• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 282.0KB
Покупки 3
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Алгебра

Продавец

univer cafe

Дата регистрации 27 Январь 2024

96 Продаж

7-9 sinfda algebrani o'qitishda muammoli ta'lim

Fikrlash odatda muammolar, savol, yoki ziddiyat paydo bo’lganda boshlanadi. Buning uchun o’qituvchi muammoli vaziyatlarni qo’llaydi va ularni hal qilishga yordam beradi. Muammoli vaziyatlarni yaratish o'qituvchilardan maxsus metodik usullarni o'rganishni talab qiladi. Muammolarning uchta guruhini farqlash mumkin: 1) kognitiv - o’rganuvchi (nazariy fikrlash), 2) baholovchi (tanqidiy fikrlash), 3) tashkiliy-ishlab chiqaruvchi (amaliy fikrlash). Kognitiv muammolarni taqqoslash, faraz qilish, o’z taklifini ishlab chiqish orqali hal qilish mumkin. Natijada fanda yangi qonunlar, xulosalar va yangi tushunchalar paydo bo'ladi. Baholovchi muammolar sub'ektlar va ish natijalarini tanqidiy baholashni talab qiladi. Tashkiliy-ishlab chiqaruvchi muammolarni hal qilishda esa atrofdagi turli xil o'zgarishlarni hal etish yo'llarini izlash bilan bog'liq, shuningdek, bilimlarni amalda qo'llashni o’rgatadi. Bu muammoli vaziyatlarni batafsil ko'rib chiqaylik. Har bir darsda o’quvchilarni tushunchalarga mustaqil ta'rif berishga jalb qilish mumkin. Kuzatishlar, tushuntirishlar asosida o’quvchilar ob'ekt yoki hodisaning xususiyatlarini aniqlaydilar. Masalan, talabalar "to'rtburchak" tushunchasini o'rgandilar va endi kvadratni o'rganishga kirishdilar. "Kvadrat" tushunchasini ta’riflash kerak. Doskada o'qituvchi turli o'lchamdagi, holatdagi, turli rangdagi bir necha kvadratlarni chizdi. "Bu kvadrat" tushunchasiga ta'rifi berish va umumiy bo'lgan xususiyatni aniqlash kerak. Ushbu usulni qayta takrorlash natijasida, o'quvchining ongida atrofdagi narsalar haqidagi bilish kontsepsiyasi shakllanadi. Baholovchi muammoli masalalarini hal qilishni tashkil etishning asosiy maqsadi o’quvchilarning tanqidiy fikrlashlarini rivojlantirishdir. Ob'ektlar va hodisalarni baholamaslik uchramaydigan turmush tarzi mavjud emas. Shuning uchun ham to'g'ri, tanqidiy fikrlash qobiliyati barcha insonlar uchun zarurdir. Odatda darsda 5 Mavzu: 7-9 sinfda algebrani o'qitishda muammoli ta'lim Reja: I.Kirish II.Asosiy qism 1.1Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar 1.2 Muammoli vaziyatni tahlil qilish metodi sinfda faollikni kuchaytiradi 1.3 Aniq muammoli vaziyatni tahlil qilish II BOB. Boshlang’ich sinf matematika darslarida muammoli vaziyatlardan foydalanish metodikasi 2.1. Konkret vaziyatlarda muammoli-izlanish metodini tanlash bo’yicha tavsiyalar 2.2.Muammoli darsni tashkil etish Xulosa Foydalanilga adabiyotlar 2 Tadqiqot metodida o’quvchilarning izlanishga, o’zlari uchun yangi muammoli hal qilishga yo’naltiriladi va u quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi. 1. Fakt va hodisalarni kuzatishni o’rganish 2. Tushunarsiz hodisalarni o’zlashtirish. 3. Gipotezani olg’a surish. 4. Reja tuzish va uni amalga oshirish, 5. Yechimni topish va uni tekshirish 6. Bu metoddan og’zaki va yozma so’zlari, ko’rsatmali vositalar, amaliy ishlar, yozma va grafik ishlar, laboratoriya mashg’ulotlarida foydalaniladi. [24] Muammoli darsni tashkil etishning texnologik xaritasi Ish bosqichlari Tayyorlov bosqichi. O’qituvchi faoliyati Darsni tashkil etish mazmunini, qo’yiladigan muammoli vaziyatni xamda ushbu vaziyatning o’quvchilar tomonidan hal qilinish yo’llarini, ta’limiy, rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi maqsadni, kutilayotgan natijani va baholash mezonini belgilaydi. O’quvchi faoliyati Tashkil etish bosqichi, ya’ni muammo qo’yish, da’vat bosqichi. Dars maqsadini bayon qiladi, mavzuga oid muammoli vaziyat hosil qiladi(muzmmoli savollar qo’yadi) o’quvchilarga Dars maqsadini va belgilangan muammoni yozib oladilar. Muammoli vaziyat va muammo bayon 23 Pedagogikada muammoli vaziyat metodi ham qo‘llaniladi. Muammoli vaziyat metodi – talabalarni muammoli vaziyatga to‘qnash kelishini ta’minlash asosida ularning bilish faoliyatini faollashtirishga asoslanadigan yo‘l. Metodning mohiyati aniq vaziyatni tahlil qilish, baholash va uning echimi yuzasidan qaror qabul qilishdan iborat. Ta’lim jarayonida muammoli vaziyat metodi qo‘llanilganda talabalarning faoliyatlari quyidagi tizim asosida tashkil etiladi: Ta’lim jarayonida muammoli o’qitish metodlaridan foydalanish Bugungi kasbiy ta’limning asosiy vazifalaridan biri bu bo’lajak mutaxassis shaxsida bilish faolligi, bilish mustaqilligi, ijodkorlik va ilmiy tadqiqotchilik xususiyatlarini shakllantirishdan iborat. Bu esa kasbiy ta’lim-tarbiya jarayonini shaxsga yo’naltirilgan tizimini shakllantirish va mazkur jarayonda bevosita talabalarning o’quv faoliyati motivatsiyasini rivojlantirishga xizmat qiluvchi o’qitish metodlaridan foydalanish muammosini vujudga keltiradi. Ma’lumki, o’quv faoliyati - bu o’quvchining nazariy bilimlar-o’zlashtirishga qaratilgan va fikrlashning o’sishini ta’minlaydigan faoliyatlaridan biri sifatida ko’rsatiladi. O’qish faoliyati o’quvchining o’zi amalga oshirib o’zini 13Muammoli vaziyat Ye chimni usul va vositalarni tanlash YA ngi Muammolarni bashoratlashLoyihalani taqdimoyi Axborotlarni izlashXarakatlarni rejalashtirish Muammo Mahsulot o’zgartirish uchun maxsus tashkil qilingan faoliyati bo’lagidir. O’qish faoliyatining muhim qismi o’quv topshirig’i xisoblanadi. Darhaqiqat, talabalarning o’quv faoliyati bu o’zini-o’zi kasbiy shakllantirish jarayonidagi muhim aqliy harakatlar tizmi bo’lib bu jarayonda o’quv faoliyatini tashkil etish va amalga oshirishga bo’lgan yondoshuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotchi olim V. Davidov ta’kidlaydiki, «individ o’quv faoliyatining o’ziga xosligi uning extiyojlari, berilgan o’quv topshiriqlari, motivlar, xarakat va operatsiyalar ketma-ketligidan iborat bo’lib, u quyidagi operatsiyalarni qamrab oladi: A) uzatilgan axborotni o’zlashtirish va passiv qabul qilish; B) faol mustaqil izlash va axborotni qabul qilish; V) axborotni faol qabul qilish, mustakil ishlash va ijodiy izlanish. Keltirilgan operatsiyalar ketma-ketligida xar bir bosqich o’ziga xos mazmun va yo’nalishga ega bo’lib, talabalarda bilish faolligi va ijodkorlik ko’nikmalarini shakllantirishda uchinchi aspekt, ya’ni axborotlarni faol qabul qilish, mustaqil ishlash va ijodiy izlanish muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Oliy ta’lim muassasalaridagi samarali o’qitish metodlaridan biri bo’lgan muammoli o’qitish ham talabalardagi aynan shu xususiyatlarni shakllantirshga xizmat qilishi bilan alohida tavsiflanadi. Muammoli (grekcha - problema - topshiriq) o’qitish metodlari jarayonida muammoli vaziyat, muammoli topshiriq, muammoli masalalar orqali o’quv masalasini nazariy, amaliy jihatdan o’rganish, taxlil etish va qiyosiy taqqoslashga yo’naltirilgan faoliyat metodlaridir. Ta’lim amaliyotida muammoli o’qitish metodlaridan foydalanishning o’ziga xos pozitiv va negativ tomonlari mavjud bo’lib, ularni quyidagicha izohlash mumkin bo’ladi: - muammoli vaziyatlarni yechish orqali ta’lim oluvchilardagi o’rganishga bilishga bo’lgan ongli munosabat shakllanadi; 14 Xulosa Aslida, har qanday ta’lim o’quvchi uchun muammodir. Chunki ta’lim olish jarayonida o’quvchi unga hozirgacha noma’lum bo’lgan narsa bilan tanishadi hamda ma’lum bir tushunchani egallaydi. Shunday ekan, o’qituvchi o’quvchilarning fikrlash faoliyatida muammoli vaziyatlarni yaratish orqali ularda xar narsani bilishga havas, mustaqillik, o’qishga qiziqish va ijod qilishga intilish kabi shaxsiy fazilatlarini tarbiyalab borishi lozim. Muammoli vaziyatni vujudga keltirish, undan foydalanish usullarini yaratish, ta’lim tizimining xar bir bosqichida o’rganiladigan fanlar, ularning xususiyatlari, o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda yaratiladi. Bir xil yoshdagi o’quvchilarning jismoniy va aqliy xususiyatlariga ko’ra tushunishi, fikrlashi, ishni bajarish qobiliyati turlicha bo’ladi. Shuning uchun muammoli vaziyatni aratishdan avval o’quvchini ruhiy jihatdan puxta tayyorlash zarur. K е lajakda ta`lim tizimi muammoli o`qitish vazifalari bilan chambarchas bog`liq bo`ladi. O`quvchilarning mustaqil bilish faoliyatini shakllantirish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, kam kuch va kam vaqt sarflagan holda dars jarayonini qiziharli tashkil etish asosida ularning bilim, malaka va ko`nikmalarini rivojlantirish muammoli ta`limning maqsadlari k е ng ekanligini bildiradi. D е mak, muammoli o`qitish – ilg`or p е dagogik amaliyotning va didaktikani rivojlantirishning zamon talablariga mos darajasidir. Ta`limning muammoli d е b aytilishiga sabab shundan iboratki, muammolilik bazasida o`quv jarayonlari tashkil etiladi va o`quv muammolarinig tizimli ravishda y е chilishi bu ta`limning xarakt е rli b е lgilaridan hisoblanadi. Muammoli ta`limga p е dagogik adabiyotlarda turlicha ta`riflar b е rilgan. Muammoli ta`lim d е ganda, muammoli vaziyatni hosil qilish, muammolarning y е chilish yo`llarini topish, o`quvchilarga muammoni yyechishda k е rakli yordamni b е rish, y е chimlarni t е kshirish va nihoyat qo`lga kiritilgan bilimlarni 26 kelishi ularni ana shu nomuvofiqliklarni tushuntirishga intilishga undaydi va bu intilish bilimlarni faol o’zlashtirishga olib keladi. 2. O’quvchilar maktabda, uyda yoki ishlab chiqarishda amaliy topshiriqlarni bajarayotganida vujudga keladigan ta’limiy va hayotiy vaziyatlardan foydalanish. Bunday holda muammoli vaziyatlar o’quvchining o’z oldiga qo’ygan amaliy maqsadga mustaqil ravishda erishish uchun harakat qilishda muammoni o’zlari vujudga keltiradilar. 3. Hodisani tushuntirishga yoki uni amalda qo’llash yo’llarini izlashga doir ta’limiy-muammoli topshiriqlar qo’yish. 4. O’quvchilarni hayotiy tasavvurlarlar bilan va hodisalarni tahlil qilishga qiziqtirish. 5. Taxminlar, xulosalarni bayon qilish va ularni tajribalarda tekshirish. 6. O’quvchilarni faktlar, harakat va hodisalarni taqqoslashga hamda qarama- qarshi qo’yishga da’vat etish. 7 .   O’quvchilarni yangi faktlarni umumlashtirishga, taqqoslashga rag’batlantirish, Bunda, odatda muammoli vaziyat vujudga keladi, chuiki taqqoslashda yangi faktlarning qandaydir aloxida, tushuntirib bo’lmaydigan belgi va xususiyatlari aniqlanadi. 8. Fanlararo aloqalarni tashkil etish. Ko’pincha o’quv materiali muammoli vaziyatni vujudga keltirishni ta’minlaydi. Bunday holda boshqa o’quv fanlaridagi o’rganilayotgan materialga bog’liq fakt va ma’lumotlardan foydalanish lozim. Shunday ekan, ta’lim jarayonini o’qituvchi va o’quvchi hamkorligida ongli, ma’lum maqsadga yo’naltirilgan faoliyat deb qarash to’g’ridir. Uning tarkibiy qismlari: maqsadga yo’nalganlik, extiyoj-intilish, mazmun, faoliyat, jarayon, nazorat-tuzatish va natijalarni baholashdan iborat. Muammoli darsda yangi o’rganilayotgan qonun-qoidaga oid faktlar to’plash, ularni taqqoslash va tahlil qilish, bilimlarni o’rganish va mustahkamlash parallel ravishda olib borgan har 20 1.3 Aniq muammoli vaziyatni tahlil qilish Aniq muammoli vaziyatni tahlil qilish (ingliz tilida «case-study», nemis tilida «fallstudie») so‘nggi yillarda tobora ommalashib borayotgan metodlardan biri sanaladi. Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarda o‘zbek tili fanini o‘qitish jarayonida ushbu metodni o‘tkazish uchun quyidagi muammoli vaziyat tanlab olinishi mumkin: «Zumrad va Qimmat» ertagidagi Qimmatning dardi. — «Men yomon qahramon emasman, otam Zumradni o‘rmonga tashlab kelganida qattiq xafa bo‘ldim. Ovqatning ham tuzini atayin sho‘r qilganim yo‘q, tuz ovqatga solinmadi, deb o‘ylab, ozgina solgan edim, lekin... Onamga har doim men ishlarni qilay desam sira qildirmadilar, lekin barcha uy ishlarini o‘rganishni xohlagan edim. Men Qimmat, sizlar tasvirlaganchalik yomon emasman, menga ishoninglar...». Mana shu vaziyat borasida guruhlarda tahliliy ish olib borildi. Bundan tashqari boshqa bolalar ertaklaridagi salbiy qahramonlar «Yalmog‘iz kampir», «Bo‘ri» kabi obrazlar asosida ham muammoli vaziyatlar tashkil etish mumkin. Bu metod o‘qituvchilarning axborotlarni tahlil qilish, asosiy muammoni aniqlash, ularni hal etishning muqobil yo‘llarini tanlash va baholash, eng samarali yo‘lni topish hamda harakat dasturini ishlab chiqish ko‘nikmalarini shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Muammoli vaziyatlarni tahlil qilish metodining o‘quvchilarda o‘zaro muloqotni yuzaga keltirishdagi afzalliklari quyidagi jihatlar bilan belgilanadi: — fanlararo aloqani o‘rnatish; — obrazli tafakkurni rivojlantirish; — muqobil variantlarni baholash; — tahlil natijalarini namoyon etish; — qaror qabul qilish bilan bog‘liq jarayonda davomiylikni ta’minlash; — muloqotga kirishish va guruh yoki jamoada ishlash ko‘nikmalarini o‘zlashtirish imkoniyatlari mavjud. 10 qo’yilgan muammoni yechishga doir ko’rsatmalar va yo’llanmalar beradi va ish natijalarini baholash mezonlari bilan tanishtiradi. etilgan materiallar bilan tanishadilar va uni hal qilish yo’llarini o’ylaydilar. Mustaqil ishlash jarayoni. Muammoning yechimini topish. Anglash va fikrlash bosqichi Qo’yilgan muammoni o’quvchilarning to’g’ri tushunishlari, ularni muammoga yo’llash maqsadida munozara va aqliy hujum, klaster, kubik, zig-zak usullaridan foydalanadi va yakka, ikkita hamda guruh bilan ishlashlarini tashkil etadi. O’quvchilarni faollashtirish maqsadida bir guruhdan ikkinchisiga o’tish yo’llarini amalga oshiradi. O’quvchilar berilgan muammolarni yakka tartibda, ikkita bo’lib yoki guruhlarga bo’lingan holda yechishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar, tahlil qilib, eng qulaylarini topadilar bir fikrga keladilar. Natijalarni taqdim etish. Diqqat bilan tinglaydi. O’quvchilarning fikrlarini, tushunchalarini aniqlashtiruvchi savollar beradi. Natijalarni bayon qiladilar va boshqa guruhlar taklif qilgan natijalar bo’yicha fikr yuritadilar va savollar berish orqali tushunchalarini mustahkamlaydilar. Yakunlash va Belgilangan muammoni O’qituvchining xulosalarini 24 va yangi to'rtburchak (trapesiya) mavjud. O’quvchilarga ularni nomlanishini va ta'rifini berish so’raladi va noma'lum to'rtburchakka "trapesiya" deb nomlashni va ta'rif berishlarini so'rash kerak (o’quvchilar trapesiyaning ikkita tomonini paralleligini ko'rishlari kerak). O'qituvchining vazifasi o'quvchilarni o’rgatayotgan fanini nafaqat tushunishga, balki o'ylashga o'rgatishdir. Buning uchun guruhda muammoli vaziyatlarni yaratish, o’quvchilar yordamida ularni hal qilish orqali erishish mumkin. Odatiy bo'lmagan muammolarni hal qilish o'quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlanishiga hissa qo'shadi. Haqiqatan ham, bunday vazifalar bolalarda qiziqish uyg'otadi, aqliy faoliyatni faollashtiradi, mustaqil fikrni shakllantiradi, ilmiy izlanishga turtki bo’ladi. Muammoni hal qilishning turli yo'llarini topayotgandao’quvchilar bilimi rivojlanadi, ijodiy qobiliyati rivojlanadi, tadqiqot qobiliyati rivojlanadi. 1.2 Muammoli vaziyatni tahlil qilish metodi sinfda faollikni kuchaytiradi Abu Ali ibn Sino «Tib qonunlari» asarida yosh bolalarni tug‘ilganidan boshlab voyaga yetgunicha ma’lum tartibda tarbiyalab borish lozimligini aytadi. Maktabda bolalarni qanday va qay usulda o‘qitish haqida ham muhim fikrlarni olg‘a suradi. U bolalarni yakka tartibda o‘qitishdan ko‘ra jamoa tartibida o‘qitishni maqul deb biladi va bu usulning afzalligi haqida shunday deb yozadi: «O‘quvchilar o‘qish va tarbiya davomida ilmga chanqoqlik sezadilar. O‘z bilimi bilan g‘ururlanadilar, bir-birlarining bilimiga havas qiladilar. G‘urur va o‘ziga e’tibor tarbiyalanuvchilarni bir-biridan orqada qolmaslikka undaydi. O‘quvchilar birga bo‘lganda doim bir-biri bilan gaplashadi va bu bilan o‘z xotira va nutqini rivojlantiradi». XV asrda Samarqandda Mirzo Ulug‘bek «Akademiya»ga asos soldi. Bu haqda tarixchi olim Volter «Ulug‘bek Samarqandda birinchi akademiyaga asos soldi, 7 hammasi Dasturlashtirishga o’quv jarayonida ko’proq o’rin ajratishga imkon bermaydi. Dasturlashtirishni u eng ratsional bo’lgan hollarda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Umuman olganda o’qitishning reproduktiv metodlari bir qator boshqa zaif tomonlarga ham egadir. Ular o’quvchilarning tafakkurini, ayniqsa mustaqilligini, tafakkurning tez o’zgarishini rivojlantirishga, o’quvchilarda izlanish faoliyati malakalarini zarur darajada tarkib toptirishga imkon bermaydi. Muammoli-izlanish metodlari asosan ijodiy o’quv-bilish faoliyati malakalarini rivojlantirish maqsadida qo’llaniladi, ular bilimlarni ko’proq tushunib va mustaqil egallashga yordam beradi. Bu metodlar o’quv materialining mazmuni haqiqiy axborotni ma’lum qilishga emas, balki fanning tegishli sohasidagi tushunchalar, qonunlar va nazariyalarni tarkib toptirishga, laboratoriya- eksperimental ko’nikma va mehnat faoliyati malakalarini hosil qilishga qaratilgan hollarda; o’quv materialining mazmuni asosan yangi bo’lmasdan, balki bazasida o’quvchilar yangi bilimlarni izlash yo’lida mustaqil qadam tashlashlari mumkin bo’lgan ilgari o’zlashtirilgan mazmun mantiqan davom ettirilganda; mazmun o’quvchilarning mustaqil izlashlari uchun qulay bo’lganda, ya’ni muammoli vaziyatlar o’quvchilarning bilish imkoniyatlarini rivojlantirishning yaqin zonasida bo’lganda ayniqsa samarali qo’llaniladi. O’qitishning izlanish metodi reproduktiv metodga qaraganda uni maktabda va hunar-texnika bilim yurtida o’qitishning yagona turiga aylantirishga imkon bermaydigan bir qator zaif tomonlarga egadir: o’quv materialini o’zlashtirishga ko’p vaqt ketadi; amaliy, ayniqsa ko’rsatish va taqlid qilish nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’lgan mehnat xarakteridagi ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish vazifalarini hal qilishda yetarli darajada samarali emas; Appertsepsiya prinsipini qo’llash mumkin bo’lmagan o’quv materialining asosan yanti bo’limlarini o’zlashtirishda, tushuntirish nihoyatda zarur bo’lgan, mustaqil izlanish esa ko’pchilik o’quvchilar uchun uddalab bo’lmaydigan murakkab mavzularni o’rganishda kam samaralidir. 17 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Ma’lumki, ota - bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo’lmish ilm - u ma’rifat, ta’lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan” Albbatta, ta’lim - tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta’lim - tarbiya tizimini va shu asosda ongni o’zgartirmasdan turib, ma’naviyatni rivojlantirib bo’lmaydi. Shu bois bu sohada yuzaki, rasmiy yondashuvlarga, puxta o’ylanmagan ishlarga mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Maktab ta’lim - tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida bo’lishi asosiy qonunimizda belgilab qo’yilgan. Shu bilan birga, bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo’llab - quvvatlashishini talab qiladigan umummilliy masaladir. Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi farzandlarining bugungi qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq. Buning uchun har qaysi ota - ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan ongli yashaydigan komil insonlar etib voya yetkazish - ta’lim - tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim - tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi. Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo’lmaydi. Bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi. Kurs ishining maqsadi: 7-9 -sinf matematika darslarda muammoli vaziyatlarni vijudga keltirish Kurs ishining vazifasi: Matematika darslarida didaktik o’yinlardan foydalanish o’quvchilarda tafakkur, diqqat, xotira, ijodiy tasavvur etish, kuzatuvchanlikni rivojlantirishga imkon beradi. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, kirish, 2 bob, xulosa va adabiyotlardan iborat. 3 1- jadval. Ta’lim berish modellari sxemasi va ularning asosiy mohiyati Bizning fikrimizcha, bugungi kunda ekstrafaol, faol va introfaol ta’lim jarayonlariga interfaol metodlarning tatbiq etilishi ularning samarali kechishini ta’minlash bilan birga, zamonaviy ta’lim uchun o‘ta muhim sanalgan o‘zaro hamkorlik asosida ta’lim olish uchun ma’lum sharoitlarni vujudga keltiradi. Quyida ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarning o‘zbek tili fanida «Keys study» metodidan foydalanib tashkil etilgan interfaol ta’lim jarayonining tahliliga to‘xtalamiz. 9 yer kurrasini o‘lchashni buyurdi va falakiyotshunoslik jadvallarini tuzishda ishtirok etdi», deb yozgan edi. Ulug‘bek Akademiyada olib borilayotgan ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning matematika, falakiyot va tibbiyot fanlari bo‘yicha qobiliyatini rivojlantirishni muhim vazifa deb baholagan. U har bir kishining axloqiy kamol topishida boshqalar bilan o‘zaro munosabati, hamkorligi va do‘stligi yetakchi rol o‘ynaydi, deb hisoblagan. Shuningdek, Ulug‘bek bolalarning barkamol inson bo‘lib voyaga yetishi uchun ularni o‘qitish va tarbiyalash zarurligini, turli bilimlarni o‘rganishda qiziqtirish kerakligini qayd etgan. Bolalarning o‘qishdan sovishiga sabab, avvalo, o‘qituvchilardagi razolat ekanini, bunday o‘qituvchilar yaroqsiz usullar bilan yoshlarning bilim olishga qiziqishini so‘ndirishi mumkinligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, tarbiyachi avvalo, o‘zini tarbiyalashi, ya’ni bilim va mahoratini muttasil oshirib borishi lozim. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, ta’lim jarayonida faollik, ya’ni aynan ta’lim oluvchilar hamda ta’lim beruvchining o‘zaro faolligi, o‘zaro hamkor, hamfikrligi hal qiluvchi omildir. Bular xozirgi kundagi interfaol ta’lim metodlarining o‘sha zamonlardagi ko‘rinishini yaqqol ifodalaydi. Zamonaviy pedagogik jarayonda esa pedagoglar interfaol ta’lim modelidan tashqari quyidagi ta’lim modellaridan ham foydalanishmoqda. Bular ekstrafaol, introfaol, faol (ichki) va interfaol ta’lim modellaridir. Ular bo‘yicha 1- jadvalda qisqacha ma’lumot keltiramiz: 8 umumlashtiruvchi bosqich. yechish usul va yo’nalishlarining eng asosiylarini ko’rsatib, ko’pchilik fikriga mos kelganlarini alohida ta’kidlaydi. tinglaydi. Guruhlar bir- birlariga va o’z-o’zlariga baho qo’yishlari ham mumkin. 25 Mundarija: I.Kirish………………………………………………………3 II.Asosiy qism I.BOB.Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar……….4 1.1.Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar………….4 1.2 Muammoli vaziyatni tahlil qilish metodi sinfda faollikni kuchaytiradi ………………………………………………….7 1.3 Aniq muammoli vaziyatni tahlil qilish…………………..10 II BOB. Boshlang’ich sinf matematika darslarida muammoli vaziyatlardan foydalanish metodikasi 2.1. Konkret vaziyatlarda muammoli-izlanish metodini tanlash bo’yicha tavsiyalar…………………………………………….16 2.2.Muammoli darsni tashkil etish……………………………19 Xulosa…………………………………………………………26 Foydalanilga adabiyotlar………………………………………28 1 bir o’qituvchi dars jarayonida muammoli ta’lim usulini ko’plash uchun, avvalo, quyidagi ketma-ketlikni aniq bilib olishi zarur: —muammoqo’yish; — muammoni-xarakterlovchi sharoitni o’rganish; — qo’yilgan muammoni xal qilish; — topilgan yechimning to’g’riligini asoslash; — muammoning yechimini izlash va xal qilish jarayonida paydo bo’lgan yangi bilimlarni anglash; — muammoni tizimlash, motivlashtirish va umumlashtirish; — muammo yechimini o’rganish, uning yanada ixcham va qulay yo’llarini izlash. Ta’lim texnologiyasi bo’yicha qilinadigan barcha ishlar o’ziga xos amaliy asosga ega. Ta’lim loyihasini tayyorlash o’qituvchi va o’quvchining kelajakda birgalikda amalga oshiradigan faoliyatini oldindan belgilaydi. O’qituvchi ta’lim loyixasini amalga oshirishda, eng avvalo, o’quvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy to’g’ri, ilmiy xulosalarni chiqarishga va o’zlashtirishga rag’batlantiradigan muammoli vaziyatlarni vujudga keltirishni nazarda tutmog’i lozim. Psixologlarning ta’kidlashicha, fikrlash doimo muammo yoki savoldan, ajablanish yoki tushuna olmaslikdan va ziddiyatdan boshlanadi. Dars jarayonida muammoli vazifalarni hal etishda aniq vaziyatlarni tahlil qilish, baholash va keyinchalik qaror qabul qilishga e’tibor berish lozim. Muammoli vaziyatlarni hal qilish usullarida asosiy yetakchi funktsiyalar: — o’rgatuvchi: bilimlarning dolzarbligini aniqlashga asoslanadi. — rivojlantiruvchi: tahliliy tafakkurni, aloxida faktlar orqali hodisa va qonuniylikni ko’ra bilishni shakllantiradi. — tarbiyalovchi: kommunikativ ko’nikmalarni shakllantiradi. Demak, muammoli vaziyatlar o’quvchilarning mustaqil ishlarini 21 II BOB. 7-9 sinf matematika darslarida muammoli vaziyatlardan foydalanish metodikasi 2.1. Konkret vaziyatlarda muammoli-izlanish metodini tanlash bo’yicha tavsiyalar Reproduktiv metodlar birinchi navbatda o’quvchilarning o’quv-axborotini tezroq va mustahkamroq eslab qolishlarini ta’minlash, o’quv-bilishga doir faoliyatni bevosita boshqarish, bilimlardagi tipik kamchiliklarni tez aniqlash uchun amaliy ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish maqsadida qo’llaniladi. Reproduktiv metodlar ayniqsa o’quv materialining mazmuni asosan-axborot xarakterida bo’lsa, amaliy harakatlarning usullarini-ta’riflasa, o’quvchilarining bilimlarni mustaqil qidirib ola bilishlari uchun juda murakkab, prinsipial yangi xisoblansa va shuning uchun ham o’quvchilarda muammoli vaziyatlarni hal qilish uchun tayyor bilimlar yo’q bo’lsa samarali qo’llanadi. Ularni-o’quvchilar hali muammoli vazifalarni yechishga o’rgatilmagan-hollarda ham qo’llash ratsionaldir, ularni asta-sekin muammoli o’qitish tartibiga olib kirish lozim. Dasturlashtirilgan o’qitish metodlari o’quv materialini element bo’yicha o’zlashtirishni, o’zlashtirish darajasini element-bo’yicha nazorat qilishni, o’qitishni imkoniyati boricha individullashtirishni, bilimlarni egallashning individual sur’atini hisobga olishni ta’minlash maqsadida qo’llaniladi. Dasturlashtirilgan o’qitish o’quv materialining mazmuni mantiqiy tugallangan bo’limlarga bo’lish mumkin bo’lgan, o’quv faoliyatini bevosita boshqarishni ta’minlash va barcha o’quvchilardan bilimlarning har bir elementini qanchalik o’zlashtirganliklari to’g’risida tez axborot olish kerak bo’lganda qo’llaniladi. Shu bilan birga Dasturlashtirilgan o’qitish tushuntirish illyustrativ o’qitishga nisbatan ko’proq vaqtni talab qiladi. Dasturlashtirish o’qituvchining darsning tarbiyaviy vazifalarini hal qilish imkoniyatlarini ham ma’lum darajada cheklaydi, shuningdek, o’qituvchining o’quvchilarga shaxsiy ta’sir ko’rsatish imkoniyatini ham kamaytiradi. Bularning 16 - ta’lim jarayonida turli qarama-qarshiliklar va to’siqlarga duch kelish talabalardagi fikrlash jarayonini jadallashtiradi; - muammoli o’qitish kasbiy faoliyatga nisbatan amaliy yondoshuvni shakllantirishda muxim bosqich sanaladi. Ijobiy tomonlari bilan birga muammoli ta’limning kuyidagi jihatlari, ya’ni: - berilgan muammoli vaziyat yoki topshiriq talabalarning bilish darajasiga nisbatan murakkab va mavhum bo’lsa; - muammoli topshiriqlar ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlariga nomuttanosib bo’sa; - muammoli topishriqlar yoki vazifalar talabalardagi bilishning shaxsiy manfaatdorligi uchun yo’naltirilmasa kutilgan natijalarni bermasligi mumkin bo’ladi. Demak, keltirilgan xulosalarga tayanib ta’lim jarayonida muammoli o’qitish metodlaridan foydalanish bo’yicha quyidagi tavsiyalarni shakllantirishimiz mumkin bo’ladi: - muammoli o’qitish jarayoni ta’lim oluvchilarning bilish ehtiyojlaridan kelib chiqib tashkillashtirilsa; - muammoli o’qitish metodlarini tanlash jarayonida talabalarning mavjud bilim, malaka va ko’nikmalaridan kelib chiqib ish tutilsa; - berilgan muamoli topshiriq yoki vazifalar kasbiy-faoliyatli yondoshuv asosida belgilanib, u bo’lajak mutaxassis shaxsidagi mustakillik, tanqidiy fikrlash va ijodkorlik ko’nikmalarini shakllantirishga yo’naltirilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. 15 uchun qanday imkoniyatlarga ega bo’lishi kerak. o’qitishning izlanish metodlarini yaxshi egallaganida 2.2.Muammoli darsni tashkil etish Bugungi kunda o’qituvchining vazifasi — o’quv jarayonini o’quvchilarda faqat reproduktiv fikrlashni emas, balki ijodiy fikrlashni ham shakllantiradigan yo’sinda tashkil qilishdir. Bunda o’qitishning muammoli usuli qo’l keladi. Muammoli ta’lim—bu o’quv materialini o’quvchi ongida ilmiy izlanish asosida bilish vazifalari va muammolarini vujudga keltiradigan yo’sinda o’rgatish uslubidir. O’quvchining fikrlash faoliyatida muammoli vaziyatlar vujudga keladi va ular bolani ob’ektiv ravishda izlanishga va mantiqiy to’g’ri ilmiy xulosalar chiqarishga da’vat etadi. Muammo-ilmiy bilishni rivojlantirish zarurligini ifodalashning sub’ektia shaklidir. U muammoli vaziyatda, ya’ni jamiyat rivojlanishi jarayonida bilish va bilmaslik o’rtasida ob’ektiv ravishda vujudga keladigan ziddiyat. Muammoli vaziyat — o’quvchining ma’lum psixik holatidir, Bunday holat ma’lum topshiriqlarni bajarish (masala yechish, savolga javob topish) jarayonida ziddiyatlarni anglash tufayli vujudga keladi. Ana shu ziddiyatni anglash o’quvchilarda ishni bajarishning usuli yoki shartlari to’g’risidagi yangi bilimlarni izlash extiyojini uyg’otadi. Muammoli vaziyat muammodan farqli ravishda unga o’quvchini jalb etishdan iboratdir. Didaktika va psixologiyaga doir adabiyotlarda muammoli vaziyatlarning tiplarini tasniflash asosida ularni yaratishning eng muhim yo’llari va usullari ishlab chiqilgan. M.Maxmutov muammoli vaziyat tiplarini ta’riflash bilan birgalikda ularni quyidagi asosiy usullarini ifodalaydi. 1. O’quvchilarning nazariy tushunchalarini talab qiladigan hodisalarga, faktlarga, shuningdek, hodisalar o’rtasidagi tashqi nomuvofiqliklarga duch 19 takomillashtirishga asoslangan bo’lib, ularda ilmiy tushunchalarni, amaliy ko’nikmalar va malakalarni shakllantirish, boshqa materiallarni chuqur mantiqiy tahlil qilishga asoslangandir. Agar, siz muammoli dars o’tishni istar ekan-siz, avvalombor, muammoli vaziyatlarni yaratish yo’llari; — Aniq savollar qo’yasiz: umumlashtirishga, isbotlashga, aniq, mantiqiy fikr yuritishga undovchi; —o’quvchilarga fikrlashga undovchi savollar berilib, uning yemimini mustaqil ravishda o’zlariga topishni taklif etasiz; — nazariy va amaliy topshiriqlar orqali o’quvchilarni taqqoslashga, umumlashtirishga, xulosalar chiqarishga, berilgan faktlarni solishtirishga da’vat qilasiz; — bir savolga turli nuktai nazardan qarash lozimligini tushuntirasiz va berilgan javoblarni asoslashga undaysiz; — o’quvchilarga hodisani turli vaziyat orqali ko’rib chiqishni taklif etasiz hamda amaliy ish jarayonida duch keladigan qarama-qarshiliklarni ma’lum qilasiz. Shunday qilib, muammo hech qanday tayyorgarliksiz, to’g’ridan-to’g’ri qo’yilmaydi. U butun darsdagi bosh masala sifatida bayon qilinadi. Qo’yilgan muammolarning murakkabligi tabiiyki, o’quvchilar saviyasiga mos bo’lishi kerak. Tanishtiriladigan materiallar uncha katta bo’lmasligi lozim. Materiallarning, xususan, masalalarni o’quvchilarning o’zlari hal qila olsalargina, ularning muammolarni hal qilishdagi salohiyati ortadi. Muammoli darslarda mavzuga oid savollar shunday tuzilishi lozimki, o’quvchi savolga javob berishda kamchiliklarni to’ldirsin, nomalarini aniqlasin, o’xshashlik va farqni topsin, fikrini ifodalasin. Muammoli vaziyatni hosil qilish tadqiqot restik suhbatlar, namoyish etish muammoli bayon qilish, reproduktiv metodlardan foydalangan holda tashkil etiladi. 22 mustahkamlash, sist е malashtirish jarayoniga boshchilik qilish kabi amallar majmui tushuniladi. Muammoli ta`limning mazmun mohiyati «ta`lim-tarbiya maqsadlariga mos k е luvchi zamonaviy maktablarda o`qituvchi rahbarligida o`quvchilarning ma`lum bir tizimga mos ilmiy va amaliy muammoni hal etishda qatnashishidan iboratdir», d е b hisoblaydi. Muammoli vaziyat va o`quv muammosi tushunchalari muammoli ta`limning asosiy tushunchalaridir. O`quv muammosi o`zlashtirish jarayonida mantiqan- psixologik qarama-qarshi qo`yish, ongli ravishda izlanishga yo`naltirilgan, noma`lumning mohiyatini tatbiq qilishga o`quvchining qiziqishini uyg`otuvchi hamda shu asosda yangi tushuncha va tamoyillarni o`zlashtirishga olib k е luvchi tadqiqot jarayonidir. O`quv muammosining ikki muhim tomoni bor : Birinchidan, o`quvchilarning muammoni yechish usulini topishga qaratilgan faoliyat, ya`ni aqliy izlanuvchanlikka yo`naltira olishni bilish; Ikkinchidan, o`quvchilarda yangi bilimlarni o`zlashtirishida qiziquvchanlik motivlarini, o`quv-biluv qobiliyatlarini shakllantirish. Bu tushunchalar o`quvchilarning o`quv-biluv faoliyatini boshharishda va o`quv- biluv qobiliyatlarini shakllantirishda o`qituvchi faoliyati uchun asosiy vosita bo`lib xizmat qiladi. 27 o’quvchilar yolg'on mulohazalarni rad etishlari kerak bo’ladi. Ushbu usulga rioya qilishlari va taqqoslash yo'li bilan xatolikni topishlari kerak bo’ladi. Odatda, o'qituvchilar o’quvchilarga xatolarsiz vazifalarni taqdim qilishadi. Natijada, o'quvchilarda taqdim etilayotgan xabarlarga, ko'rsatmalarga to’g’ri ma’lumot degan qat’iy ishonch hosil qilinadi. Bundan qochish va o'quvchilarni tahlil qilish, xatolarni topish va ularni isbotlash qobiliyatini rivojlantirish kerak. O'quvchilarda bu ko'nikmalarni asta-sekinlik bilan hosil qilish kerak: birinchi navbatda, xatolik bor bo'lgan hukmni aniqlasin, keyin xatolarni rad etadigan dalillarni tanlasin, nihoyat, izchillik bilan inkor etishni o'rgansin. Hukmni rad etish - uning yolg'onligini aniqlashdir; keltirilgan dalillar aniq mantiqiy qonunlarga, qoidalarga muvofiq bo'lishi kerak. O'qituvchi xatolarni aniqlash uchun turli usullarni qo'llaydi: o'zaro tekshirish va bahs. Masalan, qo’yidagi masala berilsa, - Maymunlarning bir galasi qornini to’ydirib, dalada o’ynab yurishar edi. Ularning sakkizdan bir qismining kvadrati yalov ustida, o'n ikkitasi esa lianaga osilib, sakrab tushishar edi. U erda qancha maymun bor edi? O’qituvchi masalani yechish uchun tenglamani yozadi: . Bunda o’quvchilar diqqat bilan qayta tekshirib ko’rishganda xatolikni topib o’zgartiriladi: Tashkiliy-ishlab chiqaruvchi muammoli vaziyatlar o'quvchilarni ishlab chiqarishda faol ish olib borishga tayyorlashga, amaliy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi, ular mumkin bo'lgan murakkab shartlardan chiqish yo'llarini topishlariga o'rgatiladi. O’quvchilarning bilimlari chuqurroq bo'lib, yangi faktlar bilan boyitiladi. Misol uchun, trapesiyaga bag'ishlangan darsni darhol unga ta'rif berish bilan boshlash mumkin yoki boshqacharoq tarzda boshlash mumkin: O’quvchilarga: "Siz avval" trapesiya "so'zini eshitganmisiz? Bu nimani anglatishini bilasizmi? Bugun darsda biz geometriyaning qaysi shaklini trapesiya deb nomlanganligini va uning xususiyatlarini o'rganamiz". Yoki doskada har xil to'rtburchaklarni tasvirlab darsni boshlashingiz mumkin. Ular orasida bolalar uchun ma'lum bo'lgan parallelogram, to'rtburchak, kvadrat, romb 6 I.BOB.Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar 1.1 Matematikani o'qitishda muammoli vaziyatlar Mashhur nemis muallimi Disterveg shunday deb yozgan edi: "Yomon o'qituvchi haqiqatni aytadi, yaxshi o'qituvchi uni topishga o'rgatadi". Fikrlash jarayonining boshlanishi muammoli holat bo'lgan psixologlarning bayonotlarini esdan chiqarmaslik kerak: Muammoni o'rganishning mohiyati, o'qituvchi nafaqat fanning yakuniy xulosalari haqida xabar berish bilan bir qatorda, o’quvchilarni ham ilmiy izlanishda ishtirok etishga majbur qiladi. Bugun "zamonaviy pedagogik texnologiyalar", "innovatsion jarayon" kabi tushunchalar o’qitish jarayoniga qat'iy kiritildi. Har bir o'qituvchi o'z ishida pedagogik texnologiyani sinovdan o'tkazdi va eng samarali usulni tanladi. Tajribadan shuni ko’rish mumkinki, chuqur, kuchli va ongli bilimlarga ega bo’lgan o'quvchilarni yetishtirishda ularning xotirasini rivojlantirishga katta e’tiborni qaratish emas, balki mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga e’tiborni qaratish muhim. O’quvchilarga muammoni hal qilish yo'lini izlashni "yuqtirib olish" kerak. Ko’pincha o'qituvchi darsda kerakli ko’rgazmalardan foydalanib mavzuni tushuntiradi: ammo ba'zi o'quvchilar uni eshitmaydi, chunki butunlay boshqa narsalarga e’tiborini burgan bo’ladi. Shunday vaziyatda o’quvchini darsga qanday qilib "qaytarish" kerak? Guruhga muammoni tashlash, so'ngra o'quvchilardan uning yechimlari haqida fikrlarini so'rashingiz mumkin. Matematika darslarida muammoli muloqot texnologiyasi quyidagi universal ta'lim faoliyatini hal etishda yordam beradi. Normativ - muammolarni hal qilish qobiliyati. Kommunikativ - muloqot qilish. Kognitiv - ma'lumotni ola bilish, mantiqiy xulosa chiqarish. Shaxsiy - axloqiy baholash. O'qituvchining maqsadi - yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish orqali o'quvchilarni o'qishga o'rgatish. Ta'lim texnologiyalari esa faqatgina amalda o'zlashtirilishi mumkin. 4 5. O‘quvchilarga tahlil va ilgari surilayotgan tavsiyalarning to‘g‘riligini tasdiqlashda shaxsiy tajribalarga tayanib ish ko‘rish tavsiya etilishi lozim. 6. Muammoli vaziyatlarni tahlil qilishga yondashish tizimli, izchil va o‘rinli bo‘lishi zarur. Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablar uchun «O‘zbek tili» darsligida berilgan «Men sevgan asar qahramoni» mavzusini o‘rganishda o‘quvchilarni «Yalmog‘iz kampir», «Bo‘ri», «Zumrad va Qimmat» kabi mavzular asosida tashkil etilgan muammoli vaziyatlarni hal etishga undash mumkin. Buning uchun quyidagicha savollar o‘rtaga tashlanadi: «Zumrad va Qimmat» ertagida tashqaridan ko‘ringan holatga asoslanib Qimmatni yomon qahramon deb bo‘ladimi? Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarning o‘zbek tili fani asosida «Men sevgan asar qahramoni» mavzusidagi dars jarayonida tashkil etilgan tajriba-sinov ishlari natijasida adabiy o‘qish bo‘yicha lug‘atda berilgan: asar, qahramon, ket, arang, yo‘ldosh, o‘ksimoq, chalg‘imoq, durra, silamoq, sharmanda bo‘lmoq so‘zlarining rus tilidagi ma’nosini 69 foiz o‘quvchilar to‘g‘ri topa olishgan. Yuqorida bildirilgan fikrlarga tayangan holda quyidagi umumiy fikrga kelish mumkin: ta’lim jarayonida interfaol metodlarni qo‘llash o‘quvchilarning o‘quv faolligini oshirish, mashg‘ulotlarning qiziqarli va samarali tashkil etilishi hamda darsga qo‘yilgan maqsadga samarali erishishni ta’minlaydi. Muammoli vaziyat – talabalarning ma’lum topshiriqlarni bajarish (masalani echish, savolga javob topish) jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatni anglashi bilan bog‘liq ruhiy holati bo‘lib, u hal etilayotgan masala bilan bog‘liq yangi bilimlarni izlashni taqozo etadi. Muammoli vaziyatlarni hal qilish bosqichlari: 1. Muammoli vaziyatni yaratish. 2. Vaziyatni tahlil qilish asosida muammoni qo‘yish. 3. Farazlarni ilgari surish. 4. Echimni tekshirish. 12 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Sh.M.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O’zbekiston, NMIU, 2018. 2. Sh.M.Mirziyoyev. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. – Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018. 3. Jumayev M.E. va boshqalar 1-sinf daftari- Toshkent.: Sharq, 2006, 64 bet. 4. Jumayev M. „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan labaratoriya mashg’ulotlari “ Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006, 256- bet. 5. Jumayev M.E. ”O’quchining ijodiy shaxs sifatida rivojlanishida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik - matematik tayyorgarligi” - Toshkent.: Fan, 2009, - 240 b. 6. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinf matematika darslarida tarixiy materiallardan foydalanish.-T.: ”Uzkomsentr”, 2003, 24- bet. 7. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil etish.- T.: 2005, 68- bet. 8. Tadjiyeva Z.G’. va boshqalar „Boshlang’ich sinf matematika, ta’lim samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish“-Toshkent.: Jahon Print, 2007, 100 bet. 9. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 1-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 48 bet. 10. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 2-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 60 bet. 11. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 3-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 64 bet. 12. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 4-sinf” -Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 56 bet. 13. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.: 1999, 205- b. 14. Abdullayeva B.S., N.A.Xamedova M. Xusanovalarning “Boshlang’ich sinf matematika darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi” (Toshkent 2010, 135 bet ) uslubiy qo’llanma 15. http://fayllar.org/ 16. http://arxiv.uz/ 17. http://ziyonet.uz/ru 18. http://referat.arxiv.uz/ 19. http://aim.uz/ 28 Lekin bu har doim ham muammoli va reproduktiv metodlarni birga qo’llanish zarur degan ma’noni anglatmaydi. O’qitishning shunday vazifalari, matelarning shunday mazmuni, o’quvchilar tayyorgarligining shunday o’ziga xos xususiyati borki, ularda o’qitishning reproduktiv yoki izlanishga oid metodlari xalq iborasi bilan aytganda, sof holda qo’llanilishi mumkin va qo’llanilishi kerak. Pirovardida bu o’qitish metodlarini tanlashning soddalashtirilgan sxemasini keltiramiz. O’qituvchi bu sxemadan foydalanib, o’qitishning izlanish metodlarini qo’llash uchun eng ratsional vaziyatlarni tanlashi mumkin. [25] Pedagogik shartlar Reproduktiv metodlar Izlanish metodlari 1 2 3 1. Qanday vazifalarni yechishda bu metod ayniqsa muvaffaqiyatli qo’llaniladi 2. O’quv materiali qanday mazmunda bo’lgaiida bu metod ayniqsa ratsional qo’llanadi. 3. O’quvchilar qanday xususiyatlarga ega bo’lganlarida bu metod ratsional qo’llaniladi. 4. O’qituvchi mazkur metoddan foydalanish Bilimlarni, ko’nikma va malakalarni tarkib toptirishda Mazmun o’ga murakkab ski o’ta sodda bo’lganda O’quvchilar bu mavzuni muammoli o’rganishga hali tayyor bo’lmaganlarida Mazkur temani muammoli o’zlashtirish uchun o’qituvchida vaqt bo’lmaganda Tafakkur mustaqilligini, tadqiqotchilik o’nikmalari va ishga ijodiy yondashishni rivojlantirishda Material mazmuni o’rtacha murakkablikda bo’lganda O’quvchilar mazkur mavzuni muammoli o’rganishga tayyor bo’lganlarida O’quvchi mavzuni muammoli o’zlashtirish uchun vaqtga ega bo’lganida va 18 Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarda o‘zbek tilini o‘rganishda o‘quv materiallari asosidagi muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, o‘quvchilar yoki guruhlarning individual ishlari, takliflarni guruhli muhokama qilish bilan muvofiqlashtiriladi. Bu holat o‘quvchilarda guruhda, bir jamoada ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Individual tahlillar, guruhda ularning muhokama qilinishi, muqobil variantlarning tanlanishi, harakat yo‘nalishi va muammoni hal qilish rejasini belgilash, o‘quvchilarda tahlil qilish va rejalashtirish kabi sifatlarning shakllanishiga yordam beradi. Ushbu metod, ayniqsa, til (xorijiy tillarni) o‘rganishda nihoyatda qo‘l keladi. Amalda muammoli vaziyatlarni ishlab chiqishda quyidagi ikki yo‘ldan birini tanlash mumkin: 1) aniq hayotiy voqea-hodisalar misolida; 2) sun’iy asoslangan hodisalar, harakatlar asosida. Ta’lim amaliyotida muammoli vaziyatlarni tahlil qilishda samaradorlikka erishishni kafolatlovchi quyidagi asosiy tamoyillar ishlab chiqilgan: 1. Muammoli vaziyatlar faqat birgina mavzu yoki predmet bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Ular, odatda, boshqa muammolar va masalalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli, o‘quvchilar fanlararo aloqadorlikdan foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi lozim. 2. Muhokama jarayonida o‘quvchilar muammoli vaziyatlarning tashqi jihatlariga emas, balki ichki sabablariga e’tibor qaratishi pedagogik jihatdan to‘g‘ri sanaladi. 3. O‘quvchilar muhokama jarayonida ma’lum fan yoki o‘quv materiali bo‘yicha o‘zlashtirgan nazariya, qoida, ta’rif yoki aksiomalarni o‘rinli qo‘llay olishi, shuningdek, ulardan muammoli vaziyatlar yechimini topish va tavsiyalar ishlab chiqishda foydalana olishi kerak. 4. Birgina muammoli vaziyatning yechimini topish bilan kifoyalanib qolmay, qolgan muammolarning yechimini ham izlash va yo‘nalishlarini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. 11

7-9 sinfda algebrani o'qitishda muammoli ta'lim

Купить