• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19999UZS
Размер 181.5KB
Покупки 2
Дата загрузки 12 Январь 2025
Расширение doc
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Baxtiyor

Дата регистрации 03 Май 2024

15 Продаж

Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiyani rivojlantirishda tutgan o‘rni

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. Toshkent: Sharq, 1997. 3. Karimov I.A. Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – 174 b. 4. Abdurahmonov A. Saodatga eltuvchi bilim. «Ma’rifat gulshani» gazetasi, 6 (11) – 2007 yil. 5. To‘raqulov X.A. Kamolot sari. Jizzax, 2007, 181-182 betlar. 6. To‘raqulov X.A. Pedagogik tadqiqotlarda axborot tizimlari va texnologiyalari . Toshkent: Fan, 2006, 250 bet. 7. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 8-jild, 270 bet. 8. Quronov M. Otalar kitobi. 9. Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika. Toshkent: Fan, 2006, 284 bet. 10. Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. – Toshkent: Fan, 2009. - 480 b. 11.“Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar”. - T.: 0 ‘zbekiston, 2000. II. Abu Nasr Forobiy. “Fozil odamlar shahid.” -T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. 12. Abdulla Avloniy.’Turkiy Guliston yoxud axloq”.-T., 1996. 13. Abu Rayhon Beruniy. “Hikmatlar”. -T.: Yosh gvardiya, 1973. 14. A.Xoliqov. “Pedagogik mahorat”. —T.: Iqtisod-moliya. 2010. 15. J.Tulenov, Z.G‘ofurov. “Falsafa”. -T.: 0 ‘qituvchi, 1997. 16. A.Minovarov, “Pedagogika”. -T.: 0 ‘qituvchi, 1996. 17.R.Mavlonova va boshqalar. “Pedagogika”. -T.: 0 ‘qituvchi, 2008. 518 18.R.Mavlonova, N.Raxmankulova, N.Vohidova. “Pedagogika nazariyasi va tarixi.” Darslik. -T.: Fan va texnologiyalar. 2010. 19. J.Yo‘ldoshev, F.Yoidosheva, G.YoMdosheva. “Intertaol lu’lim sifat kafolati”. —T., 2009. 30 Turkistonda musulmonlar ta’lim tizimini yangilash maqsadida jadidlar rus millatiga mansub maktablar deb ataladigan yangi usuldagi maktablar ochdilar. Ularning paydo bo‘lishining rasmiy sanasi - 1884 yil 19 oktyabr. Shu kuni tantanali ruhda Toshkentlik badavlat savdogar Said Azimboev xonadonida maktab ochildi. Uning birinchi shogirdlari mahalliy elita oilalarining farzandlari edi. 1887 yilda Samarqandda, keyin esa boshqa shaharlarda rus tilida maktab ochildi. Darslik va o quv qo llanmalarining yagona tizimi mavjud bo lmaganigaʻ ʻ ʻ qaramay, jadidlar bu maktablar o quvchilarining amaliy bilimlarni egallashini ʻ ta minlashga intildilar. ʼ Yangi usuldagi maktablarda turkiy va fors tillarida o qish, ʻ yozish, arifmetika, tarix, geografiya, din asoslari kabi fanlar o quv dasturida katta ʻ o rin tutgan. ʻ Rus millatiga mansub maktablarning mahalliy aholi oldida nufuzini oshirishga intilib, ularning bitiruvchilari nufuzli lavozimlarga tayinlanganda ularga ustunlik berilishini aholini ruhlantirdi. Shu bilan birga, hokimiyat mahalliy elita bolalari uchun bepul ta’limni joriy etish orqali ota-onalarni ta’limga va moliyaviy jihatdan qiziqtirmoqchi bo‘ldi. Hokimiyat maktablarni uslubiy ta’minlashga ham g‘amxo‘rlik qildi. Bolalarni o‘qish va yozishga o‘rgatish uchun maxsus o‘quv qo‘llanma hamda o‘qish antologiyasi nashr etildi. Biroq bu chora-tadbirlar kutilgan natijani bermadi. Umuman olganda, rus millatiga mansub maktablarda o‘quvchilar soni nisbatan kam edi. Ammo allaqachon 1903 yilda. Turkistonda 102 boshlang ich va 2 o rta jadid maktabi faoliyat ko rsatgan[3]. ʻ ʻ ʻ Birinchi maktab bitiruvchilari Mannon Uyg ur, Xamza, Qayum Ramazon, Oybek. ʻ Samarqand viloyatida Jo‘raboyev va Abduqodir Abdushukurov (taxallusi Shukuriy, uning maktabi “Shukuriy maktabi” nomi bilan mashhur bo‘lgan) jadid maktablarining tashkil etilishi alohida e’tiborga molik voqea bo‘ldi. Shakuri birinchi bo‘lib o‘g‘il va qizlar uchun birgalikda ta’limni joriy qildi. Jadidlar yoshlarni xorijiy mamlakatlarga o‘qishga yuborish tashabbusi bilan chiqdilar. Ko‘pchilik badavlat kishilar jadidlarning bu tashabbusini qo‘llab- quvvatladilar, tegishli vositalar bilan yordam berdilar. O‘nlab iqtidorli o‘smirlar 9 2.2 . A. Shukuriy “usuli jadid” maktablari uchun o‘nga yaqin darslik va qo‘llanmalar muallifi Sharqi pedagogikasining mumtoz namunalari Unsurul Maoliy Kaykovusning «Qobusnoma», Shayx Muslihiddin Sa’diyning «Guliston» va «Bo‘ston», Alisher Navoiyning «Hayratul abror», «Mahbubul qulub», Husayn Voiz Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy» kabi asarlarini sevib mutolaa qildi. Madrasada mashhur mudarris Sayfiddin Mahdumdan husni xat sirlarini o‘rgandi. A. Shukuriy tarjimai holida yozishicha, ta’til vaqtlarida o‘z uyida eski usul tartibida maktabdorlik qiladi, ammo o‘qitish usulining nihoyatda murakkabligidan qiynalar edi. Madrasani tugatgach, 1901 yildan butun faoliyatini, hayotini o‘qituvchilikka bag‘ishladi. Shukuriyning ilg‘or, izlanuvchan pedagog-maorifchi bo‘lib yetishuviga bir voqea sabab bo‘ladi: «1901 yilning qish kuni Mulla Badriddin degan soatchi bir tatar qo‘lida («Tarjimon») gazetasini ko‘rdi. Shu uning fikrning ochilishig‘a bir sabab, balki bir muqaddima bo‘ldi. Soatsoz Badriddin «bu nima?» savolig‘a: Bu ko‘r (so‘qir) odamlarning ko‘zlarini ochadur, degan edi. Bir kuni Mulla Badriddin Shukuriyni «usuli savtiya» maktabi ochishg‘a undaydi va bunday maktab bilan tanishdirmak uchun uni ergashtirib Xo‘qandga eltmakchi bo‘ldi. Shukuriy 1321-hijriy savr oyida (1903 yil milodiy U. D.) Xo‘qandga jo‘nadi. Unda Beshquduq mahallasida Umar Hoji Munavvar o‘g‘lining himoyasi va muallim Salohiddin Majidiy qo‘li ostida ochilg‘on «usuli savtiya» maktabi bilan tanishadi va buyuk azim bilan Samarqandga qaytadi. Mana shu g‘ayratli muallim qo‘li ostidan uning otasidan qolg‘on mayda bog‘da bir shiypon (so‘ri)ning ostida 3 arshinliq, partali, 25 talabali bir maktab ochildi.» Demak, A. Shukuriy 1903 yilda Qo‘qon safaridan qaytganidan keyin maktabini butkul yangiladi, «usuli savtiya» metodiga asoslangan jadid maktabiga aylantirdi, katta shijoat va g‘ayrat bilan ishga kirishdi: kuniga 18-20 soatlab ishladi, dars berdi, maktab uchun yangi jihozlar, o‘quv qurollari tayyorladi. U. 16 Kurs ishining ob’yekti: Ushbu kurs ishining obyekti Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘rni, faoliyati, yutuqlari va ko‘plab ilmiy asarlari bo‘yicha tushuntirishdir. Odatda, kurs ishlari uning ilmiy yutuqlari, fikr- mulohazalari, asosiy maqsadi, ilmiy faoliyati va shaxsiy hayotining muhim vaqtlarini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, kurs ishi davomida Shukurovning ta’lim- tarbiya sohasidagi faoliyati, ilmiy tadqiqotlari va yutuqlari o‘rganiladi va tahlil qilinadi. Bu kurs ishida uni ta’lim-tarbiya sohasidagi yutuqlari, o‘zbek adabiyoti va madaniyatining dunyoda tanish va tanlanganligini kengaytirishga qaratilgan mahsulotlari sifatida dastlabki o‘rindagi faoliyati va keyingi yutuqlari tushuntiriladi. Kurs ishining predmeti: Ushbu kurs ishining predmeti Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘rni va faoliyati bo‘yicha tushuntirishdir. Bu predmet davomida Shukurovning ilmiy yutuqlari, asosiy maqsadi, ta’lim- tarbiya sohasidagi fikr-mulohazalari, ilmiy faoliyati, shaxsiy hayoti, va o‘zining ta’lim-tarbiya sohasidagi ko‘p yillik tajribasini o‘rganganliklari ko‘rsatiladi. Predmetning muhim maqsadi Shukurovning ta’lim-tarbiya sohasidagi yutuqlari, o‘zbek adabiyoti va madaniyatining dunyoda tanish va tanlanganligini kengaytirishga qaratilgan mahsulotlari va uning o‘qitish, ilmiy tadqiqot va maqolalarini o‘rganish uchun muhim ma’lumotlarni o‘rgatishdir. Kurs ishining tarkibiy qismlari: Kirish, 2ta bob, 4ta paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar iborat. 5 NKVDning «uchlik» komissiyasi qaroriga binoan o‘n yil ozodlikdan mahrum etiladi. Bu vaqtda u 62 yoshda edi. Abduqodir Shukuriy1943 yilda Stalin qatag‘onining qurboni bo‘ldi. Atoqli pedagog Abduqodir Shukuriy1956 yilda mutlaqo aybsiz sifatida oqlandi. Samarqand hududida yetishib chiqqan Vadud Mahmud, Ismatullo Rahmatullaev kabi ko‘zga ko‘ringan o‘nlab olim va pedagoglar uning shogirdlaridir. 28 hikoyalar kiritilgan. Ikkinchi qismida mumtoz yozuvchilarning asarlari va tarjimalaridan olingan 15 ta she’riy parcha berilgan. Kitobning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati shundan ibortaki, undagi o‘quv materiallarining hammasi bolalarda axloqiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Shukuriy tomonidan tuzilgan va nashr qilingan yana bir kitob «Zubdat ul ash’or» to‘plami bo‘lib, unda ko‘p shoirlarning she’rlari berilgan. Kitobdagi yangi usul maktabiga atab yozilgan tojik tilidagi she’rda shunday deyiladi: — Ey muallim, maktabing taraqqiyot topib, sernur bo‘lsin, yaxshi noming to abad dunyoda mashhur bo‘lsin. G‘ayrat qil, toki biz olimu dono bo‘laylik, - axir, bir savtiya usulining sevguchilarimiz, tarbiyat qil, har kishining xotirini shod qil. Har fandan bizga o‘rgat, biz bahramand bo‘lib nodonlikni nari quvaylik. Garchi nodon kishilar senga ta’na-haqorat etsalar ham g‘am yema. Albatta, dushmanlar sharmsor bo‘lurlar! O‘sha davrdagi qiyinchilik va to‘sqinliklarga qaramay, xalqning bu sodiq do‘sti, ma’rifatparvar pedagog Shukuriy butun kuch-quvvatini yangi usuldagi maktab tashkil qilishga sarf qildi, katta g‘ayrat, zo‘r havas bilan yangi usul asosida o‘qish-o‘rgatish tartiblarini o‘rgandi, savodga o‘rgatishning eng qulay va oson usullarini tanlab oldi, yangi usul maktablari uchun darslik va qo‘llanmalar tuzib nashr qildirdi. Shukuriy dastlab qizlar uchun ham yangi usuldagi maktab tashkil qilib, unda o‘z rahbarligida xotini muallimalik qilar edi. Keyinchalik o‘g‘il va qiz bolalar guruhini birlashtirib o‘qita boshlaydi. Demak, u Samarqandda yangi usuldagi maktabning targ‘ibotchi va tashkilotchilaridan biri edi. Bu ishda u hech qanday moddiy manfaatni ko‘zda tutmas va ayni choqda hech kim unga moddiy yordam bermas edi. 24 1 .2. A.Shukuriyning talim va tarbiyaga qo‘shgan hissasi. 1890-yillarning oxirlarida jadidlar taklifiga binoan Qo qonga jo nabʻ ʻ ketadi va jadidlar tomonidan ochilgan mahalliy yangi usul maktablari bilan tanishadi. Samarqandga qaytib, 1901-yilda o‘zi tug‘ilib o‘sgan Rajabamin qishlog‘ida asosan dunyoviy fanlar va fanlar o‘qitiladigan zamonaviy maktab ochadi. Abduqodir Shukuriy o‘z maktabida dars berishdan tashqari darsliklar ham yozgan va ularni o‘z mablag‘i hisobidan chop etgan. Uning mashhur darsliklaridan biri fors tilidagi "Savod o‘rgatish yo‘riqnomasi" ( Toj. Rahnamoi Savod )dir. “Jomi’-ul-hikoyat” (1907), “Zubdat-ul- ash’ar” (1907) kabi darsliklar ham yozgan. Darsliklarning bir qismi ham Saidahmad Vasliy va Mahmud Behbudiy bilan hamkorlikda yozilgan . 1909 yilda Shukuriy Qozonga borib, u yerda tatar jadidlari bilan uchrashadi . 1912-yilda Istanbulga borib , u yerda yangi usuldagi maktablarning o qitish usullari bilan ʻ tanishdi. Ko‘plab tanishlar va do‘stlar orttirdi. Shakuri keyinchalik qizlar uchun zamonaviy maktab ochdi. Bu maktabning mudiri Shukuriyning o zi, o qituvchisi esa ʻ ʻ otin bo lgan rafiqasi Roziya ʻ edi . Keyinchalik, er-xotin ikkita maktabni birlashtirishga qaror qilishdi va alohida ta’limni bekor qilishdi, bu esa mahalliy ruhoniylar va aholining konservativ qismini hayratda qoldirdi. 1921 yilda Abduqodir Shukuriy Samarqand shahridagi 13-maktabga mudir etib tayinlanadi. Ayni paytda ushbu maktabda til va adabiyot o‘qituvchisi ham edi. 1925-yilda Shukuriy ko magi va Samarqand chekkasidagi ʻ qishloqlardan birining aholisi hisobidan boshlang ich maktab ochiladi. ʻ Xalq ta’limida xizmat ko‘rsatgan xodim unvoni bilan taqdirlangan. Xotira Samarqand shahridagi o rta maktab Abduqodir Shukuriy nomi bilan atalgan ʻ ; Samarqand ko‘chalaridan biri Shukuriy nomi bilan atalgan. Ma’naviyat, odob-axloq, madaniyatning kelib chiqishi har bir xalqning o‘tmishdagi boy merosi qa’ridadir. Ular avloddan-avlodga o‘tib boradi va har bir avlod ularning xilma-xilligi va ilg‘orligiga hissa qo‘shadi. O‘zbekiston xalqi 7 II.BOB: ABDIQODI R SHUKURIY JADIDCHILIK MAKTABI ASOCHILARIDAN BIRI SIFATIDA 2.1. Abduqodir Shukuriy - Samarqandda birinchi “usuli jadid” maktabi ochgan, jadidchilikning yirik namoyandasi. Samarqandda birinchi «usuli jadid» maktabi ochgan, jadid pedagogikasining yirik namoyandasi Abduqodir Shukuriydir. Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘z «Vasiyatnoma»sida uni, tengdosh bo‘lishiga qaramay, o‘ziga juda yaqin olib, o‘g‘lonlari qatorida Vadud Mahmad bilan birga tilga oladi. Abduqodir Shukuriy o‘z zamondoshlaridan farqli ravishda o‘ziga xos muallimlik tug‘ma qobiliyatiga ega inson edi. A. Shukuriy haqida dastlabki qimmatli ma’lumotlar Vadud Mahmudning «Turk shoiri Ajziy», «Maorifimiz», Tursunqul (Rahim Hoshim)ning «25 yillik pedagog» maqolalarida berilgan. 1965 yilda pedagog-olim M. Fattaevning Abduqodir Shukuriy haqida «Atoqli pedagoglarimiz» risolasi yaratildi. “Jadid” arabcha so‘z bo‘lib, “yangi” degan ma'noni bildiradi. Ismoilbek g‘oyalarini qabul qilgan yangilik tarafdorlari “jadidlar”, Ismoilbek g‘oyalarini qabul qilgan yangilik tarafdorlari "jadidlar", uning g‘oyalari esa jadidchilik nomini oldi. Ismoilbek Gaspirali uning g‘oyalari esa jadidchilik nomini oldi. Ismoilbek Gaspirali darslik yaratdi, o‘zining "Tarjimon" (1883-1914) gazetasini tashkil darslik yaratdi, o‘zining "Tarjimon" (1883-1914) gazetasini tashkil etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida targ‘ib qildi. Bu gazeta etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida targ‘ib qildi. Bu gazeta Turkiston olkasi shaharlarida, shuningdek Buxoro amirligi va Turkiston olkasi shaharlarida, shuningdek Buxoro amirligi va Xiva xonligida ham tarqala boshladi.Xiva xonligida ham tarqala boshladi. Jadidchilik harak at ining J adidchilik harak at ining boshlanishiboshlanishi • 1892 yilda Ismoil Gaspirali 1892 yilda Ismoil Gaspirali Turkistonga tashrifi ham Turkistonga tashrifi ham jadidchilik g‘oyalarining keyingi jadidchilik g‘oyalarining keyingi rivojiga ta'sir ko‘rsatdi. U chor rivojiga ta'sir ko‘rsatdi. U chor ma'murlari 12 I.BOB: A.SHUKURIYNING ILMIY-ADABIY MEROSI………………….….6 1.1. A.Shukuriyning hayoti va ijodi……………………………………..….……..6 1.2. A.Shukuriyning ta’lim va tarbiyaga qo‘shgan hissasi………………..………7 II.BOB: A . SHUKURIY JADIDCHILIK MAKTABI ASOCHILARIDAN BIRI SIFATIDA ………………………….. …………………………...……...…12 2.1. Abduqodir Shukuriy - Samarqandda birinchi “usuli jadid” maktabi ochgan, jadidchilikning namoyandasi……………..…………………………..……….….12 2.2. A. Shukuriy “usuli jadid” maktablari uchun o‘nga yaqin darslik va qo‘llanmalar muallifi ……………………...………………………….…..……..16 XULOSA……………………………………………………………………..…..29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………..…..30 2 aybladi: «Usuli jadid» maktabida bolalar dinsiz bo‘lub yetishadurlar. Uning muallimi va homiylari ham dinsiz kofir kimsalardur. Mana shunday maktablarga har kim o‘z bolasini yuborsa, o‘zi kofir, xotini taloq!» Samarqandlik maorif va ma’rifat fidoiylarini butun Turkiston taraqqiyparvar ziyolilari matbuotda himoya qilib chiqdi. «Usuli jadid» maktablari faoliyatining ta’qib qiluvchi yanada makkorroq, yanada xavfliroq kuch bor ediki, mahalliy mutaassiblar ular qo‘lida dastak edi, ya’ni jadid mutafakkirlariga qarshi kurashda ulardan usto’monlik bilan foydalanar edilar. Bunday kuchlar Rossiyaning Turkistondagi mustamlakachilik siyosatining ustunlari N. Ostroumov boshchiligidagi missionerlar edi. Ostroumov Samarqand maktablarini, jumladan, Shukuriy maktabini tekshirganda, Turkiyadan keltirilgan o‘quv globus (kurrai arz), xaritalarni ko‘rib, tepa sochi tikka bo‘ldi, u butun maktabni, hatto o‘quvchilarning jildidagi kitob-daftarlarigacha Samarqand xalq maktablari inspektori Grachkin bilan tintuv qildi: «Hukumat tomonidan ham bir ko‘b mone’lar bor edi. Bu maktabning birinchi «muhibbi» ma’lum missiyoner Ostromov (Ostroumov demoqchi U. D.) edi. Ul gazetasida («Turkiston viloyatining gazeti»ni ko‘zda tutmoqda U. D.) har nechada xo‘jalarig‘a Shukuriy maktabini eslatar edi. Chunki Ostromov Samarqandga kelganda, uni Turkiyadan kelgan xaritalar ortiq hurkitdi. Missiyoner (Grachkin) maktabning butun o‘qish kitoblarini, hatto bolalarning jildlaridagi kitoblarini zabt etib, bir-bir qarab chiqdi. Hech bo‘lmag‘anda, ularning tavsiyalari rus hukumatining bu maktabg‘a yomon qarashig‘a majbur etar edi». Abduqodir Shukuriyfaoliyati kurashlar jarayonida kamol topib borayotgan bir vaqtda Rusiya hukumati Turkiston o‘lkasi xalqlaridan mardikor olish haqida farmon e’lon qildi. Mutaassib peshvolar ushbu farmondan foydalanib, Samarqandda faoliyat ko‘rsatayotgan jadid pedagoglari, yozuvchilari va shoirlari Hoji Muin, Faxriddin Rojiy bilan birgalikda A. Shukuriyni ham mardikorlikka 26 mustaqillikka erishgach, davlat va jamiyat taraqqiyotining o‘ziga xos yo‘lini tanladi, ma’naviy qadriyatlarni tiklashga e’tibor qaratdi. Sharqda axloqiy va ma’naviy qadriyatlar shunchaki so‘z emas - ular hayot tarzi, xatti-harakatlar me’yori, hatto borliqning ma’nosi, borliqning ma’nosi deyish mumkin. Tarixiy jihatdan ma’naviy-axloqiy asoslarni rivojlantirish, an’analar, urf-odatlar, madaniyatni tiklash, dunyoviy bilimlarni targ‘ib etishga ijtimoiy-siyosiy oqim – jadidchilik vakillari salmoqli hissa qo‘shdilar. Yigirmanchi asrning yetmishinchi yillarining oxirigacha jadidchilik harakati va uning Sadriddin Ayniydan boshqa yetakchilari sukut saqladilar. O zbekiston Respublikasi suverenitetini e lonʻ ʼ qilgandan keyin esa jadid kitoblari nashr etila boshlandi. Jadidchilik harakati (arabcha «jadid» — yangi) hozirgi Tatariston Respublikasi hududida vujudga kelib, oxir-oqibat Buxoro, Xiva va Turkistonga tarqaldi. XIX - erta. XX asr. Turkiston jadidlariga Mahmudxo ja Behbudiy, Abduqodir Shukuriy, Munavvarqori ʻ Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa o nlab ma rifatparvarlar boshchilik ʻ ʼ qilganlar. O‘rta Osiyoning ijtimoiy-madaniy rivojlanishini yangi yo‘nalishda ko‘zda tutgan jadidlar yetakchilari maorif, tarixshunoslik, adabiyot, matbaa, din, san’at sohalarida qator islohotlar o‘tkazishni taklif qildilar. Ular odob-axloq, e’tiqod, adolat, sog‘liqni saqlash, ayollar taraqqiyoti, hayotning barcha jabhalarini qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish g‘oyalarini ilgari surdilar. Bu harakat ijtimoiy mansubligi va muayyan muammolarga qarashlari jihatidan bir-biridan farq qiladigan jamiyatning turli qatlamlari vakillarini birlashtirdi. Xalq ta’limi turli milliy harakatlar, jumladan, jadidchilik harakati uchun jamiyat hayotining eng maqbul sohasi edi. Ismoil Gasprinskiy (1851-1914) Sharq va G‘arbni qiyoslab, musulmon, turkiy dunyoning jahon taraqqiyotidan tobora ajralib borayotgani sabablarini birinchilardan bo‘lib tushundi. U turkiy xalqlar orasida jaholatni bartaraf etish, aholini ma’naviyat va ma’rifat bilan ta’minlash orqali rivojlangan davlatlar darajasiga erishish harakatini boshlab berdi. Ismoil Gasprinskiy ta lim tizimini isloh qilish, maktablarda dunyoviy bilimlarni o rganish ʼ ʻ masalasini ko tardi. ʻ 8 Samarqandda maktabi Shukuriyda bir-ikki oy davomat etsalar, muallimlikka malaka hosil etadurlar». Samarqand va ayniqsa Buxorda ochilgan yangi maktablarga xos xususiyatni unutmaslika kerak: ularda ko‘p hollarda o‘zbek va tojik bolalari bir sinfda ikki tilda o‘qitilgan. Shuning uchun ham bu hududda yaratilgan darslik va qo‘llanmalarda ikki tillik (turkiy va forsiy) matnlar berilgan. 1915 yilda A. Shukuriy shogirdi mashhur pedagog Ismatulla ibn Rahmatullo bilan hamkorlikda «Ta’limi alifbo yohud rahbari maktab» alifbo darsligini Toshkentda «Aziya» litografiyasida nashrdan chiqardi. Darslik ikki qismdan tashkil topgan bo‘lib, birinchi qism «Alifbo», unda harflarni tanitish, ularni qo‘shib o‘qish va yozish mashqlariga bag‘ishlangan. Alifboning ikkinchi qismida bolalar yoshiga, ruhiyatiga mos kichik-kichik matnlar beriladi. Alifbo muallifi ayniqsa ifodali o‘qish, o‘quvchilarni chiroyli gapirishga o‘rgatish masalasi bilan bog‘liq hajman mo‘jaz she’rlar bergan. 1911 yilda Abduqodir Shukuriy«usuli jadid» maktablarining ikkinchi sinfi uchun «Jome’ul hikoyat» («Hikoyalar majmui») nomli o‘qish kitobini yaratdi. Kitobning titul varag‘ida shunday yozadi: «In risolero baroye axloqi shogirdone sinfe duvvumi maktabi ibtidoiy. Az kitobhoyi turki va forsi tarjo‘me va ta’lif namude shud. Noshir va muallif mullo Abduqodir Shukuriy. Musahhih Hoji Muin Shukrillo» («Ushbu risola boshlanqich maktabning 2-sinf o‘quvchilari uchundir. Turk va fors tillaridagi kitoblardan tarjima qilindi. Noshiri va muallifi Mullo Abduqodir Shukuriy. Musahhih Hoji Muin Shukrillo»)». A. Shukuriy ushbu «Jome’ul hikoyat» o‘qish kitobiga Sharq mutafakkirlari Shayx Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylarning bolalarbop hikoya va she’rlari bilan bir qatorda I. A. Krilov, L. N. Tolstoy kabi rus yozuvchilarining bolalar uchun maxsus yozilgan asarlaridan namunalar kiritgan. Har bir hikoya oxirida, hamma maktab darsliklariga xos tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi, «qissadan hissa» chiqariladi. 19 “ BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr ta’lim yo‘nalishi sirtqi bo‘lim _ - kurs _-guruh “ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan KURS ISHI MAVZU: “ Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiyani rivojlantirishda tutgan o‘rni ” Tayyorlagan: Qabul qilgan: Nukus-2024 MUNDARIJA: KIRISH ………………………………………………………………………...…3 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi –bilim berish, malaka va koʻnikmalar hosil qilish jarayoni, kishini hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. Taʼlim jarayonida maʼlumot olinadi va tarbiya amalga oshiriladi. Taʼlim tor maʼnoda oʻqitish tushunchasini anglatadi, lekin u faqat turli tipdagi oʻquv yurtlarida oʻqitish jarayonini emas, oila, ishlab chiqarish va boshqa sohalarda maʼlumot berish jarayonini ham bildiradi. Taʼlimning mazmuni va mohiyati jamiyatning moddiy va madaniy taraqqiyoti darajasi bilan belgilanadi. Ijtimoiy munosabatlar, umumiy maʼlumotga boʻlgan ehtiyoj, kishilarning kasbiy tayyorgarligiga, taʼlim haqidagi pedagogik gʻoyalarga qarab kishilik jamiyati taraqqiyotining turli bosqichlarida Taʼlimning mohiyati, metodi, tashkiliy shakllari oʻzgarib borgan (qarang Pedagogika ). Taʼlim mohiyat-eʼtibori bilan dars berish jarayonini, yaʼni pedagog (oʻqituvchi) faoliyatini, umuman oʻquvchining bilish, oʻrganish faoliyatiga rahbarlik qilishni hamda uqish jarayonini, yaʼni oʻquvchi faoliyatini bildiradi. Taʼlim jarayoni taʼlim beruvchi   – oʻqituvchi va taʼlim olayotgan oʻquvchilar faoliyatining yigʻindisidan iborat. Taʼlim va tarbiya jarayonida shaxsning sifatlari, dunyoqarashi, qobiliyati oʻsadi. Taʼlim avlodlar oʻrtasidagi maʼnaviy vorislikni taʼminlaydi: kishilarning ijtimoiy-tarixiy tajribalari yosh avlodga taʼlim orqali oʻtadi. Kurs ishining maqsadi: Ushbu mavzuda yozilgan kurs ishining maqsadi, Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘rni va faoliyatini tushuntirish, uning ilmiy yutuqlari va o‘zining ta’lim-tarbiya sohasidagi ko‘p yillik tajribasini o‘qituvchilarga, talabalar va ilmiy tadqiqotchilarga yetkazishni o‘z ichiga olgan. Bu kurs ishining maqsadi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Abduqodir Shukuriyning shaxsiy hayoti, ilmiy faoliyati, o‘zining ta’lim- tarbiya sohasidagi o‘rni, yutuqlari, va ko‘plab ilmiy asarlari bilan tanishtirish. 3 xukmdorlari va Buxoro ma'murlari xukmdorlari va Buxoro amiri Abdulaxadxon qabulida amiri Abdulaxadxon qabulida bo‘ldi. U Buxoro amirini qiyinchilik bo‘ldi. U Buxoro amirini qiyinchilik bilan amirlik poytaxtida yangi usul bilan amirlik poytaxtida yangi usul maktabi ochishga kondirishga maktabi ochishga kondirishga erishdi. Bu maktabga erishdi. Bu maktabga "Muzaffariya" nomi berildi. 1899 "Muzaffariya" nomi berildi. 1899 yilda Andijonda Shamsuddin yilda Andijonda Shamsuddin domla, 1901 yilda Qo‘qonda domla, 1901 yilda Qo‘qonda Salohiddin domla, Toshkentda Salohiddin domla, Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov Munavvarqori Abdurashidxonov va Samarqandda Abduqodir va Samarqandda Abduqodir Shukuriylar birinchi bo‘lib jadid Shukuriylar birinchi bo‘lib jadid maktablari ochdilar.maktablari ochdilar. Yangi usul mak t ablarining Y angi usul mak t ablarining ochilishiochilishi • 1903 yilga kelib birgina Turkiston o‘lkasida 1903 yilga kelib birgina Turkiston o‘lkasida 100 dan ziyod boshlang‘ich jadid usuli 100 dan ziyod boshlang‘ich jadid usuli maktablari ochilgan edi. Turkiston maktablari ochilgan edi. Turkiston jadidlariga Maxmudxqja Bexbudiy, jadidlariga Maxmudxqja Bexbudiy, Abduqodir Shukuriy, Munavvarqori Abduqodir Shukuriy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa o‘nlab milliy ziyolilar rahnomolik boshqa o‘nlab milliy ziyolilar rahnomolik qildilar. Jadidchilik harakatining yirik qildilar. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalari jadid maktablari uchun namoyandalari jadid maktablari uchun darsliklar ham yaratganlar. Xususan, darsliklar ham yaratganlar. Xususan, Saidrasul Aziziyning "Usto‘zi avval" (1903), Saidrasul Aziziyning "Usto‘zi avval" (1903), Munavvarqorining "Adibi avval" (1907), Munavvarqorining "Adibi avval" (1907), Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim", Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim", "Ikkinchi muallim" (1912) darsliklari alohida "Ikkinchi muallim" (1912) darsliklari alohida e'tiborga molikdir. Jadidlar yoshlarni chet e'tiborga molikdir. Jadidlar yoshlarni chet ellarga o‘qishga yuborish tashabbusi bilan ellarga o‘qishga yuborish 13 tashabbusi bilan chiqdilar. Boy tabaqaning ilg‘or vakillari chiqdilar. Boy tabaqaning ilg‘or vakillari jadidlarning bu harakatini ma'qullab tegishli jadidlarning bu harakatini ma'qullab tegishli mablag‘ bilan komaklashdilar. Ko‘pgina mablag‘ bilan komaklashdilar. Ko‘pgina umidli yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va umidli yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga o‘qishga Rossiyaning markaziy shaharlariga o‘qishga yuborildi. 1910 yili Buxoroda mudarris Hoji yuborildi. 1910 yili Buxoroda mudarris Hoji Rafiy va boshqalar "Bolalar tarbiyasi" Rafiy va boshqalar "Bolalar tarbiyasi" xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911 yilda 15 xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911 yilda 15 ta, 1912 yilda 30 ta talabani Turkiyaga ta, 1912 yilda 30 ta talabani Turkiyaga o‘qishga jo‘natdi. Jadidchilikning asosiy maqsad va Jadidchilikning asosiy maqsad va vazifalarivazifalari • Jadidchilik Turkistonda Jadidchilik Turkistonda madaniy- ma'rifiy harakat madaniy-ma'rifiy harakat sifatida rivojlandi va asosiy sifatida rivojlandi va asosiy maqsadi milliy hayotni maqsadi milliy hayotni zamonaviylashtirishga qaratildi. zamonaviylashtirishga qaratildi. Bu jumladan quyidagilarni Bu jumladan quyidagilarni anglatar edi;anglatar edi; -xalq ta'limini isloh qilish;-xalq ta'limini isloh qilish; -adabiyotni rivojlantirish;-adabiyotni rivojlantirish; -zamonaviy matbuotni yaratish;-zamonaviy matbuotni yaratish; - islom aqidaparastligi va -islom aqidaparastligi va mutaassiblikni rad etish;mutaassiblikni rad etish; -zamonaviy teatr va -zamonaviy teatr va dramaturgiyani yaratish;dramaturgiyani yaratish; -tarix fanini rivojlantirish va o‘zbek -tarix fanini rivojlantirish va o‘zbek xalqining yangi tarixini yo‘zish.xalqining yangi tarixini yo‘zish. Jadid maktablari — jadidchilik namoyandalarining xalq maorifi va ma rifatiniʼ yuksaltirishni ko zlab, eskicha ta lim uslublaridan voz kechib, zamonaviy ʻ ʼ andozada tashkil etgan maktablari. Birinchi jadid maktabiga Ismoil Gaspirali (1851–1914) 1884-yil Qrimdagi Bog chasaroy shahrida asos solgan edi. U o zi ʻ ʻ dastur tuzib, darslik yozdi. Ana shu darslik yordamida 40 kun ichida 12 14 kabi muammolar; milliy banklarning ochilishi; qishloq xo‘jaligini rivojlantirish; ichki va tashqi savdo; Turkistondan foydali qazilmalar va boshqa moddiy boyliklarni olib chiqishni cheklash; ularni joyida qayta ishlashni, viloyatdan xomashyo emas, balki tayyor mahsulotni eksport qilishni tashkil etish; fan va texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish va boshqalar. Turkiston jadidlari, ayniqsa, ularning rahbarlari, boshqa xalqlarga dushmanlik tuyg‘usi begona edi. Ular Yevropaning rus, yahudiy, arman, nemis va boshqa xalqlarining iqtisodiyot, siyosat, madaniyat, fan va texnika sohalarida erishgan yutuqlari haqida katta hayrat bilan yozdilar. Ular o‘z vatandoshlarini Yevropa xalqlarining tarixi, adabiyoti, madaniy yutuqlari, tili, siyosiy va huquqiy tajribasini o‘rganishga chaqirdilar, Yevropa madaniyatini, fan va texnika yutuqlarini o‘zlashtirish va o‘zlashtirish tarafdori edilar. 11 20.J.Xasanboyev, H.Sariboyev, G.Niyozov, O.Hasanboyeva, M.IJsmonboyeva. “ Pedagogika”. 0’quv qo‘llanma. -T.: Fan, 2006. 21.M.Inomova. “Oilada bolalaming ma’naviy-axloqiy tarbiyuid", 1’.. 1999 y. ‘ It Mavloitova, N Raxinonqulova, N.Voxidova, K.Matnaamva I’cdagogika” Toshkent, 2013. 22. I A 10’ \tuycv. “I kologiya”. -T.: 0 ‘qituvchi, 1998. ‘ I M \ Гоч 1.14od|.iyeva va boshqalar “Pedagogika nazariyasi va lanxi" T., 2006. ‘ > S Jo‘raqulov. “Pedagogik mahorat”. -Toshkent, 2008. 23. Л Kosimov, F. Xoliqova. “Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiyalar”. - Toshkent, 2004. 24. M.Axmedjonov, B.Xo‘jayev, Z.Flasanova. “Pedagogik mahorat”. -Buxoro, 2008. 25. O.Suvonov, S.Astanova. “Pedagogik mahorat”. -Guliston, 2010, 26. Michael Uljens. School Didactics and Learning: A School Didactic Model Framing an Analysis of Pedagogical Implications of Learning Theory. 2008. 27. John Dewey, How we think (1910) Martin, Jay. The Education of John Dewey. (2003), Columbia University Press 1. www.pedagog.uz . 2. www.Ziyonet.uz . 3. www.arxiv.uz 4. www.zamin.uz 31 «Usuli jadid» maktablari faoliyatining ta’qib qiluvchi yanada makkorroq, yanada xavfliroq kuch bor ediki, mahalliy mutaassiblar ular qo‘lida dastak edi, ya’ni jadid mutafakkirlariga qarshi kurashda ulardan usto’monlik bilan foydalanar edilar. Bunday kuchlar Rossiyaning Turkistondagi mustamlakachilik siyosatining ustunlari N. Ostroumov boshchiligidagi missionerlar edi. Ostroumov Samarqand maktablarini, jumladan, Shukuriy maktabini tekshirganda, Turkiyadan keltirilgan o‘quv globus (kurrai arz), xaritalarni ko‘rib, tepa sochi tikka bo‘ldi, u butun maktabni, hatto o‘quvchilarning jildidagi kitob-daftarlarigacha Samarqand xalq maktablari inspektori Grachkin bilan tintuv qildi: «Hukumat tomonidan ham bir ko‘b mone’lar bor edi. Bu maktabning birinchi «muhibbi» ma’lum missiyoner Ostromov (Ostroumov demoqchi U. D.) edi. Ul gazetasida («Turkiston viloyatining gazeti»ni ko‘zda tutmoqda U. D.) har nechada xo‘jalarig‘a Shukuriy maktabini eslatar edi. Chunki Ostromov Samarqandga kelganda, uni Turkiyadan kelgan xaritalar ortiq hurkitdi. Missiyoner (Grachkin) maktabning butun o‘qish kitoblarini, hatto bolalarning jildlaridagi kitoblarini zabt etib, bir-bir qarab chiqdi. Hech bo‘lmag‘anda, ularning tavsiyalari rus hukumatining bu maktabg‘a yomon qarashig‘a majbur etar edi». Abduqodir Shukuriyfaoliyati kurashlar jarayonida kamol topib borayotgan bir vaqtda Rusiya hukumati Turkiston o‘lkasi xalqlaridan mardikor olish haqida farmon e’lon qildi. Mutaassib peshvolar ushbu farmondan foydalanib, Samarqandda faoliyat ko‘rsatayotgan jadid pedagoglari, yozuvchilari va shoirlari Hoji Muin, Faxriddin Rojiy bilan birgalikda A. Shukuriyni ham mardikorlikka jo‘natdiar. U Minsk guberniyasi o‘rmonlarida daraxt kesish, xandaq qazish ishlari bilan mashg‘ul bo‘ladi. U fevral inqilobi tufayli 1917 yil may oyida vataniga qaytadi va o‘zi sevgan pedagoglik faoliyatini davom ettiradi. Abduqodir ShukuriySamarqand viloyatida birinchilar qatorida qiz bolalar uchun ham «usuli jadid» maktab ochdi, unda xotini Muyassara muallimalik qildi. U o‘z maktabiga rus tilini alohida o‘quv predmeti sifatida dars jadvaliga kiritdi va 21 Abduqodir Shukuriy1917 yil to‘ntarishiga qadar o‘qituvchilik faoliyati bilan shug‘ullandi. 1917 yilda Samarqand shahrining bir guruh ilg‘or kishilari A.Shukuriyning pedagogik faoliyatining 15 yilligini nishonladilar. 1921 yilda Samarqand shahridagi 13-maktabga mudir qilib tayinlandi. U bolalarni tarbiyalash, o‘qitishga katta g‘ayrat bilan kirishdi, ko‘p yillar davomida shu maktabning mudiri hamda ona tili va adabiyot o‘qituvchisi vazifalarida ishladi. Samarqand maktablariga Shukuriy birinchi bo‘lib mehnat va musiqa darslarini kiritdi. U bolalarni qishloq xo‘jalik va bog‘dorchilik ishlari bilan tanishtirishdan tashqari, ularga muqovasozlik, duradgorlik va boshqa hunarlarni ham o‘rgatar edi, bu mashg‘ulotlar uchun alohida soatlar ajratgan edi. 1923 yilning boshlarida «Pravda» gazetasi mamlakatimiz bo‘yicha eng namunali ilg‘or maktab hamda mohir va tajribali o‘qituvchilar uchun tanlov e’lon qildi. 1923 yilning 8 iyulida gazetada shu tanlov natijalari e’lon qilinadi. Ana shu o‘qituvchilar tarkibida respublikadagi maktab o‘qituvchilaridan A.Shukuriy bor edi. Boshqa ilg‘or o‘qituvchilar qatorida uning nomi ham «Pravda» gazetasining qizil doskasiga kiritiladi hamda pul mukofoti topshiriladi va Shukuriy haqida bir yaxshi maqola e’lon qilinadi. Bundan ko‘rinadiki, ma’rifatparvar pedagog Shukuriy yangi usuldagi maktablar tashkil qilishda, o‘qish-o‘qitishning yangi tartiblarini joriy etish va o‘qituvchilarning katta guruhini tarbiyalab yetishtirishda xizmatlari juda katta bo‘lgan va gazeta redaksiyasi tomonidan yuqori baholangan. 1925 yilda A.Shukuriyning tashabbusi bilan qishloq aholisi o‘z mablag‘lari hisobiga to‘rt sinfli yangi maktab qurib ishga tushiradi. A. Shukuriy, S. Ayniy, M. Behbudiy, Hoji Muin va boshqa taraqqiyparvar pedagoglarning hamkorlikdagi faoliyat va ularning bu sohadagi muvaffaqiyatlari mutaassib ulamolarning hurujlarini, tahdidlarini yanada avjiga chiqardi. 1914 yil 3 yanvarda Ulug‘bek madrasasi jome’sida juma namozidan keyin 5-6 ming namozxon oldida muazzin Mulla Abbos «usuli jadid» maktabdorlarini kofirlikda 25 O‘zbek adabiyoti, adabiy tillar tarixi, nazm-shoirlik san’ati, doston- maslaxat folklori, axloqiy-ma’naviy vaziyat, adabiyot nazariyasi, madaniyatshunoslik, axborotshunoslik sohalari, ta’lim sifati va metodikasi sohalari bo‘yicha Shukurovning ilmiy tadqiqotlarini va faoliyatini o‘rganish. Shukurovning asarlarining ta’lim-tarbiya sohasidagi nazariy va amaliy tajribalari, ularning asosiy maqsadi va ma’naviy-maqsadlarini tushuntirish. O‘zbek milliy ma’naviyatining, adabiyoti, tarixi va madaniyatining rivojlanishi, o‘zbek adabiyoti va madaniyatining dunyoda tanish va tanlanganligini kengaytirishga qaratilgan mahsulotlardan biri sifatida Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiya sohasidagi faoliyatini mustahkamlash. Kurs ishining vazifalari: -Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘rni, faoliyati, yutuqlari va ko‘plab ilmiy asarlari haqida tafsilotli ma’lumot berish. -Shukurovning ta’lim-tarbiya sohasidagi ilmiy faoliyatining asosiy yo‘nalishlari, tajribalari va yutuqlarini ta’kidlash. -Shukurovning o‘zbek adabiyoti, adabiy tillar tarixi, madaniyatshunoslik, axborotshunoslik sohalari va ta’lim metodikasi sohasidagi asarlarining tushunchalarini o‘z ichiga olganligini ko‘rsatish. -O‘zbek milliy ma’naviyatining, adabiyoti, tarixi va madaniyatining rivojlanishi, o‘zbek adabiyoti va madaniyatining dunyoda tanish va tanlanganligini kengaytirishda Shukurovning roli va ahamiyatini tushuntirish. -O‘qituvchilar, talabalar va ilmiy tadqiqotchilar uchun Shukurovning fikr- mulohazalarini o‘rganish va uning ta’lim-tarbiya sohasidagi yutuqlarini tahlil qilish. -Shukurovning ta’lim-tarbiya sohasidagi ilmiy faoliyati va fikr- mulohazalarining mustahkamlanishi, o‘qitish metodlarida va ta’lim-tarbiya sohasidagi amaliy faoliyatda o‘rganilgan bilim va tajribalarga qo‘llanilishi. 4 Behbudiyni bu maktab ortiqcha quvondirgan. Ortiq Shukuriyga yaqin bir g‘amxo‘r, bir o‘rtoq bordur. Shukuriy ushbu yil maktabini Behbudiyning shahardagi uyiga ko‘chirdi. Behbudiy maktabga moddiy jihatdan yordam berib turdi.» Abduqodir Shukuriy1906 yilda Qozonga, 1911 yilda Qrim, undan Turkiyaga sayohat qiladi. Bu sayohatlardan asosiy maqsad «usuli jadid» maktablari faoliyatini yanada takomillashtirish, «usuli tadris»ning ham amaliy, ham nazariy asoslarini ishlab chiqish, darsliklar, o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanmalar yaratish edi. Shu munosabat bilan u Istanbulda mashhur pedagog Sote’bek darslarida bo‘ladi, turklarning «usuli savtiya» metodida ilk bor yaratilgan Ahmad Midhatning «Xo‘jai avval» alifbo darsligi bilan tanishadi, Ismoilbek Gasprali bilan uchrashadi, uning «Xo‘jai sibyon» alifbo darsligi hamda «Rahbari muallimin yoki muallimlarga yo‘ldosh» nomli «usuli savtiya» metodi bo‘yicha o‘qituvchilar uchun qo‘llanmasidan bir necha nusxa olib keladi. U endi katta e’tiqod va ishonch bilan o‘z faoliyatini davom ettiradi. «Usuli jadid» maktablari uchun Hoji Muin Shukrullaev bilan hamkorlikda «Rahbari savod» alifbo darsligini, shogirdi, atoqli pedagog Ismatulla Rahmatullaev bilan «Jome’ul hikoyat», «Zubdatul-ash’or» o‘qish kitoblarini, birinchi sinf o‘quvchilari uchun «Ta’limi alifbo yohud rahbari maktab» alifbo darsligini yaratdi. Bu asarlar jadid pedagogikasi uchun yangilik edi. Shukuriy maktabida (uning maktabi «Maktabi Shukuriy» nomi bilan shuhrat qozongan U. D.) o‘quv ishlari bilan bir qatorda, «usuli jadid» bo‘yicha yosh o‘qituvchilar malakasini oshirgan. Ular Abduqodir Shukuriyboshchiligida o‘qitilgan va imtihon qilingan. Bu ishlarda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Siddiqiy- Ajziy, Hoji Muin, Ismatulla Rahmatullaev kabi pedagoglar faol ishtirok etganlar. Imtihondan muvaffaqiyatli o‘tganlar yangi ochilayotgan «usuli jadid» maktablariga o‘qituvchi sifatida qabul qilinganlar. Bu haqda «Oyna» jurnalida quyidagi e’lon bosilgan: «Usuli jadid»a uzra bolalarni o‘qitmoq va Samarqand atrofinda maktabi ibtidoiyada mualllimlik qilmoqlik uchun besh nafar muallim kerakdur... Tolib bo‘lganlarni «Oyna» idorasinda marhamat qilib kelmoqlari marjudir. Ba’d az imtihon suporish qilinurlar. Qiroat, xat va savodlik ham ilmi hisob bilaturganlar 18 o quvchining savodini chiqardi va bu maktab musulmon o lkalarida tez shuhratʻ ʻ qozondi. 1893-yilda Ismoil Gaspirali Buxoro amiri huzurida bo lib, unga ilm- ʻ fanning amirlik taraqqiyotida tutadigan ahamiyatini zo r berib tushuntirdi. Amir ʻ zo rg a bitta jadid maktabi ochilishiga rozilik berdi. 1898-yilda Qo qonda ʻ ʻ ʻ Salohiddin domla ikkinchi jadid maktabiga asos soldi. Shu yili To qmoqda ham ʻ shu tipdagi maktab ochildi. 1899-yili Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldi. 1903-yilda Turkiston o lkasida 102 ta ʻ boshlang ich va 2 ta o rta jadid maktablari bor edi. ʻ ʻ 15 XULOSA Shukuriy shurolar davrida ham pedagogik faoliyatini davom ettirdi. 1918- yildan 1925-yilga qadar o zi tashkil qilgan 11- za 41- maktablarda direktor, ona tiliʻ va adabiyot Ukituvchisi sifatida faoliyat kursatdi, o nlab ukituvchilarni tarbiyaladi. ʻ 1923-yilda “Pravda” gazetasi sobiq ittifoq buyicha eng tajribali, eng ilgor Ukituvchi uchun (konkurs) elon kildi va 27 golib o qituvchilarining ismi-shariflari ʻ ushbu gazetani 1923-yilgi sonida elon qilindi. Ular orasida A. Shukuriy ham bulib, “Shahuri. Zaveduyu щ iy 13-y shkolu v Samarkande” nomli kichik maqola ham bosilgandi. Darhaqiqat, uning pedagoglik faoliyati har qanday tahsinga loyiq edi. Ammo A. Shukuriy mash um 37- yilgacha ham o qituvchilik qila olgan emas. ʼ ʻ 1920-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab uz mavqeini mustahkamlab olgan sho rolar ziyolilarni ta qib qilish, ularni ma nan va jisman sindirish, zo ravonlik ʻ ʼ ʼ ʻ kuliga utdi. Kechagina ittifoqning eng ilgor eng tajribali muallimi deb e tirof ʼ etilgan Shukuriyni 1925-yildan e tiboran uzi sevgan, hatto xayotini baxshida etgan, ʼ millat farzandlarini ma rifatli qilish ishidan maxrum etdilar, u tashkil qilgan ʼ maktabni yopdilar. 1925-yildan boshlab to qatagonga qadar bogbonlik bilan mashg ul bo ldi. ʻ ʻ A. Shukuriy 1937-yil 5-avgustda aksilinqilobiy millatchilik “Milliy Ittihod tashkilotining a zosi, antisovet targ ibotchisi sifatida kichik leytenantlar Xotyakov ʼ ʻ hamda Afanasyevlar imzosi bilan qamoqqa olinadi va 1937-yil 21-noyabrida NKVDning «uchlik” komissiyasi qaroriga binoan un yil ozodlikdan maxrum etiladi. Bu vaqtda u 62 yoshda edi. Abduqodir Shukuriy 1943-yilda Stalin qatag onining qurboni buldi. Atoqli pedagog Abduqodir Shukuriy 1956-yilda ʻ mutlaqo aybsiz sifatida oqlandi. Samarqand hududida yetishib chiqqan Vadud Mahmud. Ismatullo Raxmatullayev kabi ko zga ko ringan o nlab olim ʻ ʻ ʻ shogirdlaridir. 29 I.BOB: A.SHUKURIYNING ILMIY-ADABIY MEROSI. 1.1. A.Shukuriyning hayoti va ijodi. Abduqodir Shukuriy – tojikistonlik ma’rifatparvar va samarqandlik o‘qituvchi , yangi usul maktablari uchun qator darsliklar muallifi, jurnalist, samarqandlik jadidchilikning mashhur namoyandalaridan biri. 1875 yilda Samarqand chekkasidagi Rajabamin qishlog‘ida bog‘bon va dindor oilasida tug‘ilgan.Uning otasi imom bo‘lganligi haqida ma’lumotlar bor . Uning onasi otin bo‘lib, qizlar uchun uy islom maktabida dars bergan. U boshlang‘ich ma’lumotni mahalliy eski usul maktabida olgan, so‘ngra Samarqandga ko‘chib o‘tgan va Orifjonboy madrasasiga o‘qishga kiradi . Keyinchalik u rus millatiga mansub gimnaziya faoliyati va o‘qitish uslublari bilan tanishdi . Yoshligida u o‘qituvchilik qila boshladi va o‘zining yangi metodik maktabini ochishni orzu qildi. U adabiyot, she’riyat va tarixni yaxshi ko‘rardi. O‘zining ona tili tojik ( fors ) tilidan tashqari o‘zbek va arab tillarini ham bilgan . Keyinchalik rus va turk tillarini ham o‘zlashtirgan . U Rossiya jadidlarining gazetalarini, xususan, Ismoil Gasprinskiyning materiallarini o‘qigan . Yoshligida u jadidchilik g oyalari bilan bir qatordaʻ Samarqand va boshqa O rta Osiyoning ko zga ko ringan ʻ ʻ ʻ jadidlari bilan ham tanishdi. Mahmud Behbudiy , Abdurauf Fitrat , Saidahmad Vasliy , Said Rizo Alizoda , Xoja Muin , Sadriddin Ayniy , Siddiqiy Ajziy , Abdulqayum Qurbiy , To raqul Zehniy ʻ , Hamza Niyoziy va boshqalar bilan shaxsan tanish bo lgan . ʻ Jadidchilar muntazam ravishda birovning uyiga yig‘ilib, birga vaqt o‘tkazar, reja va yangiliklarni muhokama qilar, fikr almashgan, asar va she’rlarni o‘qib, muhokama qilar edilar. Bir qator jadid gazeta va jurnallariga maqolalar yozgan. Abduqodir Shukuriy 1943 yilda 68 yoshida vafot etdi. 6 jo‘natdiar. U Minsk guberniyasi o‘rmonlarida daraxt kesish, xandaq qazish ishlari bilan mashg‘ul bo‘ladi. U fevral inqilobi tufayli 1917 yil may oyida vataniga qaytadi va o‘zi sevgan pedagoglik faoliyatini davom ettiradi. Abduqodir ShukuriySamarqand viloyatida birinchilar qatorida qiz bolalar uchun ham «usuli jadid» maktab ochdi, unda xotini Muyassara muallimalik qildi. U o‘z maktabiga rus tilini alohida o‘quv predmeti sifatida dars jadvaliga kiritdi va bu fandan Saidahmad Siddiqiy dars berdi. Umuman, u Shukuriy uchun eng yaqin maslakdosh va maslahatdosh edi. A. Shukuriy sho‘rolar davrida ham pedagogik faoliyatini davom ettirdi. 1918 yildan 1925 yilga qadar o‘zi tashkil qilgan 13- va 44-maktablarda direktor, ona tili va adabiyot o‘qituvchisi sifatida faoliyat ko‘rsatdi, o‘nlab o‘qituvchilarni tarbiyaladi. 1923 yilda «Pravda» gazetasi sobiq ittifoq bo‘yicha eng tajribali, eng ilg‘or o‘qituvchi uchun tanlov (konkurs) e’lon qildi va 27 g‘olib o‘qituvchilarning ismi-shariflarini ushbu gazetaning 1923 yil 8 iyul sonida e’lon qildi. Ular orasida A. Shukuriy ham bo‘lib, «Shakuri. Zaveduyuhiy 13-y shkolo‘ v Samarkande» nomli kichik maqola ham bosilgandi. Darhaqiqat, uning pedagoglik faoliyati har qanday tahsinga loyiq edi. Ammo A. Shukuriy mash’um 37-yilgacha ham o‘qituvchilik qila olgan emas. 1920-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab o‘z mavqeini mustahkamlab olgan sho‘rolar «eski» ziyolilarni ta’qib qilish, ularni ma’nan va jisman sindirish, zo‘ravonlik yo‘liga o‘tdi. Kechagina ittifoqning eng ilg‘or eng tajribali muallimi deb e’tirof etilgan Shukuriyni 1925 yildan e’tiboran o‘zi sevgan, hatto hayotini baxshida etgan, millat farzandlarini ma’rifatli qilish ishidan mahrum etdilar, u tashkil qilgan maktabni yopdilar. 1925 yildan boshlab to qatag‘onga qadar bog‘bonlik bilan mashg‘ul bo‘ldi. A. Shukuriy 1937 yil 5 avgustda aksilinqilobiy millatchilik «Milliy Ittihod» tashkilotining a’zosi, antisovet targ‘ibotchisi sifatida kichik leytenantlar Xotyakov hamda Afanasevlar imzosi bilan qamoqqa olinadi va 1937 yil 21 noyabrida 27 bu fandan Saidahmad Siddiqiy dars berdi. Umuman, u Shukuriy uchun eng yaqin maslakdosh va maslahatdosh edi. A. Shukuriy sho‘rolar davrida ham pedagogik faoliyatini davom ettirdi. 1918 yildan 1925 yilga qadar o‘zi tashkil qilgan 13- va 44-maktablarda direktor, ona tili va adabiyot o‘qituvchisi sifatida faoliyat ko‘rsatdi, o‘nlab o‘qituvchilarni tarbiyaladi. 1923 yilda «Pravda» gazetasi sobiq ittifoq bo‘yicha eng tajribali, eng ilg‘or o‘qituvchi uchun tanlov (konkurs) e’lon qildi va 27 g‘olib o‘qituvchilarning ismi-shariflarini ushbu gazetaning 1923 yil 8 iyul sonida e’lon qildi. Ular orasida A. Shukuriy ham bo‘lib, «Shakuri. Zaveduyuhiy 13-y shkolo‘ v Samarkande» nomli kichik maqola ham bosilgandi. Darhaqiqat, uning pedagoglik faoliyati har qanday tahsinga loyiq edi. Ammo A. Shukuriy mash’um 37-yilgacha ham o‘qituvchilik qila olgan emas. 1920-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab o‘z mavqeini mustahkamlab olgan sho‘rolar «eski» ziyolilarni ta’qib qilish, ularni ma’nan va jisman sindirish, zo‘ravonlik yo‘liga o‘tdi. Kechagina ittifoqning eng ilg‘or eng tajribali muallimi deb e’tirof etilgan Shukuriyni 1925 yildan e’tiboran o‘zi sevgan, hatto hayotini baxshida etgan, millat farzandlarini ma’rifatli qilish ishidan mahrum etdilar, u tashkil qilgan maktabni yopdilar. 1925 yildan boshlab to qatag‘onga qadar bog‘bonlik bilan mashg‘ul bo‘ldi. A. Shukuriy 1937 yil 5 avgustda aksilinqilobiy millatchilik «Milliy Ittihod» tashkilotining a’zosi, antisovet targ‘ibotchisi sifatida kichik leytenantlar Xotyakov hamda Afanasevlar imzosi bilan qamoqqa olinadi va 1937 yil 21 noyabrida NKVDning «uchlik» komissiyasi qaroriga binoan o‘n yil ozodlikdan mahrum etiladi. Bu vaqtda u 62 yoshda edi. Abduqodir Shukuriy1943 yilda Stalin qatag‘onining qurboni bo‘ldi. Atoqli pedagog Abduqodir Shukuriy1956 yilda mutlaqo aybsiz sifatida oqlandi. Samarqand hududida yetishib chiqqan Vadud Mahmud, Ismatullo Rahmatullaev kabi ko‘zga ko‘ringan o‘nlab olim va pedagoglar uning shogirdlaridir. 22 Shunday bir sharoitda Shukuriy bolalarning o‘z ona tilida o‘qish kitoblari, darsliklar yaratish zaruriyatini yaxshi tushunadi. U bolaning yosh xususiyatiga muvofiq tarzda axloq, odob va turmush qoidalaridan dastlabki ma’lumot berishni ko‘zda tutib, ana shunday darsliklar tuzishga kirishadi. Birinchi navbatda, alifbeni Shukuriyning o‘zi tuzdi. «Rahnamoi savod» («Savod chiqarish rahbariyati»), deb atalgan bu kitob yaxshi qog‘ozda nasta’liq xati bilan yozilgan edi. Shukuriyning shogirdi, yozuvchi Rahim Hoshimning aytishiga qaraganda, bu kitobda so‘zlar bo‘g‘inlarga ajratib ko‘rsatilgan, kitob oxirida o‘qish uchun kichik-kichik material berilgan ekan. Shukuriy ko‘p yillik pedagog faoliyati natijasida bolalarni o‘qitishda «tovush-harf» metodi (har bir tovushni alohida harf bilan yozish)ning qulay va oson ekanligini aniqladi va 1913 yilda uning rahbarligida o‘z shogirdlaridan va Samarqandning mashhur pedagoglaridan biri Ismatulla Rahmatullaev tovush-harf usuli asosida yangi alifbe tuzdi. Bu kitob Toshkent shahrida nashr qilindi. Bu kitob arab harfida tojik tilida yozilgan bo‘lib, u ko‘p yillar davomida savod chiqarishda eng yaxshi o‘quv qo‘llanmasi sifatida qo‘llanib kelindi. Kitobning kirish qismida tez va osonlik bilan savodli bo‘lish masalasiga oid metodik maslahatlar beriladi. «Alifbe ta’limi» Ismatulla Rahmatullaevning 10—12 yillik ijodiy ishlari va uning ustozi Abduqodir Shukuriyning ko‘p yillik amaliy faoliyatining natijasida yaratildi. Ular ko‘p yillar davomida boshlang‘ich ta’limning turlicha metodlarini qo‘llash, o‘z tajribalari, shuningdek yangi usuldagi o‘qish-o‘qitish usullari va ko‘pdan-ko‘p alifbe kitoblarini o‘rganish, umumlashtirish asosida bu kitobni tuzdilar. Alifbe 46 betdan iborat bo‘lib, taxminan 90 ta dars uchun mo‘ljallangan. Shukuriy tomonidan 1907 yilda yozilgan ikkinchi kitob «Jome’ ul hikoyat» («Hikoyalar to‘plami»)dir. U qayta tuzatilib, to‘ldirilib, 1911 yilda ikkinchi marta nashr qilingan. Kitob boshlang‘ich maktabning ikkinchi sinfi uchun xrestomatiyadir. Yetmish ikki betli bu kitobning matni nafis qog‘ozda aniq, chiroyli xat bilan yozilgan. Birinchi qismiga tarbiyaviy ahamiyatga molik 48 ta kichik-kichik 23 Germaniya, Misr, Turkiya, Rossiyaning markaziy shaharlariga o‘qishga yuborildi. 1910 yilda Buxoroda o qituvchi Xoja Rafiiy va boshqalar “Bolalarʻ ta limi” xayriya fondini tuzdilar, 1911 va 1912 yillarda mos ravishda 15 va 30 ʼ nafar talaba Turkiyaga o qishga yuborildi. ʻ Va 1909 yilda yaratilgan. M.Abdurashidxonov Toshkentdagi “Xayriya jamiyati” kam ta’minlangan ota-onalar farzandlarining ta’lim olishiga, shuningdek, yoshlarning xorijiy mamlakatlarda ta’lim olishiga ko‘maklashdi. Jadidlar milliy matbuot rivojiga asos solganligini ham alohida ta’kidlash lozim. M. Abdurashidxonov 1906 yil «Xurshid» («Nuroniy») jurnalini chiqarishni tashkil qilgan va unga o‘zi muharrirlik qilgan. Jurnal aholi o‘rtasida huquqiy bilimlarni targ‘ib qilgani, bu ham odamlarning milliy o‘zligini anglashining yuksalishiga xizmat qilgan. Biroq tez orada chor amaldorlari jurnalni nashr qilishni taqiqlab qo‘ydilar. Ammo 1913 yilda M.Behbudiy xususiy nashriyot va kutubxona tashkil etib, «Samarqand» gazetasi va «Oyna» («Oyna») jurnalini chiqara boshlaydi. Ularning sahifalarida millat va Vatan qadr-qimmati muammolari, xalq ma’rifati, insonning erkin kamol topishi masalalari yoritildi. Ushbu dolzarb maqola va materiallar odamlarni hayajonga soldi. Bunday nashrlar Rossiyaning turkiyzabon aholisi orasida keng munosabatda bo‘ldi, ular Eron, Afg‘oniston, Hindiston va Turkiyada ham tarqatildi. Turkiston jadidlarining ma’rifiy faoliyati milliy davriy matbuot rivojida muhim rol o‘ynadi. Jadidlar o‘z mablag‘lari hisobidan nashr etilgan gazetalar orqali yangi usul maktablarining afzalliklarini targ‘ib qildilar, milliy kadrlar tayyorlash tarafdori edilar. Jadidlar davriy matbuotda ham jaholat va aqidaparastlikka, eski urf-odat va urf-odatlarga qarshi, mustamlaka Turkistonning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan faol tashviqot olib bordilar. Jadid davri matbuoti sahifalarida Turkistonning iqtisodiy taraqqiyoti muammolari alohida o‘rin tutdi. Bular milliy sanoatni yaratish va rivojlantirish 10 Umuman, A. Shukuriy «usuli jadid» maktablari uchun o‘nga yaqin darslik va qo‘llanmalar, majmualar yaratdi. 1908 yilda Ismoilbek Gasprali Turkistonga ikkinchi bor kelishida Samarqandda ham bo‘ladi: Siddiqiy-Ajziy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shukuriymakatablarini ko‘radi, ular bilan millat istiqboli, jadid maktablari xususida uzoq suhbatlashadi. Bu suhbatlar, safar taassurotlari «Tarjimon» gazetasining 1908 yil sonlarida bosilgan. Shukuriy o‘z maktabida yarim yillik va yillik imtihonlarini joriy qildi. Bunday imtihonlardan asosiy maqsad, birinchidan, o‘quvchilar bilimini qat’iy nazorat qilish bo‘lsa, ikkinchidan, «usuli jadid» maktablari haqidagi noto‘g‘ri qarashlarga barham berish, xalq o‘rtasida bunday maktablarga nisbatan muhabbat, rag‘bat uyg‘otish edi. Bu haqda Shukuriy tarjimai holida quyidagilarni yozadi: «Bir kuni shaharning ko‘zga ko‘ringan ulamo, ag‘niyo va a’yonlarini hamda o‘quvchilarning otalarini bolalarning olti oylik o‘qishi bo‘yicha o‘tkazilgan imtihonga da’vat etdim. Bular oldida o‘quvchilar makatabda olgan olti oylik bilimlaridan imtihon berdilar. Odamlar bu o‘qitish usulining afzalliklarini ko‘rub, mendan mamnun bo‘ldilar. Imtihondan so‘ng odamlarning qalbida maktabga nisbatan muhabbat paydo bo‘lib, chehralari ochildi». A. Shukuriy, S. Ayniy, M. Behbudiy, Hoji Muin va boshqa taraqqiyparvar pedagoglarning hamkorlikdagi faoliyat va ularning bu sohadagi muvaffaqiyatlari mutaassib ulamolarning hurujlarini, tahdidlarini yanada avjiga chiqardi. 1914 yil 3 yanvarda Ulug‘bek madrasasi jome’sida juma namozidan keyin 5-6 ming namozxon oldida muazzin Mulla Abbos «usuli jadid» maktabdorlarini kofirlikda aybladi: «Usuli jadid» maktabida bolalar dinsiz bo‘lub yetishadurlar. Uning muallimi va homiylari ham dinsiz kofir kimsalardur. Mana shunday maktablarga har kim o‘z bolasini yuborsa, o‘zi kofir, xotini taloq!» Samarqandlik maorif va ma’rifat fidoiylarini butun Turkiston taraqqiyparvar ziyolilari matbuotda himoya qilib chiqdi. 20 Ismoilbek Gaspralining «Tarjimon», Fotih Karimiyning «Vaqt» gazetalari, Rizo Faxriddinning «Sho‘ro» jurnalini, ayniqsa undagi «usuli tadris»ga bag‘ishlangan maqolalarni kuzatib bordi. Bunday mehnat uni charchatmadi, aksincha, yangidan- yangi ijodiy rejalarga chorladi. Shu bilan birga, ko‘plab dashnomlar, hatto tahdidlar kun sayin oshib bordi: «Shukuriyg‘a bo‘la boshlagan tahdidlarning, qarshiliqlarning boshi Rajabamin qishlog‘ining imomi shahrisabzlik Abdulqayum tomonidan boshlanadur. Ul boshlab maktabni «bolalarni e’tiqodsiz qiladur» deb qoralaydur... Shahardan maktabga parta keltirmakda bo‘lg‘on muallimg‘a: Endi uyingizda bir butxona ham soling! deydur. Bunga sabri azimli muallim: Kerak bo‘lsa, uni ham solamiz, deydur-da qo‘yadur. Shukuriy bir necha qatla o‘ldirish tahdidi bilan yozilg‘on xatlar oldi. Bu xatlarni qishloq yigitlari nomidin muazzin yozg‘on ekan. » Bunday bo‘hton va tahdidlar uni o‘z hayotini baxshida etgan muqaddas ishdan qaytara olmadi, aksincha, maktabni ham, o‘z faoliyati diorasini ham kengaytirib bordi. Shukuriyni ta’qib va tazyiq qiluvchilar bilan bir qatorda uni qo‘llab-quvvatlovchilar ham topildi, u yakkalanib qolmadi. 1904 yilga kelib, uning maktabi besh sinf ibtidoiy va bir rushdiy sinfiga ega bo‘ldi. Bu ishda unga Samarqandning ma’rifatli ziyolilari me’mor Hoji Abduqodir, Domullo Mahmud mudarris, ayniqsa, Siddiqiy-Ajziy yordam beradilar. Ma’lumotlarga qaraganda, birmuncha muddat Saidahmad Siddiqiy-Ajziy uning maktabida o‘zbek tilidan dars bergan. Ularning ko‘magi bilan Samarqand shahrida «usuli jadid» maktabining sho‘balari ochiladi. Shukuriy maktabida 140-150 o‘quvchi muntazam ta’lim olgan. 1904 yilda Abduqodir ShukuriyTurkistonda jadidchilik harakatining karvonboshisi Mahmudxo‘ja Behbudiy bilan tanishadi, ular o‘rtasida hamkorlik vujudga keladi: «1904-nchi yilda bir-birovlarini tanimay bir shaharning ikki burchagida xalqni oqartish yo‘lida bir maqsadga qarab ishlamakda bo‘lg‘on ikki qahramon tanishadurlar. Eshitgan bo‘lsa ham bunday bo‘lishini bilmagan 17

Kurs ishi Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi  fanidan

Купить