• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 50.8KB
Покупки 3
Дата загрузки 19 Сентябрь 2023
Расширение docx
Категория Психология

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

A. R. Luriyaning xotiraga doir tadqiqotlari

eidetik tasvirni "ko’rishni" davom ettirgandan so’ng, u haqiqatan ham olma olishni xohlayotganini tasavvur qilishga taklif qilinadi. Ushbu ko’rsatmadan so’ng, mavzu ilgari olmadan uzoqroq bo’lgan ilgak unga yaqinlashib, olmani mavzuga tortishini ta’kidlaydi. Eidetik tasvir, shuning uchun harakatchan bo’lib chiqadi va sub’ektning munosabati ta’siri ostida o’zgaradi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, eidetik tasvirlar bolalik va o’smirlik davrida ko’proq uchraydi va asta-sekin yo’q bo’lib ketadi, faqat ba’zi odamlarda saqlanib qoladi. Ba’zi taniqli rassomlar yorqin eidetik tasvirlarga ega deb o’ylash uchun asos bor. Shunday qilib, Pa modelini faqat bir necha daqiqa tomosha qilish uchun etarli bo’lgan rassomlar ma’lum, shundan so’ng ular model yo’qligida rasm ustida ishlashni davom ettirishlari mumkin edi, model tasvirini barcha tafsilotlari bilan saqlab qolishdi.Eidetik tasvirlarni kuchaytiradigan moddalar (aka-uka Ienslar kaliy ionlarini o’z ichiga olgan moddalarni o’z ichiga oladi) va ularni zaiflashtiradigan moddalar (ular tarkibiga kaltsiy ionlarini o’z ichiga olgan moddalar kiradi) mavjud deb o’ylash uchun asos bor. Shuning uchun ba’zi maxsus farmakologik vositalar (masalan, meska — Lin) eidetik tasvirlarni keskin oshirib, yorqin vizual assotsiatsiyalarni keltirib chiqarishi mumkin. 25 Xotiraning o’ziga xos xususiyatlari, shuningdek, turli xil sub’ektlar bir xil vazifani butunlay boshqacha hal qilishlari mumkin, masalan, telefon raqamini yoki noma’lum familiyani xotirada saqlash. Ma’lumki, ba’zi taniqli musiqachilar (masalan, taniqli bastakor S. Prokofiev) telefon raqamlarini taniqli musiqiy kuylar sifatida eslashlarini, boshqa sub’ektlar esa telefon raqamini doskada yozilganligini ko’rishadi va vizual tarzda eslashadi.Biroq, turli xil odamlarda xotirani saqlash usullari va xotirani tashkil etish darajasidagi farqlar ayniqsa muhimdir.Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, ba’zi odamlarda yodlashning bevosita, hissiy (vizual, eshitish, vosita) shakllari ustunlik qiladi, boshqalarda esa yodlash asosan materialni murakkab kodlash, uni og’zaki — mantiqiy sxemalarga aylantirish xususiyatiga ega. I. P. Pavlov odamlarni ikki guruhga ajratganda aynan shu narsani nazarda tutgan, ulardan biri "badiiy", ikkinchisi "aqliy" turga tegishli. Xotiradagi individual farqlar har doim ham mnestik jarayonlardan tashqariga chiqmaydigan faqat shaxsiy xususiyatlar emas. Ko’pincha ular insonning butun shaxsiyati tarkibida sezilarli o’zgarishlarga olib keladi. 7 A. R. Luriya shunday holatlardan birini mashhur sovet mnemonisti Sh.Bu odam ajoyib vizual eidetik xotiraga ega edi. U raqamlar, so’zlarning ulkan jadvallarini osongina ushlab turdi va ularni "ko’rishni" davom ettirdi, shu bilan birga ularni tovushlar, tovush soyalari (sinesteziya) shaklida "his qildi". Shuning uchun, u katta vaqt oralig’idan keyin, ba’zan ko’p yillar davomida hisoblab chiqilgan ulkan materialni ko’paytirishda qiynalmadi.Biroq, uning xotirasining g’ayrioddiy xususiyatlari uning fikrlash tuzilishi va shaxsiyatining o’ziga xos xususiyatlarida aks etganligi Sh uchun muhim edi.Ajoyib vizual xotiraga ega bo’lgan Sh., agar ularning echimi vizual ravishda davom etishi mumkin bo’lsa va materialni vizual ravishda tuzatish va vizual tasvirlar bilan ishlash qobiliyatiga tayansa, murakkab muammolarni osonlikcha hal qildi. Biroq, u vizual tasvirlardan chalg’itishni talab qiladigan mavhum muammolarni hal qilishda ko’pincha engib bo’lmaydigan qiyinchilik tug’dirdi, ularni vizual ravishda hal qilish imkonsiz edi. Shu sababli, murakkab va mavhum mantiqiyogrammatik tuzilmalarni tushunish 7 A. R. Luriyaning fenomenal xotira holatini tasvirlaydigan klassik asari. 20 2.2 A. R Luriya konstsepsiyasi. Vakillik tasvirlari. Tasviriy xotiraning uchinchi, eng muhim turi-vakillik tasviri ancha murakkab tuzilishga ega (ba’zan u psixologiyada YB — nemis Vorstellungsbild tomonidan belgilanadi). Bunday tasvirlar hammaga yaxshi ma’lum. Biz daraxt, limon, it haqida tasavvurga egamiz deymiz. Bu shuni anglatadiki, bizning oldingi tajribamiz bizda bu tasvirlarning izlarini qoldirdi; shuning uchun vakillik tasvirlarining mavjudligi xotiraning eng muhim shakli sifatida qabul qilinadi. Bir qarashda, vakillik tasvirlari vizual tasvirlarga yaqin bo’lib tuyulishi mumkin, ulardan faqat kamroq yorqin, kambag’al va loyqa, kamroq aniq bo’lganligi bilan farq qiladi. Biroq, mazmunan kambag’al tasvirlar kabi g’oyalarning bunday xarakteristikasi chuqur noto’g’ri va ehtiyotkorlik bilan psixologik tahlil shuni ko’rsatadiki, g’oyalar tasvirlari kambag’al emas, balki vizual tasvirlarga nisbatan beqiyos boyroqdir. Vakillik tasvirlarini vizual tasvirlardan ajratib turadigan birinchi narsa shundaki, vakillik tasvirlari har doim polimodaldir, boshqacha qilib aytganda, ular har doim vizual va teginish, eshitish va motor izlarining elementlarini o’z ichiga oladi; ular idrokning bir turi emas, balki ob’ektlar bilan murakkab amaliy faoliyatning izlari.Tashqi tomondan, tasvirlar tasviri vizual jihatdan kambag’al bo’lib tuyulishi mumkin va bu vizual vizual tasvirdan ko’ra ko’proq sxema, bu narsaning umumiy konturidir. Biroq, u narsalar haqidagi g’oyalarning turli tomonlarini o’z ichiga oladi: limon haqidagi g’oyalar tasviri uning tashqi ko’rinishini (shakli va rangi), shuningdek ta’mini, qo’pol terisini, vaznini va boshqalarni o’z ichiga oladi. stol tasviri nafaqat stolning kambag’al va sxematik ko’rinishini, balki uning qo’llanilishini, uning izlarini ham o’z ichiga oladi. uning orqasida o’tirgan, ovqatlangan, ishlagan va hokazo mavzu bilan turli xil amaliyotni o’z ichiga olgan vakillik tasvirining ushbu ko’p tarkibi allaqachon mavzu haqidagi g’oyani faqat tashqi ko’rinishiga qaraganda ancha boy qiladi. Taqdimot tasvirining ikkinchi xususiyati shundaki, u har doim quyidagilarni o’z ichiga oladi: * mavzu taassurotini intellektual qayta ishlash; 26 aylantiradi.Og’zaki xotira.Xotiraning yanada murakkab va yuqori o’ziga xos inson turi og’zaki xotirani ifodalaydi.Biz nafaqat ob’ektlarni belgilash uchun so’zlardan foydalanamiz va og’zaki nutq nafaqat g’oyalarni shakllantirish va vizual ma’lumotlarni saqlashda ishtirok etadi. Biror kishi og’zaki tizim orqali, og’zaki ma’lumotni idrok etish, kitoblarni o’qish va nutq orqali olingan ma’lumotlarning natijalarini xotirasida saqlash orqali juda ko’p miqdordagi bilimlarni oladi.Og’zaki xotira, vakillik shaklida qoldirilgan vizual tajriba natijalarini qayd etish va saqlashdan ko’ra, so’zlarni to’g’ridan-to’g’ri tuzatish va ular keltirib chiqaradigan tasvirlarni passiv saqlashdir.Quyida biz og’zaki ma’lumot olayotganda, odam so’zlarni eng kam eslab qolishini va unga etib kelgan taassurotni matnli ravishda ushlab turishini ko’ramiz. Og’zaki xotira har doim og’zaki ma’lumotlarni qayta ishlash, undan eng muhimlarini ajratib ko’rsatish, yon, ahamiyatsiz narsalardan chalg’itish va to’g’ridan-to’g’ri sezilmaydigan so’zlarni emas, balki og’zaki xabarda uchraydigan fikrlarni saqlashdir. Bu shuni anglatadiki, og’zaki xotira har doim muhim bo’lmagan tafsilotlardan chalg’itish va ma’lumotlarning Markaziy nuqtalarini umumlashtirish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan xabar qilingan materialni transkodlashning murakkab jarayoniga asoslanadi. Shuning uchun odam og’zaki xabarlar va o’qiladigan kitoblardan olingan keng materiallarning mazmunini "eslab qolish" imkoniyatiga ega bo’lib, shu bilan birga ularning so’zma-so’z mazmunini xotirada saqlay olmaydi. Og’zaki xotira ko’pincha "assotsiativ" yoki "mantiqiy"deb nomlanadi. Buning sababi shundaki, so’zlar hech qachon bizda izolyatsiya qilingan tasavvurlarni qo’zg’atmaydi, balki assotsiativ yoki mantiqiy bog’liq elementlarning matritsasining butun zanjirlarini keltirib chiqaradi. Tibbiyot va psixologiya sohasidagi bilimlarni birlashtirgan Aleksandr Romanovich Luriya yangi fan – neyropsixologiyani yaratdi. Agar siz miya qanday ishlashini bilmoqchi bo’lsangiz, ushbu maqolani o’qishga arziydi. U bugungi kungacha muvaffaqiyatli qo’llanilgan Luriya metodologiyasiga va uning asosiy nazariy modeliga bag’ishlangan. Luriya XX asrning birinchi yarmida faol ilmiy faoliyat bilan 29 ko’pincha bunday kuchli vizual — majoziy xotiraga ega bo’lmagan odamlarga qaraganda osonroq emas, balki ancha qiyin bo’lgan.Biroq, Sh shaxsiyatining o’ziga xos xususiyati eng katta qiziqish uyg’otadi.uning vizual obrazli tasavvurlari shu qadar kuchli ediki, uning tasavvur dunyosi ba’zan haqiqiy taassurotlar dunyosi bilan birlashdi va aynan shu haqiqiy va xayoliy dunyo o’rtasidagi chegaralar, oddiy odamda juda aniq, juda xiralashgan. Shuning uchun shning xatti-harakati ko’pincha amaliy bo’lmaganligi, haqiqat va fantaziyaning o’zgarishi bilan ajralib turardi va vizual majoziy xotiraning o’ta kuchli rivojlanishi uning shaxsiyatining o’ziga xos xususiyatlarini shakllantirishga olib keldi. Xotiraning asosiy turlari. Psixologiya xotiraning bir nechta asosiy turlariga ega. Biz ularni tobora ortib borayotgan murakkablik tartibida tartibga solish orqali izchil ko’rib chiqamiz. Biroq, biz faqat hissiy va motorli xotira hodisalarini ko’rib chiqishni chetga surib, kognitiv jarayonlar uchun muhim bo’lgan xotira turlarini tahlil qilish bilan cheklanamiz. Ketma-ket tasvirlar. Senzor xotirasining eng elementar shakli ketma- ket tasvirlar deb ataladi. Ular vizual, eshitish va umumiy sezgir sohalarda namoyon bo’ladi va psixologiyada yaxshi o’rganilgan.Ketma-ket tasvir fenomeni (ko’pincha nemischa "Nachbild" atamasiga muvofiq NB belgisi bilan belgilanadi) quyidagicha: agar siz mavzuni bir muncha vaqt oddiy stimulni taqdim qilsangiz, masalan, uni 10-15 soniya davomida yorqin qizil kvadratga qarashga taklif qilsangiz va keyin bu kvadratni olib tashlasangiz, mavzu olib tashlangan qizil kvadrat o’rnida xuddi shu shakldagi izni ko’rishda davom etadi, lekin odatda ko’k- yashil (qizildan tashqari) ranglar. Ushbu bosma ba’zan darhol paydo bo’ladi, ba’zida bir necha soniyadan so’ng va ma’lum bir muddat davom etadi (10-15 soniyadan 45-60 soniyagacha), keyin asta-sekin oqarib, aniq konturlarini yo’qotadi, go’yo u tarqaladi, keyin yo’qoladi; ba’zida u butunlay yo’q bo’lib ketishi uchun yana paydo bo’ladi. Turli mavzularda ketma-ket tasvirlarning yorqinligi, ravshanligi va davomiyligi har xil bo’lishi mumkin. Ketma — ket tasvirlarning paydo bo’lishi retinaning tirnash xususiyati o’z ta’siriga ega ekanligi bilan izohlanadi: u qizil rangni idrok etishni ta’minlaydigan vizual purpura (konusning rang — sezgir komponenti) 21 Biror kishining do’stining "qiyofasi" borligi, u bu do’stning to’liq vizual iziga ega ekanligini anglatmaydi va u idrok etilgan tasvirni uning xotirasida saqlanadigan tasvir bilan oddiy identifikatsiyasini chalkashtirib, uni "taniydi". Bu shuni anglatadiki, u tanishi uchun muhim bo’lgan umumlashtirilgan xususiyatlar majmuasiga ega: baland bo’yli, kal, ko’zoynak taqqan, to’g’ridan-to’g’ri ushlab turadigan va hokazo. bu tanishga o’xshash odam bilan uchrashganda, u individual xususiyatlarni taqqoslaydi va agar bu xususiyatlar biron bir narsaga mos kelmasa ("kal, ko’zoynak, lekin yuzi yumaloq..."), u oldida noto’g’ri odam borligini "qaror qiladi", uni "tanimaydi". Faqatgina barcha etakchi belgilarning tasodifiyligi uning oldida kutilgan odam ekanligiga ishonchga va "qaror qabul qilishga" olib keladi, bu uning tanishini tan olishning namoyonidir. Bu vakillik tasvirini bitta taassurotning xotirasidagi oddiy iz emas, balki qisqartirilgan, murakkab faoliyatning katlanmış mahsuloti sifatida vizual tajriba va u haqidagi bilim elementlarini o’z ichiga olgan ob’ekt bilan ko’rib chiqishga asos beradi. Xuddi shunday murakkab jarayon-bu tasvir tasvirini xotirada saqlash. Bir qator tadqiqotlar (va birinchi navbatda sovet psixologi I. M. Solovyovning tadqiqotlari) ko’rsatganidek, vakillik tasviri ba’zan xotirada o’zgarishsiz saqlanmaydi; u har doim dinamik o’zgarishlarni boshdan kechiradi, agar sub’ektga mavzu bilan tanishish imkoniyatini beradigan bo’lsa, uni aniqlash oson, keyin bir muncha vaqt o’tgach (kun, hafta, oy, bir necha kun). oy) nafaqat ushbu mavzuning vakili bor-yo’qligini so’rash, balki uni chizishni taklif qilish. Tajriba shuni ko’rsatadiki, ushbu tasvirni xotirada saqlash amalda ushbu mavzuni aks ettirish tasvirining o’zgarishi, uning eng muhim xususiyatlarini ta’kidlash va ta’kidlash, uning individual xususiyatlarining yo’q bo’lib ketishi, boshqacha qilib aytganda, xotirada saqlanadigan tasvirni chuqur qayta ishlash bilan bog’liq.Bularning barchasi shuni ko’rsatadiki, vakillik obrazi eng murakkab psixologik hodisa bo’lib, insonning" majoziy xotirasi " ni hech qanday darajada elementar hodisa deb hisoblash mumkin emas.Tasvir tasvirlari xotira izlarining ancha murakkab turlari bo’lib, ularning intellektual jarayonlarga yaqinligi ularni insonning kognitiv faoliyatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biriga 28 shug’ullangan. Uning ilg’or g’oyalari sovet haqiqatidan ustun edi, shuning uchun ular jamiyat tomonidan qabul qilinmadi. Ammo u chet elda tan olingan. Luriya kontseptsiyasini o’rganishga o’tishdan oldin, biz olimning hayotidan qiziqarli faktlarni qayd etamiz: Luriya usuli AQShda ixtiro qilingan yolg’on detektorining ishlash printsipiga asos bo’ldi.1932 yilda AQShda olimning "inson to’qnashuvlarining tabiati"deb nomlangan birinchi jiddiy asari nashr etildi. Rossiyada bu ishlarga faqat 70 yildan keyin e’tibor berildi.1950 yil Luriya faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatgan psixologik fanni ta’qib qilish boshlandi. Paydo bo’lgan tahdidlar tufayli u egizaklardagi aqliy jarayonlarning shakllanishini o’rganish bo’yicha ishni tugata olmadi.1953 yilda Luriya shifokorlar ishida ayblangan, chunki u ishlagan Defektologiya institutida yahudiy qoni ishchilari juda ko’p edi. 1953 yilda olim chet elga chiqib, ilmiy aloqalarni tiklaydi. Aynan shu vaqtda u Frantsiya, AQSh va Buyuk Britaniyaning etakchi universitetlari tomonidan haqiqiy e’tirof va qo’llab-quvvatlanmoqda. Shunday qilib, mahalliy penatlarda tan olinmagan daho chet elda eshitildi. Bundan tashqari, u erda uning asarlari yuqori baholangan va tibbiyotda ham, psixologiyada ham ishlatilgan. Ushbu fan miyaning tarkibiy va funktsional tuzilishi va sub’ektning xatti-harakati o’rtasidagi munosabatlarni o’rganadi. Birinchisi tibbiyot, ikkinchisi psixologiya. Luriyaning fikriga ko’ra, neyropsixologiyaning maqsadi shikastlanish natijasida miyaning qaysi funktsiyalari buzilganligini, bu buzilish qolgan jarayonlarga qanday ta’sir qilishini va miyaning sog’lom joylaridan foydalanib, zararlanganlarni qanday tiklashni tushunishdir. Luriya neyropsixologiyada urush paytida yaralangan ko’plab bemorlarning miyasini tiklashga yordam beradigan kontseptsiyani ishlab chiqdi. Ushbu kontseptsiya orqali u yigirmanchi asrning taniqli olimiga aylandi.Luriyani neyropsikik tahlil qilish asoslari.Luriyaning miyaning funktsional bloklari haqidagi kontseptsiyasiga ko’ra, ushbu organning tuzilishi quyidagicha ifodalanadi.Tartibga solish, ohangni saqlash va hushyor turish uchun mas’ul bo’lgan energiya bloke.sezgi organlari uchun mas’ul bo’lgan operatsion birlik,aqliy jarayonlarni dasturlash bloki.Energiya blokining vazifasi interoseptiv 30 ehtimoli to’g’risida mulohaza yuritilayotgan alomati ostida ijtimoiy guruhiy, jamoaviy, barqaror va beqaror kayfiyatni vujudga keltiradi. Obrazli xotira - tasavvurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, ta’mlar, ranglar shakllar, bilan bog’liq bo’lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb yaqqol mazmunni, binobarin, narsa, hodisalaming aniq obrazlarini, ulaming xususiyatlari va bog’Ianishlarini esda qoldirish, ongda mustahkamlash hamda zaruriyat tug’ilganida esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi. Psixologiya fanida obrazli xotiraning bir necha turiari ajratib ko’rsatiladi va ular quyidagilardan iborat. Izchil obrazlar sensor xotiraning eng sodda ko’rinishi yoki shakli izchii obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlaming namoyon bo’lish hodisasi quyidagilardan tuziladi: agar sub’ektga bir necha daqiqa oddiy qo’zg’atuvchi yuboriIsa, jumladan 15 sekund yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, so’ng tekshiruvchi oldidan kvadrat olib quyi Isa, u qizil kvadrat o’mida xuddi shunday geometrik shakl izini ko’rishda davom etadi. Asosan bu shakl ko’pligi rangda tovlanadi. Mazkur iz o’sha zahoti, ba’zan bir necha sekunddan keyin paydo bo’lib, 15 sekunddan to 45-60 sekundgacha o’sha ob’ektda saqlanib turadi, shundan so’ng asta-sekin oqara boshlaydi. Natijada o’zining aniq qon turini yo’qotadi, keyinchalik mutlaqo yo’qolib ketadi. Goho butunlay yo’qolishi uchun qaytadan paydo bo’iishi mumkin. Odamlaming individual psixologik xususiyatiariga qarab, izchil obrazlaming aniqligi va davomiyligi turlicha bo’iishi ko’zga tashlanadi. O’zining kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar salbiy va ijobiy turlarga bo’linadi. Agar kuchli ravishda odam qizil rangga qarab turib, so’ngra nigohini oq qog’ozga ko’chirsa, u holda ob’ektda ko’k-yashil rang paydo bo’lganday ko’rinadi. Izchil obrazlaming ushbu turi salbiy, izchil obrazlar deb ataladi. Bu holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa, quyidagi ketma-ketlik hodisasi namoyon bo’ladi. Qorong’u xonada ko’z oldida bir narsaga, masalan, qo’l yaqinlashtirilsa so’ngra qisqa muddatli (0,5 sek) elektr chiroqi yoqilsa, bu holda chiroq o’chgandan keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq obrazini ko’rishda davom etadi. Mazkur obraz o’z rangida bir qancha muddat saqlanib, sc’ng ko’zdan yo’qoladi. Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda 11 olib qolish paytida assosiatsiyalar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil assosiatsiyalaming hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish paytida bo’ladi. Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlari xususida to’xtalar ekanmiz, so’nggi yillarda texnikaning g’oyat tez rivojlanishi natijasida turli esda olib qoluvchi apparatlarga bo’lgan ehtiyoj benihoya ko’payib ketganligini ta’kidlash joiz. Bu o’z navbatida xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlarini psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar, genetiklar hamda kibemetiklar tomonidan o’rganilishiga olib keldi. Natijada xotiraning nerv fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi nazariyalar maydonga keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi molekulalaming o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan bioximik nazariyadir. Bu nazariyaga ko’ra biror narsani esda olib qolish va esda saqlab turish maxsus tuzilishni o’zgarishi bilan bog’liqdir. O’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra, biror narsa esda olib qolinganda, asosan nerv hujayralarining (neyronlaming) dendrit shoxlari tarkibida o’zgarish yuzaga keladi. Ular qandaydir boshqacharoq tuzilishga kirib oladilar. Dendritlar tuzilishidagi hosil bo’lgan o’zgarish darrov o’tib ketadigan bo’lmay, ancha mustahkam bo’ladi. Shu sababli esda olib qolgan narsa uzoq vaqt xotirada saqlanib turadi. 8 Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko’ra: qisqa muddatli xotira, uzoq muddatli xotira, operativ (tezkor) xotira. Ruhiy faoliyat qo’zqatuvchisining sifatiga ko’ra: musiqiy, eshitish xotirasi. Ruhiy faoliyatning inson yo’naiishiga qarab: fenomenal, kasbiy. Harakat xotirasi - inson faoliyatining har bir turida ruhiy faollikning u yoki bu ko’rinishlarini ustunlik qilishida kuzatiladi. Masalan, harakat, hissiyot, idrok, aql- zakovat kabi ruhiy faoliyatning ko’rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik turlarining har biri tegishli harakatiarda va ulaming mahsulotlarida o’z ifodasini lopib harakatlarda, hissiy kechinmalarda, tuyg’ularda, obrazlarda, timsollarda, fikr va mulohazalarda aks etadi. Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, teziigi, sur’ati, izchilligi va boshqalami esda qoldirish, mustahamlash, esga tushirishdan iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi. His-tuyg’u yoki hissiyot xotirasi. Bu xotira his-tuyg’ular, ruhiy kechinmaiar, hissiyotlar, ehtiyoj larimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalaming xususiyatiga nisbatan munosabatimiz qay tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib rurish imkoniyatiga ega. Shuning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta ahamiyat kasb etadi. Voqelikdagi narsa va hodisalardan, o’z-o’zimizga bo’lgan munosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalami esda qoldirish, esda saqlash, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xotira turi deb ataladi. Boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlanib qolgan hissiyotlar harakatga undovchi va o’tmishda salbiy kechinmalarga ega bo’lgan harakatlardan saqlanib qoluvchi signal tarzida namoyon bo’ladi. Hissiy xotira o’zining vujudga kelish xususiyati, teziigi, dinamikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan ma’lum ma’noda ajralib turadi. har bir odamga o’z turmush tajribasidan ma’lumki, ko’pincha, qachonlardir o’qigan kitoblar, tomosha qilgan kinofilmlar faqat taassurotlar”, bog’lanishlar zanjirini yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon bo’ladi. Shuning uchun hissiy xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida olingan odamlar kayfiyatlari bir-birlariga o’xshashligi, iliq ruhiy muhitni vujudga keltirish yoki noxush kechinmaiar to’lqinini Ьафо etish 10 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Xotira jarayonlarini o’rganish hamda ta’lim jarayonida bilish jarayonlarini o’rganish dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Bu katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Mazkur sohada tadqiqot ishlarini olib borish qator omillar bilan shartlanadi. Ulardan biri bizning fikrimizcha, eng muhimi – ta’limning maktab dasturini о’zlashtirish uchun tayyorlov ishlari muhim ahamiyatga ega. Kurs ishi maqsadi. Xotira turlarini o’rganish. Uning o’quv faoliyatiga ta’sirini o’rganish va ularni bilish jarayonlarini yanada rivojlantiri sh. Kurs ishi vazifalari . A. R. Luriyaning xotiraga doir tadqiqotlari bilan tanishish Kurs ishining predmeti: Talabalar orasida xotira turlarini rivojlanishini o rganish.ʻ Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Psixologiyada xotira mavzusi A. N. Leontev, N. I. Zinchenko, A. A. Smirnov, G. Ebbingauz, E. Torndayk, L. S. Vigotskiy, A. V. Zankov, B. V. Zeygarnik va boshqalar tomonidan o’rganilgan. Ilmiy psixologiyada xotiraEbbingauz tomonidan o’rganilgan. Bu olim assotsiativ psixologiya maktabi vakili bo’lib, u mazmunsiz so’zlarni eslab qolishda materialning barqarorligi, mustahkamligi va assotsiatsiyalar kuchini tadqiq etgan. Geshtalt psixologiya vakillari esda olib qolishga ta’sir etuvchi asosiy sharoit sifatida butun timsol – geshtalt, material strukturasi deb tushunganlar. Shuning uchun mazmunsiz materialni eslab qolish uchun qo’shimcha sharoit – maqsad (intensiya) bo’lishi shart. Xebbning fikricha, qisqa muddatli xotira – bu takroran qo’zg’alishning natijasida neyron yopiq tizimida vujudga keluvchi, morfologik o’zgarishlarni nazarda tutmaydigan impuls faolligidir. Kurs ishining tuzilishi: Kirish qismi, 2 bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Xotira biz ilgari idrok qilgan, boshdan kechirgan va bajargan ishlarimizni yodda saqlash, keyinchalik ulami eslash yoki xotirlash jarayoni dir. Biz har kuni 3 jarayonlarining ta’sirini kuzatamiz va ketma-ket tasvir qisqa muddatli senzor xotirasining eng elementar shakli hisoblanadi. Xarakterli jihati shundaki, izchil tasvir ongli harakat bilan tartibga solinmaydigan eng elementar iz jarayonlarining namunasidir: uni o’z xohishiga ko’ra uzaytirish yoki o’zboshimchalik bilan qayta chaqirish mumkin emas. Bu ketma-ket tasvirlar va xotira tasvirlarining yanada murakkab turlari o’rtasidagi farq. Ketma-ket tasvirlarni eshitish sohasida va teri hissiyotlari sohasida kuzatish mumkin, ammo u erda ular zaifroq ifodalanadi va qisqa vaqt davom etadi. Ketma-ket tasvirlar retinada sodir bo’ladigan jarayonlarning aksi bo’lishiga qaramay, ularning yorqinligi va ketma-ketligi vizual korteksning holatiga sezilarli darajada bog’liq. Shunday qilib, miyaning oksipital mintaqasi o’smalari holatlarida ketma-ket tasvirlar zaiflashgan shaklda namoyon bo’lishi va qisqa vaqt davom etishi mumkin, ba’zan esa umuman chaqirilmaydi (N. N. Zislin). Aksincha, ba’zi ogohlantiruvchi moddalar kiritilganda ular yorqinroq va uzoqroq bo’lishi mumkin. Vizual (eidetik) tasvirlar. Vizual yoki eidetik tasvirlarning hodisalari ketma- ket tasvirlardan ajralib turishi kerak (yunon tilidan. Eidos tasvir). Vizual (eidetik) tasvirlar fenomeni (psixologiyada ular AB belgisi bilan belgilanadi — nemis Anschaungsbild-dan) bir vaqtlar nemis psixologlari aka-uka Iensch tomonidan tasvirlangan. Bu quyidagicha: ba’zi odamlarda (ayniqsa, bolalik va o’smirlik davrida) ko’rsatilgan ob’ektning yorqin va aniq tasvirlarini yoki taqdim etilgan narsalar yoki rasmlar olib tashlanganidan keyin uzoq vaqt davom etadigan butun rasmlarni kuzatish mumkin. Ushbu hodisa tajribalarda kuzatilgan. Mavzuga 3-4 daqiqa davomida rasm taqdim etildi, masalan, ko’cha sahnasi tasvirlangan. Rasm olib tashlanganidan so’ng, uning tafsilotlari haqida savollar berildi. Agar oddiy sub’ektlar ushbu savollarning deyarli hech biriga javob bera olmasalar, unda yorqin eidetik tasvirlarga ega bo’lgan sub’ektlar bu rasmni ko’rishda davom etishdi va "tashqarida qancha daraxt bor edi?" kabi savollarga osongina javob berishdi."rasmda qanday hayvonlar tasvirlangan, dashtdagi plakat nimaga o’xshaydi? va hokazo ular bu savollarga javob berishdi, go’yo ular olib tashlangan 23 Xulosa Xulosa qilib aytganda, xotira tufayli ongimizda faqat hozirgi paytdagi narsalar, hodisalar aks etib qolmay, balki o’tmishda idrok qilingan narsa va hodisalar, kechirgan tuyg’u, fikrlar ham aks etadi. Xotiraga ega bo’lmaganimizda edi biz shu paytda idrok qilinayotgan narsa va hodisalarnigina aks ettirar edik, shu bilan birga, idrok qilinayotgan narsa va hodisalar hamma vaqt bizga yangi, notanishdek ko’rinar edi. Odam xotira tufayli malaka va ko’nikmalar hosil qiladi, bilimini boyitadi va saviyasini kengaytiradi. Xotira boshqa psixik jarayonlarning faoliyati va taraqqiysi uchun katta ahamiyatga egadir. Idrok to’g’risidagi bobda biz, xotira idrokimizni boyitadi, deb ko’rsatib o’tgan edik. Xotira mahsuli bo’lgan tasavvur, shuningdek, fikr bilim va bizning tajribalarimiz xotiramizda mustahkam o’rnashib qolsa, bu bilan xayol, tafakkur, nutq, iroda va his faoliyati hamda taraqqiysi uchun sharoit ta’minlangan bo’ladi. Odamning tasavvurlari boyligi va xotirasida mustahkam o’rnashib qolgan bilimlari boyligi qanchalik boy bo’lsa, uning idroki ham shunchalik mazmundor, to’la, aniq bo’ladi. Xayol, tafakkur, nutq va irodasining faoliyati ham samarali bo’ladi. 32 Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan tiklanishi rerainissensiya hodisasi (xira esga keltirish) deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarida tormozlanish yuz beradi. Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning ko’p qismi unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni o’qib. o’rganib olishda ro’y beradigan charchashdir. Materialni eslash uchun bo’lgan kuchli xohish natijasida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagi qiyinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib ketgan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga tushirish lozim bo’lgan narsa xotiraga kiradi. Materialni mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’iishi materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo’ladi. Bu G. Ebbingauz tomonidan aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olingandan keyin darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinlashadi. Unutish.Unutish deb, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolishni, shuningdek, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaslikni tushunamiz. Unutilgan deb, esda saqlanib qolmagan narsani emas, balki shu paytda esga tushira olmagan, esga tushish uchun qulay sharoit mavjud bo’lmagan narsani aytamiz. Shuning uchun, unutish – esda saqlashning aksi bo’lgan jarayon bo’lmay, balki esga tushirishning aksi bo’lgan jarayondir. Unutishning nerv-fiziologik asosi muvaqqat bog’lanishlarning tormozlanishidir. Unutish darajasi har xil bo’ladi. Materialni tamom yoki qisman unutish mumkin, ya’ni material butunlay esdan chiqib ketadi yoki uning faqat bir qismi unutiladi. Material tez orada yoki birmuncha vaqtdan keyin unutilishi mumkin. Biror narsa ancha vaqtgacha unutilib turilishi mumkin, ya’ni bir narsani ancha vaqtgacha xotiraga keltira olmay turishimiz mumkin. Odatda, unutish vaqtincha bo’ladi, biz shu paytda zarur bo’lgan bir narsani darrov eslay olmaymiz, ammo bir necha vaqtdan keyin u esimizga tushadi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya po’stining tegishli nerv 15 fraktsiyasini susaytiradi, shuning uchun oq varaqqa qaraganingizda unga qo’shimcha ko’k-yashil iz paydo bo’ladi. Ushbu turdagi ketma-ket tasvir salbiy ketma-ket tasvir deb ataladi. U senzor izlarini saqlashning eng elementar turi yoki sezgir xotiraning eng elementar turi sifatida qaralishi mumkin. Salbiy ketma — ket tasvirlardan tashqari, aniq ketma-ket tasvirlar mavjud va mavjud. Agar siz biron bir narsani (masalan, qo’lni) to’liq zulmatda ko’zingiz oldiga qo’ysangiz va juda qisqa vaqt ichida (0,5 soniya) maydonni yorqin nur bilan yoritsangiz (masalan, lampochkaning chirog’i) ularni kuzatish mumkin. Bunday holda, yorug’lik o’chgandan so’ng, odam bir muncha vaqt ko’z oldida joylashgan narsaning yorqin tasvirini ko’rishni davom ettiradi, bu safar tabiiy ranglarda; bu tasvir bir muncha vaqt saqlanib qoladi va keyin yo’qoladi. Ijobiy ketma-ket tasvir fenomeni qisqa muddatli vizual idrokning bevosita natijasi natijasidir. Uning rangini o’zgartirmasligi, yaqinlashib kelayotgan zulmatda fon retinaning qo’zg’alishiga olib kelmasligi va odam bir lahzaga kelib chiqqan senzor qo’zg’alishining bevosita ta’sirini kuzatishi mumkinligi bilan izohlanadi.Ketma-ket tasvirlar fenomeni har doim psixofiziologlarni qiziqtirgan, ular bu hodisada senzor tirnash xususiyati ta’siridan asab tizimida saqlanib qolgan izlarning jarayonlarini bevosita kuzatish va bu izlarning dinamikasini kuzatish imkoniyatini ko’rishgan.Ketma-ket tasvirlar, birinchi navbatda, ko’zning to’r pardasida paydo bo’ladigan qo’zg’alish hodisalarini aks ettiradi. Bu oddiy tajriba bilan isbotlangan. Agar siz kulrang ekranda bir muncha vaqt qizil kvadratni ko’rsatsangiz va bu kvadratni olib tashlasangiz, uning ketma-ket tasvirini oling va keyin Ekranni asta-sekin orqaga surib qo’ysangiz, ketma-ket tasvirning kattaligi asta-sekin o’sib borishini ko’rishingiz mumkin va ketma-ket tasvirning bu o’sishi ekranning o’chirilishiga to’g’ridan-to’g’ri proportsionaldir ("Emmert qonuni"). Buning sababi shundaki, ekran olib tashlanganida, uning retinadagi aksini egallay boshlagan burchak asta-sekin kamayadi va ketma-ket tasvir orqaga tortilayotgan ekranning to’r pardasi tasvirining kamayib borayotgan maydonida tobora ko’proq joy egallay boshlaydi. Ta’riflangan hodisa aniq dalil bo’lib xizmat qiladi, bu holda biz haqiqatan ham retinada sodir bo’ladigan qo’zg’alish 22 buyumlar bilan bog’lash orqali anlalga oshiriladi. Bu o’rinda akademik 2 I.P.Pavlovning quyidagi so’zlari juda xarakterlidir. "Muvaqqat nerv bog’lanishlari”- deb yozadi I. P. Pavlov. Shu bilan birga и psixik hodisa hamdir, turli-tuman harakat; taassurot bo’Imasa harflar, so’zlar va fikrlar о’rtasida paydo bo’ladigan bog’lanishlar-ki, bu bog’lanishlarni psixologlar assosiatsiyalar deb ataydilar. Xotira, ya’ni esda olib qolish, idrok qilinayotgan narsalardan hosil bo’lgan obrazlar o’rtasida assosiatsiyalarning yuzaga kelishidan iboratdir. Shu bois inson xotirasidagi assosiatsiyalar 3 turga ajratiladi. Bular yondoshlik assosiatsiyasi, o’xshashlik assosiatsiyasi va qarama-qarshilik assosiatsiyalaridan iboratdir. Yondoshlik assosiatsiyasining asosida vaqt va fazoviy munosabatlar yotadi. Boshqacha qilib aytganda, yondoshlik assosiatsiyasi bir necha narsa yoki hodisalarni ayni bir vaqtda yoki ketma-ket idrok qilishdan hosil bo’ladi. Masalan, bog’chada bolasi har kuni o’zimng tarbiyachi opasi va tarbiyalanayotgan guruhini idrok qiladi. Keyinchalik, ya’ni katta bo’lgandan so’ng bog’chasini eslasa tarbiyachi opasi va aksincha, tarbiyachi opasini eslasa, bog’cha guruhi ko’z o’ngida gavdalanadi. Hozirgi paytda idrok qilinayotgan narsa bilan ilgari idrok qilingan narsa o’rtasida ma’lum o’xshashlik bo’lsa, bu narsalar o’rtasida o’xshashlik assosiasiyasi hosil bo’ladi. Masalan, bola dastavval bog’chaga kelgan paytida bog’cha mudirasining tashqi ko’rinishi, ovozi va munosabatlarini o’z onasiga o’xshatishi mumkin. Keyinchalik bola onasini ko’rganda, mudira opasini va aksincha mudira opasini ko’rganda onasini eslaydigan bo’lib qoladi. Bu ikkala odamning bola tasavvuridagi obrazlari o’rtasida assosiatsiya hosil bo’ladi. Hozirgi idrok qilinayotgan narsalar bilan ilgari idrok qilinayotgan narsalar o’rtasida qarama-qarshi belgilar va xususiyatlar bo’lsa, bunday narsalar o’rtasida qarama-qarshilik assosiatsiyasi yuz beradi. Masalan yoz-qish, issiq-sovuq kabi narsalar o’rtasida qarama-qarshilik assosiatsiyalari hosil bo’ladi. Shunday qilib, xotiraning nerv-fiziologik asosida bosh miya po’stida hosil bo’ladigan shartli reflekslar, turli assosiativ bog’lanishlar yotadi. Lekin, odam esda 2 Zufаrоvа M.Е. "Umumiy psixоlоgiyа" – T:2008 y . 7 I BOB. Xotira bilish jarayoni sifatida 1.1 Xotira fenomeni va uning nerv-fiziologik asoslari Miya po’stida paydo bo’lgan muvaqqat (shartli) bog’lanishlar ko’p yillargacha saqlanib turishi mumkin. Paydo bo’lgan bu bog’lanishlar vaqti-vaqti bilan takrorlanib, mustahkamlanib turilsa, u odamning butun umri bo’yi saqlanib qolishi mumkin. Bu esa psixik faoliyatning zaruriy negizini tashkil qiladi. Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo’qolib ketmaydi, balki ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay sharoitda yoki kerak bo’lganda esimizga tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg’u, fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni har kim o’z tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, o’quvchilar maktabda o’qitilayotgan narsalarini esda olib qoladilar, esda saqlaydilar va esga tushiradilar. Kundalik tajribamiz ko’rsatadiki, esda qolgan narsalarning hammasi ham esimizga tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir. Ta’sirotlarning ana shunday esda qoldirish va keyin esga tushirishning fiziologik asosi muvaqqat nerv bog’lanishlaridir, bu muvaqqat bog’lanishlarning hosil bo’lish, mustahkamlanish va keyin jonlanish (tiklanish) jarayonidir. 1 Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi. Eng avval bevosita idrok qilingan narsa va hodisalar (uylar, ko’chalar, daraxtlar, hayvonlar va hokazolar) ning obrazlari esda olib qolinadi, saqlanib qoladi va esga tushadi. Ko’rgan badiiy surat va rasmlar, eshitgan musiqa kuylari, ashulalar va hokazolar esda qoladi. Ilgari idrok qilingan narsalarning esimizga tushgan obrazlari tasavvur deb ataladi. Bu xotiramizda saqlanib qolgan idrok obrazlari bo’lib, mazmunan obrazli xotiraga taalluqlidir. Odam xotirasining asosiy mazmunini nutq-so’z materiali tashkil etadi. Idrok qilingan narsa va hodisalarning nomlari, o’qilgan matnlar, so’zlar, gaplar boshqalarning nutqi esda olib qolinadi, esda saqlanib qoladi va esga tushiriladi. Lekin nutq esda olib qolinganda u yoki bu oddiy 1 Xaydarov F.I. Xalilova N.I "Umumiy psixologiya" Toshkent, 2010 5 paydo qilishda so’zning ahamiyati katta. So’z bilan nomlash tegishli obrazning yaratilishiga yordam beradi. Masalan, ildiz, o’t so’zlarini to’rt kishiga berib, qanday tasavvur qilishiarini so’rasak, ulaming tasavvurlari bir-biridan farq qilishini ko’ramiz, chunki, har bir kishi tajribasiga ko’ra, kasbiga ko’ra tushunadi. Masalan, matematik ildizni sonning ildizi deb, botanik o’simlik qismini, uning ildizini, tish doktori esa tish ildizini tushunadi. Bunga bog’liq ravishda psixologiya fani oldida xotira jarayonlarini o’rganish bilan aloqador bo’lgan qator murakkab muammolar masalalarini tadqiq qilish masalasi turibdi. Bular quyidagilardan iborat: izlarni esda olib qolishning fiziologik mexanizmlari qanday, esda olib qolishga qanday ob’ektiv (tashqi), sub’ektiv (ichki), tabiiy, biologik va ijtimoiy, psixologik sharoitlar ta’sir qiladi, ulaming chegaralari qanday kabi masalalarga qaratilgan. Hozirgacha biz inson xotirasining umumiy naqshlari haqida to’xtalib o’tdik. Biroq, ba’zi odamlarning xotirasi boshqalarnikidan farq qiladigan individual farqlar mavjud. Xotiradag bu individual farqlar ikki xil bo’lishi mumkin. Bir tomondan, turli xil sub’ektlarning xotirasi u yoki bu modallikning ustunligi bilan farq qiladi — vizual, eshitish, vosita; boshqa tomondan, turli odamlarning xotirasi ularning tashkil etish darajasida ham farq qilishi mumkin Ma’lumki ba’zi odamlarda vizual, boshqalarida — eshitish, boshqalarida — motorli xotira turi ustunlik qiladi. Buni turli xil odamlarning bir xil vizual tuzilmani qanday suratga olishlarini taqqoslash va ba’zi tarkibni (masalan, telefon raqami yoki familiyasi) eslab qolish usullarini tahlil qilish orqali osongina ko’rish mumkin. Shunga o’xshash faktlarni eshitish xotirasida ham kuzatish mumkin. Bu erda individual farqlar juda katta va agar tarixda bir marta tinglangan murakkab musiqiy asar aniq eshitish xotirasi bo’lgan odamlar tomonidan ushlab turilgan va to’liq takrorlangan holatlar qayd etilgan bo’lsa, unda deyarli butunlay qodir bo’lmagan odamlar haqida ko’plab kuzatuvlar mavjud.musiqiy ohangni uzoq vaqt saqlab qolish.Xotiraning qayd etilgan individual farqlarida ham tug’ma (genotipik) xususiyatlar, ham odamlarning kasbiy faoliyati namoyon bo’ladi, bu esa vizual, eshitish va ba’zan ta’m xotirasining yuqori rivojlanishiga olib keladi. 19 II bob A. R. Luriyaning xotiraga oid tadqiqotlari . 2.1. Luriyaning talqinida xotiraning o’ziga xos xususiyatlari. 5 1960-yillarda urush avjiga chiqqan paytda, Luriyaning karyerasi bir nechta yangi kitoblarning nashr etilishi bilan sezilarli darajada kengaygan. 1962-yildagi nashr alohida e’tiborga sazovor. Kitob bir nechta xorijiy tillarga tarjima qilingan va neyropsixologiyani tibbiy intizom sifatida asoslaydigan asosiy kitob sifatida tan olingan. Ilgari, 1950-yillarning oxirida Luriyaning xalqaro konferentsiyalardagi xarizmatik ishtiroki deyarli butun dunyo e’tiborini uning tadqiqotlariga jalb qildi va bu kitobni qabul qiluvchi tibbiy auditoriyani yaratdi. Luriyaning 1960-yillarda yozilgan yoki hammualliflik qilgan boshqa kitoblariga quyidagilar kiradi: Yuqori miya va aqliy jarayonlar (1963), Muammoni hal qilishning neyropsixologik tahlili (1966, L. S. Tsvetkova bilan; 1990 yilda ingliz tiliga tarjima qilingan), Frontal loblarning psixofiziologiyasi (birinchi bo’lib 1973 yilda nashr etilgan) va Old aloqa arteriyasining anevrizmasi bo’lgan bemorlarda xotira buzilishi (A. N. Konovalov va A. N. Podgoynaya bilan hammualliflik qilgan). Xotira buzilishlarini o’rganishda Luriya o’z tadqiqotlarini uzoq muddatli xotira, qisqa muddatli xotira va semantik xotirani ajratishga qaratdi. Luriya uchun xotiraning neyropsikologik patologiyasini intellektual operatsiyalarning neyropsikologik patologiyalaridan farqlash muhim edi. Ushbu ikki turdagi patologiya ko’pincha Luriya tomonidan xarakterlanadi; Rus psixologiyasida eydetik obrazlaming namoyon bo’lish hodisasi A.R. Luriya tomonidan ko’p yillar davomida o’rganilgan va shunga ko’ra eydetik xotiraning individual tipologik xususiyatlari chuqur ta’riflab berilgan. Eydetik obrazlar harakatianish xususiyatiga ega bo’lib, sub’ektlaming oldiga qo’yilgan vazifa va uning tasavvurlari ta’siri ostida o’zgartirish mumkin. Ilmiy izlanishlardan olingan miqdoriy materiallar eydetik obraz paydo bo’lishining psixologik ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat qiladi. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi bo’lib hisoblanadi va ulaming xususiyatlari haqida tasavvurga 5   V. V. Nurkov Tomonidan Yaratilgan.   Xotira psixologiyasi 17 * mavzuda eng muhim xususiyatlarni tanlash; • uni ma’lum bir toifaga ajratish. Biz nafaqat daraxt qiyofasini takrorlaymiz, balki uni ma’lum bir so’z deb ataymiz, undagi muhim xususiyatlarni ta’kidlaymiz, uni ma’lum bir toifaga kiritamiz. Daraxt g’oyasini qo’zg’atib, biz odatda biron bir daraxtning (bizga ma’lum bo’lgan bitta qarag’ay yoki qayin) tasvirini chaqirmaymiz, lekin biz qayin yoki qarag’ayning vizual tasvirini ham, terak yoki emanning vizual tasvirini ham o’z ichiga olishi mumkin bo’lgan daraxtning umumlashtirilgan tasviri bilan shug’ullanamiz. Tasvir tasvirining bir qarashda loyqa va vizual tasvirdan ko’ra kambag’alroq ko’rinishi aslida uning umumlashma belgisi, uning orqasidagi aloqalarning potentsial boyligi, uni har qanday munosabatlarga kiritish mumkinligining belgisidir. Shu bilan birga, g’oya tasvirining bu ko’rinadigan qashshoqligi shuni ko’rsatadiki, unda biron bir belgi (xususiyatlar majmuasi) eng muhim deb ajralib turadi, boshqa belgilar esa unchalik ahamiyatli emas. Binobarin, vakillik obrazi oxir-oqibat bizning vizual idrokimizning passiv izi emas, balki uni tahlil qilish va sintez qilish, mavhumlashtirish va umumlashtirish natijasi, boshqacha qilib aytganda, ma’lum bir tizimda qabul qilingan kodlash natijasidir.Bu shuni anglatadiki, taqdimot tasvirida bizning xotiramiz qabul qilingan vaqtlarning izini passiv ravishda saqlamaydi, balki u bilan chuqur ish olib boradi, bir qator taassurotlarni birlashtiradi, mavzu mazmunini tahlil qiladi, ushbu taassurotlarni umumlashtiradi, o’zining vizual tajribasini mavzu haqidagi bilimlar bilan birlashtiradi.Binobarin, vakillik obrazi izchil yoki vizual tasvirga qaraganda beqiyos darajada murakkab faoliyat va beqiyos darajada murakkab psixologik ta’lim mahsulidir.Taqdimot tasvirining bu murakkabligi mavzuni tanib olishda ham, tasvirni saqlashda ham aniq ko’rinadi.Ob’ektni tanib olish hech qachon idrok etilgan ob’ektni xotirada saqlanadigan tasvir tasviriga shunchaki yopishtirish jarayoni emas. Bu, qoida tariqasida, ob’ektning muhim xususiyatlarini ajratib ko’rsatish, kutilgan va haqiqatan ham idrok etilgan mavzudagi o’xshash va farqli xususiyatlarni taqqoslash orqali sodir bo’ladi, natijada ko’rinadigan ob’ekt biz kutgan mavzumi yoki yo’qmi degan "qaror" paydo bo’ladi. 27 tovushlar birikish sistemalari emas, balki nutqda ifodalangan ma’no, o’zi va boshqalarning fikrlari esda qoladi, saqlanadi va esga tushadi. So’zlarning ma’no jihatdan mantiqiy sur’atda bir-biriga bog’lanib, esda qolishi va esga tushishi mazmunan so’z logik xotirasi bo’lib, obrazli xotiraga nisbatan, ancha murakkab aqliy faoliyatdir. Biz ko’ngildan kechirgan tuyg’ular, har xil muskul va ishharakatlari ham xotira mazmunini tashkil qiladilar. Shu sababli esda qoladigan materialning xilma-xil mazmuniga qarab, xotirani, odatda, obrazli, so’z logik, emotsional (tuyg’u-hissiyot) va harakat xotirasi kabi xillarga ajratiladi. Albatta, xotiraning ana shu xillarga bo’linishi nisbiydir. Haqiqatda xotiraning shu hamma xillari bir-biri bilan chambarchas bog’langan, bironta narsaning esimizda qolgan va keyin esimizga tushirilgan obrazi gap bilan ifodalanadi, har bir tuyg’uhissiyot bironta bir tasavvurga, yoki fikrga, yoki ish-harakatga va hokazolarga bog’liq holda tug’iladi. Endi xotiraning xotiraning nerv-fiziologik asoslarini ko’rib chiqsak. Esda olib qolish nerv tizimining egiluvchan, ya’ni o’zgaruvchanlik, qo’zg’atuvchilar ta’sirida o’zida go’yo bir iz qoldirisb, saqlash imkoniyati tufayli yuzaga keladi. Har qanday insonning miyasi egiluvchanlik xususiyatiga ega bo’lib, uning darajasi har xil bo’ladi. Shaxs xotirasining sifati miyaning faolligi va turli faoliyatga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq ravishda rivojlanadi. Atrofni o’rab olgan borliqni faol biluvchi kishi o’z miyasi faoliyatini to’xtovsiz kuchaytiradi. Shu bilan birga uning egiluvchaniik darajasini oshiradi. Miya egiluvchanligi vaqtincha pasayishi, xotira samarasining susayishi, ba’zi paytda odamning toliqishiga sabab bo’ladi. Dam olgandan keyin yana tiklanadi. Odatda miya egiluvchanligi yosh o’tishi bilan susayadi. Masalan. keksa kishilar gaplaridan adashib ketadi, ilgari gapirganlari esdan chiqib, o’sha gapni takrorlayveradilar. Miya egiluvchanligining ko’rsatkichi bosh miya po’stlog’ida muvaqqat nerv aloqalarini tezlikda vujudga kelishi, davomli saqlanishi va ulaming tez, oson jonlantirilishi hisoblanadi. Muvaqqat nerv aloqalari assosiatsiyalarni hosil qiluvchi fiziologik mexanizmdir. Assosiatsiya bizning xotiramizda mustahkamlangan va ongimizda qayd qilingan ayrim voqea hodisalaming o’zaro bog’lanishidir. Biror buyumni esda olib qolish. boshqa 6 O ZBEKISTON RESPUBLIKʼ А SI OLIY TA`LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR V А ZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMID ʼ А GI O ZBEKISTON MILLIY ʼ UNIVERSITETI IJTIMOIY F А NL А R F А KULTETIAMALIY PSIXOLOGIYA YO’NALISHI 2-BOSQICH TALABASI KURS ISHI Mavzu: A. R. Luriyaning xotiraga doir tadqiqotlari Bajardi: Ilmiy rahbar: Toshkent 2023 Ixtiyoriy esda qoldirishda quyidagi turli usullardan foydalaniladi: a) maqsad qo’yish, masalan, institutga kirish oldidagi maqsad; b) o’quv materiallarini tushunib esda qoldirish; c) esda qoldirishning rasional usullaridan foydalanish, masalan, esga tushirish yo’li bilan esda qoldirish. Beixtiyor esda qoldirishda qiziqish katta rol o’ynaydi. Bizning oldingi tajribamiz bilan bog’liq narsa va hodisalar beixtiyor oson esda qoladi. Biz ba’zi bir faktlami bilsak, ular haqida tushunchaga ega bo’lsa, shu faktlarga tegishli bo’lgan hamma narsalar oson esda qoladi. Ixtiyorsiz esda qoldirish inson hayotida katta ahamiyatga ega bo’lib, undan ortiqcha harakat talab qilmagan holda hayotiy tajribalami kengaytiradi va boyitadi. Biroq ixtiyorsiz esda qoldirish tez bo’lsa ham ko’pincha noaniq bo’ladi, bunday esda olib qolingan narsa va hodisalar keyinchalik yanglish esga tushiriladi. Ixtiyoriy esda qoldirish ko’zda tutilgan maqsadga muvofiq tanlangan materialni esda qoldirishdir. Kishi ixtiyoriy esda qoldirish uchun esda saqlashning maxsus usullarini saqlagan holda materialni puxta esda qoldirish uchun o’zining kerakli kuchini sarf qiladi. Ammo mexanik esda saqlanishni ma’noli esda saqlash bilan qo’llanilishi foydalidir. Esga tushirish. O’tmishda idrok qilingan narsalar, his-tuyg’u, fikr va ish- harakatlaming ongimizda qaytadan tiklariishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nerv- fiziologik asoslari bosh miya po’stida ilgari hosil bo’lgan nerv bog’lanishlaming qo’zg’alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita eslash, oradan ma’lum vaqt о ‘tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turiari mavjud. Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalami takror idrok qilish natijasida u yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo’iishi mumkin. Noaniq tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masalan, bir odam ko’zimizga issiq kc’rinadi. lekin uni qaerda ko’rganimizni eslay olmaymiz. To’liq, aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o’ynaydi. Masalan, biz bir kishini ko’rib, uni taniy oimasak, uning familiyasini yoki ismini eshitsak, darrov kim ekanligini bilamiz. 13 izlariga misol bo’la oladi. Chunonchi, hodisalarga qarab uzaytirish ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mumkin emas. Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu jihatlari bilan farqlanadi. Izchil obrazlaming eshitish turi orqali sezishda kuzatish mumkin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kucbliroq namoyon bo’lishini va qisqa muddat davom etishi kuzatiladi. Operativ xotira - inson tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol tezkor harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat operativ xotira deb ataladi. Hozirgi zamon psixologiyasida ushbu holatni namoyon qilish uchun quyidagi misol keltiriladi. Matematik amalni bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni muayyan bo’laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qo’yamiz. Shu boisdan oraliq natijalami yodda saqlashga intilamiz, nihoyasiga yaqiniashgan sari ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi. Mazkur holat matnni talaba yoki o’quvchi tomonidan o’qishda, uni ko’chirib yozishda, ijodiy fikr yuritishda, aqliy faoliyatni amalga oshirishda yaqqol ko’zga tashlanadi. 4 Xotiraning asosiy 4 vazifa ya’ni 4 jarayondan iborat. Bular esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish. Bu jarayonlar bilan birma-bir tanishamiz. Esda olib qolish. Xotira faoliyati esda qoldirishdan boshlanadi. Esda qoldirish idrok qilingan narsa va hodisalami miya po’stida iz hosil qilishdir. Uning fiziologik asosi miya po’stida muvaqqat nerv bog’lanishining vujudga kelishidir. Esda qoldirish o’zining faolligi jihatidan ikkiga bo’linadi: a) ixtiyoriy esda qoldirish; b) ixtiyorsiz esda qoldirish. Ixtiyorsiz esda qoldirishda oldindan maqsad quyilmaydi, mavzu tanlanmaydi va iroda kuchi sarfianmaydi. O’zining go’zalligi, hissiy ta’sirchanligi, hajmi, harakatchanligi, teziigi, shakli va boshqa xossalari bilan farq qiladigan narsa va hodisalar ixtiyorsiz esda qoladi. Masalan, tasodifiy hodisalar, kamay-sumay ovozi ixtiyorsiz esda qoladi. Ixtiyoriy esda qoldirishda esa oldindan maqsad qo’yib mavzu belgilanadi. Masalan, dars materiallarini esda olib qolish, imtihonga tayyorlanish va boshqalar. 4 Davletshin M.G, Do’stmuhammedova Sh.A., Mavlonov M.M., To’ychiyeva S.M., "Yosh va pedagogik psixologiya" T. TDPU, 2004 12 Mundarija Kirish ............................................................................................................................................................ 3 I BOB. Xotira bilish jarayoni sifatida ............................................................................................................. 5 1.1 Xotira fenomeni va uning nerv-fiziologik asoslari .............................................................................. 5 1.2 Xotira turlari va jarayonlari ................................................................................................................ 9 II bob A. R. Luriyaning xotiraga oid tadqiqotlari. .................................................................................... 17 2.1. Luriyaning talqinida xotiraning o’ziga xos xususiyatlari. ................................................................. 17 Xulosa ........................................................................................................................................................ 32 Foydalanilgan Adabiyotlar ......................................................................................................................... 33 2 Foydalanilgan Adabiyotlar 1. Xaydarov F.I. Xalilova N.I "Umumiy psixologiya" Toshkent, 2010 2. Zufаrоvа M.Е. "Umumiy psixоlоgiyа" – T:2008 y. 3. Nishanova Z. Qarshiyeva D. Atabayeva N. Qurbonova Z. "Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya" Toshkent, 2014; 4. Davletshin M.G. "Umumiy psixologiya". T TDPU, 2002. 5. Davletshin M.G, Do’stmuhammedova Sh.A., Mavlonov M.M., To’ychiyeva S.M., "Yosh va pedagogik psixologiya" T. TDPU, 2004 33 xarakterdagi ma’lumotlarni, ya’ni miyaga ichki organlardan kiradigan ma’lumotlarni qayta ishlashdir. Ushbu blokning asosiy vazifasi tanani yaxshi holatda va uyg’onish rejimida ushlab turadigan ibtidoiy mexanizmlarni ta’minlashdir. Energiya blokining ishlashi tufayli tananing faollashishi sodir bo’ladi. Agar uning ishi buzilgan bo’lsa, unda odam sustlashadi, charchaydi, xotirasi, e’tibori yomonlashadi va hissiy holatning muvozanati yo’qoladi. 31 1.2 Xotira turlari va jarayonlari Xotira insonning holati va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon bo’lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil ko’rinishga egadirlar. Odatda xotiiani muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib uning tavsifnomasi sifatida esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish, unutish singari jarayonlami amalga oshiruvchi faoliyatining xususiyatlariga bog’liqligi olinadi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, ayrim darsliklarda xotira turiari turlicha klassifikasiya qilinadi. Jumladan, 3 A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida quyidagi klassifikasiya uchraydi: Faoliyatda ko’proq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga ko’ra: harakat, emosional, obrazli va so’z mantiq xotira. Faoliyatning maqsadlariga ko’ra: ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira. Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga ko’ra: qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira. M. G. Davletshin tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" o’quv qo’llanmasida quyidagi xotira klassifikasiyasi qayd qilinadi: Psixik faolligiga ko’ra: ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira. Faoliyat maqsadiga kо ‘ra: harakat, emosional, obraz va so’z-mantiq xotirasi. Muddatiga ko’ra: uzoq muddatli, qisqa muddatli va operativ xotira. E. G’. G’oziev tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" o’quv qo’llanmasida xotira turiari quyidagicha klassifikasiya qilingan. Ruhiy faoliyatning faolligiga ko’ra: a) harakat yoki motor harakat xotirasi; b) obrazli xotira; d) his-tnyg’u yoki hissiyot xotirasi; e) so ‘z-mantiq xotira. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan: ixtiyorsiz, ixtiyoriy, mexanik. 3 Nishanova Z. Qarshiyeva D. Atabayeva N. Qurbonova Z. "Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya" Toshkent, 2014; 9 yangi narsalarni bilamiz, kun sayin bilimlarimiz boyib boradi. Xotira faoliyatida shaxsning g’oyaviy yo’nalishi katta o’rin egallaydi. Bu yo’nalish uning faoliyatini hayot sharoiti ta’sirida shakllantiradi. Kishi o’zining shu faoliyati uchun muhim bo’lgan voqea, hodisalami yaxshi eslab qoladi. Aksincha, kishi uchun kam ahamiyatga ega bo’lgan narsalar yomon esda qoldiriladi va tezda unutib yuboriladi. Shu o’rinda xotira borasidagi ta’riflarga qaytsak, ko’pgina adabiyotlarda xotira tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi. "Indvidning o’z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi". Lekin mazkur ta’riflami tahlil qilgan professor E. G’ G’oziev tomonidan xotira tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi: "Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol holda, reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik уo’l bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutish hamda rnnish hissidan iborat psixik jarayon. Alohida va umurniylik namoyon qiluvchi ijtimoiy hodisa barcha taassurotlami ijobiy qayta ishlashgayo ‘naltirilgan mnemik faoliyatdir”. Shuni ta’kidlash joizki, keltirilgan mazkur ta’rif xotiraning murakkab, keng qamrovli jihatlarini to’la ta’kidlash imkoniyatiga ega. 4 Esda saqlash. Esda saqlash deganda ilgari tug’ilgan taassurot, fikr, his- tuyg’u va ish- harakatlaming takrorlanishiga moyiilik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tizimining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esga tushirish uchun qulay sharoit bo’Isagina esga tushadi. Bunday sharoit bo’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi. Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz. Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan tiklanishi rerainissensiya hodisasi (xira esga keltirish) deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg’ul bo’lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarida tormozlanish yuz beradi. Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning ko’p qismi unutiladi. Materialni o’qib o’rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o’tgandan keyin uni to’la xotirlay olishlikning sababi materialni o’qib. o’rganib olishda ro’y beradigan charchashdir. Materialni eslash uchun bo’lgan kuchli xohish natijasida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagi qiyinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vaqt o’tishi bilan ishga chalqib ketgan insonlarda tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga tushirish lozim bo’lgan narsa xotiraga kiradi. Materialni mustahkamlashga bo’lgan qiziqishning bo’iishi materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog’liq bo’ladi. Bu Ebbingauz tomonidan aniqlangan bo’lib, unutish materialni yod olingandan keyin darhol ayniqsa tez ro’y beradi, undan keyin esa unutish ancha sekinlashadi. Esda saqlash deganda ilgari tug’ilgan taassurot, fikr, his-tuyg’u va ish- harakatlaming takrorlanishiga moyiilik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tizimining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo’lib o’tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esga tushirish uchun qulay sharoit bo’Isagina esga tushadi. Bunday sharoit bo’lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi. Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolib, zarur bo’lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz. 14 hujayralarida charchash yuz beradi va charchash haddan oshishi natijasida nerv hujayralarida ehtiyot yuzasidan saqlovchi tormozlanish paydo bo’ladi va vaqtincha esdan chiqarish ro’y beradi. Bir necha vaqt o’tgandan keyin charchash tugaydi, dam olgan nerv hujayralari normal ishlay boshlaydi va vaqtincha unutilgan narsa esga tushishi mumkin bo’ladi. 16 rasmga "qarashni" davom ettirishdi va, qoida tariqasida, ushbu tavsifda hech qanday xato qilmadilar. Yorqin eidetik tasvir ketma-ket tasvirdan ko’plab asosiy xususiyatlar bilan ajralib turardi. U xohlagancha uzoq davom etishi mumkin edi; agar u keyinchalik yo’q bo’lib ketgan bo’lsa, mavzu uni hech qanday qiyinchiliksiz qayta chaqirishi mumkin edi, shuning uchun eidetik tasvirdan tafsilotlarni "o’qish" tajribalari tajriba birinchi marta o’tkazilgandan bir necha hafta, oy va hatto yillar o’tgach amalga oshirilishi mumkin edi.Sovet adabiyotida eidetik tasvirlar fenomeni A. R. Luriya tomonidan tasvirlangan, u ko’p yillar davomida bunday yorqin vizual vizual xotiraga ega odamni kuzatgan.Ketma-ket tasvirdan farqli o’laroq, eidetik tasvirlar yanada murakkab tabiatga ega va umuman ko’zning to’r pardasida paydo bo’lgan qo’zg’alish izlari emas. Bu oddiy tajriba bilan isbotlangan. Agar siz eidetik xotiraga ega bo’lgan mavzuni ekranda shakl yoki murakkab tasvirni ko’rsatsangiz va keyin bu Ekranni orqaga sursangiz, ekran ketma-ket tasvir bilan bir xil nisbatda olib tashlanganida, bu shakl yoki tasvirdan qolgan tasvir kattalasha olmaydi, lekin sezilarli darajada ko’proq barqarorlikni saqlaydi. "Emmert qonuni" dan bu og’ish va eidetik tasvirning katta doimiyligi uni ketma-ket tasvirdan ajratib turadi va ketma-ket tasvir (ekran o’chirilganda keskin o’sib boradi) va tasvir tasviri (uning to’liq doimiyligini saqlab qoladi va ekran orqaga tortilganda umuman kattalashmaydi) o’rtasida o’rta joyga qo’yiladi.). Bularning barchasi eidetik tasvirlar Markaziy mexanizmlarga ega ekanligini va shuning uchun hissiy xotiraning yanada murakkab turini ifodalaydi.Eidetik tasvirlar va ketma-ket tasvirlar o’rtasidagi farq shundaki, ular aniqlikda hech qanday o’zgarishsiz saqlanib qoladi, hech qanday parchalanish va tebranish hodisalarini ko’rsatmaydi, istalgan vaqtda, shu jumladan ular o’rnatilgandan keyin juda katta vaqt oralig’ida o’zboshimchalik bilan chaqirilishi mumkin.Va nihoyat, eidetik tasvirlar o’rtasidagi muhim farq ularning harakatchanligi, ularni mavzuning vazifalari va g’oyalari ta’siri ostida o’zgartirish qobiliyatidir.Aka-uka Yenshlarning oddiy tajribasi shuni ko’rsatadiki, eidetik xotiraga ega bo’lgan sub’ektga olma tasvirlangan rasm va undan bir oz masofada ilgak taqdim etiladi. Tasvir olib tashlanganidan va mavzu 24 egamiz. Inson daraxt, meva, gul to’g’risida tasawurga ega ekanligi shuni ko’rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari sub’ektning ongida shu obrazlaming izlarini qoldirgan. Shunga muvofiq psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi: ko’rgazmali obrazli xotira, so’z mantiqiy xotira va oraliq tipdagi xotira. Masalan, ko’rgazmali obrazli xotira tipi ko’proq rassomlarda, so’z mantiqiy tipi nazariyotchi olimlarda uchraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayonlarida analizatorlaming qatnashishiga qarab, xotira quyidagi tiplarga ajraladi: a) kо’rish; b) eshitish; v) harakat; g) aralash xotira. Bir xil kishilar ko’rish orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari harakat yordamida, to’rtinchi xillari esda qoldirishning birga qo’shilgan usulida yaxshi esda qoldiradilar. Xotiraning aralash tiplari eng ko’p tarqalgan. Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog’liqdir. Esda olib qolish va unutish tezligiga ko’ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud: 1) tez esda qoldirib, sekin unutish; 2) tez esda qoldirib, tez unutish; 3) sekin esda qoldirib, sekin unutish; 4) sekin esda qoldirib, tez unutish. 6 Xotira tasavvurlari Ilgari idrok qilingan nersa va hodisalar obrazlarining ongimizda qaytadan gavdalanishiga xotira tasawurlari deyiladi. Esda olib qolish va qayta esga tushirish tasavvur obrazlari orqali amalga oshiriladi. Xotira va xayol tasavvurlari bir-biridan farq qiladi. Xotira tasavvurlari ilgari idrok qilingan, ammo hozir ko’z o’ngimizda bo’lmagan narsalarning obrazlarini ongimizda gavdalanishdan iborat. Masalan, yoshlik vaqtimizdagi hodisalami eslashimiz, ongimizda qayta tiklashimiz xotira tasawurlari bo’ladi. Xayoliy tasavvur xotira tasavvuriga qaraganda murakkab bo’lib, ongimizdagi bilimlar tajribalarimiz asosida ilgari idrok qilinmagan, shu paytgacha uchramagan narsalarning obrazlarini yaratishdan iboratdir. Xayoliy tasavvur ijod qilish bilan bog’liq. Masalan: ertaklar, romanlar umuman biror asami o’qiyotganimizda undagi qahramonlaming ko’z o’ngimizda gavdalanishi xayoliy tasavvurdir. Tasavvurlar 6 A. Bergson Tomonidan.   Xotiraning ikkita shakli 18

A. R. Luriyaning xotiraga doir tadqiqotlari

Купить