish. . . . . . . . . .. 24
11. Mavzu: Darsning mavzusi: o’zbek xalk ertaklari syujeti asosida miniatyura
usulida illyustrasiya ishlash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
12. Mavzu: 2-MSNI. Sharq mumtoz adabiyoti syujetlari asosida miniatyura
usulida mustaqil kompozisiya ishlash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
13. Mavzu: Miniatyura ishlash uchun turli hajm va ko’rinishda ish
qutilar tayyorlash. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
14. Mavzu: Ish qutini bezash uchun kompozisiya eskizini ishlash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 4
15. Mavzu: Tasviriy san’atda dostgoh rangtasviri. Dastgoh rangtasvir asarlarini
badiiy tahlil etish. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 36
16. Mavzu: Dastgoh rangtasvir sohasida ijod qilgan o’zbekiston va jahonning
mashhur rassomlarining hayoti va ijodiy faoliyati. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 38
17. Mavzu: Rangtasvirda syujetli kartina eskizini ishlash. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 39
18. Mavzu: Xotiradan mavzuli natyurmort ishlash. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 41
19. Mavzu: 3-MSNI. Adabiy asar syujeti asosida mustaqil kompozisiya ishlash . . . . . . . . . . . . 43
20. Mavzu: Tabiatning turli holatdagi (tong, quyoshning botishi, quyoshli kun,
yomg’irli kun va hakoza) tasvirini ishlash. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 45
21. Mavzu: Grafik ish (maktab, sanf embilemasini ishlash) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 48
22. Mavzu: Tarixiy yoki mifologik mavzularda portret ishlash. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 49
23. Mavzu: Rangtasvirda mavzuli kartina. Suhbat hamda syujetli kartinalirni
tahlil etish. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 51
24. Mavzu: 4-MSNI. «Bahorgi ishlar» mavzusida syujetli kartina eskizini ishlash. . . . . . . . . . 53
25. Mavzu: Erkin mavzuda syujetli kartina ishlash. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
67

6-Sinf Tasviriy sanat dars ishlanmalari

Sotib olish

O'xshash dokumentlar