Abdurahmon III va al Hakam II davrida Qurdobada ilmlar rivoji - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	87.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Abdurahmon III va al Hakam II davrida Qurdobada ilmlar rivoji

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish ........................................................................................................................ 4
I BOB. ARAB-MUSULMON MADANIYATINING SHAKLLANISHI VA . . . . 6
RIVOJLANISHI ...................................................................................................... 6
1.1 “Arab-musulmon madaniyati” tushunchasi va uning tarkibiy qismlari . . 6
1.3 Abbosiylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati ............... 12
II BOB. ABDURAHMON III VA AL HAKAM II DAVRIDA QURDOBADA
ILMLAR RIVOJI .................................................................................................. 15
2.1 Ispaniyada arab-musulmon madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi
............................................................................................................................. 15
2.2 Arab-musulmon madaniyatining Yevropaga ta’siri .............................. 22
XULOSA ................................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................................... 33
3

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Ajdodlarimizning asriy orzusi bo‘lgan milliy
istiqlolga erishilganidan so‘ng ijtimoiy hayotning ko‘pgina sohalari qatori
ma’naviyatga, madaniy merosga bo‘lgan e’tibor har qachongidan ham kuchaydi.
Respublikamizda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan yangilanish jarayoni
ayniqsa, ma’naviyat sohasida jadal davom etmoqda. Mustaqillik mafkurasi va
milliy g‘oya yoshlar ongiga ko‘proq singib borayotgani bois ularda komillikka
intilish, ajdodlarimiz merosi, ularning jahon tamadduniga qo‘shgan hissasi,
umuman, madaniyat tarixiga bo‘lgan qiziqish kuchaymoqda.
Prezidentimiz Islom Karimov ma’naviyatni yuksaltirishda o‘tmish madaniy
boyliklarini chuqur o‘rganish va targ‘ib etish nihoyatda muhim ekanini ko‘plab
ma’ruzalarida qayta-qayta ta’kidlab o‘tganlar. Shu o‘rinda davlatimiz rahbarining
madaniy meros va o‘tmishdagi allomalarimizning hayoti va ijodini o‘rganish
ehtiyoji xususidagi so‘zlarini eslash maqsadga muvofiqdir.
“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘p
asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy
merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyat muhim vazifa bo‘lib
qoldi 1
”.
O‘rganilganlik darajasi. O‘zbekiston olimlari tomonidan mavzuga doir
masalalar atroflicha yoritilgan. Xususan, F.Sulaymonova 2
, B.Abduhalimov 3
, Hoji
Ismatulloh Abdulloh 5
, A.Murodov 4
, U.Uvatov 5
va boshqalar musulmon
madaniyatini tadqiq etishga muhim hissa qo‘shganlar. Bu o‘rinda
F.Sulaymonovaning “Sharq va G‘arb” monografiyasida arab-musulmon
1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва
тараққиеRт кафолатлари. –Т.: “Ўзбекистон”, 1997, 137 бет.
2 Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”, 1997. Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва
Марказий Оси
еR олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010.
3 Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Оси
еR олимларининг Бағдоддаги илмий
фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010. 5
Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Оси
еRда Ислом
маданияти. -Т.: “Шарқ”, 2005.
4 Муродов А. Ўрта Оси
еR хаттотлик санъати тарихидан. -Т.: “Фан” нашри еRти, 1971, 3 бет.
5 Уватов У. Муҳаддислар имоми. –Т.: “Маънавият”, 1998.
4

madaniyatini yaxlit holda tadqiq etganligini alohida ta’kidlash zarur. Shuningdek,
B.Abduhalimovning “Bayt al-Hikma va Markaziy Osiyo olimlarining
Bag‘doddagi ilmiy faoliyati” kitobida o‘rta asr manbalarida saqlangan “Bayt al-
Hikma” haqidagi ma’lumotlar jamlangan, ular ilk bor atroflicha yoritilib, mazkur
ilmiy markazning tashkil topishi, tarkibiy tuzilishi, vazifalari va taraqqiyoti
haqida so‘z yuritiladi.
Kurs ishning maqsad va vazifalari: Ushbu kurs ishida ilmiy rahbar va
maslahatchi tavsiyasiga ko‘ra, maqsad va vazifalar reja asosida belgilandi. Kurs
ishining bosh maqsadi arab-musulmon madaniyatining ilk tarixiy shakllanish
jarayonlarini tahlil qilish va o‘ziga xosliklarini o‘rganishdan iborat.
Amaliy ahamiyati. Arab-musulmon madaniyatining shakllanishi va
rivojlanishini tadqiq etish Xalifalik tarkibidagi barcha mamlakatlar xalqlari
madaniyatini qiyoslab o‘rganish imkoniyatini yaratdi. Tarixiy voqe’likni
umumlashtirgan holda, aniq va keng tasavvur qilish hamda tarixiylik
nuqtainazaridan xolisona xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi. Insoniyat
tarixida tub burilish yasagan arab-musulmon madaniyatini o‘rganish jarayonida
juda ko‘plab muhim bo‘lgan qiziqarli ma’lumotlarni olish mumkin va bu
ma’lumotlarni tahlil qilish orqali muhim xulosalarga kelinadi.
Ilmiy yangiligi. Ushbu Kurs ishida o‘ta muhim ilmiy yangilik qildik deb
da vo qilishdan ancha yiroqmiz, chunki kurs ishi darajasida bunga erishish juda‟
mushkil bo е
R ladi. Lekin biz bu ishning ayrim taraflarining ochilmagan tomonlarini
ochib berishga harakat qildik va ishning yangiligi sifatida shularni alohida
ta kidlab o tishimiz mumkin.
‟ ‟
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraph,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat
5

I BOB. ARAB-MUSULMON MADANIYATINING SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISHI
1.1 “Arab-musulmon madaniyati” tushunchasi va uning tarkibiy qismlari
“Arab-musulmon madaniyati” va uni shakllantiruvchi omillar.
“ Madaniyat” – jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy hayotida
qo‘lga kiritgan yutuqlari majmuidir 6
. Madaniyat umuminsoniy hodisa bo‘lib,
faqat bir xalqqa tegishli, faqat bir xalqning o‘zigina yaratgan sof madaniyat
bo‘lmaydi va bo‘lishi ham mumkin emas. Har bir milliy madaniyatning asosiy
qismini shu millat o‘zi yaratgan bo‘lsa-da, unda jahon xalqlari yaratgan
umuminsoniy madaniyatning ulushi va ta’siri bo‘ladi, albatta 7
.
Yuqoridagi fikrlarning tasdig‘i Islom bayrog‘i ostida birlashtirilgan Arab
xalifaligida VII asrda vujudga kelgan “arab-musulmon madaniyati”da ayniqsa,
yaqqol namoyon bo‘ladi. Madaniyat so‘zining keng qamrovdagi – ilm-fan,
adabiyot va san’atning deyarli hamma sohalari ma’nosini arab-musulmon
madaniyati mohiyati va mazmuniga qo‘llagan taqdirda ham, uning bashariyatga
qilgan madaniy, ma’naviy va ma’rifiy tortig‘ini to‘la-to‘kis ta’riflash juda
murakkab. Shuning uchun mavzuni imkon qadar batafsil va turli manbalar
mushtarakligida yoritishga harakat qildik.
Insoniyat tarixida arablarga qadar va ulardan keyin ham ko‘chmanchi
qabilalarning o‘zlaridan madaniyati yuksak bo‘lgan xalqlarni istilo qilganliklari
tarixiy manbalarda o‘z ifodasini topgan. Demak, arablar istilosi harbiy jihatdan
bizni unchalik taajjubga soladigan voqea emas. Lekin ajablanarlisi shundaki,
arablardan tashqari hech qaysi ko‘chmanchi xalqlar istilosi insoniyat tarixida
yangi sivilizatsiyani, yangi madaniyatni yaratgan emas. Arablar istilo qilgan
mamlakatlarda esa yangi madaniyat vujudga keldi. Xalifalik tarkibidagi barcha
xalqlarning madaniyatlarini o‘z ichiga oluvchi bu yangi sivilizatsiya islom diniga
6 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 том. - T.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашриеRти, 2006, 519 бет.
7 ЎзМЭ 5 том. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашри
еRти, 2003, 373 бет.

6

asoslangan holda tafakkur jarayonini jadallashtirishga va odamlar ongini
uyg‘otishga yo‘naltirilgan edi.
Uzoq davr mobaynida sharqshunoslikka oid adabiyotlarda “arab
madaniyati” yohud “musulmon madaniyati” tushunchasi hukm surdi. Bu
tushuncha asosida o‘rta asrlar davridagi xalifalik tarkibiga kirgan mamlakatlarda
yaratilgan barcha madaniy meros tushunilardi. Hozirgi kunda olimlar yangi va
ilgari noma’lum bo‘lgan manbalarga ega bo‘lgach, shuningdek, adabiyot, falsafa,
san’at va xalifalik davlatlarining boshqa ilm-fanlari yanada chuqurroq
o‘rganilgach, bu tushuncha noto‘g‘ri ekanligi o‘z tasdig‘ini topdi 8
.
Yuqoridagi omillarga hamohang tarzda sharqshunos olim, professor Isaak
Moiseyevich Filshtinskiy arab-musulmon madaniyatining shakllanishi va
rivojlanishini quyidagicha talqin etadi: “O‘rta asr tarixining muayyan bosqichida
ayniqsa, barcha musulmon xalqlari yagona davlat – Xalifalikning tarkibiga kirgan
davrda arab-musulmon madaniyati yuzaga keldi va taraqqiy topdi. Bu
madaniyatning shakllanishida eng asosiy rolni islom dini va arab tili bajardi 9
”.
Olim o‘z fikrini davom ettirarkan, xalqlar birlashuvida islom dinining o‘rni
haqida bunday deydi: “Har bir musulmon eng avvalo umummusulmon
jamiyatining vakili, undan keyingina biron bir shahar yoki muzofot (viloyat)ning
fuqarosi va biron etnik guruhning a’zosi edi. Juda katta hududlarga tarqalib
ketgan ko‘p sonli musulmon xalqlarining birdamligi Qur’on va muqaddas
hadislar asosida o‘rnatilgan diniy qonunlar, marosimlar va ahloq normalarining
umumiyligi bilan mustahkamlandi 10
”.
Darhaqiqat, Xalifalikning e’tiqodi, taraqqiyot darajasi turlicha bo‘lgan
xalqlarini birlashtirishda eng katta rolni islom dini va arab tili bajargan edi.
Bevosita arab-musulmon madaniyatining shakllanishida arab tilining ahamiyatiga
8 Чистякова Т.А. Арабский халифат, –М.: Издательство Учпедгиз. 1962, стр. 131.
9 Фильштинский И.М. История арабов и Халифата 750-1517 г.г. -М.: Издательство «Восток-Запад», 2006,
стр. 299.
10 Фильштинский И.М. История арабов и Халифата 750-1517 г.г. -М.: Издательство «Восток-Запад»,
2006, 299 бет.
7

to‘xtaladigan bo‘lsak, o‘rta asrlarda arab tilining ro‘li nihoyatda yuksak
bo‘lganligini e’tirof etishimiz mumkin.
Arab tili. Arab tili somiy tillar guruhiga mansub bo‘lib, barcha tillar kabi
murakkab rivojlanish yo‘lini bosib o‘tgan. Qabilalarning birlashuvi turli arab
qavmlari tillarining yaqinlashuviga olib keldi va barcha arablar tushunadigan
yagona til paydo bo‘ldi. Biroq yagona til bilan birga qabilalar lahjalari ham
mavjud edi. Yagona arab tili shoirlar, notiqlar va boshqa ma’lumotli kishilar
tomonidan qo‘llanilgan bo‘lsa, lahjalar ichida quraysh qabilasining lahjasi keng
tarqalgan edi. Bu shu bilan izohlanadiki, Ka’batullohga ziyorat uchun tashrif
buyurgan ziyoratchilar Makka shahrida o‘troqlashgan va hokimiyat tepasida
bo‘lgan qurayshiylar qabilasi bilan doimiy muloqotda bo‘lardi va qurayshiylar
lahjasi butun Arabiston bo‘ylab keng so‘zlashuv tiliga aylanib bordi. Arab tilini
o‘zagini quraysh lahjasi tashkil qiladi. Bundan tashqari arablar Misr, Eron,
Vizantiya, Efiopiya (Xabashiston) xalqlari bilan yaqin aloqada bo‘ldi. Bu esa,
arab tilini shu xalqlarning tillaridan kirib kelgan yangi so‘z va atamalar bilan
yanada boyitdi. Islom paydo bo‘lganida arab tili shu qadar boy tilga aylangan
ediki, uning so‘z boyligi bilan har qanday murakkab tushunchani ham ifodalash
mumkin edi 11
.
Xalifalikda arab tilining juda tez va nihoyatda keng ko‘lamda tarqalishining
eng asosiy omili shu ediki, xalifalikka kiruvchi davlatlarning hech birida yagona
til hukmron emas edi. Adabiy arab tili “denatsionalizatsiya” qilindi, endi u
faqatgina arablarning tili bo‘lmay, balki umumiy madaniyatning asosiy elementi
sifatida qabul qilindi. Har bir tahsil ko‘rgan musulmon, u hoh turk yoki fors
millatiga mansub bo‘ladimi, uzoq Al-Andalusiya yoki Hindiston fuqarosi
bo‘lishidan qat’iy nazar muqaddas Qur’on va diniy adabiyotlar tili bo‘lgan arab
tilini egallashga harakat qildi 12
. Bundan anglashiladiki, arab tilining tarqalishida
11 Чистякова Т.А. Арабский халифат. - М.: Издательство Учпедгиз, 1962, стр. 132.
12 Фильштинский И.М. История арабов и Халифата 750-1517 г.г. -М.: Издательство «Восток-
Запад», 2006, стр. 299-300. 35
Всемирная история. III том. –М.: Государственное издательство
политеческой литературы, 1957, стр. 122.
8

aholining islomlashtirilishi ham katta rol o‘ynagan. Iymon keltirgan har bir
musulmon Allohning muqaddas kitobini hamda uning payg‘ambari bo‘lmish
Muhammad (sav)ning tilida o‘qishi shart edi. Arab tilining ahamiyatini O‘rta asr
G‘arbiy Yevropasidagi lotin tilining roliga qiyoslash mumkin 35
. Shuning uchun
arab tilini ko‘p hollarda “Sharq lotini” deyishadi. Ammo lotin tili o‘rta asrlarda
faqat tahsil olganlar orasidagina mavjud edi. Bu paytda arab tili ko‘plab Sharq
xalqlarining jonli so‘zlashuv tili edi. Arablar o‘z tillarini davlat tili deb e’lon
qilishdi va ummaviylar davridayoq hujjat yuritish ishlari yolg‘iz arab tilida olib
borilardi 13
. Arab tilini mukammal o‘rganish nafaqat din ulamolari uchun, balki
ziyolilar, davlat boshqaruv vakillari, huquqshunoslar uchun ham majburiy edi.
Arab tilining keng yoyilishi arab-musulmon fanlarining rivojiga ulkan ta’sir
ko‘rsatdi. Olimlarning o‘zaro muloqoti uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Yagona
til qadimgi madaniy merosni o‘rganish uchun keng imkoniyatlar yaratdi 37
.
Qur’on 14
. Arab tili grammatikasi va adabiyotining rivojlanishida
musulmonlarning muqaddas kitobi Qur’oni Karimning o‘rni beqiyosdir. Qur’on
ilmlari rivojlanishi jarayonida aniq grammatik qoidalarga nisbatan paydo bo‘lgan
ehtiyoj bu sohaning taraqqiy etishiga turtki bo‘ldi. Faqat arab tilida emas, balki
islom tarqalgan mamlakatlar xalqlarining tillarida yaratilgan asarlarda ham
Qur’ondan olingan iqtibos, ibora, hikoyat, zarbulmasallarni uchratish mumkin.
Qur’on musulmon xalqlar hayoti, tarixi, ilmi, adabiyoti, turmush tarzi,
qonunqoidalari, urf-odatlari va dunyoqarashlarida o‘zining salmoqli ta’siriga
ega 15
.
13 Чистякова Т.А. Арабский халифат. -М.: Издательство «Учпедгиз», 1962, стр.
131-132. 37
Фильштинский И.М. Ўша асар, стр. 300.
14 Qur`on (arabcha – o`qimoq, qiroat qilmoq) vahiy orqali Muhammad payg`ambarga 610-632-yillar
davomida nozil qilingan. Bu davr mobaynida Qur`on Muhammad (s.a.v.) sahobalari tomonidan turli materiallar –
palma barglari, yog`och taxtachalarga yozib olingan. 632-yili Xalifa Abu Bakr Siddiq buyrug`iga ko`ra ular
jamlanib, kiyik terisiga ishlangan sahifalarga ko`chirilgan. Qur`on xalifa Usmon ibn Affon ko`rsatmasi bilan
yaxlit kitob shakliga keltirilgan. “Mus`hafi Usmon” deb nomlanuvchi Qur`oni Karimning bu nusxasi Muhammad
(s.a.v.)ning kotiblari - Zayd ibn Sobit, Amir ibn al-Os va Hishom ibn Hakimlar tomonidan kufiy xatida yozilgan.
15 ЎзМЭ 11 том. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриеRти, 2005,
167 бет. 39
Ланда Р.Г. История арабских стран. -М.: Восточный университет, 2005, стр. 69.
9

Qur’on yagona arab tilini shakllanishini jadallashtirdi va ko‘plab
mamlakatlarga yoyilishida muhim o‘rin egalladi. Qur’on va hadislar arab tiliga
ham diniy, ham huquqiy atamalarni olib kirdi. Chunki Qur’on faqatgina
musulmonlarning muqaddas kitobi bo‘lib qolmay, barcha qonunlar qomusi,
musulmon huquqshunosligi (fiqh)ning asosi edi.
Arab-musulmon adabiyoti arab yozma adabiyotining ilk yodgorligi bo‘lgan
Qur’oni Karimdan boshlangan. Qur’oni Karimning ta’siri keyinchalik butun arab
adabiyotida sezilib turadi, chunki Qur’on arab tilini og‘zaki ijodiyot tilidan
yozma adabiyot tiliga aylantirishga oid ilk tajriba hamdir. Qur’oni Karim tili arab
adabiy tili poydevoriga aylandi (“al-lug‘at al-fus’ha”) 39
. Zero, arab tili bu Qur’on
tilidir, Qur’on tili arab tilidir (“al-lug‘at al-arabiyya hiya lug‘at al-Qur’an”).
Ilk islom davri adabiyoti. Ma’lumki, islomgacha bo‘lgan arab
madaniyatida xalq og‘zaki ijodi katta o‘rin egallaydi. Zero, o‘sha davr asarlari
faqat yod olinar va og‘izdan-og‘izga, avloddan-avlodga yetkazilar edi. Bunda
yuksak qobiliyat sohiblari bo‘lgan shoirlar alohida o‘rin tutgan. Ular qabilani
maqtab she’r yozish bilan birga qabila tarixini xotiralarida saqlab qolishardi.
Shoirlar qabila ahlini o‘tmish bilan bog‘lovchi ko‘prik vazifasini o‘tashgan.
Qabila ahlini to‘plagan bayramlarda asosan she’rxonlik qilinardi.
Islom dinining vujudga kelishi dastlab she’riyat taraqqiyotiga salbiy ta’sir
o‘tkazdi. Zero, ilk musulmonlar poeziyani “johiliya” 16
davri qabilalariga xos
bo‘lgan qabilaviy fidoiylikni ifoda etuvchi vosita deb hisoblagan edilar. Ammo,
shundan so‘ng she’riyat o‘zining xilma-xil janrlari bilan yangidan qayta tiklandi,
chunonchi: maqtov (faxr), dushmanlarni la’natlash (hija), baxshida (risa), ishqiy
lirika (nasib), lirik xarakterdagi tasvirlash (vasf) shular jumlasidandir 17
.
Darhaqiqat, islom dinining paydo bo‘lishi va arab xalifaligining barpo
etilishi adabiyotga ta’sir o‘tkazmay qolmadi. She’riyat o‘z dunyoviy xususiyatini
16 Johiliya (arabcha – bilimsizlik holati, jaholat) – arablar tarixining islomdan ilgarigi davriga berilgan
nom. Islomdan ilgarigi Arabistonda qonunsizlik, axloqsizlik, zo`ravonlik hukm surgani uchun keyingi avlod o`sha
davrni shunday deb atagan.
17 Ланда Р.Г. История арабских стран. -М.: Восточный университет, 2005, стр. 69.
10

saqlagani holda islom arkonlarini tarqatish vazifasini o‘tay boshladi. Musulmon
shoirlar o‘z she’rlarida Qur’on oyatlaridan aforizm sifatida foydalana
boshladilar 18
. Bu davrning eng yorqin vakillari sifatida Kaab ibn Zuxayr, Hassan
ibn Sabit, Abu Zuayb al-Xuzaliy hamda an-Nabig‘a al-Ja’diylarni e’tirof etish
mumkin.
Hadis 19
ilmi. VII asr o‘rtalaridan boshlab hadislarni topib, ularni yozib
olishga harakat qilingan. Hadislarni to‘plash ayniqsa, VIII asrning ikkinchi
yarmidan boshlab g‘oyatda taraqqiy etib, hadis ilmi bilan shug‘ullanish eng faxrli
va mas’uliyatli mashg‘ulotga aylangan. Manbalarda keltirilishicha, VIII asrning
o‘rtalaridan XV asrning o‘rtalarigacha hadis ilmi bilan Sharqning turli
mamlakatlarida mingdan ziyod muallif shug‘ullangan. Hadisi Shariflarni dunyo
ahliga payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)dan qay tarzda sodir bo‘lgan bo‘lsa,
shundayligicha bekamu ko‘st yetkazib berish olim-u ulamolar zimmasiga katta
mas’uliyat yuklagan. Chunonchi, islom ulamolari o‘rtasida ilk davrdan boshlab,
hadislarning sahihligi, manbalarning ishonchliligiga alohida e’tibor berilgan 20
.
Hadis ilmining rivojida oltin davr hisoblangan IX (hijriy III) asrda bu borada
mislsiz natijalarga erishilgan. Masalan, musulmon olamida eng nufuzli manbalar
deb tan olingan oltita ishonchli hadislar to‘plami (as-sihoh as-sitta) mualliflari
ham mana shu asrda yashab ijod qilganlar. Yana shunisi diqqatga sazovorki,
ushbu oltita muhaddisning deyarli barchasi Markaziy Osiyo xalqlari vakillari
edilar. Oltita muhaddis hamda ularning hadis to‘plamlari quyidagilardir: Imom
al-Buxoriy (810-870) – “Al-jome’ as-sahih”, Imom Muslim ibn al-Hajjoj
(819874) – “Sahihi Muslim”, Imom Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy
(824-
18 Чистякова Т.А. Арабский халифат. -М.: Издательство «Учпедгиз», 1962, стр. 136.
19 Hadis (arabcha – “xabar”, “yangilik”) – Muhammad (s.a.v.)ning aytgan so`zlari, qilgan ishlari,
ko`rsatmalari to`g`risidagi rivoyatlar. Ikki qismdan iborat bo`ladi: matn va isnod. Hadis ikki turga bo`linadi: 1.
Hadisi qudsiy; 2. Hadisi Nabaviy. Hadislar e`tiborga olinishi jihatidan yana 3 qismga bo`linadi: 1. Sahih. 2.
Hasan. 3. Zaif.
20 Уватов У . Муҳаддислар имоми . – Т .: “ Маънавият ”, 1998, 3 бет .
11

892) – “Sunani Termiziy”, Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy (817-888) –
“Sunani Abu Dovud”, Imom Ahmad an-Nasoiy (830-915) – “Sunani Nasoiy”
hamda Imom Moja (824-886) – “Sunani ibn Moja”.
1.3 Abbosiylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati
“Bayt al-hikma”ning tashkil topishi va uning vazifalari. O‘rta asr Sharq xalqlari
fani va madaniyati tarixida Bag‘dodda bunyod etilgan “Bayt al-hikma” so‘zsiz,
yirik ilmiy voqea sanaladi. “Bayt al-hikma” o‘zbek tilida “Hikmatlar uyi” degan
mazmunni anglatadi. Bu iboradagi “hikmatlar” ortida o‘sha davrdagi qator fanlar,
jumladan, falsafa, tabobat, falakiyot, riyoziyot, adabiyot, diniy ilmlar tushuniladi.
Binobarin, “Bayt al-hikma” birinchi navbatda, ushbu sanab o‘tilgan fanlar
qolaversa, boshqa fan yo‘nalishlarida ham ish olib borilgan ilm va tarjimalar
dargohi bo‘lgan.
Mohiyatan avvaliga kutubxona sifatida bunyod bo‘lgan “Bayt al-hikma”
ko‘p vaqt o‘tmay, u yerda jamlangan kitoblarni arab tiliga tarjima qilish
markaziga aylandi. Keyinchalik esa, bu markaz tevaragida o‘z davrining eng yirik
olim va tarjimonlari to‘planib, ijod qildilar. Ta’kidlash joizki, ularning o‘zagini
Movarounnahr va Xuroson olimlari tashkil etdi. Ayni paytda bu maskanda bir
tomondan, yunon, hind va fors tillaridagi ko‘plab nodir asarlarning jamlangani,
ikkkinchi tomondan, jamlangan kitoblarning eng noyoblari tanlab olinib, arab
tiliga o‘girilgani hamda muomalaga kiritilishi, uchinchi tarafdan esa, muhim
asarlarni yaratgan taniqli olimlarning “Bayt al-hikma”da to‘plangani, uni o‘rta
asrlarning eng mashhur ilmiy dargohiga aylanishi va ilmiy adabiyotlarda
“Bag‘dod ilmiy maktabi” va “Bag‘dod akademiyasi” degan nomlar bilan
tanilishiga asos bo‘ldi 21
.
“Bayt al-hikma” ta’sis etilgan yil haqidagi ma’lumotlar hozirga qadar
ma’lum emas. U Bag‘dodning qaysi nuqtasida joylashgani borasida ham aniq bir
xulosaga kelish qiyin. Ammo u xalifa saroyining biror-bir qismida joylashgan
bo‘lishi kerak, deb taxmin qilish mumkin. Bundan tashqari, “Bayt al-hikma”ning
21 Абдуҳалимов Б . Байт ал - Ҳикма ва Марказий ОсиеR олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти . - Т .:
“ Ўзбекистон ”, 2010, 35 бет .
12

tashkil topishi ba’zan faqat xalifa al-Ma’mun ismi bilan ham bog‘lab
ko‘rsatiladiki, bu haqiqatdan ancha yiroqdir.
Al-Mansur, Horun ar-Rashid, al-Ma’mun kabi Abbosiy xalifalar qadimiy
qo‘lyozma asarlar va yirik olimlarni o‘z saroylariga jalb etishga alohida e’tibor
qaratish bilan bir qatorda, bu borada mislsiz jonbozlik ham ko‘rsatdilar. Natijada
Bag‘dod tez orada butun xalifalikda ilmiy faoliyat yuritish uchun katta
imkoniyatlarga ega bo‘lgan qulay shaharga aylandi. Bu esa o‘z navbatida,
olimlarning o‘sha yerda ijod qilish ishtiyoqini oshirib yubordi.
Saroyda qo‘lyozma asarlarni saqlash abbosiy xalifalardan al-Mansur davrida
doimiy jarayonga aylandi, sifat va miqdor jihati ham tubdan o‘zgardi. Al-Mansur
nodir qo‘lyozma asarlarni to‘plashdan tashqari, o‘zga yurtlardagi olimlarni ham
o‘z saroyiga jalb eta boshladi. Uning saroyida Erondagi Gundishopur
maktabidan 22
taklif etilgan turli diniy e’tiqodda bo‘lgan ko‘pgina olimlar,
tabiblar, kimyogarlar, geograflar va muhandislar xizmat qilgan. Xalifa al-Mansur
davrida astronomiya, matematika, falsafa, tabobat, tarix, adabiyotga oid bir
qancha kitoblar tarjima qilingan va mazkur noyob qo‘lyozma asarlarni saqlash
uchun o‘z saroyidan maxsus joy ajratgan. Shu tariqa “Bayt al-hikma”ning
yaratilishiga asos bo‘lgan saroy kutubxonasi paydo bo‘ldi.
Ammo bu kutubxonaning vazifasi kitobxonlarni zaruriy adabiyotlar bilan
ta’minlash emas, balki to‘plangan nodir qo‘lyozma asarlar, turli mamlakatlardan
keltirilib, arab tiliga o‘girilgan kitoblarni saqlashdan iborat bo‘lgan. Al-Mansur
davrida bu maskan hali “Bayt al-hikma” deb nomlanmagan edi. Abbosiy xalifalar
ichida eng dong taratgan Horun ar-Rashid (786-809) taxtga o‘tirganidan so‘ng,
ijtimoiy va madaniy hayotning barcha jabhalarida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi.
Bu, albata, “Bayt al-hikma”ga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Horun ar-Rashid
davrida “Bayt al-hikma” turli adabiyotlar saqlanadigan maskandan tarjima va
tadqiqotlar olib boriladigan markazga aylandi. U yerga kelgan taniqli ulamolar,
22 Gundishopur ilmiy maktabi Eronda Sosoniylar sulolasiga mansub hukmdorlar tomonidan tashkil etilgan
bo`lib, V asrda Vizantiyadan qochgan nasroniylar boshpana topgan. U yerda falsafadan tashqari tabobatdan ham
ta`lim berilgan, darslar suryoniy tilida olib borilgan.
13

tadqiqotchilar nafaqat turli mavzulardagi kitoblar bilan tanishish, balki ularni
mutolaa qilish imkoniyatiga ham ega edilar. Bu davrda tarjima ishlariga bo‘lgan
ahamiyat bag‘oyat ortib, “Bayt al-hikma”dagi asarlar soni yanada ko‘paydi.
Ibn al-Qiftiyning bu markaz haqidagi fikrlari ham nihoyatda diqqatga
sazovor. U shunday deb yozadi: “Haqiqatan, “Bayt al-hikma” turli ilmiy
yo‘nalishlar markazi bo‘lib, Horun ar-Rashid bu institut haqidagi fikrning ibtidosi
edi. Uning o‘g‘li xalifa al-Ma’mun bu ishni amalga oshirdi. “Hikmat” so‘zi
musulmon olimlarining fikriga ko‘ra ilohiy ilmlar, hisob, tabobat va falakiyotni
qamrab olgan 23
”.
Horun ar-Rashidning kichik o‘g‘li al-Amin (809-813) davrida “Bayt
alhikma”ning faoliyati birmuncha susaygan bo‘lsa, uning katta o‘g‘li al-Ma’mun
davrida o‘z taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi. Al-Ma’mun “Bayt
al-hikma”ga alohida e’tibor bilan qaradi. Natijada uning davrida (813-833) “Bayt
al-hikma”dagi ilmiy muhit misli ko‘rilmagan darajada rivojlanib, u yerda yunon,
fors va hind tillaridagi muhim kitoblarni arab tiliga o‘girish, sharhlash bilan bir
qatorda, mustaqil ilmiy faoliyat ham olib borilib, yangi asarlar yozildi.
AlMa’mun diniy ilmlar, falsafa, aniq fanlar bilan qiziqqan va o‘zi ham ular bilan
muntazam shug‘ullangan. Shuningdek, u tarjimonlar va olimlarga har bir yozgan
yohud tarjima qilgan kitoblari uchun katta mukofotlar tayinlagan. Uning bevosita
homiyligi ostida Yunoniston, Hindiston, Rum, Eron va Marvdan “Bayt
alhikma”ga katta miqdorda turli mavzudagi kitoblar kelib tushgan. Ularning
ba’zilari esa, harbiy yurishlardagi o‘lja sifatida Bag‘dodga olib kelingan.
Al-Ma’munning qo‘llab-quvvatlashi bilan eng sara asarlar tanlab olinib, arab
tiliga o‘girildi. Umuman, bu davrda tarjimonlik ishlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilib, u
yaxshi tashkil etilgan doimiy faoliyatga aylandi. Tarjimonlar alohidaalohida
guruhlarga bo‘linib ishlaganlar; har bir guruhni albatta malakali, mohir tarjimon
boshqargan va so‘nggi tahrir uchun ushbu shaxs mas’ul bo‘lgan. Tarjimalar,
23 Абдуҳалимов Б . Байт ал - Ҳикма ва Марказий ОсиеR олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти . - Т .:
“ Ўзбекистон ”, 2010, 39 бет .
14

odatda, yunon tilidan suryoniy tiliga, so‘ngra arab tiliga, ba’zan esa yunon tilidan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri arab tiliga o‘girilgan. Aksar hollarda, tarjimalar kitob
matnlarining asli bilan taqqoslab amalga oshirilgan. Har bir tarjimonlar guruhi
tarkibida matn ko‘chiruvchi va kitoblarni muqovalovchi mutaxassislar bo‘lgan.
Binobarin, al-Ma’mun davriga kelib, “Bayt al-hikma” tarkibida yirik kutubxona,
tarjima va asarlar yozish, ko‘chiruvchilar hamda muqovalash uchun ajratilgan
maxsus xonalar mavjud edi. Shuningdek, al-Ma’mun davrida osmon jismlarini
kuzatish uchun ikkita rasadxona ham bunyod etilgan 24
.
Yuqorida bayon etilgan ma’lumotlar asosida “Bayt al-hikma”ning ta’sis
etilishi hamda uning vazifalari haqida quyidagicha xulosaga kelish mumkin:
Bag‘dod xalifalari saroyining ma’lum qismini egallagan “Bayt al-hikma”ning
asosi – xalifa al-Mansur davrida yaratildi, Horun ar-Rashidning homiyligi ostida,
u ancha kengaytirildi, rivojlantirildi, o‘zining tarixiy “Bayt al-hikma” nomi bilan
yuritila boshladi. Al-Ma’mun esa, u yerda mashhur allomalarni to‘plab, ularga
har taraflama ko‘mak berdi, uning eng yuqori taraqqiyot darajasiga ko‘tarilishini
va o‘sha davr uchun o‘ziga xos ilmiy maktabga aylanishini ta’minladi.
II BOB. ABDURAHMON III VA AL HAKAM II DAVRIDA QURDOBADA
ILMLAR RIVOJI
2.1 Ispaniyada arab-musulmon madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi
А l- А nd а lus m а d а niyatining а j о yib v а b е t а kr о r r а vn а qi turli d а vrl а rd а
kuz а til а di. Ul а rd а n birinchisi Qurdoba а mirligi yuks а lishi (756-929-yill а r) bil а n
b о g‘liq bo‘lib, k е yin es а Qurdoba ха lif а ligi (929-1031-yill а r) r а vn а qig а
t а yang а n.
Abdurahmon II al-Mutavassit hukmronlik qilgan yillar (822-852) arab
Ispaniyasining ham iqtisodiy, ham siyosiy, ham madaniy jihatdan qudrati oshgan
davr edi. Bu davrda arab Ispaniyasi yaxlit bir davlat bo‘lib, ispan Ummaviylari
24 Абдуҳалимов Б . Байт ал - Ҳикма ва Марказий ОсиеR олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти . - Т .:
“Ўзбекистон”, 2010, 40-41 бетлар.

15

davlat tuzumi, obodonchilik va shaharlar qurish, urf-odat, madaniyatda avvalgi
poytaxt Damashq hayotidan ibrat oladilar va o‘zlarini Ummaviylar sulolasi va
an’analarining davomchisi deb biladilar.
Abdurahmon II adabiyot, san’at, astronomiya va umuman ilm-fanning
muxlisi bo‘lib, Al-Andalusda madaniyatning ravnaq topishiga katta hissa
qo‘shgan. Islom dunyosining turli mamlakatlari – Movarounnahr, Eronga vakillar
yuborib, noyob qo‘lyozmalarni oldirtiradi, imkoni bo‘lmagan chog‘da ulardan
ko‘chirmalar buyurtiradi, yunoncha asarlarni arab tiliga o‘girishni uyushtiradi.
O‘z saroyiga ko‘zga ko‘ringan olim, shoirlarni jalb etadi. Amir Abdurahmon II
saroyida o‘nlab xattotlarni to‘plab, ularga kitoblar ko‘chirishni topshiradi.
Natijada Ispaniyada arab tilida yaratilgan asarlardan tashqari, yunon tilidan
tarjima qilingan Gippokrat, Aristotel, Platon, Yevklid, Galen, Ptolemey kabi
olimlarning asarlari ham to‘planadi. Movarounnahrda yaratilgan yoki tarjima
qilingan ilmiy, badiiy asarlar ham tez fursatda Al-Andalusga borib yetgan.
IX asrda yashagan qo‘shiqchi va bastakor Ziryab mashhur xalifa Horun
arRashid saroyida xizmat qilgan. Asl ismi Abul Hasan Ali ibn Nafi bo‘lgan
san’atkor 822-yilda Abdurahmon II ning taklifi bilan Qurdobaga kelgan (u bu
yerda vafotiga qadar ya’ni 857-yilgacha yashagan).
Ziryab o‘zi bilan Al-Andalus madaniy hayotiga katta o‘zgarishlar olib keldi
va Yevropa xalqlarining arabmusulmon madaniyatiga bo‘lgan qiziqishini yanada
kuchaytirdi. Bu yerda u bir qancha sharqona yangiliklarni – hayot tarzi, rasm-
rusum, taomlar, kiyinish, bazm, urf-odat, san’atda Sharq mamlakatlariga xos
modani targ‘ib etdi. Jumladan, mavsumga moslab kiyinishni, bazm
dasturxonlarida nozik va nafis shisha idishlar, oltin yoki kumush idishlarga
nisbatan chiroyli turishini, dasturxonga taomlarning ketma-ket qo‘yilish tartibini
Ziryab joriy qilgan. U.
Mongomeri Uottning “Islomning o‘rta asr yevropasiga ta’siri” asarining
muharriri falsafa tarixining mutaxassisi, professor A.V. Sagadeyev shunday deb
yozadi: “Ziryab avval suyuq taomlar, keyin go‘shtlik ovqatlar, keyin qushning
16

ziralangan go‘shti va nihoyat, ziyofat shirinliklar, pishiriqlar bilan tugaydi deb
o‘rgatgan” 25
. Haqiqatan, Ziryab kiritgan qoida hozir ham ko‘pchilik xalqlar
tomonidan qo‘llanib kelinmoqda. Umuman, yevropaliklarning o‘sha davrdagi
taomida haqiqatan turli xillik bo‘lmagan, ayniqsa, qishda tuzlangan go‘sht va
tuzlab quritilgan baliqdan boshqa taom bo‘lmagan.
Shuningdek, Ziryab Kordovada go‘zallik korxonasi ham ochdi. Ziryab
amalga oshirgan ishlarning yana biri Kordovada musiqa, qo‘shiq va raqs
maktabining ochilishi edi. San’atkorning bu faoliyati faqat arablar Ispaniyasi
uchungina emas, balki unga chegaradosh boshqa mamlakatlar adabiyoti va
umuman madaniy hayoti uchun katta ahamiyatga ega edi 26
.
Ta’kidlash kerakki, shundan so‘ng arab-musulmon madaniyati va
urfodatiga bo‘lgan qiziqish Ispaniyada anchayin kuchayadi. Ispan qirollari
saroylarida ayniqsa, xonimlar sharqona hayotga juda havasmand bo‘lishgan.
Biror odam arablar tomonidan kelganini bilib qolsalar, Sharq xonimlarining
kiyim-kechaklari, bezaklari, modalar haqida surishtirganlar.
Abdurahmon II davrida islom yurtlari va qo‘shni xristian mamlakatlari bilan
iqtisodiy, madaniy aloqalarni yo‘lga qo‘yilgan. Ayniqsa, dengiz savdo yo‘llari
keng rivoj topgan, O‘rtayer dengizidagi kemalarning ko‘pchilik qismi ispan
arablari qo‘lida bo‘lgan. Ispaniyada tayyorlangan zebu-ziynat buyumlari, gilam,
mo‘yna, charm, qog‘oz, oltin, kumush idishlar dengiz savdogarlari orqali jahonga
tarqalgan.
Ilmiy adabiyotlarni qidirib topish maqsadida, Holid Hakam II al-Mustansir
(961-976) buyrug‘iga muvofiq, Qurdobadan Markaziy Osiyo, Eron va Iroqning
qadimgi markazlariga safarlar uyushtirildi. Qurdobaga dunyoning barcha
o‘lkalaridan kitob boyliklari to‘plana boshladi. Holid Hakam II ning mashhur
25 Монгомери У.У. Влияние ислама на средневековую Европу. –М.: «Наука», 1976, ст 45.
26 Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”. 1997, 263 бет.
17

kutubxonasi xazinasida 27
400 ming jilddan ziyod qo‘lyozma asar saqlanardi.
Solishtirish uchun qayd etish lozimki, bundan 400 yil keyin Fransiya qiroli Dono
Karl o‘z kutubxonasida zo‘rg‘a 900 jildlik kitob to‘plagan edi, xolos. Kitoblar
ishqivozi bo‘lish musulmon Ispaniyasida haqiqiy havasga aylangan edi. X asr
oxirida Ispaniyada yashagan xristian mualliflaridan biri yozgan edi: “Xristian
yoshlaridan eng ko‘zga ko‘ringanlari arab tili va adabiyotidan boshqa narsani
bilmaydilar; ular berilib arab kitoblarini o‘qiydilar va o‘rganadilar; ular katta
pullar evaziga butun boshli kutubxonalar tashkil etib, hamma joyda arab ilmlarini
ko‘klarga ko‘tarib maqtaydilar. Ikkinchi tomondan, agar xristian kitoblari
eslatilsa, ular mensimaslik bilan, go‘yo bunday asarlar e’tibor berishga
arzimasligini aytadilar”.
Al-Andalusiyaning poytaxti Qurdoba (Kordova) o‘sha vaqtdagi
zamondoshlar tomonidan “dunyo durdonasi” va “fanlar maskani” deb ataldi va X
asrdayoq Yevropa shaharlari ichida eng boylaridan biri edi. Qurdoba shahri
ilmfan va madaniyat sohasida shunchalik ilgarilab ketdiki, o‘rta asr Yevropa
shaharlari u yoqda tursin, hatto xalifalikdagi boshqa shaharlarni ham unga
tenglashtirib bo‘lmasdi. O‘rta asrlarda Qurdoba Yevropa qit’asining eng ilg‘or
shahri, tom ma’nodagi poytaxti, ilm-fan markazi sanalardi. Saroylar,
ibodatxonalar, kasalxonalar, kutubxonalar, maktab va universitetlar, shahar
ko‘chalarining Yevropada birinchi bor yorug‘lik bilan ta’minlanganligi uni
boshqa shaharlardan butkul ajratib turardi. O‘sha kezlarda K о rd о v а d а 70 t а
kutub хо n а m а vjud bo‘lib, bu m а ’rif а t d а rg о hl а rid а h а r yili 18 ming kit о b
ko‘chiril а r, о d а td а bitt а kit о b bir n е ch а а s а rl а rni o‘z ichig а о l а r edi. IX-X
asrlarda Qurdoba shahri Yevropadagi eng chiroyli, eng katta shahar hisoblanardi.
Shahar toza ichimlik suvi bilan ta’minlangan. Shahar aholisi esa, keng uylarda
istiqomat qilishgan. Kordova s а vd о -s о tiq, ishl а b chiq а rish, qurilish, siyosiy v а
27 Qurdobadagi Holid Hakam II kutubxonasining bir qismi muvaqqat hukmdor An-Mansur ibn Abu Amir
tomonidan X asr oxirida islom xurofoti doiralaridan cho`chigani uchun ataylab yo`q qilingan bo`lsa, asosiy qismi
XVI asrda dindorlarning va qirollarning arabcha kitoblarni yo`qotish haqidagi buyrug`iga binoan kuydirilgan.

18

m а ’n а viy h а yotd а p е shq а d а mlik qilg а n eng а j о yib sh а har m а q о mig а ko‘t а rilg а n
edi.
Arab tilining keng yoyilishi. Ispanlarning arablashuvi shu darajaga borib
yetadiki, hatto xristianlarning muqaddas kitobi Yevangeliyani Sevilyaning
yepiskopi Ioann arab tiliga tarjima qiladi, chunki ispanlarning asosiy qismi
boshqa tilni tushunmaganlar, xristianlik duolarini arab tilida o‘qiganlar. Bu voqea
qachon yuz bergani hali fanda aniqlanmadi, taxminlarga ko‘ra, X asrdan kech
bo‘lmasa kerak. Cherkov hujjatlari, tug‘ilgan-vafot etganlar ro‘yxati ham arab
tilida olib borilgan.
Arabcha so‘zlar, arab tili elementlarini hozirgi zamon ispan tilida, ayniqsa,
toponimikasida ko‘plab topish mumkin: Gvadalkvivir – al-Vadi-l-kabir,
Gvadalaviar – al-Vadi-l-abyyad, Almodovar – al-Mudavvar, Isnaxar – Xisn
alxajar, Medinaseli – Madinat Salim, Kalatayyud – Qal’at Ayyub, Albasete –
alVosit kabi joylar, daryolar nomlarini ko‘plab uchratish mumkin. Hatto biror
tumanning hokimi nomini haligacha “alkald”, ya’ni “al-qodi” (qozi), “uy” so‘zini
arabcha “albanil” deb ataydilar.
Ispaniyada arab tili faqat islom tili bo‘lib qolmay, ilm-fan, she’riyat tili ham
bo‘ldi. Bu til millionlarning jonli tili, xalifalikni tashkil etgan o‘nlab xalqlar
birbiri bilan aloqa vositasiga aylangan til edi. To‘g‘ri, xristian dunyosining ham
lotin tili birlashtirgan, ammo lotin tili o‘rta asrlarda o‘lik til holida edi. Til
mushtarakligi jarayonida xalqlarning iqtisodiy-madaniy aloqalarini
osonlashtirish, taraqqiyotni tezlashtirishga olib keldi. Yevropa xalqlari orasida,
xususan, ispanlarda maqol, matallar, ayniqsa ko‘p. Masalan, 1549-yili yozilgan
asarlarda 4300 ta maqol va matallar borligi qayd qilingan. Ispan tilida
maqolmatallarning ko‘pligini olimlar arab tilining ta’siri deb biladilar.
Al-Andalusda ilm-fan rivoji. IX-XI asrlarga kelib Ispaniyada ham Eron,
Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati, adabiyotiga qiziqish jarayoni boshlanadi.
Movarounnahrdan chiqqan olim, faylasuflar asarlarini axtarib topish, ularni
o‘rganish, sharhlar yozish keng ko‘lamda olib boriladi. Bu borada, ayniqsa,
19

Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino asarlariga qiziqish katta bo‘lgan. Adabiyotda ham
fors tilidagi adabiyot, ayniqsa, odob mavzuidagi kitoblar va she’riyat
an’analarini, forscha iboralarni ispan-arab she’riyatiga olib kirish hollarini
uchratamiz (Ibn Abu ar-Rabbihiy – “al-Iqd al-Farid”) 262b.
XI asrdan boshlab Qurdoba, Malaga, Grenada, Toledo va boshqa
shaharlarda Qadimgi Yunoniston, Markaziy Osiyo, Fors, Suriya va arab
mutafakkirlarining asarlarini arab tilidan lotin tiliga tarjima qila boshladilar. Bu
ish yevropaliklar uchun birinchi marta Yunoniston, Markaziy Osiyo, Eron va
Hindistonning boy aqliy madaniyati to‘g‘risida to‘la tasavvurga ega bo‘lishga
imkon yaratdi. Arablar Kordovada birinchi bo‘lib katta rasadxona qurdilar,
meridian gradusini o‘lchadilar, ekliptika og‘ishini, quyosh va yulduzlar yili
o‘rtasidagi farqni aniq hisobladilar. Arab jug‘rofiydonlari va astronomlari xristian
cherkovi ilohiyotchilari tomonidan rad etilgan Yerning doiraviyligi nazariyasini
qo‘llab-quvvatladilar.
А l- А nd а lus m а d а niyati Sh а rq bil а n а l о q а l а rd а n h а m, m а h а lliy а n’ а n а l а rd а n
h а m v а Yevropa t а ’sirid а n h а m о ziql а ng а n edi. Х uddi M а shriq z а mind а gi k а bi
А l- А nd а lusiyaning d е yarli b а rch а о liml а ri v а m а d а niyat а rb о bl а ri nih о yatd а
r а ng-b а r а ng s о h а l а rd а gi biliml а r v а m а shg‘ul о tl а rni qo‘shib, uyg‘unl а shtirib о lib
b о rg а n h о ld а ensikl о p е dik bilimg а eg а bo‘lg а n ziyolil а r sanalishardi.
А l- А nd а lus g ео gr а fl а ri butun dunyog а t а nilg а n: а l-B а kriy (1094-yild а v а f о t
etg а n), а l-Idrisiy (1100-1165), а l-G‘ а rn о tiy (1080-1170). G ео gr а f, а dib v а
s а yoh а tchi Ibn Jub а yr (1145-1217)ning buyuk х izm а tl а ri b о r. Ko‘pl а b g ео gr а fl а r
“t а ri х kishil а ri” (“ а hl а t-t а ri х ”) t а b а q а sig а h а m kirg а n bo‘lib, ul а r о r а sid а Ibn
H а bib, Ibn А lq а m а , yevropalikl а rg а “M а vr R а zis” t а rzid а m а ’lum bo‘lg а n
А hm а d а r-R о ziy (888-955) eng ko‘zg а ko‘ring а nl а ri edi. Ibn H а yy а n (987-1076),
Ibn B а ss а m (1087-1147), Ibn B а shku а l (1101-1182) eng yirik t а ri х chil а rd а n
bo‘lishg а n 28
.
28 Ланда Р.Г. История арабских стран. Восточный университет. М.: 2005,
cтр. 88. 
Fizikaning yorug`lik hodisalari va uning qonunlarini tekshiradigan bo`limi.
20

Al-Andalusiyada ayniqsa, kimyo, fizika va matematikaga doir bilimlar
yuqori darajada rivojlangan edi. Savdo-sotiq va hisob-kitob ehtiyojlari Yevropada
arab raqamlaridan foydalana boshlanishiga olib keldi (keyingi Arabmusulmon
madaniyatining Yevropaga ta’siri mavzuimizda bu haqda batafsil to‘xtalib
o‘tamiz). M а t е m а tik v а kimyog а r shuningdek, а str о n о miya v а g ео m е triya
to‘g‘risid а gi а s а rl а r mu а llifi А sb о h ibn Muh а mm а d (1035-yild а v а f о t etg а n),
А mr ibn Kirm о niy (1066 yild а v а f о t etg а n), “misq о l” (v а qtni o‘lch а sh uchun
mo‘lj а ll а ng а n а sb о b) i х tir о chisi А bb о s ibn Firn а s n о ml а ri XI а srd а yoq
Yevropad а m а shhur edi.
XI asrda Al-Andalusiyada yashagan Ibn al-Xaysam (Yevropada Alxazen
deyishgan) optika 
muammolarini ishlab chiqdi. Ko‘zning tuzilishini ta’riflash
unga mansubdir. Kimyo sohasida musulmonlar G‘arbga tozalash usuli
(distillyatsiya), qattiq jismni bevosita bug‘ga va aksincha bug‘ni bevosita qattiq
jismga aylantirish, tashqi ko‘rinishi to‘g‘ri ko‘p qirrali shakldagi qattiq jismlarni
qotishtirish, koagulyatsiya jarayonlarini berdilar va quyidagi yangi mahsulotlar
olish yo‘lini ko‘rsatdilar: kaliy, ammiak, azot kislotasi, tilla suvi ya’ni oltinni
eritadigan suyuqlik (azot va tuz kislotasi aralashmasi), texnika va tabobatda
ishlatiladigan achchiq xrom simobi. Ular Yevropa taomiliga magnit ninasi,
miltiqdori (porox), suv va mexanik soatlar, paxta va zig‘irpoyadan yasaladigan
qog‘ozni kiritdilar. Uzoq vaqt davomida Ispaniyada arab tabiblari shak-shubhasiz
katta obro‘ga ega bo‘ldilar, keyinchalik esa ularning asarlari Yevropada eng
kerakli kitoblar hisoblanadi.
Musulmon olimlarining aqliy va tanqidiy ruhi va nafaqat ilmiy
tabiatshunoslik fanlarida, balki falsafiy muammolar sohasida ham o‘zini
namoyon etdi. “Yangi harakatda eng ko‘zga ko‘ringan o‘rin faylasuflarga
taalluqli ediki, - deb yozadi ingliz arabshunosi X.Gibb, - ularning ta’siri Ispaniya
hududlaridan uzoqlarga yoyilib, ehtimolki, Yevropa tafakkuriga xiyla chuqurroq
iz qoldirdi”. Ispaniyada ijtimoiy fanlar orasida, ayniqsa, falsafa rivojlangan.
21

AlAndalusda faoliyat yuritgan Ibn Bajja, Ibn Tufayl hamda Ibn Rushdning
barakali ijodi natijasida falsafa fani ham taraqqiy etdi.
XI asr oxirida Saragosa shahrida dunyoga kelgan Abu Bakr ibn Yahyo ibn
as-Sayva ibn Bajja (vafoti 1138; o‘rta asr Yevropa manbalarida Avampache)
falsafa bilan bir qatorda tabobat, geometriya va astronomiyaga oid risolalar yozib
qoldirdi. Uning falsafaga oid “Xilvatga chekinganning hayot tarzi”, “Insonning
faol aql bilan qo‘shilishi haqida”, “Xayrlashuv maktabi”, “Uzlatdagi hayot tarzi
haqida”, “Jon haqida” kabi risolalari mashhurdir. Ibn Bajja insonlar yashaydigan
jahonnigina yagona haqiqiy olam, deb bildi va undagi ijtimoiy tuzumni aql
asosida boshqarishga chaqirdi. Uning fikricha, insonning o‘z tavbatida uning
axloqiy hatti-xarakati yotadi. Aql vositasida boshqariladigan jamiyat, erkin
faoliyat bo‘lib, aqlga muvofiq keladigan maqsadni vujudga keltiradi. Ibn
Bajjaning musiqa sohasidagi risolalari G‘arbda yuksak baholangan. Uning
musiqiy qarashlari ham o‘ziga xos edi. Ibn Bajja fikricha, kuylar o‘z kelib
chiqishlariga ko‘ra, inson nutqining ohang boyliklari hamda kishilarning hamma
narsada uyg‘unlik va yoqimlilikka intilish oqibatidir.
2.2 Arab-musulmon madaniyatining Yevropaga ta’siri
VII-XI asrlar orasida Ispaniyadan tortib to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan
xalifalik hududlarida arab tilida yaratilgan ilmiy-falsafiy yutuqlar, texnik va
tabiiy fanlar rivoji samarasini o‘zlashtirib, hayotga tatbiq etish uchun G‘arbiy
Yevropa xalqlariga kamida besh yuz yil zarur bo‘ldi.
Yevropa madaniyati, ilmfani, falsafasi va adabiyoti rivojini to‘g‘ri anglab
yetish uchun arab-musulmon madaniyatining Yevropaga ta’sirini aniqlamoq
lozim.
Irlandiyalik arabshunos olim M. Uott “Islomning O‘rta asr Yevropasiga
ta’siri” asarida boshqa yevropalik olimlardan farqli o‘laroq, quyidagi haqiqatni
tan olgan edi: “yevropaliklar musulmon madaniyatidan, … ayniqsa, falsafa va
22

tibbiyot sohasida, o‘zlarining qanchalik qarzdor ekanliklarini his qilganlaricha
yo‘q. Ko‘pincha musulmonlar madaniyatining ijobiy ta’siri va ko‘lamini
pasaytirish, hatto tamoman esga olmaslikka urinamiz. Bizning musulmonlar bilan
yaxshi munosabatimiz ularning oldida qanchalik qarzdor ekanligimizni tan
olishga majbur qiladi. Buni yashirish yoki tan olmaslik soxta g‘ururdan boshqa
hech narsa emas” 29
. Yevropaliklar sharq xalqlarini qanchalik mensimay, o‘zlarini
baland olmasinlar, ularga madaniyat, san’at, adabiyot, yashash tarzi, kiyinish va
hokazolar arab-musulmon madaniyati ta’siridan o‘tganligi ayni haqiqat.
Professor M.M.Baxtin “So‘z estetikasi” asarida xalqlarning madaniy
aloqalari haqida quyidagilarni yozgan: “Madaniyat sohasining chegarasi bo‘lgan,
ichki maydonga ega yaxlit bir joy deb tushunib bo‘lmaydi. Madaniyat sohasida
chegaralangan ichki joy bo‘lgan emas va yo‘q ham. Uning, madaniyatning
hammasi chegaralarda joylashgan, chegaralar hamma jabhada har bir daqiqada
o‘tadi, madaniyatning muntazam birligi madaniy hayot atomlariga borib taqaladi,
uning har bir tomchisida quyoshdek ifodalanadi. Har bir madaniy hodisa
chegaralarda yashaydi; uning jiddiyligi va muhimligi ana shunda, madaniyat
chegaradan chetda bo‘lsa u tayanchini yo‘qotadi, balandparvoz, puch,
quruqlashadi, ayniydi va nihoyat o‘ladi 30
”.
Darhaqiqat, hech qachon, hech bir xalq boshqalardan uzilib qolgan holatda
taraqqiy etishi, o‘zining maxsus madaniyatini yaratishi mumkin emas.
Antik davrdagi Sharq va G‘arb madaniy aloqalari, ayniqsa, o‘rta asrlardagi
jarayon yuqoridagi fikrlarni tasdiqlaydi.
Yevropa qit’asining bir qismi bo‘lmish Al-Andalusiyadagi yuksak
madaniyat, ilm-fan, dunyoviy adabiyot, san’at ta’sirini hech qanday yo‘l bilan
to‘sib qo‘yish mumkin emasdi. Shuning uchun arab-musulmon madaniyatining
Yevropa madaniyatiga ta’sirini rad etuvchi yoki kamsituvchilarning fikrlariga
mutlaqo qo‘shilib bo‘lmaydi.
29 Монгомери У.У. Влияние ислама на средневековую Европу. –М.: «Наука». 1976, ст. 24.
30 Бахтин М.М. Эстетика слова. Контекст. М., 1974, ст. 266.
23

Arablar faqatgina Yunoniston, Markaziy Osiyo, Eron, Misr, Bobil va
Hindistonning qadimgi madaniyatini qabul qilib, o‘zlashtiribgina qolmay, uni
yanada rivojlantirib, musulmon Ispaniyasi orqali bu boy madaniyatni Yevropa
xalqlariga yetkazib berdilar. Bu haqiqatni qayd etgan Gegel shunday yozadi:
“Arablar va ularning diniy mutaassibligi sharqiy va g‘arbiy dunyo bo‘ylab
qanchalik tezlikda tarqalgan bo‘lsa, ular ma’rifat zinapoyalaridan ham shunchalik
tez ko‘tarildilarki, tez orada g‘arbiy dunyoga nisbatan aqliy madaniyatda juda
katta muvaffaqiyatlarga erishdilar”.
Agar arab-musulmon madaniyatidan Yevropa ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy
taraqqiyotida nimalarni olgani ro‘yxatini tuzsak, uzundan-uzoq bo‘lar edi.
Masalan, davlat tuzumi, qonunchilik, ilm-fan, falsafiy konsepsiyalar, texnika,
adabiyotda badiiy shakl va mazmun, me’morchilik, tasviriy san’atdan tortib to
kundalik hayotda lozim mayda-chuyda buyumgacha musulmon xalqlari
madaniyatining ta’siri yaqqol sezilib turadi.
O‘rt а y е r d е ngizi h а vz а sig а tut а sh Yevropa VII а srd а n b о shl а b, ya’ni
Viz а ntiya imp е riyasig а t е gishli Kipr о r о lid а 648-yild а а r а bl а r p а yd о bo‘lishid а n
e’tib о r а n а r а b-musulm о n о l а mi bil а n d о imiy aloqad а bo‘lib k е lm о qd а .
Bir-biri bil а n o‘z а r о h а mk о rlik v а bir-birig а o‘z а r о t а ’sir ko‘pl а b
yo‘n а lishl а r bo‘yich а , mul о q о t v а mu о m а l а ning ko‘pl а b yo‘ll а ri о rq а li а m а lg а
о shirilg а n edi. Xususan, h а rbiy h а r а k а tl а r j а r а yonid а , k е yinch а lik v а t а nig а
q а yt а rish sh а rti bil а n а sirg а v а g а r о vg а о lishl а r ch о g‘id а , elchilikl а r v а missiyal а r
а yirb о shl а shd а , r а zv е dk а m а qs а did а gi о p е r а tsiyal а rd а , birg а likd а yoki yaqin
qo‘shnichilikd а o‘z а r о bir-birig а t а qlid qilish v а o‘z а r о bir-birid а n o‘rg а nish
v о sit а sid а .
Yevropalikl а r а r а bl а r bil а n VIII-IX а srl а rd а а r а bl а r Yevropa j а nubig а
b о stirib kirg а nd а v а Yevropaning ko‘pl а b hududl а rid а y е t а rlich а uz о q v а qt
yash а b turg а nil а rid а ul а r bil а n mul о q о td а bo‘lg а n edi, chun о nchi: Pireney
(Ib е riya) yarim о r о lid а - 780 yil, Sitsiliya о r о li v а It а liya j а nubid а – taxminan 440
24

yil, M а lt а о r о lid а - 359 yil, S а rdiniya о r о lid а - 201 yil, Kipr о r о lid а q а riyb 300
yil (t а n а ffusl а r bil а n), K о rsik а о r о lid а - 204 yil, Krit о r о lid а - 136 yil, Fr а nsiya
j а nubid а - 122 yil (h а mm а si bo‘lib v а turli d а vrl а rd а ). Bung а shuningd е k 192 yil
d а v о m etg а n (1099-1291-yill а r) s а lib yurishl а ri d а vrid а yevropalikl а rning а r а bl а r
bil а n а nch а k е yin ro‘y b е rg а n mul о q о tini h а m yig‘indi t а riq а sid а qo‘shib qo‘yish
mumkin 31
.
It а lyanl а r musulmonl а rning m а d а niy yutuql а ri bil а n Yevropani t а nishtirib
b о rishd а ko‘zg а ko‘rin а rli r о l o‘yn а dil а r. Bund а , eng а vv а l о , d а stl а bki
n а mun а l а ri IX а srd а yoq dunyog а k е lg а n а r а b tilid а n l о tin tilig а t а rjim а l а r
х ususid а so‘z yuritm о q k е r а k. А r а bl а r qo‘lid а а sirlikd а bo‘lg а n v а o‘z а s а rl а rig а
а r а b tilid а yozilg а n а s а rl а rd а n p а rch а l а r kiritg а n D о nk о l о ning q а dimgi yahudiy
tilid а tuzilg а n ris о l а l а ri k е yingi а srl а rd а m а shhur bo‘ldi. D о nk о l о ning ris о l а l а ri
х uddi Х а srd а Ir о qd а yash а g а n tabib Хо liy А bb о sning а s а ri t а rjim а si sing а ri
S а l е rn о d а gi tibbiyot bilim yurti uchun mo‘lj а ll а ng а n edi. XII а srd а T о l е d о d а
S е g о viya D о ming о G о ns а l е s, х risti а nlikni q а bul qilg а n Ibn D о vud v а butun
b о shli t а rjim о nl а r m а kt а bini yar а tg а n Kr е m о nlik J е r а rd о h а m а r а b tilid а n
t а rjim а l а ri bil а n d о ng t а r а tg а n edi. B а rs е l о n а d а o‘sh а k е zl а rd а yahudiy А br а h а m
b а r Hiyya v а it а lyan Tiv о lilik Pl а t о n h а m g ео m е triya v а а str о n о mig а о id
а s а rl а rni t а rjim а qilg а ndi. XIII а srd а es а А ngliya, It а liya v а Isp а niyad а M а ykl
Sk о ttning а r а b tilid а n t а rjim а l а ri ( а yniqs а f а ls а f а v а tibbiyotg а о id) k е ng t а nildi.
А yn а n shu k е zl а rd а K а stiliya qir о li D о nishm а nd А lf о ns о Х h о miyligid а а r а b
tilid а n l о tin v а k а stiliya till а rig а ilmiy, f а ls а fiy v а а m а liy ха r а kt е rd а gi
ko‘pd а nko‘p а s а rl а r t а rjim а qiling а n edi.
Shund а y bo‘ls а -d а , Yevropaning а r а bl а r bil а n t а nishi t а rjim а l а rd а n em а s,
b а lki, d е ngizchilik v а k е m а s о zlik t ех nik а sid а n b о shl а ng а n edi. А r а bl а r
Yevropalikl а rg а uchburch а k y е lk а n (k е yinch а lik n о h а ql а rch а “l о tin y е lk а ni” d е b
а t а lg а n) t а nishtirdil а r v а ul а rni sh а m о lg а q а rshi suzishg а q о dir bo‘lg а n “l о tin”
k а r а v е ll а sid а n f о yd а l а nishg а o‘rg а tdil а r. G а rch а nd h а li-h а nuzg а ch а
31 Ланда Р.Г. История арабских стран. Москва: Восточный университет, 2005. ст. 94.
25

b а hsmun о z а r а l а r d а v о m et а yotg а n bo‘ls а -d а , а r а bl а r х it о ylikl а rd а n о lg а n
k о mp а s h а m а r а bl а rd а n o‘zl а shtirib о ling а n d е b his о bl а n а di, а mm о , а yni
m а h а ld а k о mp а s d е ngizchilik ishid а gi biliml а rni а yirb о shl а g а n а r а bl а r v а А m а lfi
d е ngizchil а rining birg а likd а gi ij о di v а i х tir о si bo‘lishi h а m istisn о etilm а ydi.
Yevropalikl а r uchun d е ngiz ха rit а l а ri ilk m а r о t а b а g е nuyalikl а r t о m о nid а n
musulm о n d е ngizchil а ri v а а yniqs а , Muh а mm а d а l-Idrisiyning m а shhur а s а rig а
il о v а etilg а n 70 ха rit а а s о sid а tuzib chiqilg а n edi. D е ngizchilikning t е gishli
t е rmin о l о giyasi, bin о b а rin, “ а dmir а l” ( а r а bch а “ а mir а l-um а r о ”, ya’ni
“ а mirl а rning а miri” - b о sh qo‘m о nd о n) so‘zining ham k е lib chiqishi а sli а r а bch а
bo‘lishi m а ntiqan to‘g‘ridir.
Х o‘j а lik yuritish f ао liyatid а а r а bl а r o‘z sug‘ о rish v а irrig а tsiya insh оо tl а ri
t ех nik а si, sh а k а rq а mish, guruch, а rtish о k, lim о n, b а ql а j о n, p ах t а sing а ri yangi,
ilg а ri m а ’lum bo‘lm а g а n ekinl а rni y е tishtirish bil а n Yevropad а q а ttiq t аа ssur о t
uyg‘ о tg а ndi. Ko‘pchilik Yevropa till а rid а mavjud bo‘lgan an а shu ekinl а rning
n о ml а ri, suv ch а r х p а l а kl а ri v а sug‘ о rishning b о shq а h а r х il t ех nik а l а rning
n о ml а ri а sli а r а bch а ek а nligi t а s о difiy h о l em а s.
А r а b sh а h а rl а ri Yevropalikl а rni turmush sif а tining yuks а kligi, uning
f а r о v о nligi, b о y-b а d а vl а tligi h а md а n а fisligi bil а n h а yr а tg а s о lg а n edi.
Hun а rm а ndl а rning s а lm о qli qismi m о vut, ip а k, b ах m а ld а n, shuningd е k, о ltin,
kumush, billur, p е rl а mutr v а fil suyagid а n qimmatbaho buyuml а ri ishl а b chiq а r а r
edi.
Kit о bl а r v а musiq а h а m hashamatli h а yot v а turmushning bir bo‘l а gi
bo‘lg а n. VIII а srd а arablar q о g‘ о z ishl а b chiq а rish sirini а sir о ling а n
х it о ylikl а rd а n bilib о ldil а r va 800-yild а B а g‘d о d sh а hrid а ilk m а r о t а b а q о g‘ о z
f а brik а si о chdil а r, bu y е rd а n es а q о g‘ о z ishl а b chiq а rish Suriya v а а l-M а g‘rib
о rq а li X-XI asrlarda Sitsiliya v а а l- А nd а lusg а q а d а r y е tib k е ldi. Sitsiliyada
1090yili Rojer II davlat hujjatlarini qog‘ozga yozdiradi. Qog‘oz ishlab chiqarish
boshqa Yevropa mamlakatlarida esa faqat XIV asrda yo‘lga qo‘yiladi, xolos.
Qog‘oz ishlab chiqarish Musulmon Ispaniyasi jamoatchiligining madaniy
26

hayotida katta o‘zgarish yasadi – har bir savodli odam uchun o‘z kitobiga ega
bo‘lish imkoni yaratildi. Bu esa ilm-fan, din, badiiy adabiyot asarlarini keng
omma o‘rtasida tarqatishni osonlashtirdi.
А r а b-musulmon t а bibl а ri v а ul а rning tibbiyotg а о id а s а rl а ri Yevropad а juda
m а shhur bo‘lg а n. А yniqs а А vits е nn а ( А bu А li ibn Sin о ) nomi hozirda ham
hurmat bilan tilga olinadi. А yn а n It а liyad а , musulm о n Sitsiliyasid а
gull а byashn а b r а vn а q t о pg а n yun о n- а r а b tibbiyoti bil а n shug‘ull а n а b о shl а g а n
Kr е m о nlik J е r а rd о k е yinch а lik uni Fr а nsiya v а Isp а niyaga t а nishtirg а n edi. А yni
m а h а ld а Kr е m о nlik J е r а rd о S а l е rn о tibbiyot m а kt а bi t а r а qqiy etishig а ko‘p
jih а td а n yord а m b е rg а n а r а b tabiblari, m а t е m а tik v а а str о n о ml а rining а s а rl а ri
t а rjim а l а rig а t а yang а n.
S а l е rn о m а kt а bid а n 1137-yild а yoq o‘sh а k е zl а rd а а nch а -munch а а r а bl а r
yash а b k е lg а n M о np е ly е d а h а m х uddi shund а y bir m а kt а b must а qil bo‘lib а jr а lib
chiqq а n edi. H а tt о XIII а srd а h а m M о np е ly е m а kt а bi а l- А nd а lus musulm о nl а ri
v а Isp а niyaning х risti а nlik qir о llikl а rid а istiq о m а t qiluvchi а r а bl а r bil а n
а l о q а l а rni s а ql а b turg а n edi. А yn а n M о np е ly е d а tibbiyot m а kt а bi n е gizid а
Fr а nsiyad а gi birinchi univ е rsit е t (P а rijd а gi S о rb о nn а univ е rsit е tid а n 25 yil о ldin)
vujudg а k е lg а nig а а j а bl а nm а s а h а m bo‘l а di.
XVI asrga qadar Yevropa tibbiyoti а r а b-musulmon tibbiyotig а t а qlid qilib
k е lg а ni shu narsada ham namoyon bo‘ladiki, bu qit’ а d а 1650-yilg а ch а Ibn Sin о ,
Ibn Rushd, а r-R о ziy, Hun а yn ibn Is’h о q v а b о shq а tibbiyot bilimdonl а rining
а s а rl а ri b о sm а d а n chiq а rilg а n, yevropalik mu а llifl а r es а , f а q а tgin а ul а rni
sh а rhl а g а n. M а s а l а n, P а viyalik F е rr а ri d а Pr а d о ning а r-R о ziy а s а rl а rig а
sh а rhl а rid а Ibn Sin о d а n 3 mingd а n ko‘pr о q, а r-R о ziyd а n 1 mingt а , Gipp о kr а td а n
es а h а mm а si bo‘lib 100 m а rt а iqtib о s k е ltirilg а n, хо l о s.
Yevropag а а r а bl а rning m а d а niy s о h а d а gi t а ’sirining muhim bir qismi Er о n,
Hindist о n, Х it о yning m а d а niy yutuql а rini, bin о b а rin, sint е zl а shg а n v а
t а k о mill а shg а n ko‘rinishid а ul а r t о m о nid а n yevropalikl а rg а y е tk а zib b е rilishi
s а n а l а di. Pir е n е y t о g‘l а rid а n t о Tib е t t о g‘l а rig а q а d а r cho‘zilib k е tg а n
27

а r а bmusulmon о l а mi Yevropa g‘ а rbi v а О siyo sh а rqi o‘rt а sid а t а biiy bir v о sit а chi
bo‘lg а nd а y go‘yo. L о tin tiliga t а rjim а qiling а n А li а t-T а b а riy, Hun а yn iyun
Is’h о q а r-R о ziy v а а yniqs а , А bu R а yh о n а l-B е runiyning а s а rl а ri, shuningd е k,
ko‘pgin а а r а b mu а llifl а rining kit о bl а rid а q о id а t а riq а sid а Er о n, Hindist о n v а
b о shq а turli m а ml а k а tl а r о liml а rining yutuql а ri а r а bl а rning o‘zl а ri о chg а n
k а shfiyotl а r bil а n birikib k е tg а n h о ld а t а qdim etilg а n edi. Shund а y bo‘ls а -d а ,
q а ysidir hind, er о n v а b о shq а ilmiy а s а rl а r b о shid а а r а b tilig а , k е yin es а l о tin
tilig а t а rjim а qiling а n h о ll а r h а m k а m em а sdir.
Yana bir s е zil а rli v а jiddiy h о dis а m а zmuni shund а ki, musulmon oliml а ri
Yevropaga unutil а yozgan а ntik z а m о n donishmandlarining yozma m е r о sini
q а yt а rib b е rg а n edi. Bu n а rs а а yniqs а Q а dimgi Yun о nist о n f а yl а sufl а ri
а s а rl а rig а t аа lluqli bo‘lib, ul а r ilk х risti а n Yevropasi t о m о nid а n r а d etilg а n v а
а yn а n А r а b ха lif а ligi t а shkil t о pg а nid а n so‘ng dastlab suryoniy ( о r о miy), k е yin
а r а b v а nih о yat l о tin tilig а t а rjim а qiling а n edi. Bin о b а rin, bu n а rs а А bu N а sr
а lF о r о biy, А bu А li ibn Sin о , Hus а yn ibn Tuf а yl v а А bu V о lid ibn Rushd sing а ri
а r а b-musulmon f а yl а sufl а rining а ntik z а m о n mut а f а kkirl а ri а s а rl а rig а yozgan
а j о yib sh а rhl а ri bil а n yevropalikl а r t а nishib chiqq а nid а n k е yin ro‘y b е rg а n edi.
А bu V о lid ibn Rushd ( А v е rr о es) shund а n k е yin Yevropad а shu q а d а r m а shhur
v а о mm а b о p bo‘lib k е tdiki, h а tt о “ а v е rr о izm” - “h а yotd а n z а vql а nuvchi
hurfikrlik” yo‘n а lishini dunyog а k е lishig а s а b а b bo‘lg а n h о ld а G‘ а rb f а ls а f а si
t а r а qqiyotig а t а ’sir o‘tk а zg а n edi.
А r а bl а rning m а d а niy m е r о si Yevropag а а l- А nd а lus о rq а li y е tk а zib b е rilg а n,
bung а es а , ko‘pl а b о mill а r m а yd о n h о zirl а b sh а r о it yar а tib b е rg а n edi:
А nd а lusiyad а bir n е ch а m а d а niyatl а r а r а l а shib k е tishi v а o‘z а r о bir-birig а
singishi, а r а b tilini n а inki musulm о nl а r v а х risti а n m о s а r а bl а ri, q о l а v е rs а
yahudiyl а r v а yarim о r о l shim о lid а n bo‘lmish ko‘pl а b х risti а nl а r h а m bilishi,
umumiyligig а а h о lining а r а b dunyosining b о shq а qisml а rig а q а r а g а nd а
s а v о d хо nligi v а m а ’lum о tining yan а d а yuks а k d а r а j а d а bo‘lishi h а l qiluvchi
а h а miyat k а sb etg а n edi.
28

K е yinch а lik Rim p а p а si Silv е str II (999-1003) m а q о mig а ko‘t а rilg а n
fr а nsuz m о n ах i О riyaklik G е rb е rt (ba’zi manbalarda Jerber; 945-1003-yill а rd а
yash а g а n) Yevropad а а r а b ilm-f а ni bil а n shug‘ull а ng а n birinchi о lim bo‘lg а n edi.
О riyaklik G е rb е rt 967-970-yill а rd а uch yil d а v о mid а K а t а l о niyad а tahsil ko‘rg а n
va shu sababdan arab tilini yaxshi bilgan. Qurdobad а х risti а nl а r uchun
t а qiql а ng а n kit о bl а rni “bitt а qo‘ym а y yodl а g а n”ligi va u y е rd а n а nch а -munch а
kit о bl а rni о lib k е lg а nligi ehtim о ldan uzoq emas. Bu n а rs а to‘laligicha
а niql а nm а g а n bo‘ls а -d а , G е rb е rt musulmon о liml а ri а s а rl а ri bil а n h е ch
bo‘lm а g а nd а t а rjim а l а r о rq а li t а nishg а n. Bunday xulosaga kelishimizga asosiy
sabab, u fizik, х imik, m а t е m а tik v а а str о n о m sif а tid а o‘zig а z а m о nd о sh bo‘lg а n
h а r q а nd а y х risti а nd а n bir q а rich b а l а nd, а yni m а h а ld а o‘zig а z а m о nd о sh
а r а bmusulmon о liml а ri d а r а j а sig а es а butunl а y j а v о b b е rgulik iqtid о rg а eg а edi.
О riyaklik G е rb е rt M а gd е burg sh а hrid а Yevropad а o‘sh а k е zl а rd а n о m а ’lum
bo‘lg а n, а mm о bir а srd а n ko‘pr о q d а vrd а Sh а rqd а v а а l- А nd а lusd а m а vjud
bo‘lg а n Quyosh s оа tini yas а g а n, yulduzl а rni kuz а tish uchun mo‘lj а ll а ng а n а yrim
о ptik а sb о bl а rni yar а tishd а h а m ishtir о k etg а n edi.
Zamonasining o‘qimishli, fanlarning turli sohalaridan yaxshigina xabardor
bo‘lgan G е rb е rt ayniqsa, matematika fanining bilimdoni bo‘lib, uning buyrug‘iga
ko‘ra arab raqamlari deb ataluvchi raqamlar (1, 2, 3 va h.k.) Yevropa
mamlakatlarida joriy etilgan. Aslida bu raqamlarni Muhammad Muso
alXorazmiy hind raqamlari asosida ishlab chiqqan edi.
Silvestr II buyrug‘igacha Yevropa mamlakatlarida o‘ta noqulay rim
raqamlaridan (XXXXIV va hokazo) foydalanganlar. Biroq, Silvestr buyrug‘i
bilan qabul qilingan arab raqamlarining afzalligini yevropaliklar XIII asrdagina
anglab yetganlar va hayotga tatbiq etganlar. Bir m а h а ll а r Bij а yya (J а z о ir)d а Piz а
s а vd о k о l о niyasig а r а hb а rlik qilg а n r о hib piz а lik L ео n а rd о Fibon а chchi
arablardan o‘nlik raqamlarni o‘rganib, uning afzalliklari haqida 1202-yilda risola
yozadi. Shu tariqa Leonardoning kitobchasi tufayli yevropaliklar arab
29

raqamlarining afzalligini anglaganlar. Bu n а rs а Yevropad а m а t е m а tik а v а
а str о n о miya t а r а qqiy etishig а t а ’sir o‘tk а zdi. Raqamlar bilan birga Yevropaga
yangi so‘zlar ham kirib keladi – fransuzcha chiffre, nemischa ziffer, inglizcha
cipher, ruscha sifra so‘zlari arabcha “sifr” – “bo‘shliq” degan so‘zdan olingan 32
.
А n а shund а n k е yin а r а b-musulmon ilm-f а ni v а m а d а niyati bil а n Yevropa
o‘rt а sid а kiml а r aniq v о sit а chilik qilganliklarini а niql а sh а nch а mushkul, chunki
bu v о sit а chilik, а yniqs а , siyosiy v а m а d а niy jih а td а n а z а l- а z а ld а n b о g‘l а nib
k е lg а n Ib е riya yarim о r о li v а Fr а nsiya j а nubid а о mm а viy ха r а kt е rg а eg а
bo‘lg а ndi. А l- А nd а lusiya s а rh а did а n t е z-t е z t а shq а rig а chiqib turg а n d а rb а d а r
sh о ir (huq а l а r) v а qo‘shiqchil а r, s а vd о g а r v а d е ngizchil а r, musulm о n bo‘lm а g а n
j а m оа tl а rning v а kill а ri (yahudiyl а r, m о s а r а bl а r), q о ch о q qull а r v а h а rbiy а sirl а r,
а l-M а nsur (yevropach а si “ А lm а nz о r”) hukmr о nligi d а vrid а n b о shl а b А nd а lusiya
а rmiyasid а х izm а t qilg а n х risti а n yoll а nm а а sk а rl а ri ( а yniqs а k а t а l о niyalikl а r) -
bul а rning h а mm а -h а mm а si Х - Х V а srl а rd а K а t а l о niya, N а v а rr а , А r а g о n bil а n
b о g‘l а ng а n S е vilya v а Gr а n а d а d а n t о rtib t о L а ng е d о k v а Pr о v а nsg а q а d а r bir
j о yd а n ikkinchi j о yg а erkin h а r а k а tl а n а r, u yoki bu d а r а j а d а а l- А nd а lusning
а j о yib m а d а niyati t а shuvchisi bo‘lg а ni h о ld а k а t а l о niyalikl а r, k а stiliyalikl а r,
n а vv а r а likl а r, а r а g о nlikl а r, l а ng е d о kl а r, pr о v а nslikl а rni а n а shu m а d а niyat
yutuql а ri bil а n t а nishtirg а n edi.
Х I- Х II а srl а rd а gi R е k о nkist а muv а ff а qiyatl а rid а n k е yin а yn а n shu n а rs а
muz а hhirl а rg а ( а r а bch а “muz а jj а n”d а n – “qo‘lg а o‘rg а tilg а n”), ya’ni х risti а nl а r
t о m о nid а n b о sib eg а ll а b о ling а n hududl а rd а q о lg а n o‘z j а m оа tl а ri ( а l-h а miml а r)
bil а n birg а o‘z urf- о d а tl а rig а ri о ya qilg а n v а o‘z dini v а m а d а niyatini s а ql а b
q о lg а n h о ld а yash а shni d а v о m ettirg а n (XV-XVI а srl а r ch е g а r а sig а q а d а r) h а m
t аа lluqlidir. Muh а zzirl а r bil а n birg а likd а umrguz а r о nlik qilish а yniqs а А r а g о n v а
K а stiliyad а isp а nl а r turmushi, urf- о d а tl а ri, m а d а niyati v а s а n’ а tid а t е r а n iz
q о ldirdi. Buyuk Brit а niyalik о liml а r U.M о ntg о m е ri v а P.K а ki а t а ’kidl а g а nid е k,
32 Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”, 1997, 262 бет.

30

Isp а niya butun а h о lisining m а d а niyati o‘sh а k е zl а rd а yag о n а m а d а niyat,
“q а nch а lik musulm о nch а bo‘ls а , shunch а lik х risti а nch а h а m edi”. А n а shu
о liml а r “Isp а niya bugungi r а ss о ml а ri v а hun а rm а ndl а ri h о zirg а q а d а r musulm о n
m а nb а l а rd а n ilh о m о lm о qd а l а r” d е ya ish о r а qil а dil а r. P о rtug а liya, k а mr о q
d а r а j а d а es а J а nubiy It а liya v а O‘rt а y е r d е ngizi о r о li m а d а niyat ust а l а ri х ususid а
h а m shu t а ’kidl о vl а rni а ytib o‘tish mumkin. Bung а qo‘shimch а t а riq а sid а XVI
а srg а q а d а r а l-M а g‘rib, а l- А nd а lus, Isp а niya, P о rtug а liya, Fr а nsiya v а It а liya
j а nubi m о ddiy m а d а niyati, m е ’m о rchiligi, х o‘j а lik v а h а rbiy t ех nik а si, а yrim
ах l о qiy q а r а shl а r v а urf- о d а tl а r, а d а biy а n’ а n а l а ri s а lm о qli d а r а j а d а o‘ х sh а shligi
h а qid а esl а tib o‘tish l о zim. Fr а nsiya j а nubid а bir n е ch а а srl а r hukmr о nlik qilg а n
pr о v а ns а l ( о ksit а n) tilid а а r а b tilid а n o‘zl а shtirilg а n so‘zl а r v а ib о r а l а r
а nch а gin а , Pr о v а ns f о lkl о ri, r а qsl а ri, а fs о n а l а ri, idish-t о v о ql а r n а qshl а rid а
а n’n а viy b а yr а m lib о sl а ri, t а nt а n а li yurishl а r, qo‘g‘irch о q t о m о sh а l а ri, ха lq
riv о yatl а ri syuj е tl а rid а k а bi а r а bl а r t а ’siri о s о ngin а ko‘zg а t а shl а n а di.
XULOSA
Inson yaralibdiki, xalqlar hech qachon bir-biridan ajragan, o‘z qobig‘iga
berkingan holda yashagan emaslar. Insoniyat erishgan hayotning turli
tomonlaridagi ulkan g‘alabalar faqat hamkorlik, boshqa xaqlar yutuqlaridan
foydalanish, ilg‘orlarga yetib olish va o‘zib ketishga intilishning mahsulidir.
G‘arbda Ispaniyadan Sharqda to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqani
o‘z ichiga olgan buyuk davlat, Xalifalik tarkidagi xalqlar madaniyati shunchalik
ravnaq topishining boisi, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sabablar bo‘lsa, ikkinchi
tomondan islom ta’limotining o‘zi bo‘ldi. Bu ta’limotda din aqidalari va bilim,
ilm-fan shunchalik chambarchas bog‘langan ediki, bunday holatni hech qachon
va hech qaysi diniy ta’limotda uchratmaymiz.
Arab-musulmon madaniyati turli sohalar – me’morchilik, miniatyura,
musiqa, xattotlik va kitobat san’ati, amaliy san’at, ilm-fan hamda adabiyotni
qamrab oldi. Bu sohalar VII-XI asrlarda misli ko‘rilmagan darajada taraqqiy etdi.
31

Islom insoniyat tarixida eng mustahkam hissa qo‘shdi, ilm rivojining o‘sha
davr uchun oliy bo‘lgan cho‘qqiga ko‘tarilishini ta’minladi. Bu taraqqiyot faqat
Sharq xalqlari manfaatlariga xizmat qilmay, umum madaniyat, sivilizatsiya
rivojiga xizmat qildi. Arab xalifalari o‘z davrining buyuk mutafakkirlarini bir
joyga to‘plab, ularga homiylik qildilar. Bag‘dodda tashkil etilgan “Bayt alhikma”
ana shunday olimlar bir yerga jamlangan ilmiy markaz edi. Ta’kidlash joizki,
markaziy osiyolik olimlarning Bag‘dodda faoliyat olib borishi, insoniyat fani
taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shdi. Jumladan, Muhammad al-Xorazmiy, Abu Bakr
ar-Roziy, Ahmad al-Farg‘oniy kabi olimlarning ismlari butun dunyoda chuqur
ehtirom bilan tilga olinadi. Darhaqiqat, Markaziy Osiyo olimlari antik ilmlarning
qayta tiklanishida ishtirok etdilar, o‘z asarlari bilan qator tabiiy-ilmiy fanlarni bir
tizimga solib, fan sifatida shakllantirdilar va ularni yangi fikrlar, g‘oyalar bilan
boyitdilar. Umuman, bu davr olimlari hech qachon tor ramkadagi millatparast
bo‘lmaganlar, ular insoniyatga xizmat qilganlar. Haqiqatdan ham amalda shunday
bo‘ldi.
Arab-musulmon olimlari yaratgan ilm-fan Yevropaga o‘z ta’sirini o‘tkazdi.
Bu ta’limotlar boshqa iqtisodiy, ijtimoiy sharoitda yanada rivoj topdi va
umuminsoniy sivilizatsiyaga xizmat qildi.
Arab-musulmon madaniyatining Yevropaga ta’siri bu mamlakatlarning
iqtisodiy, ijtimoiy taraqqiyoti ana shu ta’sirni qabul qilishni taqozo qildi.
Yevropada arab-musulmon madaniyatining ta’siri ilm-fan va san’atdagina emas,
balki jamiyat hayotining turli sohalari, kundalik hayotning ikir-chikirlarigacha
bo‘ldi. Bu haqda professor U.M. Uott shunday deydi: “Musulmon
madaniyatining G‘arbiy Yevropaga ta’siri, o‘ylaganlaridan ancha ortiq bo‘ldi.
Islom o‘zi erishgan moddiy madaniyat, texnikaviy kashfiyotlar ila G‘arbiy
Yevropa bilan faqatgina sheriklashib Yevropada ilm-fan rivojini
rag‘batlantiribgina qolmay, Yevropani o‘zi haqida yangicha tasavvurga ega
qildi”.
32

Islom dini, Pireney yarimorolidan to G‘arbiy Xitoygacha bo‘lgan yerlarni
o‘z ichiga olgan xalifalikning ijobiy munosabati natijasida ilm-fan misli
ko‘rilmagan darajada taraqqiy etdi. Uning umuminsoniyat tarixi uchun ahamiyati
beqiyos va uni hech qanday jarayon bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Hozirgi
fanlarning poydevori o‘sha vaqtlarda yaratilgan, uning amalga oshirilishida
ishtirok etganlarning aksariyati Markaziy Osiyolik olimlar bo‘lganlar. Diniy
e’tiqodi yagona bo‘lgan turli millat, xalq vakillarining aql-zakovati, idroki,
bilimi, ma’naviy boyliklari bir maqsadga qaratilganligi va islom dinining
birlashtiruvchi kuchi tufayli ilm-fan va madaniyat bobida umuminsoniy g‘alabaga
erishildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. O‘ZBEKISTON RESPUBLAKASI PREZIDENTI I.A. KARIMOV
ASARLARI
1. Каримов И . А . Ўзбекистон аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид ,
барқарорлик шартлари ва тараққиеRт кафолатлари . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 1997.
2. Каримов И . А . Юксак маънавият енгилмас куч . – Т .: “ Маънавият ”, 2008.
2. O‘ZBEK TILIDAGI ADABIYOTLAR

1. Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Оси
еR олимларининг
Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010.
2. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ.
3 жилд. -Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1997.
33

3. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ.
4 жилд. -Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1997.
4. Ислом Энциклопедия. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриеRти, 2004.
5. Маънавият юлдузлари. //Тўпловчи ва масъул муҳаррир:
М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашри
еRти, 2001.
6. Муродов А. Ўрта Оси
еR хаттотлик санъати тарихидан. -Т.: “Фан”
нашри
еRти, 1971.
7. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”, 1997.
8. Уватов У. Муҳаддислар имоми. –Т.: “Маънавият”, 1998.
9. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 том. - T.: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашри
еRти, 2006.
10. ЎзМЭ 5 том. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашри
еRти, 2003.
11. ЎзМЭ 6 том. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашри
еRти, 2003.
12. ЎзМЭ 11 том. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашри
еRти, 2005.
13. Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Оси
еRда Ислом маданияти. -Т.:
“Шарқ”, 2005.
3. RUS TILIDAGI ADABIYOTLAR

1. Бартольд В.В. Cочинения VI. Работы по истории ислама и Арабского
Халифата. -М.: Издательство «Наука», 1966.
2. Бахтин М.М. Эстетика слова. Контекст. М., 1974.
3. Большаков О.Г. Очерки истории арабской культуры (V-XV в.в.). –М.:
Издательство «Наука», 1982.
34

4. Воронина В.Л. Средневековый город арабских стран.-М.: Издательство
ВНИИТАГ, 1991.
5. Всемирная история. III том. –М.: Государственное издательство
политеческой литературы, 1957.
6. Григорян С.Н.Средневековая философия народов Ближнего и Среднего
Востока. –М., 1966.
7. Грюнебаум Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600–1258). -М.:
1988.
8. Ирмияева Т.Ю. История мусуьмансского мира от халифата до
блистательной порты. -M.: Издательство «Урал-книга». 2000.
9. Корсунский А.Р. История Испании IX-XIII веков. –М.: Высшая школа,
1976.
10. Лалагуна Х., Испания: История страны. –М.: Издательство Мидгард,
2009.
11. Ланда Р.Г. История арабских стран. -М.: Восточный университет, 2005.
12. Матвеев К.П. История Ислама. -М.: Издательство «Восток-Запад»,
2005.
13. Мец А. Мусулманский Ренессанс. -М.: Издательство «Наука», 1973.
14. Монгомери У.У. Влияние ислама на средневековую Европу. –М.:
«Наука», 1976.
15. Нефедов С.А. История Средних веков. –М.: «Издательство «Владос»,
1996.
16. Соколова М.В. Мировая культура и искусство. –М.: Издательский
центр “Академия”, 2007.
17. Уотт У.М., Какиа П. Мусульманская Испания -M.: Издательство
«Наука», 1976.
18. Фильштинский И.М. История арабов и Халифата 750-1517 г.г. -М.:
35

Издательство «Восток-Запад», 2006.
19. Чистякова Т.А. Арабский халифат. –М.: Издательство Учпедгиз. 1962.

6. INTERNET SAYTLARI

1. http://www.dic.academic.ru
2. http://www.evolutsia.com
3. http://www.ziyouz.com
4. http://www.xattot.uz
5. http://www.wikipedia . org
6. http://www.east-west.com
7. Hujjatli film:
1. Гарднер Р. “Ислом. Иймон салтанати”, ҳужжатли филм. “Gardner films”
маҳсулоти .
36

Abdurahmon_III_va_al_Hakam_II_davrida_Qurdobada_ilmlar_rivoji

Sotib olish